Osobowość osoby z niepełnosprawnością umysłową jako predyktor
advertisement
Iwona Zając Szkoła Podstawowa nr 12 z Oddziałami Integracyjnymi w Chorzowie Osobowość osoby z niepełnosprawnością umysłową jako predyktor jakości jej życia Kiedy na ulicy , w parku, w sklepie widzimy osobę niepełnosprawną umysłowo sprawia do nieco zamieszania. Zmusza nas do oderwania się od siebie, oczy wszystkich kierują się na dziecko. Rodzice nie decydują się na pokazanie dziecka światu. Dzieci często są chowane przed światem, gdyż często nie rozumiemy dziecka ani rodziców. Dziecko izolowane od społeczeństwa, ludzi żyje w swoim własnym mikroświecie. Jego życie przebiega według ściśle określonego porządku podyktowanego następstwem uszkodzeń układu nerwowego. To czego oni sami nie mogą zmienić i z powodu czego niepełnosprawność jest stałym bolesnym problemem, to postawa otoczenia. Od otoczenia zależy, czy będą uczestniczyć w normalnym życiu społecznym, czy będą z niego wyeliminowani. W naszym społeczeństwie obserwuje się skrajne postawy wobec tego co nie jest przeciętne: niechęć wobec wszystkiego co odbiega od normy. Dlatego tez zmiana mentalności ludzi jest niełatwym zadaniem. Jednak jest to niezwykle ważne, aby widzieć w upośledzonym człowieka - jego zalety, wady - wszystko to co świadczy o jego prawdziwej wartości . Pamiętajmy , że największą wartością jest sam człowiek zaś najwyższym dobrem w ziemskiej egzystencji człowieka jest jego szczęście i rozwój. Rozwój społeczny, fizyczny i rozwój osobowości. Dlatego każdy, kot ma do czynienia z takimi osobami musi zrobić wszystko co tylko jest możliwe, żeby doprowadzać do pełnego i wszechstronnego rozwoju osoby upośledzonej umysłowo. Należy uruchomić cała machinę działań , która spowoduje, że dziecko będzie czuło się potrzebne i kochane. Zainteresowania psychologów upośledzeniem umysłowym dotyczą przede wszystkim wycinkowo ujmowanych procesów poznawczych. Zajmują się więc oni specyfiką myślenia, inteligencją, zdolnościami specjalnymi, uczeniem się , psychomotoryką, osobowością, itd. Taki stan rzeczy jest prawdopodobnie wynikiem zapotrzebowania na wiedzę dotyczącą upośledzenia. Wzrosło zatem zapotrzebowanie na koncepcję osobowości upośledzonych bowiem „problemy osobowości dzieci upośledzonych umysłowo i jej zaburzeń stanowiły przez długi czas dziedzinę zupełnie nie zbadaną.”(Kowalik S, 1984) Każda osoba upośledzoną umysłowo posiada „własną osobowość, swoje własne dążenia i przyzwyczajenia, swoje sympatie i antypatie, lecz niewiele z tego, co posiadają, świadczy i tym, że są oni zazwyczaj bardzo podatni na sugestię i łatwo można na nich wpływać. O ile przebywają pod nadzorem i są kierowani przez kogoś w domu lub w instytucji, zachowują się poprawnie, lecz jeśli trafią w nieodpowiednie otoczenie i pozwoli im się na obcowanie z niewłaściwym towarzystwem, mogą się szybko stać złymi, niemoralnymi, o nawykach przestępczych...Lecz szczególnie charakterystyczny dla upośledzonych jest słaby charakter i sugestyjna natura, co wiąże się z posiadaniem silnej i zróżnicowanej osobowości, a także uniemożliwia wytworzenie wyraźnych skłonności i pragnień. Ten stan wywołany silnymi emocjami, niedostatecznie kontrolowanymi przez słabo rozwinięty intelekt, a które przejawiają się przede wszystkim na poziomie instynktów i chceń.”