Koncepcje-filozofii-przyrody

Koncepcje filozofii
przyrody
Andrzej Łukasik
Zakład Ontologii i Teorii Poznania
Instytut Filozofii UMCS
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
www.filozofia.umcs.lublin.pl
„Jedynym zagadnieniem, co do którego wszyscy zgadzają się, że powinno
być omawiane w wykładzie tej filozoficznej dyscypliny jest problem: czy
filozofia przyrody w ogóle istnieje?”
(M. Heller, Filozofia przyrody, s. 17)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia przyrody przed powstaniem nauk
przyrodniczych
Filozofia rozpoczęła się jako filozofia przyrody (Grecja, VII w. p.n.e.)
Przed powstaniem nauk przyrodniczych (do XVII w.) - spekulatywna
filozofia przyrody
Filozofowie przyrody formułowali swoje poglądy na temat podstawowych
składników materii, czasu, przestrzeni, dynamiki ruchu i wszechświata jako
całości na podstawie bezpośredniego doświadczenia zmysłowego,
opierając się zwykle na pewnych założeniach metafizycznych.
Zagadnienie arche, problem elementarności…
www.umcs.filozofia.lublin.pl
XVII w. – powstanie nauk przyrodniczych
Galileusz, Newton – podstawy matematycznego przyrodoznawstwa
Isaac Newton, Philosophiae naturalis principia mathematica, 1687
Spektakularne sukcesy nauki (fizyki)
Stąd – zagadnienie istnienia filozofii przyrody po powstaniu nauk
przyrodniczych.
Wielość koncepcji – wielość nazw
Philosophy of nature
Natural philosophy
Philosophy of science
Naturphilosophie
Philosophie de la nature
Cosmologia
Philosophia naturalis
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia przyrody jako
nauka „na początku” (Wissenschaft am Anfang)
Filozofia przyrody jako „zasobnik” dla problemów, zagadnień, pojęć z
zakresu nauk przyrodniczych – rozważanie problemów, których nie umiały
rozwiązać nauki szczegółowe (np. z powodu braku dostatecznego ich
rozwoju); stadium wstępne nauk
Przykłady problemów: zagadnienie budowy ciał materialnych, kwestie
dotyczące natury czasu i przestrzeni, dynamiki, przyczynowości…
Dzięki rozwojowi przyrodoznawstwa, problemy te zostały przejęte przez
nauki przyrodnicze
Zadanie filozofii przyrody – podejmowanie zagadnień nie rozważanych
jeszcze w ramach przyrodoznawstwa
Filozofia przyrody jako spekulatywna część nauk przyrodniczych, wstęp do
poznania przyrody, rozwijanego później przez nauki szczegółowe
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia przyrody jako filozoficzna refleksja „na
marginesie” nauk przyrodniczych”
Rozważania o charakterze filozoficznym podejmowane przez uczonych w
związku z uprawianymi przez nich dyscyplinami empirycznymi
Filozofujący przyrodnicy (np. Albert Einstein, Niels Bohr, Max Planck, David
Bohm, Werner Heisenberg, Roger Penrose, Ilya Prigogine)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia przyrody jako refleksja nad założeniami
nauk przyrodniczych
Cel filozofii przyrody – refleksja nad filozoficznymi założeniami nauk
przyrodniczych
Potraktowanie wyników nauk przyrodniczych jako punktu wyjścia dla
refleksji filozoficznej – filozoficzna interpretacja teorii naukowych
Przykłady założeń filozoficznych „niemożliwych do naukowego
udowodnienia”
- założenie realnego istnienia świata fizycznego
- założenia: matematyczności, idealizowalności, elementarności i jedności
przyrody
Problemy: 1) czy nauki przyrodnicze mają założenia o charakterze
filozoficznym; 2) jak rozumieć filozoficzne konsekwencje teorii naukowych
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia przyrody jako filozofia nauk
przyrodniczych – philosophy of science
Cel filozofii przyrody – logiczna analiza pojęć, twierdzeń, metod
badawczych, sposobów dochodzenia do twierdzeń, sposobów ich
uzasadniania, weryfikowania, falsyfikowania stosowanych w ramach nauk
przyrodniczych
Stanowisko głoszone przede wszystkim przez neopozytywistów, którzy
zanegowali sensowność uprawiania filozoficznej refleksji nad światem
