Prawo osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i osób
advertisement
Prawo osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i osób niepełnosprawnych umysłowo do udziału w życiu politycznym Październik 2010 Sprawozdanie omawia kwestie ściśle powiązane z zasadą niedyskryminacji (art. 21), integracją osób niepełnosprawnych (art. 26), prawem głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego (art. 39) oraz prawem głosowania i kandydowania w wyborach lokalnych (art. 40), objęte tytułem III „Równość” i tytułem V „Prawa obywatelskie” Karty praw podstawowych Unii Europejskiej. Zdjęcie na okładce: © Vladimir Cetinski – iStockphoto 05-08-08 Na stronie internetowej FRA: fra.europa.eu znajduje się wiele informacji na temat Agencji Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Powielanie jest dozwolone, z wyjątkiem zastosowania komercyjnego, pod warunkiem podania źródła. W przypadku pytań dotyczących niniejszego tłumaczenia należy zwrócić się do wersji angielskiej, która jest autentyczną i oficjalną wersją dokumentu. Słowo wstępne Od daty wejścia w życie Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, tj. od dnia 3 maja 2008 r., do września 2010 r. ratyfikowało ją 16 państw członkowskich UE, a wiele innych państw jest na różnym etapie procesu ratyfikacji. Obecnie, wraz z przyspieszonym przystąpieniem Unii Europejskiej do tej Konwencji osiągniemy kolejny znaczący postęp w ochronie osób niepełnosprawnych. Pierwsza ratyfikacja międzynarodowego traktatu o prawach człowieka przez UE sama w sobie świadczy o znacznym rozwoju. Dla osób niepełnosprawnych oznacza ona konkretnie, że prawa i zasady Konwencji będą obowiązywać w całej UE, a działania UE i państw członkowskich podlegać międzynarodowemu nadzorowi. Konwencja wymaga przesunięcia paradygmatu w sposobie, w jaki społeczeństwa uwzględniają osoby niepełnosprawne. Uznaje ona w sposób wyraźny prawa podstawowe osób niepełnosprawnych na równi z wszystkimi innymi osobami. Zasadnicze wyzwanie to jednak dopilnować, by prawa na papierze wykorzystywano w praktyce. Największa zmiana wprowadzona w tym względzie przez Konwencję jest następująca: zamiast zmuszać osoby niepełnosprawne do przystosowania się do sposobu organizacji społeczeństwa, teraz na społeczeństwie spoczywa obowiązek dostosowania się i dopasowania do osób niepełnosprawnych i ich szczególnych potrzeb. Ścisłe monitorowanie zmian w praktyce pozwoli przyglądać się realizacji tego ambitnego celu. Jest to pierwszy projekt Agencji Praw Podstawowych (FRA) Unii Europejskiej w dziedzinie niepełnosprawności. Realizowany jest w duchu Konwencji. Celem projektu jest ocena sytuacji w zakresie praw podstawowych pewnych najsłabszych grup osób niepełnosprawnych, tj. osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i osób niepełnosprawnych umysłowo. To szczegółowe sprawozdanie dotyczące prawa do udziału w życiu politycznym osób niepełnosprawnych umysłowo i osób cierpiących na zaburzenia psychiczne przedstawia wstępne wyniki prawnej części badania. Wybrano prawo głosowania i kandydowania, ponieważ jest to prawo podstawowe, którym powinni korzystać w taki sam sposób wszyscy obywatele Unii. Sprawozdanie podkreśla międzynarodowe i europejskie normy w tej dziedzinie i analizuje obecne ramy prawne we wszystkich 27 państwach członkowskich UE, w celu uzupełnienia wiedzy o procesie reformy mającym obecnie miejsce w państwach członkowskich UE. Morten Kjærum Dyrektor Spis treści SŁOWO WSTĘPNE ..................................................................................................................................................... 3 1. 2. 3. NORMY MIĘDZYNARODOWE I EUROPEJSKIE ............................................................................................. 6 1.1. Ogólne prawo do udziału w życiu politycznym ................................................................................... 6 1.2. Prawo bezpośrednio zagwarantowane osobom niepełnosprawnym umysłowo i osobom cierpiącym na zaburzenia psychiczne ................................................................................................. 8 PODEJŚCIA DO PRAWA DO UDZIAŁU W ŻYCIU POLITYCZNYM ............................................................. 11 2.1. Wykluczenie z udziału w życiu politycznym ...................................................................................... 11 2.2. Ograniczone prawo do udziału w życiu politycznym ....................................................................... 12 2.3. Pełne prawo do udziału w życiu politycznym ................................................................................... 14 CO DALEJ? ..................................................................................................................................................... 16 ZAŁĄCZNIK ............................................................................................................................................................... 18 Tabela map Mapa 1: Wyłączenie prawa udziału w życiu politycznym w Unii Europejskiej ................................................... 12 Mapa 2: Ograniczony udział w życiu politycznym w Unii Europejskiej .............................................................. 13 Mapa 3: Pełne prawo do udziału w życiu politycznym w Unii Europejskiej ....................................................... 15 Wprowadzenie Wprowadzenie W 2009 r. Agencja Praw Podstawowych (FRA) Unii Europejskiej rozpoczęła swój pierwszy projekt w dziedzinie niepełnosprawności. Ten trzyletni projekt oceni ochronę praw podstawowych osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i osób niepełnosprawnych umysłowo. W projekcie wykorzystano przyjęte podejście społeczno-prawne FRA, które polega na analizie prawnej przeprowadzanej w 27 państwa członkowskich w latach 2009–2010 i które zostaje uzupełnione badaniem socjologicznym w terenie w ośmiu państwach członkowskich UE. Badanie wspomaga rozwój sieci partnerów, którzy doradzają FRA w zakresie rozwoju i kierunku prac. Specjalna i dostosowana polityka informacyjna zostanie opracowana w celu zagwarantowania objęcia grup docelowych badania i dostarczenia im dostępnych informacji1. FRA postanowiła rozpocząć prace w dziedzinie niepełnosprawności, koncentrując się na osobach, które Europejskich Trybunał Praw Człowieka opisał jako „szczególnie słabą grupę społeczną, która była przedmiotem dyskryminacji w przeszłości”2, tj. osobach niepełnosprawnych umysłowo i osobach cierpiących na zaburzenia psychiczne. Uznaje się przy tym, że są to dwie oddzielne grupy, które dzielą jednak podobny los, zbyt często będąc narażone na piętnowanie i wykluczenie społeczne. Trudno ustalić definicję tych dwóch grup będących przedmiotem badania. Niniejszej sprawozdanie stosuje jednak następujące definicje: Osoba niepełnosprawna umysłowo ma potrzeby rozwojowe przez całe życie. Upośledzenie umysłowe to stan powolnego rozwoju, w którym leczenie nie daje efektów. Osoba cierpiąca na zaburzenia psychiczne to pacjent. Chorobę psychiczną można wyleczyć lub ustabilizować lekami, psychoterapią lub innymi systemami pomocy3. FRA jest świadoma, że w zależności od jurysdykcji, państwa czy organizacji stosowane są różne terminy w odniesieniu do tych dwóch badanych grup osób. Po szczegółowej konsultacji z organizacjami partnerskimi reprezentującymi te grupy osób Agencja postanowiła odnosić się do „osób niepełnosprawnych umysłowo” i „osób cierpiących na zaburzenia psychiczne” W niektórych przypadkach, by uniknąć powtórzeń, zastosowano odniesienie do „osób niepełnosprawnych"; takie odniesienie jest zgodne z duchem Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych i w żadnym wypadku nie ma służyć zatarciu różnić pomiędzy dwiema grupami. 1 2 3 Dodatkowe informacje o tym projekcie znajdują się na stronie: http://www.fra.europa.eu. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka nr 38832/06 z dnia 20 maja 2010 r. w sprawie Alajos Kiss przeciwko Węgrom, pkt 42. Inclusion Europe i Mental Health Europe, The Difference between Mental Illness and Intellectual Disability, 2004 r., dostępne na stronach: http://www. inclusion-europe.org oraz http://www.mhe-sme.org. Jednym z kluczowych zadań Agencji jest dostarczenie instytucjom UE i państwom członkowskim UE porównywalnych informacji na temat sytuacji w Unii. W chwili gdy Unia Europejska i jej 27 państw członkowskich są w trakcie przystępowania do wspomnianej Konwencji, FRA – zgodnie ze swoją rolą – gromadzi informacje na temat sytuacji osób niepełnosprawnych w Unii w zakresie praw podstawowych. Informacje te uzupełniają pracę innych organizacji, takich jak Rada Europy, która jest obecnie w trakcie wdrażania swojego globalnego planu działania w zakresie niepełnosprawności (na lata 2006–2015). Dalsze wyniki uzyskane w ramach projektu FRA dotyczącego niepełnosprawności zostaną opublikowane na przestrzeni 2011 i 2012 r., Agencja publikuje teraz natomiast wstępne wyniki analizy prawnej. To badanie zostało już przeprowadzone w celu wsparcia państw członkowskich UE, które obecnie przechodzą reformy w tej dziedzinie. FRA postanowiła opublikować krótkie sprawozdanie na temat prawa do udziału w życiu politycznym, które jest częścią szerszego badania dotyczącego praw podstawowych osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i osób niepełnosprawnych umysłowo, z dwóch głównych powodów. Prawo głosowania ma zasadnicze znaczenie w naszych demokratycznych państwach. Ponadto ilustruje trzy główne zasady strategii wobec niepełnosprawności zawartej w Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, mianowicie: niedyskryminacji, równości i aktywnego włączenia. Przedstawione wyniki oparto na danych zgromadzonych przez sieć ekspertów prawnych Agencji FRALEX. Dodatkowe informacje zebrano poprzez wymianę z kluczowymi partnerami, w tym Grupą Wysokiego Szczebla ds. Niepełnosprawności Komisji Europejskiej, Europejskim Forum Koordynacji ds. Planu działania w zakresie niepełnosprawności (na lata 2006–2015) Rady Europy, dwoma głównymi organizacjami pozarządowymi z tej dziedziny, Mental Health Europe i Inclusion Europe4 oraz kilkoma krajowymi instytucjami zajmującymi się prawami człowieka w dziedzinie niepełnosprawności. FRA pragnie podziękować za ten bezcenny wkład. Agencja podkreśla jednak, że wnioski zawarte w niniejszym sprawozdaniu stanowią poglądy FRA, a niekoniecznie poglądy współpracujących z nią organizacji. Niniejsze sprawozdanie rozpoczyna się od analizy kluczowych międzynarodowych i europejskich zasad odnoszących się do prawa do udziału w życiu politycznym. Sytuację w państwach członkowskich UE podsumowano i porównano w części 2. Sprawozdanie przedstawia następnie sytuację prawną w państwach członkowskich UE, a na zakończenie proponuje kilka możliwych rozwiązań. 4 Zob. w szczególności projekt „Accommodating Diversity for Active Participation in European Elections” (ADAP); http://www.voting-for-all.eu/. 5 Prawo do udziału w życiu politycznym osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i osób niepełnosprawnych umysłowo Normy międzynarodowe i europejskie 1. 1.1. Ogólne prawo do udziału w życiu politycznym Art. 21 Powszechnej deklaracji praw człowieka (1948) (1) Każdy człowiek ma prawo do uczestniczenia w rządzeniu swym krajem bezpośrednio lub poprzez swobodnie wybranych przedstawicieli. (…) (3) Wola ludu jest podstawą władzy rządu; wola ta wyraża się w przeprowadzanych okresowo rzetelnych wyborach, opartych na zasadzie powszechności, równości i tajności, lub na innej równorzędnej procedurze, zapewniającej wolność wyborów. Art. 25 Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych (1996) Każdy obywatel ma prawo i możliwości, bez żadnej dyskryminacji, o której mowa w art. 2, i bez nieuzasadnionych ograniczeń: (a) uczestniczenia w kierowaniu sprawami publicznymi bezpośrednio lub za pośrednictwem swobodnie wybranych przedstawicieli; (b) korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego w rzetelnych wyborach przeprowadzanych okresowo, opartych na głosowaniu powszechnym, równym i tajnym, gwarantujących wyborcom swobodne wyrażenie woli; (…) Prawo do udziału w życiu politycznym ma długą i sporną historię5. Prawo to, uroczyście proklamowane w art. 21 Powszechnej deklaracji praw człowieka, stało się prawnie wiążące wraz z włączeniem go do Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych (MPPOiP). W 1996 r. Komitet Praw Człowieka ONZ (KPC) przyjął Uwagę ogólną do art. 25 MPPOiP. W wykładni tego artykułu KPC uznaje, że dopuszczalne są ograniczenia prawa głosowania. Warunki wykonywania tych praw powinny być jednak „oparte na obiektywnych i uzasadnionych kryteriach”6. Dla przykładu, według Komitetu, wymóg wyższego wieku przy wyborach na niektóre stanowiska mógłby zostać uznany za uzasadnione ograniczenie. Niemniej „niedozwolone jest różnicowanie obywateli w zakresie korzystania z tych praw z takich powodów jak rasa, kolor skóry, płeć, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, majątek, urodzenie bądź z jakichkolwiek innych przyczyn.7” Ponadto KPC uznał za „nieuzasadnione ograniczanie prawa głosowania z powodu niepełnosprawności fizycznej lub nakładanie wymogów z zakresu umiejętności czytania i pisania, edukacji czy majątku8." Jednakże według Komitetu Praw Człowieka „niepełnosprawność umysłowa może być podstawą odebrania osobie prawa głosowania lub możliwości piastowania urzędu9." Jak przedstawiono w następnej części, wykładnia KPC prawdopodobnie będzie musiała ulec zmianie, by należycie uwzględniała postępy w międzynarodowej ochronie praw człowieka w dziedzinie niepełnosprawności. Art. 3 Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (1952 r.) Wysokie Układające się Strony zobowiązują się organizować w rozsądnych odstępach czasu wolne wybory oparte na tajnym głosowaniu, w warunkach zapewniających swobodę wyrażania opinii ludności w wyborze ciała ustawodawczego. Na poziomie europejskim prawo do wolnych wyborów gwarantuje art. 3 protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Początkowo nie było wiadomo, czy autorzy Konwencji chcieli ograniczyć się wyłącznie do demokratycznych struktur państw członkowskich, które przystąpiły do Konwencji, czy też zagwarantować każdemu indywidualne prawo do wolnych wyborów10. Rozstrzygnęło tu orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. W swoim przełomowym wyroku w sprawie Mathieu-Mohin i Clerfayt przeciwko Belgii z 1987 r.11 Trybunał potwierdził, że art. 3 Protokołu nr 1 chroni „indywidualne prawo do uczestniczenia w życiu politycznym” (pkt 51), tzn. prawo głosowania i prawo do bycia wybranym (zwane również czynnym i biernym prawem wyborczym). Począwszy od tego wyroku Trybunał potwierdzał to wstępne podejście, podkreślając, że prawa te „są kluczowe dla ustanowienia i utrzymania podstaw skutecznej i prawdziwej demokracji panującej w państwie prawa” 12. W precedensowej sprawie nr 2 Hirst przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, która dotyczyła ogólnego pozbawienia praw wyborczych więźniów skazanych za przestępstwa w Wielkiej Brytanii, Trybunał orzekł następnie, że: 8 9 5 6 7 6 Zob. historyczne tło art. 25 MPPOiP, Nowak, UN Covenant on Civil and Political Rights – CCPR Commentary, 2005 r., s. 566 i kolejne. Komitet Praw Człowieka, Uwagi ogólne nr 25: „Prawo do uczestnictwa w sprawach publicznych, prawo głosowania oraz prawo do dostępu do służby publicznej (art. 25)”, dokumenty ONZ, CCPR/C/21/Rev.1/Add.7 (12 lipca 1996 r.), pkt 4. Tamże, pkt 3. 10 11 12 Tamże, pkt 10. Tamże, pkt 4. Zob. Harris, O’Boyle i Warbrick, Law of the European Convention on Human Rights, wydanie 2. 2009 r., s. 712. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka nr 9267/81 z dnia 2 marca 1987 r. w sprawie Mihin i Clerfayt przeciwko Belgii, pkt 46-51. Wyrok nr 2 (Wielkiej Izby) Europejskiego Trybunału Praw Człowieka nr 74025/01 z dnia 6 października 2005 r. w sprawie Hirst przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, pkt 58. 