(Kowalik S, 1984) Pełniejsze koncepcje osobowości upośledzonych umysłowo powstały w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Istnieje jeden wyjątek w tym względzie, twórca teorii pola Kurt Lewin już w latach trzydziestych sformułował koncepcje upośledzonych umysłowo. Osobowość jednostek upośledzonych umysłowo w świetle psychologii postaci. Podstawa, która umożliwiła K. Lewinowi stworzenie teorii osobowości jednostek upośledzonych umysłowo, była koncepcja osobowości człowieka nie odbiegającego od normy. Stąd jednostka upośledzona umysłowo w jego ujęciu jest często przedstawiana jako wypadkowa dziecka i człowieka dorosłego, bądź bywa im przeciwstawna. K. Lewin przyjmuje, że rozwój osobowości dziecka rozwiniętego prawidłowo polega na komplikowaniu się jego struktury i stopniowym sztywnieniu granic między poszczególnymi obszarami osobowości. Jednostka upośledzona umysłowo różni się pod tymi względami zasadniczo. Dziecko upośledzone umysłowo jest mniej zróżnicowane od dziecka rozwiniętego prawidłowo. Dorosły upośledzony umysłowo jest bardziej zróżnicowany od dorosłego nie odbiegającego od normy. Podobnie przedstawia się sprawa granic dzielących poszczególne 1 obszary struktury osobowości. Upośledzone umysłowo dziecko jak i upośledzony dorosły przewyższa swoich normalnych rówieśników pod względem sztywności całej struktury. Sztywność granic powoduje, że człowiek upośledzony w większości sytuacji życiowych jest bezradny. Często napotyka niepowodzenia, gdyż trudno jest mu zrozumieć otaczająca rzeczywistość, widzieć ją całościowo, a tym samym adekwatnie. Powoduje to odczucie braku panowania nad otaczającym światem i pobudza występowanie zachowań pedantycznych, tj. precyzyjnego wykonywania tych działań, które upośledzony w pełni przyswoił, a które nie maja zwykle związku z istniejącą sytuacją. „Upośledzona umysłowo jednostka przenosi niejako swoją osobowość na sytuację, która tym samym staje się mało zróżnicowana i sztywna. Sytuacja dla tej jednostki ma charakter silnej całości. Wszystkie elementy sytuacji są tak ściśle ze sobą związane, że upośledzony nie może utworzyć związku między danymi elementami jednej sytuacji a tym samym elementem istniejącym w sytuacji innej. Sprawia to że jednostki upośledzonej umysłowo nie możemy określić jako konkretne. Brakuje im natomiast zdolności do abstrakcji, tzn. odnajdywania związków między miedzy indywidualnymi elementami różnych całości. Następną istotną cechą upośledzenia zbadana przez K. Lewina jest infantylizm czyli brak emocjonalnej stabilności. Jest ona wynikiem podstawowych właściwości upośledzenia. Podsumowując koncepcję k. Lewina, musimy zaakcentować fakt, że: • podstawowym czynnikiem wyznaczającym charakter osobowości upośledzonych umysłowo są braki intelektualne, • osobowość człowieka upośledzonego przypomina w dużym stopniu osobowość prawidłowo rozwiniętego dziecka, • trudności rozwoju osobowości jednostek upośledzonych upatruje autor koncepcji w czynnikach wrodzonych.. Osobowość jednostek upośledzonych umysłowo w świetle psychoanalizy. Na uwagę zasługują koncepcje upośledzenia umysłowego konstruowane w duchu psychoanalizy, z których jedną z ciekawszych w tym nurcie przedstawili M. L. Hutt i R. G. Gibby. Za punkt wyjścia przyjęto tutaj ogólna teorię psychoanalizy, na bazie której rozpatrywano problem osobowości jednostek upośledzonych umysłowo. Jednostki upośledzone, podobnie jak ludzie normalni, funkcjonują w sensie psychologicznym na trzech poziomach: świadomości, podświadomości i nieświadomości. Proporcje korzystania z tych poziomów są jednak inne niż u ludzi normalnych. Zachowanie upośledzonych umysłowo w 2 dużo mniejszym stopniu jest kontrolowane przez świadomość, która jest u nich mniejsza. Natomiast nieświadomość i podświadomość nie różnią się u osób upośledzonych i normalnych. Autorzy koncepcji rozpatrują osobowość upośledzonych również w aspekcie rozwojowym. Upośledzone umysłowo dziecko po urodzeniu posiada takie same potrzeby „id” jak dziecko normalne. Jedyna różnica może dotyczyć tzw. „energii psychicznej”, która u dziecka upośledzonego umysłowo może być mniejsza. Rozwój struktury „ego” u upośledzonych przebiega na tej samej zasadzie jak u normalnych, z tym, że