materialnym: wszystko o przyrodzie mogą powiedzieć nauki przyrodnicze,
nie ma więc miejsca na autonomiczną dyscyplinę filozoficzną badającą
naturę rzeczywistości
Filozofia przyrody jako metanauka, badanie teorii przyrodniczych, a nie
samej rzeczywistości materialnej
Epistemologia nauk przyrodniczych i metodologia nauk przyrodniczych
Analiza metod stosowanych w naukach przyrodniczych (filozoficzna lub
logiczna)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia przyrody jako synteza lub uogólnienie
wyników nauk przyrodniczych
Cel filozofii przyrody – synteza wyników uzyskiwanych przez poszczególne
dziedziny przyrodoznawstwa
Sformułowanie ogólnego obraz świata, zaspokojenie ludzkiej potrzeby
całościowego spojrzenia na świat materialny
Same nauki przyrodnicze nie mogą stworzyć takiej całościowej wizji
Filozofia przyrody jako konieczne i nieodzowne dopełnienie nauk
Nauki przyrodnicze same mogą dokonywać częściowych syntez czy
uogólnień swoich wyników – teorie z pogranicza dwóch, czy kilku różnych
dyscyplin, ogólne schematy pojęciowe lub teorie (np. teoria systemów,
podstawowe teorie fizyki)
Jeżeli synteza nie ma być jedynie encyklopedycznym zestawieniem teorii
przyrodniczych (w pewnej fazie ich rozwoju), to potrzebna jest idea
przewodnia (np. zaczerpnięta z nauk przyrodniczych, lecz
ekstrapolowana na całość przyrody)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia przyrody jako metafizyka przyrody
Dyscyplina filozoficzna udzielająca odpowiedzi na najważniejsze pytania
dotyczące tego, co istnieje
Cel filozofii przyrody – „poznanie natury i właściwości bytów materialnych w
świetle naczelnych zasad myślenia” (np. Arystoteles, św. Tomasz,
neotomizm, Whitehead)
Filozoficzne dociekania nad samą przyrodą, a nie nad podstawami i
metodami nauk przyrodniczych
Filozofia (metafizyka) przyrody jako niesprowadzalna do innych nauk,
mająca własny język, metody i zadania
Tradycyjne ujmowanie filozofii przyrody zakłada arystotelesowskie pojęcie
nauki oraz tradycyjny podział nauk według stopni abstrakcji (abstrakcja
fizyczna, matematyczna, metafizyczna)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia przyrody jako eko-etyka
Przedmiot filozofii przyrody – przyroda wraz z ludzkimi działaniami
nakierowanymi na nią. Działanie to kwalifikuje się bądź aprobująco, bądź
dezaprobująco, tworząc w ten sposób normatywne orientacje, kształtujące
stosunek człowieka do przyrody. Tego typu refleksja wydaje się potrzebna
zwłaszcza w dobie kryzysu ekologicznego. Stąd bierze się zainteresowanie
problematyką typową dla filozofii przyrody i podejmowanie takiego
określenia przyrody i miejsca w niej człowieka, aby stanowiło to
uzasadnienie dla powinności chronienia środowiska naturalnego
Cel „praktycznej filozofii przyrody” – znalezienie uzasadnień dla
konieczności ochrony przyrody
Włączenie w obręb filozofii przyrody świat wartości i norm moralnych –
badanie tego, co jest istotne ze względu na relacje między człowiekiem a
przyrodą (etyka ekologiczna)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia przyrody jako filozofia w nauce
Cel filozofii przyrody – wykrywanie i analizowanie autentycznie
filozoficznych zagadnień uwikłanych w problematykę naukową przy użyciu
współczesnych narzędzi logicznych i metodologicznych
Nauki szczegółowe są przesiąknięte treściami filozoficznymi (szereg
problemów, tradycyjnie określanych jako filozoficzne, jest uwikłanych w
teorie empiryczne)
– Wpływ idei filozoficznych na powstawanie i ewolucję teorii naukowych [problem: kontekst
uzasadnienia a kontekst odkrycia]
– Poszukiwanie filozoficznych zagadnień uwikłanych w teorie empiryczne [czas, przestrzeń,
przyczynowość, determinizm]
– Badanie filozoficznych założeń leżących u podstaw teorii empirycznych [założenie matematyczności,
idealizowalności, elementarności i jedności przyrody]
