A.KOSSOWSKA Zmiana społeczna a przestępczość…
advertisement
ANNA KOSSOWSKA ZMIANA SPOŁECZNA A PRZESTĘPCZOŚĆ – WZAJEMNE ZWIĄZKI, UWARUNKOWANIA, KONSEKWENCJE 1. Wstęp 73 Zagadnienie związków zmiany społecznej z przestępczością interesuje socjologów i kryminologów od dawna, choć nie zawsze jest oczywiste, jakie procesy i zjawiska społeczne kryją się za tymi dwoma pojęciami. Przez „przestępczość” najczęściej rozumie się w tym kontekście zachowania określane w ten sposób w oficjalnych rejestrach (czyli w zasadzie mowa jest o przestępczości ujawnionej). Może to wykluczać, istotny dla niniejszych rozważań, cały obszar zagadnień związanych ze społeczną percepcją zagrożeń dotyczących rzeczywistej przestępczości, czyli także tej, która nie znajduje odbicia w statystykach i nie wywołuje reakcji państwa i jego instytucji. Pojęcie „zmiany społecznej” znajduje zastosowanie w opisie bardzo różnych procesów społecznych, zarówno przebiegających w skali makro, jak i dających się zaobserwować na poziomie społeczności lokalnych. O zmianie społecznej w jej związkach z przestępczością mówimy zatem, gdy analizujemy skutki takich wydarzeń, jak wojny, rewolucje, procesy zmian ustrojowych przebiegające w sposób pokojowy, procesy industrializacji i urbanizacji, względnie zmiany koniunktury gospodarczej. W kontekście tym mamy także często na myśli masowe migracje, rewolucyjne zmiany technologiczne (z ich wszelkimi konsekwencjami), zmiany demograficzne, zmiany stylów życia, organizacji rynku pracy, sposobu przestepczosc_po2korekcie.indd 73 2013-09-18 21:34:13 SPOŁECZNO-POLITYCZNE KONTEKSTY WSPÓŁCZESNEJ PRZESTĘPCZOŚCI W POLSCE pełnienia ról społecznych czy wreszcie umiędzynarodowienie problemów społecznych. Do tego katalogu można dodać przemiany zachodzące w sferze świadomości społecznej, takie jak stosunek do społecznych nierówności (a generalnie – do organizacji społeczeństwa), obecności ryzyka w życiu codziennym, „prawd” na temat przestępczości, jej kontroli i różnorodności kulturowej. Przytoczenie jednej, powszechnie uznanej i uniwersalnej definicji zmiany społecznej nie wydaje się możliwe. Piotr Sztompka przywołując1 szereg definicji tego pojęcia funkcjonujących równolegle we współczesnej socjologii, sam proponuje własną, dość ogólnikową, ale dlatego przydatną na poziomie wstępnych rozważań. Przez zmianę społeczną rozumie on „różnicę między stanem systemu społecznego (grupy, organizacji) w jednym momencie czasu i stanem tego samego systemu w innym momencie czasu”2. Stan późniejszy i wcześniejszy mogą się różnić pod względem składu systemu, struktury systemu i funkcji pełnionych przez elementy społeczeństwa. Badacz dodaje również, że zmiana społeczna może oznaczać zarówno pojedynczy epizod, jak i proces o określonej dynamice czasowej i sekwencji zmian jakościowych. Z kolei Anthony Giddens w słowniku terminów załączonym do podręcznika socjologii określa omawiane pojęcie jako zmianę 74 zasadniczych struktur grupy społecznej lub społeczeństwa. Zmiana społeczna jest zawsze obecna w życiu społecznym, ale w epoce nowoczesnej zachodzi szczególnie szybko. Nowoczesna socjologia narodziła się z prób zrozumienia dramatycznych zmian, jakie wstrząsnęły tradycyjnym światem i dały początek nowym formom porządku społecznego3. W definicji Giddensa najważniejsze wydaje się podkreślenie faktu, że zmiana społeczna nie jest zjawiskiem nowym, lecz zachodzącym we wszystkich społeczeństwach na różnych etapach rozwoju. Teraz jednakże przebiega ona w zupełnie innym tempie i – dodajmy – właśnie owo tempo zmiany jest źródłem szczególnych współczesnych problemów. Obecnie w wielu społeczeństwach (także tych, które nie przechodzą wyjątkowo dramatycznych, rewolucyjnych przemian, np. o charakterze ustrojowym) można obserwować stan zagubienia w szybko zmieniającej się rzeczywistości, zwłaszcza że zmienność ta przebiega na wielu płaszczyznach jednocześnie. 