zaburzenia procesów poznawczych powodują, że znajduje się ona na niższym poziomie dojrzałości w stosunku do struktury „ego” u odpowiednich pod względem wieku osób normalnych. Występuje tez różnica jakościowa - „ego” jednostek upośledzonych lepiej funkcjonuje w konkretnych sytuacjach, zaś gorzej w rozwiązywaniu problemów abstrakcyjnych. Upośledzeni pod wpływem nie kontrolowanych potrzeb, jak również nacisków aktualnych sytuacji nie potrafią kierować własnym postępowaniem. Nie umieją oni przewidywać, antycypować ewentualnych gratyfikacji, nie potrafią kontrolować sytuacji, ,w jakiej się znajdują. Generalizując: mają trudności w adekwatnym opanowaniu rzeczywistości.. Uszkodzone procesy poznawcze przyczyniają się również do tego, że upośledzeni umysłowo maja trudności w jasnym wyodrębnianiu siebie z otoczenia i zróżnicowaniu tego otoczenia ze względu na możliwość zaspokojenia swoich potrzeb. „Superego” także rozwija się u nich wolniej niż u osób prawidłowo rozwiniętych, wskutek tego jest ono mniej dojrzałe. Jednostka upośledzona na tendencje do absolutyzowania. Wszystko jest dobre albo złe, zdrowe lub chore itd. Brakuje im zdolności do rozróżnienia wszystkich subtelności istniejących w zakresie życia społecznego, co sprawia, że nie rozumieją oni w pełni otoczenia.- „jednostka ze zmniejszonymi zdolnościami intelektualnymi jest na łasce walczącego „id”, które jest nieadekwatnie kontrolowane przez siły „ego” i „superego”. Częściej ta kontrola wynika z sił zewnętrznych. Powoduje to częste problemy emocjonalne i nieprzystosowanie.”(Kowalik S, 1984) Osobowość jednostek upośledzonych umysłowo w świetle neobehawioryzmu. Niezwykle interesujące rezultaty dało rozpatrywanie zagadnienia upośledzenia umysłowego z punktu widzenia teorii społecznego uczenia się, którą stworzył w latach pięćdziesiątych J. B. Rotter. Do problematyki upośledzonych umysłowo zaadoptował ją R. L. Cromwell. 3 Podstawowe założenia przyjęte prze R. L. Cromwella z teorii społecznego uczenia się, można przedstawić w formie równania. Szczególną rolę w tej koncepcji odgrywają dwa konstrukty teoretyczne – oczekiwanie i wartość wzmocnienia. Dzięki nim bowiem możliwe jest przewidywanie zachowania w danych sytuacjach. Oczekiwanie można definiować jako prawdopodobieństwo subiektywne, przypisywane przez jednostkę wystąpieniu poszczególnych wzmocnień. Wartość wzmocnienia można definiować jako indywidualny stopień preferencji dla jakiegoś wzmocnienia, jeżeli prawdopodobieństwo wystąpienia wszystkich możliwych wzmocnień jest różne. Opierając się na tych założeniach przystępuje R. L. Cromwell do stworzenia koncepcji osobowości jednostek upośledzonych umysłowo. Ograniczenie intelektualne ludzi tej kategorii sprawiają, że w życiu codziennym doświadczają oni dużo częściej niepowodzeń niż sukcesów. Jednostka upośledzona, posiadając zgeneralizowany niski poziom oczekiwań, w sytuacji nowej wykaże tendencję do zaniżenia swoich aspiracji tzn. będzie sobie stawiała niższe cele od tych, które rzeczywiście mogłaby zrealizować. Posiadając i tak małe zdolności, będzie dążyła do niekorzystania z nich a całej pełni. Koncepcja R. L. Cromwella została rozbudowana i eksperymentalnie zweryfikowana przez jego uczniów i współpracowników: I. Bialera, W. I. Gardnera i R. F. Hebera. I. Bialer zajął się problematyką pojęć sukcesu i niepowodzenia u dzieci. Wyróżnił on dwa systemy kształtujące motywację u dzieci. System bardziej pierwotny, oparty na biologicznych potrzebach, charakteryzuję się dążeniem do zdobywania rzeczy przyjemnych, natomiast unikania rzeczy przykrych. W wyniku społecznego uczenia się na fundamencie tego systemu kształtuje się drugi system, charakteryzujący się dążeniem do osiągania sukcesu, a unikania porażek, a więc wartości, które wcześniej dla