1. Normy międzynardowe i europejskie „(…) prawo wyborcze to nie przywilej. W dwudziestym pierwszym wieku założenia w demokratycznym państwie muszą sprzyjać włączeniu. (…) Wybory powszechne stały się podstawową zasadą (…). Wszelkie odstępstwa od [tej] zasady grożą podważaniem demokratycznej ważności wybranego w taki sposób ciała ustawodawczego i ogłoszonych przez nie przepisów13.” Choć w art. 3 Protokołu nr 1 nie zawarto żadnych szczegółowych ograniczeń prawa do wolnych wyborów, Trybunał uznał, że prawo głosowania nie jest nieograniczone14. Niektóre ograniczenia przewidziane w przepisach krajowych są dopuszczalne. Trybunał bada jednak zawsze, czy nałożone ograniczenia naruszają „swobodę wyrażania opinii ludności w wyborze ciała ustawodawczego”. Analizując to, Trybunał „szuka arbitralność lub braku proporcjonalności”15 środków ograniczających wprowadzonych przez władze krajowe. Jednocześnie Trybunał uznaje, że systemy wyborcze w Europie są bardzo zróżnicowane. Sądy europejskie są dlatego gotowe pozostawić państwom członkowskim szeroki luz decyzyjny („szeroką swobodę uznania”) w zakresie sposobu organizacji procesów wyborczych. Art. 3 Protokołu nr 1 odnosi się do „wyboru ciała ustawodawczego”. Przy czym zakres tego artykułu jest ograniczony do pewnego rodzaju wyborów. Według Trybunału, nie jest on jednak ograniczony do wyboru krajowych parlamentów16. W konsekwencji, w przełomowym wyroku w sprawie Matthews przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, Trybunał uznał, że wybory do Parlamentu Europejsku mieszczą się w zakresie art. 3 Protokołu nr 117. dyrektywą 94/8020 (wielokrotnie zmienianych w celu zorganizowania udziału obywateli UE z nowych państw członkowskich)21. Zgodnie z zasadą niedyskryminacji te normy prawne stawiają obywateli UE będących i niebędących obywatelami danego państwa członkowskie na równi pod względne prawa głosowania i kandydowania do Parlamentu Europejskiego i w wyborach lokalnych. W końcu Kodeks dobrej praktyki w sprawach wyborczych Komisji Weneckiej z 2002 r., choć jest dokumentem prawa miękkiego, dostarcza ciekawych wytycznych dotyczących właściwego przeprowadzania demokratycznych wyborów22. Dokument zawiera wytyczne Komisji w zakresie okoliczności, w jakich można pozbawić kogoś prawa głosowania lub kandydowania. W wytycznej 1.1.d stwierdza, że: „i. mogą być wprowadzone przepisy dla pozbawienia jednostek prawa wybierania i kandydowania, lecz wyłącznie w przypadku następujących, nakładających się warunków: ii. musi być to wprowadzone przepisem prawa, iii. należy przestrzegać zasady proporcjonalności; warunki pozbawienia jednostek prawa kandydowania muszą być mniej surowe niż obowiązujące w przypadku pozbawienie praw wyborczych, iv. pozbawienie praw musi wynikać z niezdolności umysłowej lub skazania za poważne przestępstwo w postępowaniu karnym, v. co więcej, pozbawienie praw politycznych lub ujawnienie choroby umysłowej może przyjąć formę wyłącznie wyraźnej decyzji sądu23." Podsumowując, prawo do udziału w życiu politycznym jest prawnie chronione międzynarodowymi i europejskimi instrumentami. Jego znaczenie dla dobrego funkcjonowania mechanizmu demokracji przebija z tekstów i wykładni przedstawionych przez różne organy odpowiedzialne za ich wdrożenie. Karta praw podstawowych Unii Europejskiej i Traktaty UE również znajdują zastosowanie. Art. 39 Karty gwarantuje „każdemu obywatelowi” prawo głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego, podczas gdy jej art. 40 chroni prawo głosowania i kandydowania w wyborach lokalnych. Te prawa głosowania należy czytać w powiązaniu z art. 10 Traktatu o Unii Europejskiej i art. 22 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) (ustanawiających prawo głosowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego i wyborach lokalnych)18 oraz dyrektywą 93/10919 oraz 13 14 15 16 17 18 Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Hirst przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, pkt 59 i 62. Zob. wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Mihin i Clerfayt przeciwko Belgii, pkt 52. Zob. Harris, O’Boyle i Warbrick, Law of the European Convention on Human Rights, wydanie 2, 2009 r., s. 714. Jeśli chodzi o odniesienia do orzecznictwa, zob.: Harris, O’Boyle i Warbrick, Law of the European Convention on Human Rights, wydanie 2, 2009 r., s. 730 i kolejne. Wyrok Wielkiej Izby Europejskiego Trybunału Praw Człowieka nr 27833/94 z 18 lutego 1999 r. w sprawie Matthews przeciwko Zjednoczonemu Królestwu. Art. 10 Traktatu o Unii Europejskiej stanowi: 1. Podstawą funkcjonowania Unii jest demokracja przedstawicielska. 2. Obywatele są bezpośrednio reprezentowani na poziomie Unii w Parlamencie Europejskim. (…) Art. 22 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej stanowi: 1. Każdy obywatel Unii mający miejsce zamieszkania w Państwie Członkowskim, którego nie jest obywatelem, ma prawo głosowania i kandydowania w wyborach lokalnych w Państwie Członkowskim, w którym ma miejsce zamieszkania, na takich samych zasadach jak obywatele tego Państwa. Prawo to jest wykonywane z zastrzeżeniem szczegółowych warunków ustalonych przez Radę, stanowiącą jednomyślnie zgodnie ze specjalną procedurą ustawodawczą i po konsultacji z Parlamentem Europejskim; warunki te mogą przewidywać odstępstwa, jeśli uzasadniają to specyficzne problemy Państwa Członkowskiego. 2. Bez uszczerbku dla art. 223 ust. 1 i przepisów przyjętych w 19 20 21 22 23 celu jego wdrożenia, każdy obywatel Unii mający miejsce zamieszkania w Państwie Członkowskim, którego nie jest obywatelem, ma prawo głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego w Państwie Członkowskim, w którym ma miejsce zamieszkania, na takich samych zasadach jak obywatele tego [P]aństwa. Prawo to jest wykonywane z zastrzeżeniem szczegółowych warunków ustalonych przez Radę, stanowiącą jednomyślnie zgodnie ze specjalną procedurą ustawodawczą i po konsultacji z Parlamentem Europejskim; warunki te mogą przewidywać odstępstwa, jeśli uzasadniają to specyficzne problemy Państwa Członkowskiego. Dyrektywa Rady 93/109/WE z dnia 6 grudnia 1993 r. ustanawiająca szczegółowe warunki wykonywania prawa głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego przez obywateli Unii mających miejsce zamieszkania w Państwie Członkowskim, którego nie są obywatelami, Dz.U. L 329 z 30.12.1993 r., s. 34–38. Dyrektywa Rady 94/80/WE z dnia 19 grudnia 1994 r. ustanawiająca szczegółowe warunki wykonywania prawa głosowania i kandydowania w wyborach lokalnych przez obywateli Unii mających miejsce zamieszkania w Państwie Członkowskim, którego nie są obywatelami, Dz.U. L 368 z 31.12.1994 r., s. 38––47. Zob. najnowszą wersją po zmianach: Dyrektywa Rady 2006/106/WE z dnia 20 listopada 2006 r., Dz.U. L 363 z 20.12.2006 r., s. 409–410. Zob. Europejska Komisja na rzecz Demokracji i Prawa (Komisja Wenecka), Kodeks dobrej praktyki w sprawach wyborczych – Wytyczne i Raport wyjaśniający, przyjęty przez Komisję Wenecką na 52. sesji (18-19 października 2002), opinia nr 190/2002, dokument CDL-AD (2002) 23 rev. Tamże, s. 5–6. 7 Prawo do udziału w życiu politycznym osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i osób niepełnosprawnych umysłowo Zgodnie z ogólnymi przepisami o prawach człowieka prawo głosowania nie jest prawem nieograniczonym, a w niektórych przypadkach może zostać ograniczone, w szczególności w przypadkach niepełnosprawności. To ograniczenie dotyczy bezpośrednio osób niepełnosprawnych umysłowo i osób cierpiących na zaburzenia psychiczne. W kolejne części przedstawiono najnowsze zmiany w przepisach, które chronią w sposób bezpośredni prawa do udziału w życiu politycznym osób niepełnosprawnych. 1.2. Prawo bezpośrednio zagwarantowane osobom niepełnosprawnym umysłowo i osobom cierpiącym na zaburzenia psychiczne Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (2006) Jak pokazano w poprzedniej części, niektóre ograniczenia prawa głosowania są uzasadnione, w szczególności jeśli chodzi o osoby niepełnosprawne umysłowo i osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne. Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (2006) Artykuł 1 – Cel Niniejsza Konwencja ma na celu promowanie, ochronę oraz umożliwienie wszystkim osobom niepełnosprawnym nieograniczonego korzystania z wszystkich fundamentalnych swobód i praw człowieka, oraz promowanie poszanowania dla ich godności osobistej. Do osób niepełnosprawnych zaliczają się osoby, z długotrwałą obniżoną sprawnością fizyczną, umysłową, intelektualną lub sensoryczną, która w interakcji z różnymi barierami może ograniczać ich pełne i efektywne uczestnictwo w życiu społecznym na równych zasadach z innymi obywatelami. Artykuł 29 – Uczestnictwo w życiu politycznym i publicznym Państwa-Strony zagwarantują osobom niepełnosprawnym prawa polityczne i szansę korzystania z nich na równych zasadach z innymi obywatelami, oraz zobowiązują się: (a) Zapewnić osobom niepełnosprawnym możliwość pełnego i efektywnego uczestnictwa w życiu publicznym i politycznym, na równych zasadach z innymi obywatelami, bezpośrednio lub poprzez dowolnie wybranych przedstawicieli, w tym szansę i prawo do głosowania i startowania w wyborach, poprzez między innymi: (i) Zagwarantowanie, iż procedury, udogodnienia i materiały wyborcze będą odpowiednie, dostępne, zrozumiałe i łatwe w użyciu; (ii) Ochronę prawa osób niepełnosprawnych do udziału w tajnym głosowaniu w wyborach i referendach publicznych, bez zastraszania, oraz prawa do startowania w wyborach, pełnienia urzędów i wszelkich funkcji publicznych na wszystkich szczeblach władzy, jak również poprzez umożliwienie osobom niepełnosprawnym, w razie konieczności, korzystania z urządzeń pomocniczych i nowych technologii; (iii) Zagwarantowanie osobom niepełnosprawnym swobody wyrazu woli jako wyborcom i w tym celu, w razie konieczności, udzielenie zgody na skorzystanie przy głosowaniu z pomocy osoby przez nie wybranej; (…) Art. 29 Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych stanowi, że Strony zapewnią osobom niepełnosprawnym możliwość pełnego i efektywnego uczestnictwa w życiu publicznym i politycznym, na równych zasadach z innymi obywatelami, bezpośrednio lub poprzez dowolnie wybranych przedstawicieli, w tym szansę i prawo głosowania i kandydowania. Gerard Quinn podkreśla znaczenie tego artykułu, „biorąc pod uwagę, że osoby niepełnosprawne zazwyczaj nie zabierają głosu w życiu politycznym (mimo że jest ich tak dużo)24." 24 8 G. Quinn, „A Short Guide to the United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities”, 1 European Yearbook of Disability Law, 2009 r., s. 108. Mimo wykładni art. 25 MPPOiP Komitetu Praw Człowieka czy wytycznych przyjętych przez Komisję Wenecką, czytanych w powiązaniu ze sobą, art. 1 i 29 Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych gwarantuje czynne i bierne prawo wyborcze osobom niepełnosprawnym umysłowo i osobom cierpiącym na zaburzenia psychiczne. Z braku rozstrzygającej wykładni tych przepisów Komitetu ONZ do spraw Praw Osób Niepełnosprawnych, nie można jeszcze określić z pewnością zakresu ochrony zapewnionej w art. 20 Konwencji. Można jedynie stwierdzić, że pozbywanie prawa do udziału w życiu politycznym osób niepełnosprawnych umysłowo, które było uznawane za dopuszczalne przed wejściem w życie Konwencji, będzie musiało zostać ponownie rozważone przez jej Strony. Takie podejście znajduje poparcie w wielu niewiążących instrumentach prawnych przyjętych jednogłośnie przez Komitet Ministrów Rady Europy. 1. Normy międzynardowe i europejskie Zalecenie Rec(2006)5 z dnia 5 kwietnia 2006 r. Uczestnictwo wszystkich obywateli w życiu politycznym i publicznym oraz w procesach demokratycznych jest istotnym czynnikiem rozwoju demokratycznych społeczeństw. Społeczeństwo powinno odzwierciedlać różnorodność swoich obywateli i korzystać z ich różnych doświadczeń i wiedzy. Dlatego ważne jest, by osoby niepełnosprawne mogły korzystać z przysługujących im praw wyborczych i z prawa do udziału w takiej działalności.25. W skrócie art. 12 Konwencji stanowi, że zasada równości pomiędzy osobami niepełnosprawnymi a pozostałymi osobami ma zastosowanie również do zdolności do czynności prawnych. Jak jednak pokazano w następnej części, w wielu państwach członkowskich UE pozbycie prawa głosowania jest często bezpośrednio, a niekiedy automatycznie, związane z utratą zdolności do czynności prawnych28. W 1999 r. państwa członkowskie Rady Europy zalecały jednak, by pozbywanie prawa głosowania nie było automatycznie związane z utratą zdolności do czynności prawnych lub innym środkiem ochronnym (takim jak kuratela). Zalecenie R(99)4 z dnia 23 lutego 1999 r. Zalecenie Rec(2004)10 z dnia 22 września 2004 r. Artykuł 4 – Prawa obywatelskie i polityczne 1. Osoby z zaburzeniami psychicznymi powinny mieć prawo do korzystania z praw obywatelskich i politycznych. 2. Każda forma ograniczenia egzekwowania tych praw powinna być zgodna z postanowieniami Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności i nie powinna opierać się jedynie na fakcie, że dana osoba cierpi z powodu zaburzenia psychicznego26. Jak można zagwarantować udział w życiu politycznym osób niepełnosprawnych? 2526 Czy ewentualne ograniczenia są zgodne z obecnymi międzynarodowymi normami? Na te pytania wciąż brak rozstrzygających odpowiedzi, w kolejnych akapitach można jednak znaleźć pewne wskazówki. Przede wszystkim należy jednak odnieść się do pojęcia zdolności do czynności prawnych. Jak pokazano w części 2; to pojęcie prawne jest decydujące. Zmiana w rozumieniu zdolności do czynności prawnych, obecnie zdefiniowanej w Konwencji, jest bowiem jej fundamentem27. Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych (2006) Artykuł 12 – Równość wobec prawa 1.Państwa-Strony potwierdzają, że osoby niepełnosprawne mają prawo do uznania w każdym miejscu za podmioty osobowe wobec prawa. 2. Państwa-Strony stwierdzają, iż osoby niepełnosprawne mają taką samą zdolność [do czynności prawnych] we wszystkich aspektach życia jak inni obywatele. (…) 25 26 27 Kierunek działań nr 1: Uczestnictwo w życiu politycznym i publicznym Zalecenie nr Rec (2006) 5 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich Plan działań Rady Europy w celu promocji praw i pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w społeczeństwie: podnoszenie jakości życia osób niepełnosprawnych w Europie 2006-2015. Zalecenie Rec (2004) 10 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie ochrony praw człowieka oraz godności osób z zaburzeniami psychicznymi. Biorąc pod uwagę jego istotność, Agencja Praw Podstawowych opracuje odrębną publikację na ten temat. Zasada 3 – Maksymalna ochrona zdolności „(...) 2. W szczególności środek ochrony nie powinien automatycznie pozbawiać danej osoby prawa głosowania, wyrażania woli, zgody lub niezgodny w odniesieniu do interwencji dotyczącej jej zdrowia lub prawa do podjęcia jakichkolwiek innych decyzji o charakterze osobistym, zawsze gdy jej zdolność umożliwia jej wykonanie takich praw29.” W tym kontekście, po raz pierwszy, Europejski Trybunał Praw Człowieka musiał rozstrzygać w sprawie, w której strona skarżąca wniosła skargę w związku z automatycznym pozbyciem jej prawa wyborczego z powodu jej zaburzeń psychicznych. W przełomowym wyroku w sprawie Alajos Kiss przeciwko Węgrom Trybunał jednogłośnie orzekł o naruszeniu art. 3 Protokołu nr 130. Pan Kiss cierpiał na psychozę maniakalno-depresyjną i był pod częściową kuratelą. Zgodnie z art. 50 ust. 5 węgierskiej Konstytucji osoby pod całkowitą lub częściową kuratelą tracą prawo głosowania. W ocenie proporcjonalności tego środka Trybunał zauważył, że węgierskie ciało ustawodawcze nigdy „nie starało się zrównoważyć sprzecznych interesów ani ocenić proporcjonalności ograniczenia” (pkt 41). Trybunał poszedł dalej, odbierając szeroką swobodę uznania węgierskim władzom, ponieważ „jeśli ograniczenie praw podstawowych ma zastosowanie do wyjątkowo słabej grupy społecznej, która była przedmiotem dyskryminacji w przeszłości, jak na przykład osoby niepełnosprawne umysłowo, swoboda uznania państwa ulega znacznemu zawężeniu i państwo to musi mieć bardzo mocne uzasadnienie dla takiego ograniczenia (...). Powodem takiego uzasadnienia, które kwestionuje niektóre klasyfikacje jako takie, jest fakt, że takie grupy były w przeszłości przedmiotem uprzedzeń o trwałych konsekwencjach, prowadzących do ich wykluczenia społecznego . Takie uprzedzenia mogą wiązać się z powstawaniem ustawodawczych stereotypów, które zakazują indywidualnej oceny zdolności i potrzeb (...)" (pkt 42). Przed wyciągnięciem wniosków Trybunał wygłosił słowa o daleko idących skutkach, odnosząc się w szczególności do art. 29 Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych: 28 29 30 Zob. Bartlett, Lewis, Thorold, Mental Disability and the EuropeanConvention on Human Rights, 2007 r., s. 196 Zalecenie R (99) 4 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie zasad dotyczących ochrony prawnej niepełnosprawnych dorosłych. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka nr 38832/06 z dnia 20 maja 2010 r. w sprawie Alajos Kiss przeciwko Węgrom. 9 Prawo do udziału w życiu politycznym osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i osób niepełnosprawnych umysłowo „Ponadto Trybunał uznaje, że traktowanie jako jednej klasy osób niepełnosprawnych umysłowo jest wątpliwą klasyfikacją i ograniczenia ich praw musi podlegać ścisłemu nadzorowi. To podejście znajduje odzwierciedlenie w innych instrumentach prawa międzynarodowego (...). Trybunał stwierdza więc, że masowego pozbywania praw głosowania, bez indywidualnej oceny sądowej, opartego wyłącznie na niepełnosprawności umysłowej wymagającej częściowej kurateli, nie można uznać za zgodne z uzasadnionymi podstawami ograniczania prawa głosowania.31" Nie można nie dostrzec wagi tej sprawy. Choć Trybunał nie ma prawa dokonać wykładni Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych – leży to w gestii Komitetu ONZ do spraw Praw Osób Niepełnosprawnych – wyrok ten będzie miał prawdopodobnie wpływ poza Europą i w konsekwencji nie tylko w tych państwach członkowskich UE, które mają ramy prawne podobne do Węgier (zobacz rozdział 2). Ponadto wyrok ten wyraźnie likwiduje automatyczne pozbywanie praw głosowania osób objętych środkami ochronnymi. Trybunał wydaje się gotowy przyznać, że „indywidualna decyzja sądowa" mogłaby ograniczyć prawo głosowania osób niepełnosprawnych. Pozostaje poczekać i sprawdzić, jak zasada ta będzie wdrażana w praktyce, biorąc pod uwagę, że art. 29 Konwencji wzywa wyraźnie do zapewnienia osobom niepełnosprawnym pełnego uczestnictwa w życiu politycznym i publicznym, w razie konieczności poprzez spełnienie ich specyficznych potrzeb. 31 10 Tamże, pkt 44. Podobnie Komitet Ekspertów Rady Europy ds. uczestnictwa osób niepełnosprawnych w życiu politycznym i publicznym (CAHPAH-PPL) pracuje obecnie wraz z Komisją Wenecką nad przygotowaniem oświadczenia Komisji Weneckiej dotyczącego wykładni Kodeksu dobrej praktyki w sprawach wyborczych. Dokument ten dostosuje wytyczne do zasad gwarantowanych w art. 29 Konwencji o ochronie osób niepełnosprawnych. Jak pokazano powyżej, międzynarodowe i europejskie prawo w obszarze praw głosowania osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i osób niepełnosprawnych umysłowo zmienia się gwałtowanie w kierunku pełnego i równego uczestnictwa w życiu politycznym i publicznym. Zmiany międzynarodowych zasad mają i będą miały wpływ na poziomie krajowym. W kolejnej części opisano wyniki FRA dotyczące sposobu, w jaki systemy prawne 27 państw członkowskich UE gwarantują prawo do udziału w życiu politycznym osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i osób niepełnosprawnych umysłowo. Koncentrując się raczej na ramach prawnych, część ta nie będzie dotyczyć środków ułatwiających funkcjonowanie takich osób, nieustanowionych w prawie. Uznaje się znaczenie takich środków dla pełnego korzystania z praw głosowania, ich analiza nie mieści się jednak w zakresie niniejszego sprawozdania. 2. Podejścia do prawa do udziału w życiu politycznym 2. Podejścia do prawa do udziału w życiu politycznym W niniejszej części przeanalizowano wyniki krajowych badań FRA 27 państw członkowskich Unii Europejskiej, dotyczących osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i osób niepełnosprawnych umysłowo. Krajowa praktyka w tej dziedzinie jest dość zróżnicowana. Można jednak wyróżnić trzy podejścia do tej kwestii. Rozpiętość podejść waha się od (1) całkowitego wykluczenia przez (2) rozpatrywanie indywidualnych przypadków po (3) pełne uczestnictwo w życiu politycznym. Kolejne podpunkty grupują państwa według tych trzech podejść. Kilka państw korzysta z specyficznych rozwiązań dostosowanych do dwóch rodzajów grup analizowanych w niniejszym sprawozdaniu. Z tego powodu sytuację w danym państwie można ująć w ramach różnych podejść. To tłumaczy, dlaczego dane państwo można przedstawić na jednej lub dwóch mapach (zobacz Mapa 1 lub 2). 2.1. Wykluczenie z udziału w życiu politycznym Większość państw członkowskich Unii Europejskiej łączy prawo do udziału w życiu politycznym ze zdolnością do czynności prawnych osoby. Takie państwa członkowskie mają w swoich systemach prawnych przepis o automatycznym lub quasi-automatycznym wykluczaniu. Odmawiają prawa do udziału w życiu politycznym wszystkim osobom objętym środkami ochronnymi, takimi jak częściowa lub pełna kuratela, bez względu na ich rzeczywisty lub indywidualny poziom zdolności do prowadzenia swoich spraw, bez względu na to, czy są niepełnosprawni umysłowo lub cierpią na zaburzenia psychiczne. Państwa te przedstawiono na Mapie 1 poniżej. Dodatkowe szczegółowe informacje wraz z odnośnymi normami prawnymi można znaleźć w załączniku I, s. 28, poniżej. W kolejnych akapitach przedstawiono przykłady takiego podejścia. W krajach, w których istnieje automatyczne wyłączenie, jest ono zawarte w Konstytucji lub zapisane w ordynacji wyborczej. Przykładem może być Bułgaria, w której wykluczenie z udziału w życiu politycznym następuje wraz z pozbawieniem zdolności do czynności prawnych. Art. 42 ust. 1 bułgarskiej Konstytucji stanowi: „Każdy obywatel w wieku powyżej 18 lat, z wyjątkiem osób objętych zakazem sądowym (...), ma prawo wyboru władz państwowych i lokalnych oraz prawo głosowania w referendach.32" Osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne i osoby niepełnosprawne umysłowo, które są uważane za niezdolne do prowadzenia własnych spraw i z tego względu umieszczane pod kuratelą („poprzez orzeczenie sądowe”), są tym samym pozbawiane zdolności do czynności prawnych. Innymi słowy, prawa polityczne są odbierane wszystkim osobom pod częściową i pełną kuratelą, niezależnie od faktycznego, indywidualnego poziomu zdolności do działań takich osób33. 32 33 Nieoficjalne tłumaczenie, zob. baza danych CODICES, dostępne pod adresem: http:www.codices.coe.int Zob. art. 93 pkt 2 i art. 94 Konstytucji Republiki Bułgarii. Ze względu na to, że osoba objęta kuratelą nie ma prawa ubiegać się o wybór do Zgromadzenia Narodowego, osoba objęta kuratelą podobnie jest wyłączona z kandydowania na prezydenta i wiceprezydenta. Dodatkowo, ustawa o partiach politycznych wskazuje, że partie polityczne mogą być zakładane tylko przez obywateli bułgarskich, którzy mają prawo głosowania34. Co za tym idzie, wyłączenie prawa głosowania dla osób objętych kuratelą prowadzi również do zakazania innych form działalności politycznej. Konstytucja Węgier zawiera wyraźne wyłączenie z powszechnego prawa głosowania – tylko osoby z pełną zdolnością do czynności prawnych mogą wykonywać to prawo35. Osoby objęte pełną lub częściową kuratelą, nawet jeśli kuratela ta dotyczy innych obszarów (takich jak prawa rodzicielskie czy zgoda na leczenie), są wyłączone z uczestnictwa w życiu politycznym. Podobne uregulowania konstytucyjne można znaleźć w kilku krajach: Między innymi w Czechach, Danii, Estonii, Grecji, na Litwie, w Luksemburgu, na Malcie oraz w Polsce czy Portugalii. W niektórych innych krajach prawa szczegółowe mogą wpływać na wykluczenie pewnych kategorii osób z praw wyborczych. Niemieckie federalne prawo wyborcze jest przykładem takiego podejścia. Osoby, dla których wyznaczono kuratora do zarządzania wszystkimi sprawami, nie na czas określony, są automatycznie pozbawiane praw wyborczych36. Litewskie ramy prawne przyjmują zbliżone podejście: cała legislacja dotycząca wyborów prezydenckich, parlamentarnych, lokalnych i do Parlamentu Europejskiego zabrania głosowania osobom, u których orzeczono sądownie niezdolność do czynności prawnych. Podobne regulacje znajdują się w prawie innych krajów, w tym: Belgii, Czechach, Danii, na Łotwie, w Portugalii, Rumunii i Słowacji. W kolejnym rozdziale analizowana będzie sytuacja, w której osobom cierpiącym na zaburzenia psychiczne i osobom niepełnosprawnym umysłowo jest umożliwione uczestnictwo w życiu politycznym, ale w ograniczonym zakresie. 34 35 36 Zob. art. 4 ustawy o partiach politycznych. Zob. art. 70 ust. 5 Konstytucji Węgier. Zob. art. 13 ust. 2 federalnego prawa wyborczego. 