1 P. Sztompka, Socjologia zmian społecznych, Kraków 2005, s. 20–27. 2 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s. 437. 3 A. Giddens, Socjologia, Warszawa 2004, s. 739. przestepczosc_po2korekcie.indd 74 2013-09-18 21:34:13 ZMIANA SPOŁECZNA A PRZESTĘPCZOŚĆ... 2. Zmiana społeczna a przestępczość w świetle teorii kryminologicznych W kryminologii rozważania na temat związku (generalnie przyczynowoskutkowego) niektórych procesów społecznych i gospodarczych z przestępczością przybierały pierwotnie postać dość prostych analiz (o charakterze zarówno teoretycznym, jak i empirycznym) wpływu zmian koniunktury gospodarczej na rozmiary i charakter przestępczości4. W pewnym sensie odpowiadało to popularnemu stereotypowi mówiącemu, że „bieda czyni złodzieja”. Następnie zarysowała się swoista dwutorowość kryminologicznych rozważań na temat związku zmiany społecznej z przestępczością. Z jednej strony szereg teorii kryminologicznych zawiera odniesienia do skutków procesów zmiany, a niektóre wręcz zmiany dotyczą, z drugiej zaś na gruncie badań empirycznych powstawały prace w różnym stopniu bazujące na wybranych elementach tych teorii, nie będące jednak próbą ich weryfikacji. W stosunku do wspomnianych wyżej prostych analiz prace te miały już dużo bardziej rozbudowaną metodologię i warsztat badawczy, choć zarazem nie były zbyt liczne. Na gruncie polskim przykładem takich badań są opracowania Andrzeja Mościskiera5 na temat wpływu procesów urbanizacji i industrializacji na przestępczość. Współczesnym przykładem badań kryminologicznych koncentrujących się na analizie związków procesów zmiany społecznej z przestępczością są wszechstronne, prowadzone od wielu lat prace brytyjskich kryminologów z Uniwersytetu w Sheffield. Naukowcy ci badali przemiany zachodzące w tradycyjnym górniczym regionie po reformach gospodarczych rządu Margaret Thatcher, w których efekcie większość kopalń i innych zakładów przemysłu ciężkiego uległa likwidacji. W pracach tych istotna jest empiryczna analiza różnorakich, związanych z przestępczością aspektów skutków zmiany, która dotknęła region o silnie zaznaczonym, tradycyjnie wielkoprzemysłowym charakterze. Wnioski z badań mają wymiar uniwersalny, pozwalając na uogólnienia na poziomie ponadregionalnym6. Warto podkreślić, że w krajach Europy Środkowo-Wschodniej przechodzących transformację ustrojową nie wykształciły się analogiczne ośrodki badawcze i nie są prowadzone tak szeroko zakrojone badania skutków zmiany. Przyczyna leży prawdopodobnie w tym, że przedmiotem analizy musiałyby być 75 4 Na ten temat szerzej por.: J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, Gdańsk 2006, s. 240–248. 5 A. Mościskier, Rozwój ekonomiczny, uprzemysłowienie i urbanizacja a przestępczość [w:] red. J. Jasiński, Zagadnienia nieprzystosowania społecznego i przestępczości w Polsce, Ossolineum 1978 oraz idem, Przestępczość w procesie szybkich zmian społecznych na przykładzie rejonów intensywnie uprzemysławianych [w:] Zagadnienia nieprzystosowania społecznego i przestępczości w Polsce, op. cit. 6 Obecne prace badaczy z Sheffield nie dotyczą bezpośrednio skutków zmian. przestepczosc_po2korekcie.indd 75 2013-09-18 21:34:13 SPOŁECZNO-POLITYCZNE KONTEKSTY WSPÓŁCZESNEJ PRZESTĘPCZOŚCI W POLSCE 76 nie tylko konsekwencje przemian gospodarczych w konkretnym regionie, ale przede wszystkim całokształt procesów przekształceń ustrojowych, kulturowych i społecznych przebiegających w skali makro7. Pojęciem często przywoływanym w opisach związków zmiany społecznej z przestępczością