dziecka nie istniały. Dziecko upośledzone dłużej korzysta z systemu pierwszego, natomiast później i rzadziej niż dziecko normalne przyswaja system drugi. Z kolei W. I. Gardner zajął się bliżej oczekiwaniem szczegółowym i wpływem bezpośrednio doznawanych niepowodzeń i sukcesów na podejmowanie dalszych działań. Ustalił, że jednostki normalne po doznanych niepowodzeniach wkładają więcej wysiłku w dalszą działalność niż upośledzeni. Powodem tego jest uogólniony poziom oczekiwania sukcesu, który jest wyższy u normalnych ludzi niż u jednostek upośledzonych. R. Heber stwierdził, że w wypadku, gdy upośledzeni uzyskują sukcesy, poziom wykonania przez nich prostych zadań podnosi się i nie odbiega od poziomu wykonania zadań przez 4 jednostki normalne. Natomiast w rezultacie doświadczenia niepowodzeń upośledzeni wykonują zadania coraz gorzej. W teorii szczególna role w wyznaczaniu sposobu funkcjonowania jednostek upośledzonych umysłowo przypisano środowisku, a konkretnie doświadczeniom, jakie upośledzeni nabywają w swych kontaktach ze społecznym otoczeniem. Za podstawowe zaburzenie w upośledzeniu przyjmuje się upośledzenie intelektu. Równie istotne są częste doświadczenia niepowodzeń, które powodują, że jednostka funkcjonuje nieadekwatnie, tzn. gorzej, niż na to mogłyby wskazywać jej możliwości. W teorii szczególną rolę w wyznaczaniu sposobu funkcjonowania jednostek upośledzonych przypisano środowisku, a konkretnie doświadczeniom, jakie upośledzeni nabywają w swych kontaktach ze społecznym otoczeniem. (por. Kowalik S., 1984) Osobowość jednostek upośledzonych umysłowo w ujęciu psychologii funkcjonalnej. Hanna Olechnowicz tworząc własną koncepcję osobowości jednostek upośledzonych umysłowo, wykorzystała popularne w psychologii pojecie potrzeby. Uważa ona, że potrzeby są z natury swojej sensowne i celowe z punktu widzenia mechanizmu samoregulacji, któremu podlega człowiek. Człowiek upośledzony umysłowo posiada swój własny system potrzeb odmienny od tego, jakim dysponują ludzie normalni, jednak równie sensowny i celowy z punktu widzenia właściwości, jakimi charakteryzują się upośledzeni. Zaspokojenie tych potrzeb jest niezbędne dla właściwego funkcjonowania tych ludzi. Podstawową grupę potrzeb w całym ich systemie stanowią potrzeby dotyczące potrzeby poczucia bezpieczeństwa. Zaspokojenie tej potrzeby umożliwia zaspokojenie pozostałych potrzeb. Następną grupą potrzeb wyodrębnionych przez H. Olechnowicz są potrzeby związane z dojrzewaniem osobowości społecznej. W skład tej grupy wchodzą: potrzeba doznawania opieki, potrzeba kontaktu i wzajemnego porozumiewania się, potrzeba bycia zauważanym, potrzeba kontaktu z rówieśnikami i potrzeba doznawania poczucia własnej wartości i pełnienia określonej roli społecznej. Trzecia grupa potrzeb to potrzeby popędowe wiążące się z zachowaniem przy życiu danej jednostki i gatunku. Zdaniem autorki koncepcji są one podstawą zachowań, które można określić odruchami bezwarunkowymi. Zaliczamy do nich: potrzeby pokarmowe, płciowe, rodzicielskie oraz nastawienie do zachowań zaczepno – obronnych. 5 Dalsze dwie grupy potrzeb tworzą dość ważną całość. Są to bowiem potrzeby czynnościowe i potrzeby poznawcze. Do potrzeb czynnościowych, które można inaczej określić jako potrzeby używania narządów, zaliczamy: potrzebę użytkowania aparatu ruchowego i potrzebę doznawania urozmaiconych wrażeń zmysłowych. Potrzeby poznawcze są związane z „kojarzeniem danych z różnych analizatorów, jak np. wzrokowo – dotykowe badanie przedmiotu, albo kojarzenie zdarzenia obecnego z przeszłym, albo tez kojarzenie i zestawienie przedmiotu spostrzeganego z zapamiętanym wzorem. Ostatnią grupę potrzeb tworzą potrzeby snu i wypoczynku. Osoba upośledzona nie może wykształcić w pełni niektórych z poprzednio