11 Prawo do udziału w życiu politycznym osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i osób niepełnosprawnych umysłowo Mapa 1: Wyłączenie prawa udziału w życiu politycznym w Unii Europejskiej Uwaga: Exclusion = Wyłączenie; Państwo członkowskie UE może być przedstawione na więcej niż jednej mapie, jako że osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne i osoby niepełnosprawne umysłowo mogą być różnie traktowane zgodnie z prawem krajowym danego państwa członkowskiego. Źródło: FRA, 2010 2.2. Ograniczone prawo do udziału w życiu politycznym Kilka państw członkowskich UE (Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Słowacja, Słowenia i Hiszpania, porównaj Mapa 2) przyjęło szereg praktyk mieszczących się pomiędzy dwoma biegunami możliwych podejść, zgodnie z którymi dokonuje się oceny zdolności danej osoby do głosowania. Indywidualna decyzja decyduje o naszej klasyfikacji, ponieważ w niektórych przypadkach państwa te przyjęły politykę wykluczenia powiązaną z indywidualną oceną (jak Estonia lub Malta) lub politykę pełnego udziału w życiu politycznym powiązaną z konkretną decyzją o zdolności do głosowania (jak Hiszpania i Francja). Ponadto, wśród tych krajów można wyróżnić kraje, w których ocena indywidualnej sytuacji jest dokonywana przez lekarza, oraz kraje, w których ocena ta jest dokonywana przez sędziego. 2. Podejścia do prawa do udziału w życiu politycznym Mapa 2: Ograniczony udział w życiu politycznym w Unii Europejskiej Uwaga: Limited participation = Ograniczony udział; Państwo członkowskie UE może być przedstawione na więcej niż jednej mapie, jako że osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne i osoby niepełnosprawne umysłowo mogą być różnie traktowane zgodnie z prawem krajowym danego państwa członkowskiego. Źródło FRA, 2010 W przypadku Cypru wydaje się, że procedury pozbywania prawa wyborczego przewidziane w prawie nie są już stosowane w praktyce. Dlatego osoby niepełnosprawne umysłowo i osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne, które mogłyby, zgodnie z prawem, zostać usunięte z list wyborców, pozostają na nich37. W przypadku jednak osoby umieszczonej w placówce psychiatrycznej to prowadzący lekarz psychiatra decyduje, czy pacjent będzie w stanie wykonywać swoje prawo głosowania. Pacjent odzyska prawa polityczne po wyjściu z placówki. Obecnie toczy się dyskusja, czy nawet w czasie przymusowego pobytu pacjenci mogliby zachować niektóre z tych praw38. 38 37 Zob. analiza prawna sieci ekspertów prawnych Agencji FRALEX dotycząca Cypru. Zob. stronę Naczelnego Komitetu Ochrony Praw Pacjentów z Zaburzeniami Psychicznymi (lub Cypryjski Komitet Zdrowia Psychicznego): http://mentalhealthcommission.org.cy/en/law/ (03.06.2010 r.). 13 Prawo do udziału w życiu politycznym osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i osób niepełnosprawnych umysłowo Jak wspomniano w poprzedniej części, Konstytucja Malty odmawia praw głosowania osobom, „które objęto zakazem sądowym. którym sąd na Malcie odebrał zdolność prawną w związku z ich niepełnosprawnością umysłową (...), lub u których inaczej stwierdzono, że są nie w pełni władz umysłowych39." Zwołuje się radę lekarską, składającą się z lekarzy, w celu podjęcia decyzji w zakresie wszelkich sporów dotyczących wyłączenia osób „niepełnosprawnych umysłowo” lub osób „nie w pełni władz umysłowych” zgodnie z Konstytucją40. O ile właściwy sąd nie podejmie decyzji o niezdolności danej osoby, decyzja rady lekarskiej będzie konieczna przed niedopuszczeniem do rejestracji danej osoby jako wyborcy41. W Estonii, jak wspomniano w poprzedniej części, Konstytucja przewiduje wykluczenie prawa głosowania wobec osób pozbawionych zdolności do czynności prawnych. Zgodnie jednak z kodeksem cywilnym osoba, której zdolność do czynności prawnych została jedynie częściowo ograniczona przez sąd, nadal może zachować swoje prawo głosowania42. Francja i Hiszpania mają podobne przepisy. W 2007 r. francuskie zgromadzenie zmieniło ordynację wyborczą: przy podejmowaniu decyzji o tym, czy zachować lub przedłużyć środek ochronny sąd zdecyduje, czy zachować takie osobie lub nie prawo głosowania43. Podobnie jak w Hiszpanii sąd musi postanowić wyraźnie o ograniczeniu prawa głosowania zgodnie z ustawą o powszechnym systemie wyborczym44. Sytuacja w Czechach wydaje się ewoluować w podobnym kierunku. Choć zasadniczo prawo głosowania jest ściśle związane ze zdolnością do czynności prawnych danej osoby45, w rzeczywistości osoby bez takiej zdolności nie korzystają ani z czynnego, ani z biernego prawa wyborczego. W 2009 r. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że tylko w przypadku pełnego ograniczenia zdolności do czynności prawnych osoba powinna zostać pozbawiona prawa głosowania46. Jeśli zdolność danej osoby jest ograniczona w niewielkim stopniu, wszystkie okoliczności sprawy należy rozważyć w celu ustalenia, czy posiada ona prawo głosowania i inne prawa polityczne. W tym przypadku Trybunał orzekł, że niewielkie „upośledzenie umysłowe” (przytaczając dokładnie słowa Trybunału) nie powinno odebrać tej konkretnej osobie prawa głosowania. W decyzji z 2010 r. Trybunał Konstytucyjne orzekł, że nawet w postępowaniu zmierzającym do odebrania zdolności do czynności prawnych sądy powinny przeprowadzać indywidualną ocenę w celu osądzenia, czy dana osoba, która ma stracić zdolność do czynności prawnych, w rzeczywistości może brać udział w procesie wyborczym. 39 40 41 42 43 44 45 46 Konstytucja Malty, art. 58 lit. a); http://docs.justice.gov.mt/lom/ legislation/english/leg/vol_1/chapt0.pdf (03.06.2010 r.). Rozdział 354 prawa Malty, ustawa o wyborach powszechnych, rozdział 14 ust. 1, http://docs.justice.gov.mt/lom/legislation/english/leg/vol_9/chapt35 4.pdf (03.06.2010 r.). Zob.. art. 27 ust. 1 ustawy o wyborach powszechnych. Zob. art. 526 ust. 5 kodeksu cywilnego http://www.legaltext.ee/text/en/x90041.htm (03.06.2010 r.). Art. L 5 francuskiej ordynacji wyborczej: http://www.legifrance.gouv.fr/ home.jsp (03.06.2010 r.). Zob. art. 3 ust. 1 lit. b) ustawy o powszechnym systemie wyborczym, Dziennik Urzędowy nr 147 z 20.06.1985 r. Ustawa nr 247/1995 Zb., ustawa o wyborach, część 2. Wyrok czeskiego Trybunału Konstytucyjnego I.ÚS 557/09 z dnia 18.08.2009 r. W takim przypadku zdolność do czynności prawnych osoby powinna zostać jedynie ograniczona, a nie powinno się jej całkowicie ubezwłasnowolnić47. Sytuacja w Słowenii jest w pewnym sensie szczególna. Krajowe przepisy zakazywały uczestniczenia w procesie wyborczym osobom pozbawionym zdolności do czynności prawnych. Jednakże, w 2003 r. słoweński Trybunał Konstytucyjny uznał właściwe przepisy za niekonstytucyjne. Według Trybunału prawa głosowania nie powinno się utożsamiać ze zdolnością do czynności prawnych 48. Parlament zmienił przepisy w 2005 r. Zgodnie ze zmienioną ustawą, w celu ograniczenia prawa głosowania danej osoby sąd musi 1) postanowić o przedłużeniu władzy rodzicielskiej, które w Słowenii są specyficzną formą kurateli, i 2) potwierdzić, że osoba nie jest w stanie rozumieć znaczenia, celu i skutków wyborów49. W ostatniej części tej analizy porównawczej opisano sytuację w państwach, które zniosły wszelkie ograniczenia prawa do udziału w życiu politycznym osób niepełnosprawnych umysłowo i osób cierpiących na zaburzenia psychiczne. 2.3. Pełne prawo do udziału w życiu politycznym Niewielka część państw zniosła wszystkie ograniczenia prawa do udziału w życiu politycznym; państwa postanowiły w związku z tym dać osobom niepełnosprawnym umysłowo i osobom cierpiącym na zaburzenia psychiczne pełne prawo do udziału w procesie wyborczym (zobacz Mapa 3). W kilku państwach prawo do pełnego udziału zostało zapisane w krajowych konstytucjach. Jest tak w szczególności w przypadku Austrii, Finlandii, Holandii, Hiszpanii i Szwecji. Austria jest jednym z państw, w którym osoby niepełnosprawne umysłowo i osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne mogą głosować i kandydować jak wszyscy pozostali obywatele. Zgodnie z art. 26 ust. 5 austriackiej Konstytucji można pozbawić danej osoby prawa głosowania i kandydowania w przypadku skazania jej w postępowaniu karnym, które określono szczegółowo w pkt 22 ustawy o wyborach do Parlamentu50. 