– Poszukiwanie ontologii, którą zakłada matematyczny formalizm danej teorii fizycznej
Zatarcie różnic miedzy zagadnieniami typowymi dla filozofii przyrody a
filozofią przyrodoznawstwa
Program filozofii w nauce wyrasta z praktyki badawczej uczonych, którzy
odkrywają w swej pracy zagadnienia filozoficzne wykraczające poza
przedmiot i metody poszczególnych nauk
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia przyrody a nauki przyrodnicze
Przedmiot filozofii przyrody = przyroda
Przedmiot filozofii przyrody jest taki sam jak nauk przyrodniczych,
odmienne są metody badań
Nauki przyrodnicze – obserwacja, eksperyment, pomiar, formułowanie
hipotez, tworzenie teorii, matematyczny opis zjawisk
Filozofia przyrody – refleksja filozoficzna
Filozofia przyrody ożywionej/nieożywionej
Różne (i niejednolite) sposoby klasyfikacji filozofii przyrody
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Od autonomicznej filozofii przyrody do filozofii w
kontekście nauki
Filozofia przyrody nie została wyeliminowana przez nauki przyrodnicze
Kres autonomicznej filozofii przyrody
Filozofia przyrody nie może ignorować:
1. wyników nauk przyrodniczych
2. podstawowych reguł metodologicznych wypracowanych przez
współczesną filozofię nauki
3. historii filozofii i historii nauki
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia a nauka normalna
Uczony może uprawiać naukę nie interesując się filozofią.
Filozoficzne przekonania uczonych charakteryzują się różnorodnością.
Fizyk posługujący się mechaniką kwantową może, zależnie od okoliczności,
przyjmować raz taką, innym razem inną interpretację tej teorii.
Filozoficzne przekonania uczonych ulegają ewolucji (Heisenberg – od
pozytywizmu do platonizmu, Einstein – od pozytywizmu do panteizmu).
W okresie nauki normalnej „filozofii należy unikać”:
„Niestawianie zasadniczych problemów stanowi warunek możliwości fizyki”.
C. F. von Wiezsäcker, Filozofia grecka i fizyka współczesna)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozofia a rewolucje naukowe
W okresie rewolucji naukowych filozofia jest niezbędna.
„Kiedy rodzą się fundamentalnie nowe pojęcia, uczony musi filozofować,
musi stawiać przynajmniej niektóre z tych pytań, których w okresach
normalnych należy unikać. Wielkie rewolucje naukowe naszego stulecia są
związane z powstaniem teorii względności i teorii kwantów; ludzie, tacy jak
Einstein, Planck, Bohr, Heisenberg i inni uprawiali prawdziwą filozofię”.
(C. F. von Wiezsäcker, Jedność przyrody)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozoficzne założenia uczonych
Założenia czynione przez uczonych ≠ założenia teorii.
Pozytywna rola założeń filozoficznych w pracy uczonych (heurystyczna i
uzasadniająca).
Kopernik, Kepler, Galileusz – założenie metafizyki pitagorejsko-platońskiej.
Heisenberg – założenie pozytywizmu.
Einstein – założenie prostoty praw przyrody.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Założenia filozoficzne jako przeszkoda
epistemologiczna
Leibniz odrzucał atomizm na podstawie a priori przyjętych zasad
metafizycznych – zasady identyczności, nierozróżnialnych, zasady racji
dostatecznej i prawa ciągłości.
Berkeley odrzucał atomizm ze stanowiska metafizycznego idealizmu
subiektywnego (esse est percipi).
Macha krytyka atomizmu miała również (głównie) charakter filozoficzny
Einstein – wprowadzenie stałej kosmologicznej jako „największa pomyłka
w życiu”.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Zagadnienie filozoficznych założeń nauki
Czy teorie naukowe mają
założenia o charakterze
filozoficznym?
tak
nie
założenia:
matematyczności
idealizowalności
jedności
elementarności (Heller)
Tezy filozoficzne nie są
racjami logicznymi ani
konsekwencjami logicznymi
twierdzeń naukowych
(Woleński)
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Konsekwencje interpretacyjne
Tezy filozoficzne nie są konsekwencjami logicznymi twierdzeń naukowych.