wymienionych potrzeb lub zaspokajać je w sposób nieadekwatny. „Wychowanie potrzeb stanowi jeden z najważniejszych celów wychowania tak jednostek jak i społeczeństwa. Upośledzeni umysłowo nie stanowią tu wyjątku.” (Olechnowicz H., 1979) Koncepcja H. Olechnowicz znamionuje duży humanitaryzm. Osobowość jednostki upośledzonej umysłowo w świetle psychologii marksistowskiej. Na fundamencie marksistowskiej teorii psychiki powstała jedna z koncepcji utworzona przez A. N. Leontiewa. A. N. Leontiew buduje swoja teorie, stawiając niejako w opozycji rozwój psychiczny upośledzonego umysłowo w stosunku do rozwoju jednostki nie odbiegającej od normy. Uważa on, że tylko rozwojowe rozpatrywanie tego zaburzenia pozwala na uchwycenie całej jego specyfiki. Przede wszystkim pozwala na poznanie przyczyn zaburzenia, których znajomość jest niezbędna do prowadzenia jakiejkolwiek sensownej działalności wychowawczej. Rozwój psychiczny człowieka można rozpatrywać w aspekcie nabywania przez niego doświadczeń. A. N. Leontiew wyróżnia trzy rodzaje tych doświadczeń: filogenetyczne, indywidualne i społeczno – historyczne. Z doświadczeniem filogenetycznym człowiek przychodzi na świat. Podobny typ doświadczenia posiadają także zwierzęta. O ile jednak u zwierząt odgrywa ono rolę zasadniczą, to dla człowieka nie ma specjalnego znaczenia. Doświadczenie indywidualne w małym stopniu posiadają także zwierzęta, jednak człowiek posiada dużo większy jego zasób, co wiąże się z możliwością szybszego jego nabywania. Funkcja tego doświadczenia polega na dostosowaniu zachowania do zmieniających się warunków otoczenia. Doświadczenia społeczno – historyczne natomiast występują tylko u ludzi. Jest to kumulacja doświadczeń ludzi, które przekazywane są z pokolenia na pokolenia przede wszystkim poprzez wytwory pracy. Dziecko nie rodzi się z 6 rozwiniętym mózgiem w takim stopniu, że może wykonywać funkcje, które są potrzebne do posługiwania się wytworami człowieka. Dopiero w procesie działania, czyli posługiwania się tymi wytworami tworzą się potrzebne funkcje, jak również ich mózgowe odpowiedniki – funkcjonalne systemy mózgowe. Wymieniowe systemy charakteryzują się różnym poziomem złożoności. Stosunkowo proste są systemy: motoryczne, sensoryczne i mowy. Najbardziej złożony jest system intelektu. Ze względu na jego złożoność upośledzeni umysłowo mają szczególne trudności w przyswojeniu go. A jest on szczególnie ważny, gdyż znaczna część doświadczenia społeczno – historycznego zawarta jest w pojęciach, które stanowią podstawę funkcjonowania tego systemu. .( por Kowalik S, 1984);’ Koncepcje te pokazują obraz osoby upośledzonej umysłowo. Wskazują cechy jej osobowości, intelektu, procesów zachodzących w ich rozwoju. Modele teoretyczne zostały przez wielu psychologów zbadane. Takie badania osobowości jednostki upośledzonej umysłowo prowadziła M Kościelska. W swoich badaniach pokazała, że upośledzenie jest ograniczeniem możliwości życiowych jednostki upośledzonej umysłowo. Jest niejako przeszkodą w posiadaniu tego, co dla innych ludzi jest osiągalne. Z powodu upośledzenia jest się ciężarem dla bliskich, kimś tak niewartościowym, że nie wartym uwagi, poświęcenia i kochania. Poczucie bycia gorszym , które u osób z upośledzeniem umysłowym jest bardzo widoczne powoduje określone skutki psychologiczne mające odbicie w osobowości człowieka. Uruchamia ona mechanizmy obronne poczucia własnej wartości. Obrona taka wymaga deformacji poznawczej, obejmującej przede wszystkim obraz swego upośledzenia - zakres zmniejszonej sprawności oraz ich przyczyny. Dominujące poczucie udaremnienia dążeń i pragnień życiowych rodzi stan napięcia, którego objawami są zaburzenia wegetatywne i choroby psychosomatyczne. Lokowanie w sobie w sobie źródła niepowodzeń