jest pojęcie „anomii”, zwłaszcza w znaczeniu, jakie nadawał mu Emil Durkheim8. Według Durkheima konsekwencją gwałtownych zmian społecznych jest stan dezorientacji co do obowiązującego systemu normatywnego – taką niepewność względem treści norm w nowej sytuacji społecznej nazywamy właśnie anomią. Stan ten występuje na poziomie społecznym, ponadjednostkowym, ma jednak wpływ na funkcjonowanie jednostek, które w sytuacji normatywnego chaosu nie odbierają czytelnych sygnałów co do zakresu zachowań aprobowanych społecznie. W takiej sytuacji, wobec osłabienia wiążącej siły norm społecznych, jednostka może łatwiej decydować się na podejmowanie zachowań niezgodnych z prawem. Tak więc stan anomii, będący konsekwencją głębokiej zmiany społecznej, to spowodowane przez tę zmianę zaburzenie funkcjonowania mechanizmów kontroli społecznej. W Polsce w pierwszym okresie transformacji ustrojowej przejawy tak rozumianej anomii były wyraźnie zauważalne. W publikowanych w połowie lat dziewięćdziesiątych analizach przyczyn zmiany obrazu przestępczości w Polsce9 podkreślano szczególne znaczenie stanu chaosu normatywnego. Jeśli chodzi o pojęcie „anomii” w znaczeniu, jakie mu przypisywał Robert Merton, to jak wiadomo dotyczy ono konsekwencji rozbieżności pomiędzy aspiracjami i oczekiwaniami co do możliwości ich zaspokojenia. Mertonowskie rozumienie anomii jest ściśle związane z charakterystycznymi cechami kultury amerykańskiej (występującymi zarówno w okresie formułowania teorii, jak i obecnie), w której wartością naczelną jest sukces materialny, mniejszy zaś nacisk kładziony jest na określenie legalnych środków prowadzących do tak rozumianego celu. Cechy struktury społecznej w zasadzie uniemożliwiają pewnym grupom społecznym osiągnięcie określonych celów kulturowych z racji ograniczonego dostępu do wartościowej edukacji, braku kompetencji społecznych, niskiego kapitału społecznego i innych ograniczeń związanych z pochodzeniem z nżeszych warstw społeczeństwa. Sytuacja taka może w wielu przypadkach skłaniać do sięgania po pozaprawne środki służące realizacji tych ważnych w danej kulturze celów. Mimo swego – wyjątkowo silnie zaznaczonego – amerykańskiego rodowodu 7 Inną istotną przyczyną takiego stanu rzeczy jest prawdopodobnie także odmienny system finansowania badań naukowych oraz być może niezbyt głębokie zainteresowanie decydentów wynikami analiz procesów społecznych. 8 Szerzej na temat poglądów Durkheima np. A. Siemaszko, Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych, Warszawa 1993, s. 206–215. 9 Patrz np.: A. Siemaszko, B. Gruszczyńska, M. Marczewski, Atlas przestępczości w Polsce 2, Warszawa 1999, s. 170–171. przestepczosc_po2korekcie.indd 76 2013-09-18 21:34:13 ZMIANA SPOŁECZNA A PRZESTĘPCZOŚĆ... teoria anomii Mertona okazuje się współcześnie przydatna w analizach stanu świadomości społecznej w krajach przechodzących transformację. Wraz ze zmianą ustrojową z wszelkimi jej konsekwencjami w sferze świadomości, otwarciem na zewnętrzne, zachodnie (a w gruncie rzeczy amerykańskie) wzory kulturowe oraz postępującym rozwarstwieniem społecznym nastąpiło rozbudzenie nowych potrzeb zwłaszcza w dziedzinie konsumpcji. Zmiana ustrojowa nie pociągnęła jednak za sobą, oczekiwanych przez niektórych idealistów, zmian w strukturze społecznej. Henryk Domański10 w swym opisie przemian struktury społecznej w Polsce okresu transformacji podkreśla, że zmiana ustroju przyczyniła się do utrwalenia dotychczasowych podziałów i usztywnienie barier społecznych. Nowy ustrój nie okazał się bardziej sprawiedliwy; przeciwnie – zwiększył się w nim jeszcze poziom nierówności społecznych, a w rezultacie pogłębił się stan anomii. Istotnym problemem nie jest wszakże