Twierdzenia naukowe należy poddać odpowiedniej filozoficznej
interpretacji, polegającej na przyporządkowaniu formułom zaczerpniętym z
nauk przyrodniczych terminów filozoficznych.
Przykład : zasada nieoznaczoności Heisenberga a indeterminizm
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Empiryczne modele doktryn filozoficznych
Jeżeli jakiejś teorii naukowej uda się urzeczywistnić pewien program
filozoficzny to dana teoria empiryczna jest modelem danej koncepcji
filozoficznej.
Przykłady:
Mechanika Newtona jest fizycznym modelem filozoficznej doktryny
absolutnego czasu, ale nie jest fizycznym modelem filozoficznej doktryny
absolutnej przestrzeni.
Ogólna teoria względności jest fizycznym modelem czasoprzestrzeni
częściowo relacyjnej, a częściowo absolutnej.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Filozoficzne interpretacje teorii naukowych
Współczesne teorie empiryczne dopuszczają wiele filozoficznych
interpretacji postulujących różne ontologie.
Mechanika kwantowa
– interpretacja kopenhaska Bohra i Heisenberga
– interpretacja parametrów ukrytych Bohma
– interpretacja całek po trajektoriach Feynmana
– interpretacja wielu światów Everetta
Szczególna teoria względności:
– interpretacja block-Universe (eternalizm)
– ontologia płynącego czasu (transjentyzm)
Filozoficzna interpretacja teorii empirycznej musi być zgodna z
formalizmem teorii i przewidywaniami empirycznymi.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Ontologia teorii
świataprzyrodniczych
przyrody
Zagadnienie ontologii
Antyrealizm:
Teoria naukowa
powinna być
empirycznie adekwatna.
Pytanie o ontologię
jest zbędne.
Interpretacja teorii
empirycznej w ramach
jakiegoś systemu
filozoficznego.
(np. Whitehead)
Ontologia w sensie
Quine’a:
Teoria zakłada Istnienie
tylko tych bytów,
których występowanie
wśród zmiennych
kwantyfikacji jest
warunkiem koniecznym
prawdziwości
twierdzeń tej teorii.
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Pytania kontrolne
Jaka jest różnica między spekulatywną filozofią przyrody a filozofią przyrody po powstaniu nauk
przyrodniczych?
Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako „nauki na początku”.
Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako refleksję „na marginesie” nauk przyrodniczych.
Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako refleksję nad założeniami nauk przyrodniczych.
Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako filozofię nauki.
Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako syntezę nauk przyrodniczych.
Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako metafizykę przyrody.
Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako filozofię w nauce.
Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako eko-etykę.
Czy nauki przyrodnicze mają założenia o charakterze filozoficznym? Przedstaw podstawowe stanowiska.
Co to są konsekwencje interpretacyjne w rozumieniu Woleńskiego?
Co to są empiryczne modele doktryn filozoficznych w ujęciu Hellera?
Jaka jest rola filozofii w nauce w okresach nauki normalnej i rewolucji naukowych w ujęciu Weizsackera?
www.umcs.filozofia.lublin.pl
Literatura
M. Heller, T. Pabjan, Elementy filozofii przyrody, Tarnów 2007
M. Heller, Filozofia przyrody. Zarys historyczny, Kraków 2004
Sekcja Filozofii Przyrody Wydział Filozofii Chrześcijańskiej
UKSW http://www.sfp.wfch.uksw.edu.pl/
Sekcja Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych Polskiego
Towarzystwa Filozoficznego http://www.filozofiaprzyrody.org.pl/
Strona konferencji „Filozofia przyrody współcześnie”
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik/Konferencja%20Filozofia%
20przyrody.htm
A. Lemańska, Filozofia przyrody a nauki przyrodnicze,
Warszawa 1998
Z. Hajduk, Filozofia przyrody. Filozofia przyrodoznawstwa.
Metakosmologia, Lublin 2004
M. Tempczyk, Ontologia świata przyrody, Kraków 2005
A. Łukasik, Filozofia atomizmu. Atomistyczny model świata w
filozofii przyrody, fizyce klasycznej i współczesnej a problem
elementarności, Wyd. UMCS, Lublin 2006
www.umcs.filozofia.lublin.pl