sprawia, iż do innych „złych uczuć’ dołącza jeszcze bardzo silne poczucie winy. Innym znamiennym rysem przeżywania upośledzenia jest poczucie samotności, brak bliskich więzów z ludźmi, a najbardziej dramatycznych przypadkach poczucie braku miejsca z życiu. W każdym przypadku badanej osoby upośledzonej umysłowo występowało spiętrzenie różnych czynników szkodliwych dla rozwoju. Bilans pozytywnych doświadczeń korzystnych nie równoważył w dostatecznym stopniu skutków doświadczeń negatywnych. Doświadczenia ważne dla formułowania osobowości badanych obejmowały: poczucie niesprawności, zależności poczucia bycia gorszym, braku miłości i występowały one w okresie dzieciństwa. Charakterystyczne dla badanych jest to, że strategią radzenia sobie z 7 tymi doświadczeniami i obrony psychologicznej przed nimi jest podporządkowanie się otoczeniu, wytworzenie postawy posłuszeństwa wobec opiekunów, korzystanie z pomocy innych. Te strategie świadczą o słabym „Ja” , ale równocześnie zatrzymują go w rozwoju. Najbardziej uderzającym defektem w organizacji osobowej badanych było „słabe Ja”. Wypracowane strategie obronne, przy równoczesnej słabości Ja, nie stymulowały aktywności poznawczej. Badani rozwijali się jako osoby zależne od innych. Brak tej aktywności ograniczał działanie upośledzonych umysłowo w świecie i czynił ich również upośledzonymi społecznie. Doświadczenia te doprowadziły do uformowania w badanych wyobrażenia o sobie samych jako o niepełnosprawnych, zależnych od innych i blokowały rozwój autonomii Ja. Mamy więc tutaj do czynienia z potrójnym upośledzeniem: JA, UMYSŁU I ŻYCIA. Istnieje ścisła zależność między stereotypowym wyobrażeniem o osobach upośledzonych jako odmiennych psychicznie od ogółu ludzi, mających specyficzne potrzeby i bardzo ograniczone możliwości adaptacyjne, a funkcjonującym w rzeczywistości społecznej system segregacji szkolnej, izolacją osób upośledzonych w zakładach pomocy i pracy chronionej, ubezwłasnowolnieniem prawnym, pozbawieniem możliwości uzyskania godziwych zarobków i atrakcyjnej pracy. Te wszystkie realia życia społecznego odbijały się w obrazie swojej sytuacji, wytwarzanej w umysłach badanych i wtórnie wpływały na sposób funkcjonowania, zgodny ze społecznym wyobrażeniem. Można więc sądzić,że zmiana społecznych wyobrażeń o upośledzeniu i w ślad za nim idące inne rozwiązania praktyczne miałaby w szerszej perspektywie czasowej poważne skutki dla zmiany życiowej sytuacji osób z upośledzeniem, a także ich psychologicznej sylwetki. W ostatnim dziesięcioleciu, które charakteryzują się próbą przełamywania różnych stereotypów dotyczących funkcjonowania osób z upośledzeniem umysłowym, nagromadzono wiele danych wskazujących na istnienie obszarów normalności w funkcjonowaniu tych ludzi. Dane pochodzą z rożnych źródeł są przesłanką tendencji integracyjnych w odniesieniu do osób z upośledzeniem. W osobach tych widać bogactwo przeżyć uczuciowych oraz normalność ich potrzeb w zakresie życia emocjonalnego i kontaktów społecznych. Osoby te mają możliwość, korzystnego pobierania nauki razem ze zdrowymi rówieśnikami. Badania te są dość dawne, jednak ważne z punktu widzenia podobieństwa osób upośledzonych do ogółu ludzi. Decentracja poznawcza jest przeciwieństwem poznawczego egocentryzmu. Egocentryzm w poznaniu polega na „spostrzeganiu świata 8 wyłącznie z własnej perspektywy i nieuwzględnianiu innych punktów widzenia. Stanowi przez to czynnik ograniczający poznanie, a także utrudniający porozumiewanie się z innymi ludźmi.” (M. Kościelska, 2000 ) Zgodnie z poglądami J. Piageta ,egocentryzm jest pierwotną właściwością umysłu. Wyzwalanie się z egocentryzmu w kierunku umiejętności decentracji stanowi funkcję rozwoju inteligencji. Iwona Olechowska badała uczniów szkol specjalnych w