wyłącznie poziom nierówności, ale przede wszystkim upowszechnienie się wśród określonych grup społecznych poczucia deprywacji z tym związanego oraz uświadomienie istnienia strukturalnych blokad na drodze do szczególnej wartości społecznej, jaką jest sukces ekonomiczny i związane z nim dobra kulturowe. Manuel Eisner11 w swych rozważaniach na temat wpływu długofalowych zmian społeczno-ekonomicznych na poziom przestępczości koncentruje się na przydatności dla analiz w tym obszarze trzech teorii. Są to teorie: modernizacji, sposobności oraz procesu cywilizacyjnego. Teoria modernizacji wywodzi się z prac Durkheima, który uważał, że industrializacja i urbanizacja generują wzrost przestępczości, gdyż „procesy te charakteryzuje wysoki poziom anomii, zerwanie więzi społecznych, większa anonimowość, zanik integracji społecznej i dezorientacja na poziomie indywidualnym”12. Podstawowe założenia kryminologicznej teorii modernizacji są następujące: 1) w pierwszej fazie modernizacji wzrasta nasilenie zarówno przestępczości przeciwko mieniu, jak i przeciwko osobie – jest to spowodowane zerwaniem tradycyjnych systemów integracji i kontroli w związku z procesami migracyjnymi; 2) w następnych etapach procesów społeczno-ekonomicznej modernizacji zmniejsza się nasilenie przestępczości z użyciem przemocy (jako przestępczości typowej dla kultury wiejskiej)13, zaś wzrasta 77 10 H. Domański, Główne kierunki zmian w strukturze społecznej [w:] red. M. Marody, Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI wieku, Warszawa 2004, s. 69–96. 11 M. Eisner, The Effects of Economic Structures and Phases of Development On Crime [w:] Crime and Economy. Reports Presented to the 11th Criminological Colloquium (1994), Strasbourg 1995. 12 13 Ibidem, s. 19 Należy tu jednak przypomnieć, że kultura przemocy nie jest elementem jedynie przestepczosc_po2korekcie.indd 77 2013-09-18 21:34:13 SPOŁECZNO-POLITYCZNE KONTEKSTY WSPÓŁCZESNEJ PRZESTĘPCZOŚCI W POLSCE nasilenie przestępczości przeciwko mieniu, stając się typową formą przestępczości modernizujących się społeczeństw – jest to spowodowane wzrostem znaczenia konsumpcji oraz większą dostępnością pożądanych społecznie dóbr; 3) modernizacja z samej swojej istoty musi powodować wzrost nasilenia przestępczości – przestępczość jest jej nieuniknionym kosztem; 4) w miarę postępowania procesów modernizacyjnych w nowoczesnych społeczeństwach powinno dojść, na skutek ujednolicenia sytuacji społeczno-ekonomicznej, do upodobnienia struktury i nasilenia przestępczości14. 78 Teoria sposobności łączona jest przez Eisnera z podstawowymi założeniami perspektywy działań rutynowych15. Jak wiadomo, ta ostatnia tłumaczy poziom nasilenia i specyfikę przestępczości we współczesnych rozwiniętych społeczeństwach zmianami zachodzącymi we wzorach codziennych aktywności ludzi. Te zmiany stylów życia wiążą się z osłabieniem mechanizmów kontroli społecznej. Jest to o tyle istotne, że – zgodnie z założeniami perspektywy działań rutynowych – do przestępstwa dochodzi, gdy motywowany sprawca napotyka w odpowiednim czasie i przestrzeni interesujący go, ale pozbawiony ochrony obiekt. Zgodnie z założeniami tej teorii w społeczeństwie nie zmienia się liczba potencjalnych sprawców, natomiast istotna jest liczba sposobności – atrakcyjnych, potencjalnych obiektów nieobjętych kontrolą. W społeczeństwach ponowoczesnych niezwykle wzrasta liczba sposobności przestępczych nie tylko z powodu presji na wzmożoną konsumpcję, co napędza produkcję i dostępność dóbr, ale także z powodu zakrojonych na szeroką skalę działań w dziedzinie kreowania potrzeb, rozbudzania popytu na produkty luksusowe, uważane za prestżeowe lub z jakiegoś powodu uznane za niezbędne, zwłaszcza wśród ludzi młodych. Od liczby tych sposobności zależy nasilenie przestępczości, szczególnie przeciwko mieniu. W przypadku przestępstw przeciwko osobie to rozumowanie nie jest tak oczywiste, choć w niektórych przypadkach okazuje się poprawne. Trzecia z analizowanych przez Eisnera teorii, teoria procesu cywilizacyjnego, wywodzi się z prac Norberta Eliasa16. Jej zasadnicze twierdzenie tradycyjnej kultury wiejskiej. Bardzo wyraźnie widać jej specyficzną miejską odmianę w opisach współczesnych gett wielkomiejskich. 