47 48 49 50 Zob. czeski Trybunał Konstytucyjny, decyzja nr IV. US 3102/08 z dnia 21 lipca 2010 r. w sprawie Soldán Jiří. Inna sprawa dotycząca podobnej kwestii toczy się przed Trybunałem Konstytucyjnym: Hlaváč Tomáš (sprawa nr. IV. US 3073/08). Zob. w ogólności Amicus Curiae Brief koordynowany przez Mental Disability Advocacy Center (MDAC), dostępny pod adresem: http://www.mdac. info/en/Czech-Republic (21 czerwca 2010 r.). Zob. Dziennik Urzędowy Republiki Słowenii nr 73/29 z lipca 2003 r., s. 11212-11216, przytoczone w Amicus Curiae Brief koordynowanym przez MDAC, s. 19. Zob. art. 7 ust. 2 ustawy o wyborach do Zgromadzenia Narodowego z 1992 r., zmienionej w 2006 r. Austria/BGBl 471/1992 zmienionej przez BGBl II 147/2008 (29.12.2008 r.). 2. Podejścia do prawa do udziału w życiu politycznym Mapa 3: Pełne prawo do udziału w życiu politycznym w Unii Europejskiej Uwaga: Full participation = Pełne prawo do udziału; Państwo członkowskie UE może być przedstawione na więcej niż jednej mapie, jako że osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne i osoby niepełnosprawne umysłowo mogą być różnie traktowane zgodnie z prawem krajowym danego państwa członkowskiego. Źródło: FRA, 2010 Holandia również zdecydowała się na niewykluczającą politykę. Ustawa zasadnicza z 1983 r. stanowiła, że osoby, które ze względu na zaburzenia psychiczne lub upośledzenie umysłowe umieszczono pod opieką, nie mogą wykonywać prawa głosowania (art. 54 ust. 2 Konstytucji). W 2003 r. Wydział Sądownictwa Administracyjnego Rady Stanu orzekł, że ten ogólny przepis o wykluczeniu naruszał Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych51. W wyniku tej decyzji i po konsultacji z Radą Wyborczą, wprowadzono zmiany do Konstytucji w 2008 r., skreślając ten przepis. Dzięki tej zmianie w Konstytucji osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne i osoby niepełnosprawne umysłowo mogą teraz korzystać z prawa głosowania. Zmiana ta obowiązywała od wyborów do Parlamentu Europejskiego przeprowadzonych w dniu 4 czerwca 2009 r. We Włoszech ordynację wyborczą wykorzystano w celu odebrania osobom przebywającym w szpitalach psychiatrycznych i częściowo ubezwłasnowolnionym osobom52. Przepisy te uchyliła tzw. ustawa Basaglii.53 W konsekwencji osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne i osoby niepełnosprawne umysłowo mogą teraz korzystać z prawa głosowania bez ograniczeń. W Wielkiej Brytanii ustawa o administracji wyborczej z 2006 r. zniosła anglosaski przepis stanowiący, że osoba nie posiada uprawnienia do głosowania ze względu na zaburzenia psychiczne54. 52 53 54 51 Zob. art. 2 ust. 1 i art. 3 dekretu prezydenckiego nr 223/1967 (20.03.1967). Zob. art. 11 ustawy nr 180/1978 z dnia 13.05.1978. Ustaw o administracji wyborczej 2006 r., rodz. 22, s. 73. Zob. decyzja Rady Stanu z dnia 29.10.2003, LJN AM5435. 15 Prawo do udziału w życiu politycznym osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i osób niepełnosprawnych umysłowo 3. Co dalej? Powyższą dyskusję rozpoczęto poprzez przypomnienie międzynarodowych i europejskich norm, które opowiadają się za pełnym udziałem osób niepełnosprawnych umysłowo i osób cierpiących na zaburzenia psychiczne w procesie wyborczym. Następnie analiza porównawcza przepisów wskazała na zróżnicowane podejścia stosowane w państwach członkowskich Unii Europejskiej. W większości z nich osobom, które utraciły zdolność do czynności prawnych, automatycznie odbierane jest prawo do udziału w życiu politycznym. Europejski Trybunał Praw Człowieka wyraźnie orzekł jednak, że takie automatyczne odbieranie tego prawa narusza Europejską Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Praktyka w innych państwach polega na organizacji zindywidualizowanej oceny faktycznej zdolności do głosowania odnośnych osób. W końcu trzecia grupa państwa poszła w kierunku pełnego udziału osób niepełnosprawnych w procesie wyborczym. W tym kontekście pojawia się pytanie o dalszy kierunek zmian. Wytyczne należy sporządzić dokładnie w oparciu o art. 29 Konwencji o ochronie osób niepełnosprawnych. Potwierdziła to niedawno rezolucja 1642 (2009) Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy w sprawie Dostępu do praw dla osób niepełnosprawnych oraz ich równego i aktywnego uczestniczenia w społeczeństwie55. Parlamentarzyści zalecili państwom członkowskim Rady Europy podjęcie niezbędnych środków „w celu dopilnowania, by zgodnie z Konwencją Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych oraz Protokołem Fakultatywnym do tej Konwencji, osoby objęte kuratelą nie były pozbawiane podstawowych praw (co najmniej prawa własności, prawa do pracy, prawa do życia rodzinnego i małżeństwa, prawa głosowania, prawa do tworzenia i uczestnictwa w stowarzyszeniach, prawa do wszczęcia postępowania prawnego oraz prawa do wyrażania woli) oraz w przypadkach, gdy osoby te potrzebują pomocy do wykonania tychże praw, były one uprawnione do odpowiedniego wsparcia, bez ignorowania ich pragnień i intencji“. W praktyce, w swoich Uwagach Ogólnych do artykułu 25 MPPOiP z 1996 r., Komitet Praw Człowieka już zasugerował, aczkolwiek ostrożnie, takie podejście. Odnotował on, że „powinno się podjąć pozytywne środki w celu przezwyciężenia szczególnych trudności, takich jak analfabetyzm [lub] bariery językowe (...), które uniemożliwiają osobom uprawnionym do głosowania skuteczne wykonywanie ich praw. Informacje i materiały o głosowaniu powinny być dostępne w językach mniejszości. Szczególne metody, takie jak fotografie lub symbole, należy stosować w celu dopilnowania, by głosujący analfabeci otrzymali odpowiednie informacje, które będą podstawą ich wyboru"56. Ten sam argument może być zastosowany w przypadku osób niepełnosprawnych. Wydaje się, że ograniczenia praw głosowania osób niepełnosprawnych powinny być dozwolone tylko w sytuacjach, gdy nie istnieją środki, które należałoby podjąć w ramach odpowiedzi na ich szczególne potrzeby, w celu umożliwienia im wzięcia udziału w wyborach. Środki te obejmują: zapewnienie jasnych wyjaśnień w procesie wyborczym; stosowanie prostego języka i zdań, uzupełnionych ilustracjami; zapewnienie, że dostępne są środki finansowe umożliwiające dostarczenie łatwo dostępnych informacji w procesie wyborczym; umożliwienie osobom niepełnosprawnym samodzielnego wyboru osoby, która działałaby jako pomocnik w procesie wyborczym (zgodnie ze szczegółową sugestią art. 29 pkt i lit. a) Konwencji o ochronie osób niepełnosprawnych); zachęcanie każdej partii politycznej do przedstawiania programów w prosto sformułowanym i łatwym do czytania języku; zapewnienie sesji informacyjnych na temat procesu wyborczego w wyspecjalizowanych instytucjach; szkolenie osób odpowiedzialnych za wybory na szczeblu lokalnym w celu dopilnowania, by mogły one zapewnić odpowiednie wyjaśnienia do procedury dla osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i osób niepełnosprawnych umysłowo; dopilnowanie, by środki umożliwiające dostępność były wdrażane w miarę postępu technologicznego w zakresie np. głosowania elektronicznego. Plan działania Rady Europy w sprawie niepełnosprawności na lata 2006–2015 w kierunku działań nr 1 na temat udziału w życiu politycznym i publicznym zawiera cztery szczególne cele, które powinny być osiągnięte przez państwa członkowskie, za pomocą ośmiu szczególnych działań, które należy podjąć57. Takie dostosowania do szczególnych potrzeb osób niepełnosprawnych mają miejsce w wielu krajach. Oto zaledwie kilka przykładów: w Danii osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne i osoby niepełnosprawne umysłowo, które mają prawo głosować, mogą otrzymać pomoc w trakcie głosowania. Ustawa o wyborach parlamentarnych, ustawa o wyborach duńskich członków Parlamentu Europejskiego i ustawa o wyborach lokalnych i regionalnych zostały niedawno zmienione tak, by wszystkie osoby niepełnosprawne miały prawo wyznaczyć wybraną przez siebie osobę, która będzie towarzyszyć im przy głosowaniu58. W związku z tym, w każdym z trzech ustawodawstwa wprowadzono przepis, zgodnie z którym wyznaczani są dwaj przewodniczący komisji wyborczej lub urzędnicy komisji wyborczej w celu asystowania osobom niepełnosprawnym przy głosowaniu. Wyborca może również zdecydować się na wsparcie ze strony wybranej przez niego osoby, pod nadzorem urzędników komisji wyborczej59. 