środowisku Warszawskim. Ilorazy inteligencji tych dzieci zawierały się w granicach od upośledzenia umiarkowanego po tzw. Pogranicze upośledzenia i normy. Badania wykazały ze dzieci dobrze radżą sobie z przedstawionymi zadaniami. Przedstawione badania świadczą o znacznie wyższym poziomie możliwości decentracji u dzieci z upośledzeniem umysłowym niż by tego oczekiwać na podstawie poglądów Piageta. Badane dzieci znajdowały się w wieku 7 – 10 lat, czyli w wieku odpowiadającym stadium operacji konkretnych u dzieci o normalnym rozwoju umysłowym. Wykryty u nich deficyt wyrażający się obniżonym ilorazem inteligencji umiejscawia wiek ich rozwoju umysłowego w granicach 4 – 7 lat. Jest to wiek umysłowy, w którym według Piageta decentracja wyobrażeniowa nie powinna występować. Jak zatem wytłumaczyć ten fenomen? Nasuwają się dwie interpretacje jedna związana jest z charakterem użytego materiału badawczego zainscenizowane sytuacje miały charakter zabawowy i odwoływały się do doświadczeń emocjonalnych dzieci. Zabawa w chowanego pełni szczególna role, a chowanie się przed dorosłymi ma bardzo żywa treść emocionalna . interpretacja droga odwołuje się do koncepcji „obszarów normalności ”u dzieci z upośledzeniem umysłowym. W badaniu dzieci wypadły w sposób porównywalny z normalnie rozwijającymi się rówieśnikami. Można przypuszczać, że te rożne typy zadań angażują zupełnie inne funkcje psychiczne, których rozwój przebiega nierównomiernie. Badania powadzono również nad aspektem rozwoju Ja u dzieci z upośledzeniem umysłowym. Badania Moniki Dybowskiej dotyczącej reprezentacji Ja polegały na rozpoznawaniu siebie na zdjęciu. Jest to sytuacja angażującą z jednej strony procesy poznawcze, z drugiej zaś procesy emocjonalne. W badaniach wzięło udział 12 dzieci, u których stwierdzono lekkie, bądź umiarkowane upośledzenie umysłowe. Badania wykazały, że prawie wszystkie dzieci rozpoznają siebie na zdjęciu. Większość z nich wykazało się pozytywną reakcję emocjonalna na własny obraz. Skala reagowania emocjonalnego była bardzo duża: od wyraźnych przejawów radości, piszczenia, podskakiwania, przytulania zdjęć, głaskania i usiłowania zatrzymania ich dla siebie, poprzez rezerwę, obojętność, brak zainteresowania, po plucie, darcie, i ucieczkę z pokoju. W badanej grupie dzieci autorka miała do czynienia z rożnymi nieprawidłowościami w rozwoju struktury i funkcji Ja. Występowały: 9 • niewykształcenie Ja podmiotowego, • niewykształcenie Ja przedmiotowego, • niewyodrebnienie Ja indywidualnego, • Ja „wewnętrznie puste”, • Ja o zatartych granicach, dążące do symbiozy, • Ja zdepersonalizowane , • Ja nie zaakceptowane, • Ja dążące do samo unicestwienia., Te rożne postacie nieprawidłowości Ja wyrażały się w: nierozpoznawaniu siebie na zdjęciach, w pomijaniu swojej osoby negatywnym ustosunkowaniu się do własnego wizerunku, w pomyłkach w rozpoznawaniu osób, w koncentrowaniu się na rzeczach a nie na osobach. Widoczny jest więc związek zachodzący miedzy patologia rozwoju Ja, a funkcjonowaniem procesów poznawczych oraz związek pomiędzy nieprawidłowym rozwojem Ja a zaburzeniami stosunków uczuciowych z otoczeniem. W tworzeniu się upośledzenia istotną rolę odegrały czynniki traumatyczne uczuciowe blokujące równocześnie rozwój Ja i funkcjonowanie poznawcze. (M.Koscielska,2000). Poczucie własności, którego zbadaniem zajęła się Teresa Kaczmarek wyraża zdolność i gotowość jednostki do ujmowania swych relacji z otoczeniem w płaszczyźnie „moje – nie moje.” Z analiz przeprowadzonych przez Teresę Kaczmarek wynika, że istnieją co najmniej trzy sposoby przejawiania się poczucia własności: • subiektywne przeświadczenie osoby o jej wyłącznym prawie do korzystania z własnego obiektu i do dysponowania jej, • świadome identyfikowanie się a obiektem