14 Nie spotkałam się z próbą zweryfikowania tych twierdzeń na gruncie empirycznym. 15 Perspektywa działań rutynowych sformułowana przez Marcusa Felsona jest niezwykle popularna w rozważaniach na temat uwarunkowań współczesnej przestępczości, a jej prezentacja wraz z komentarzami i rozwinięciami znajduje się we wszystkich wiodących podręcznikach kryminologii. 16 N. Elias, Über den Prozess der Zivilisation, Frankfurt am Main 1976. Przytaczam za Eisner, op. cit., s. 21–22. przestepczosc_po2korekcie.indd 78 2013-09-18 21:34:13 ZMIANA SPOŁECZNA A PRZESTĘPCZOŚĆ... sprowadza się do tezy, że nasilenie przestępczości z użyciem przemocy powinno się zasadniczo zmniejszyć wraz z postępowaniem modernizacji współczesnych społeczeństw i rozwojem nowoczesnej gospodarki kapitalistycznej. Elias wywiódł swą teorię z historycznej analizy kształtowania się przestępczości w Europie od wieków średnich aż do współczesności. Dane o niezwykłym nasileniu przemocy w średniowieczu i postępującym w miarę upływu czasu spadku nasilenia przestępstw z jej użyciem (co autor ilustruje na podstawie materiałów historycznych dotyczących głównie zabójstw) mają potwierdzać tę tezę17. Kryminolodzy odwołujący się do koncepcji Eliasa18 twierdzą, że istotne są tu następujące elementy charakterystyki współczesnych społeczeństw kapitalistycznych: 1) wzrost zakresu kontroli zewnętrznej (formalnej) w związku z poszerzeniem zakresu władzy państwa; 2) wzrost znaczenia samokontroli, pierwotnie istotnej tylko w procesach socjalizacji elit społecznych i kulturowych; 3) stopniowa dyfuzja kontroli zewnętrznej i samokontroli rozszerzająca się na ogół społeczeństwa. Rozwój nowoczesnego kapitalizmu pociąga za sobą poszerzenie zakresu wzajemnych współzależności, zaś rozwinięta samokontrola staje się podstawowym zasobem społecznym i kulturowym niezbędnym dla osiągnięcia sukcesu. Samokontrola zatem, produkt udanej socjalizacji, jest tym czynnikiem, który wpływać powinien na ograniczenie nasilenia przestępczości, zwłaszcza tej związanej z przemocą. Przemoc międzyludzka jest bowiem wysoce dysfunkcjonalna, burzy porządek społeczny i utrudnia osiąganie sukcesu w życiu społecznym i gospodarczym. Przyczyną większego niż spodziewane na konkretnym poziomie rozwoju cywilizacyjnego nasilenia przestępczości jest to, że nie wszyscy członkowie społeczeństwa mają równe szanse nabycia zdolności do samokontroli19. Eisner za najbardziej istotne w tłumaczeniu zmian przestępczości w rezultacie długofalowych procesów gospodarczo-społecznych uznał zatem takie czynniki, jak postępujące osłabienie więzi społecznych i dezintegracja społeczna będące wynikiem modernizacji, zwiększenie liczby sposobności przestępczych jako rezultat rozwoju gospodarczego oraz wzrost 79 17 Nie można jednak nie zauważyć istotnych ograniczeń metodologicznych tak przeprowadzanych analiz. Dane statystyczne, na których autor opiera podstawowe założenia teorii, są na pewno niekompletne, sposób ich gromadzenia nie jest znany, a wiarygodność może budzić wątpliwości. 18 Przegląd autorów odwołujących się do teorii Eliasa – patrz: Eisner, op. cit., s. 21. 