57 55 56 Przyjęta w dniu 26 stycznia 2009 r. Komitet Praw Człowieka, Uwagi ogólne nr 25: Prawo do uczestnictwa w sprawach publicznych, prawo głosowania oraz prawo do równego dostępu do służby publicznej (art. 25), dokumenty ONZ, CCPR/C/21/Rev.1/Add.7 (12 lipca 1996 r.), pkt 12. Zob.Rec(2006)5 Komitetu Ministrów Rady Europy: Plan działań Rady Europy w celu promocji praw i pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w społeczeństwie: podnoszenie jakości życia osób niepełnosprawnych w Europie 2006-2015, przyjęty w dniu 5 kwietnia 2006 r. 58 Zob. ustawa z dnia 24.02.2009 r. o wyborach lokalnych i regionalnych, ustawa nr145 z 24.02.2009 r. o wyborach parlamentarnych i ustawa nr 143 z dnia 24.022009 r. o wyborach duńskich członków do Parlamentu Europejskiego. 59 Zob. część 49 ustawy o wyborach parlamentarnych.. 3. Co dalej ? W Wielkiej Brytanii, ustawa o reprezentowaniu narodu z 2000 r.60 daje wszystkim wyborcom niewidomym, niepełnosprawnych fizycznie lub niezdolnych do czytania (co obejmuje pewną liczbą osób niepełnosprawnych umysłowo) prawo głosowania z pomocą osoby towarzyszącej61. Ustawa o administracji wyborczej z 2006 r. zawiera przepisy62 wymagające od lokalnych organów dostosowania dostępu do lokali wyborczych dla wszystkich osób, w tym osób niepełnosprawnych. W tym kontekście przygotowano łatwe w odbiorze przewodniki w celu poinformowania osób niepełnosprawnych o tym, jak głosować 63. W ostatnich wyborach powszechnych w 2010 r. główne partie polityczne przygotowały swoje programy wyborcze w łatwym w odbiorze języku64. Komitet Ekspertów Rady Europy ds. uczestnictwa osób niepełnosprawnych w życiu politycznym i publicznym (CAHPAH-PPL) przygotowuje sprawozdanie podsumowujące mechanizmy doradcze i partycypacyjne mające na celu zwiększenie udziału osób niepełnosprawnych w życiu politycznym i publicznym w państwach członkowskich Rady Europy. Sprawozdanie dostarczy przykładów dobrych praktyk i innowacyjnych doświadczeń. W oparciu o swoje wnioski CAHPAH-PPL opracuje zalecenia dla państw członkowskich Rady Europy w celu aktywnego promowania udziału osób niepełnosprawnych w życiu politycznym. Podsumowując, to krótkie sprawozdanie sugeruje, że niektóre państwa będące stronami Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych będą musiały zmienić właściwe przepisy w celu spełnienia norm tej Konwencji. Zmiany te będą musiały uwzględniać specyficzne potrzeby osób niepełnosprawnych. Angażowanie tych osób lub ich organizacji przedstawicielskich w projektowanie i wdrażanie nowych przepisów oraz środków uzupełniających nie tylko byłoby zgodne z duchem Konwencji o ochronie praw osób niepełnosprawnych, ale miałoby zasadnicze znaczenie w znalezieniu praktycznych i skutecznych rozwiązań. W tym zakresie drugi element badania FRA na temat praw podstawowych osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i osób niepełnosprawnych umysłowo zapewnił włączenia takich osób w proces zbierania danych w ośmiu państwach członkowskich UE w celu lepszego zrozumienia w praktyce sposobu korzystania przez nich z praw i ograniczeń z tym związanych. W uzupełnieniu do obecnego sprawozdania FRA opublikuje następujące krótkie analizy porównawcze przepisów prawa w kontekście swojego projektu „Podstawowe prawa osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i osób niepełnosprawnych umysłowo": Przymusowy pobyt i przymusowe leczenie Zdolność do czynności prawnych 60 Zob. ustawa o reprezentowaniu narodu z 2000 r., rozdz. 2. Ustawa o reprezentowaniu narodu z 2000 r., rozdz. 2, s. 13. 62 Ustawa o administracji wyborczej 2006, rozdz..22, s. 73.http://www.opsi.gov.uk/ACTS/acts2006/ukpga_20060022_en_1 (03.06.2010 r.). 63 Zob. http://www.dopolitics.org.uk. 64 Zob. na przykład http://www.labour.org.uk/manifesto/accessible lub http://www.conservatives.com/Policy/Manifesto.aspx. 61 17 Prawo do udziału w życiu politycznym osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i osób niepełnosprawnych umysłowo Załącznik Kraje Wykluczenie Ograniczone prawo do udziału w życiu politycznym Art. 26 Konstytucji Austrii AUSTRIA BELGIA Art. 7 ust. 1 ordynacji wyborczej BUŁGARIA Art. 42 ust. 1 Konstytucji Bułgarii Art. 31 Konstytucji Republiki Cypryjskiej CYPR CZECHY Pełne prawo do udziału w życiu politycznym Art. 2 ustawy 247/1995 o wyborach do Parlamentu Republiki Czeskiej Art. 10 kodeksu cywilnego art. 855 kodeksu cywilnego Art. 10 kodeksu cywilnego Art. 855 kodeksu cywilnego DANIA Rozdział 29 ust. 1 Ustawy konstytucyjnej Danii Rozdział 49 ust. 1 i 4 ustawy o wyborach parlamentarnych ESTONIA Art. 57 Konstytucji Republiki Estońskiej Art. 526 ust. 5 kodeksu cywilnego Art. 5 ust. 3 ustawy o wyborach do lokalnych zgromadzeń Rozdział 27 Konstytucji Finlandii FINLANDIA Rozdział 14 Konstytucji Rozdział 2 ustawy o wyborach Art. L3211-3 ust. 6 kodeksu zdrowia publicznego FRANCJA NIEMCY Art. 13 federalnej ustawy wyborczej GRECJA Art. 51 ust. 3 Konstytucji Grecji Art. 5 rozporządzenia prezydenckiego 96/2007 WĘGRY Art. 70 ust. 5 Konstytucji Republiki Węgierskiej IRLANDIA Ustawa o obłąkanych (dla Irlandii) z 1871 r. oraz zarządzenie 67 w sprawie regulacji sądów apelacyjnych z 1986 r. Art. 7 ust. 1 ustawy wyborczej Irlandii z 1992 r. WŁOCHY Art. 11 ustawy 180/1978 ŁOTWA Art. 3 ust. 2 ustawy o wyborach do sejmu LITWA Art. 34 ust. 3 konstytucji Republiki Litewskiej LUKSEMBURG Art. 53 ust. 1 pkt 3 Konstytucji Wielkiego Księstw Luksemburga Art. 6-3 prawa wyborczego z 2003 r. MALTA Art. 58 lit. a) Konstytucji Malty Art. 54-2 Konstytucji Królestwa Niderlandów HOLANDIA POLSKA Art. 62. ust. 2 Konstytucji Polski PORTUGALIA Art. 49 ust. 1 Konstytucji Republiki Portugalskiej Art. 2 ustawy o wyborach parlamentarnych RUMUNIA Art. 36 – 2 Konstytucji Rumunii SŁOWACJA Rozdział 2 ust. 2 lit. c) ustawy o Radzie Narodowej 18 Rozdział 13 ust. 9 i rozdział 27 ust. 3 ustawy o wyborach powszechnych Załącznik Kraje Wykluczenie Ograniczone prawo do udziału w życiu politycznym Pełne prawo do udziału w życiu politycznym Rozdział 2-3 ustawy Republiki Słowackiej o europejskich wyborach parlamentarnych z 2003 r. SŁOWENIA Art. 7 ustawy o wyborach do Zgromadzenia Narodowego z 2006 r. HISZPANIA SZWECJA Art. 3 ust. 1 lit. b) i c) ustawy o systemie wyborów powszechnych Art. 23 Konstytucji Hiszpanii Rozdział 1 art. 1 Konstytucji Szwecji – Instrument rządu Rozdział 3 art. 2 Konstytucji Szwecji – Instrument rządu WIELKA BRYTANIA Część C2 13-39 ustawy o administracji wyborczej z 2006 r. Część C22 73 ustawy o administracji wyborczej z 2006 r. 23 19 Niniejsze sprawozdanie przedstawia pierwsze wyniki analizy prawnej przeprowadzonej przez Agencję Praw Podstawowych (FRA) Unii Europejskiej w ramach projektu „Prawa podstawowe osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i osób niepełnosprawnych umysłowo”. Jako że prawo do udziału w życiu politycznym jest jednym z podstawowych praw obywateli UE, FRA postanowiła opublikować wyniki badań w tym zakresie. Sprawozdanie ma na celu, poprzez przypomnienie międzynarodowych i europejskich norm, wsparcie pełnego uczestnictwa w życiu politycznym osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i osób niepełnosprawnych umysłowo. Analiza porównawcza prawa podkreśla zróżnicowane podejście stosowane w państwach członkowskich UE. W większości z nich osoby, które utraciły zdolność do czynności prawnych, są automatycznie pozbawiane prawa do udziału w życiu politycznym. Jednakże Europejski Trybunał Praw Człowieka jasno stwierdza, że automatyczne pozbawianie praw jest sprzeczne z Europejską Konwencją Praw Człowieka, której stroną są wszystkie państwa członkowskie UE. W innych państwach członkowskich UE praktykuje się organizowanie indywidualnej oceny faktycznej zdolności do głosowania danych osób. W końcu trzecia grupa państw członkowskich UE charakteryzuje się pełnym uczestnictwem osób niepełnosprawnych w procesie wyborczym. Niniejsze sprawozdanie przedstawia niektóre propozycje na rzecz stosowania w praktyce norm obowiązujących w tej dziedzinie. FRA – Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej Schwarzenbergplatz 11 1040 Wiedeń Austria Tel.: +43 (0)1 580 30 - 0 Faks: +43 (0)1 580 30 - 691 E-mail: [email protected] fra.europa.eu