i spostrzeganie go jako dla siebie charakterystycznego • spostrzeganie siebie jako autora, twórcę obiektu, sprawcy jego istnienia. Te typy odpowiadają trzem rodzajom relacji własności określanym przez autorkę jako: relacja posiadania, przynależności i pochodzenia. Kształtowaniu się i wyrażaniu wymienionych typów poczucia własności odpowiadają określone aspekty funkcji Ja. Wyrażanie „posiadania” służy ustaleniu granic Ja (poczuciu autonomii), akcentowanie (przynależności) służy samo identyfikacji (poczuciu tożsamości) a ujawnianie „pochodzenia” ma znaczenie dla kształtowania się podmiotowości (poczucia sprawczości). 10 Reasumując, można powiedzieć, że dziecięce Ja wyraża się poprzez demonstrowanie poczucia własności wobec przedmiotów w rożnego rodzaju relacjach. Badania Iwony Olechowskiej skazują na umiejętność dzieci z upośledzeniem umysłowym przyjmowania tzw. pozaosobistej perspektywy w spostrzeganiu społecznym. Dzieci o obniżonym ilorazie inteligencji potrafią uwzględniać sytuacje partnera, liczyć się z jego właściwościami i dostosowywać do niego swoje zachowanie. Dzieci te przejawiają właściwość zwaną wrażliwością na ludzi czyli wrażliwość interpersonalna. Stwarza ona szansę uczenia się od ludzi wszystkiego, co w życiu potrzebne. Jeśli tych umiejętności dzieciom brakuje, można domniemywać, że ich kontakty z ludźmi były mało wartościowe lub wręcz szkodliwe dla rozwoju. Maria Kościelska nieprawidłowego postawiła tezę, że upośledzenie umysłowe stanowi funkcję kształtowania się osobowości. Można wskazać szczegółowe związki między typem patologii osobowości a typem negatywnych doświadczeń społecznych w ontogenezie dzieci z upośledzeniem umysłowym. Szczegółową rolę w tym procesie odegrały: duża wrażliwość na bodźce społeczne, szczególną adaptabilność do złych warunków życia, wykształcenie mechanizmów obronnych blokujących aktywność eksploracyjną oraz przyswajanie i przetwarzanie w większości negatywnych informacji o świecie i o Ja. W osobowości jednostki upośledzonej umysłowo, można znaleźć mocne, jak i słabsze strony. Wśród tych pierwszych można wymienić bogactwo przeżyć uczuciowych i specyficzne potrzeby,. Jednostka upośledzona potrafi utrzymywać prawidłowe kontakty społeczne i posiada pozaosobistą perspektywę w spostrzeganiu społecznym. Cechuje ja niezwykła wrażliwość interpersonalna oraz zdolność do wytwarzania mechanizmów obronnych. Słabsze cechy jej osobowości to przede wszystkim upośledzenie umysłowe, które powoduje w tych osobach zaniżenie własnej wartości - poczucie bycia gorszym, niewartościowym i niekochanym oraz słabe „Ja”. Charakterystyczne jest również napięcie emocjonalne, poczucie winy i osamotnienia, udaremnienia dążeń. Mocne i słabe strony niejako wzajemnie się uzupełniają i tworzą niepowtarzalny, wyjątkowy obraz jednostki funkcjonującej a społeczeństwie, bo „najważniejsze jest niewidoczne dla oczu”. Pamiętajmy, że osobowość i wnętrze człowieka jest najważniejszym wyznacznikiem życia – jego jakości i wielkości. Jest to przede wszystkim osoba, która jest w stanie „oswoić – „stworzyć więzi” z innymi ludźmi. Wtedy czuje się potrzebna, szczęśliwa i niezbędna. 11 Literatura: 1. Antoine De Saint-Exupery: “Mały Książe”, wyd. Pax, Warszawa 1992 r, 2. ”Dziecko niepełnosprawne w rodzinie”, red.: I. Obuchowska, WsiP, Warszawa 1999 r, 3. Kościelak R.: „Funkcjonowanie psychospołeczne osób niepełnosprawnych umysłowo”, WSiP, Warszawa 1996 r, 4. Kościelak R.: „Psychologiczne podstawy rewalidacji upośledzonych umysłowo”, WsiP, Warszawa 1994 r, 5. Kościelska M.: „Oblicza upośledzenia” , PWN, Warszawa 2000 r, 6. Kowalik S.: „ Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych”, PWN, Warszawa 1986 r, 7. Kowalik S.: Rehabilitacja upośledzonych umysłowo”, PWN, Warszawa 1984 r, 12