19 Interesująca wydaje się zbieżność poglądów Eliasa na znaczenie samokontroli z poglądami na ten temat Gottfredsona i Hirschiego w ich, opublikowanej w 1990 roku, ogólnej teorii przestępczości. Obie prace dzieli kilkanaście lat. przestepczosc_po2korekcie.indd 79 2013-09-18 21:34:13 SPOŁECZNO-POLITYCZNE KONTEKSTY WSPÓŁCZESNEJ PRZESTĘPCZOŚCI W POLSCE 80 znaczenia samokontroli i kontroli formalnej w rezultacie rozwoju nowoczesnego kapitalizmu20. Należy przy tym jednak wspomnieć, że Eisner podjął próbę weryfikacji omawianych przez siebie teorii, analizując materiały historyczne dotyczące zjawiska przestępczości. Niestety, okazało się, że ogólne dane na temat rozmiarów przestępczości nie korelują z obrazem opisywanych etapów modernizacji. Statystyki nie potwierdzają zatem niektórych elementów teorii21. Zdaniem Eisnera nie podważa to jednak słuszności większości omawianych koncepcji teoretycznych , ale świadczy o złożoności problemu i konieczności posługiwania się bardziej wyrafinowaną metodologią22. W opracowaniu swoim Eisner zawarł także próbę opisu kierunków rozwoju przestępczości w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, bazując na podstawowych założeniach omawianych przez siebie teorii. Rozważania te osadzone były w realiach początku lat dziewięćdziesiątych i oparte na danych zawartych w opracowaniach dostępnych na rynku międzynarodowym. Miały zatem charakter raczej hipotez niż analiz rzeczywistych zjawisk, niemniej warto je przytoczyć. I tak, Eisner stwierdzał, że „rewolucyjna transformacja ekonomicznych i społecznych struktur w Europie Wschodniej spowodowała całkowitą zmianę jeśli idzie o poziom samokontroli potrzebny do osiągnięcia sukcesu”23. Ponieważ jednak dotychczasowe zasoby kulturowe uległy częściowemu zniszczeniu, adaptacja do owych zmian była dla dużej części społeczeństwa (a szczególnie ludzi młodych) w znacznym stopniu utrudniona. Ponadto można było oczekiwać, nieuniknionej w nowej rzeczywistości, trwałej marginalizacji niektórych grup społecznych. Eisner nawiązał następnie do oczywistych konsekwencji rozbudzenia (w wyniku wystawienia na zachodnie wzory konsumpcji) potrzeb, których zaspokojenie dla znacznej części społeczeństwa okazało się niemożliwe. Podkreślał także znaczenie nieuniknionego osłabienia dotychczasowych struktur kontroli i integracji społecznej. Powyższe spostrzeżenia, zdaniem Eisnera, upoważniały do sformułowania hipotezy, że dynamika wzrostu nasilenia przestępczości w krajach przechodzących transformację 20 Nie sposób nie zauważyć, że Eisner nie odnosi się zupełnie do, będącego niejako skutkiem ubocznym modernizacji, znaczącego poszerzenia obszarów dezorganizacji środowiska wielkomiejskiego przybierających charakter gett wielkomiejskich wraz z ich specyficzną podkulturą przemocy. 21 Bazowanie w analizach historycznych na danych ze statystyk przestępczości pochodzących z różnych okresów i tworzonych w różny, nie zawsze znany nam sposób, jest oczywiście ryzykowne. Na temat problemów związanych ze statystycznym obrazem przestępczości patrz np. J. Błachut, Problemy związane z pomiarem przestępczości, Warszawa 2007. 22 Na marginesie warto zauważyć, że właściwie żadna teoria kryminologiczna nie poddaje się weryfikacji. 23 M. Eisner, op. cit., s. 40. przestepczosc_po2korekcie.indd 80 2013-09-18 21:34:13 ZMIANA SPOŁECZNA A PRZESTĘPCZOŚĆ... powinna się utrzymać na poziomie właściwym dla okresu tuż po zmianie ustrojowej. Jak wiadomo, hipoteza ta w przypadku Polski (a także innych krajów przechodzących transformację ustrojową) nie potwierdziła się24. W analizie związków zmiany społecznej z przestępczością szczególnie istotne wydają się założenia teoretyczne nurtu kontroli społecznej. Wielu kryminologów uważa za Travisem Hirschie, że najistotniejszym elementem kontroli społecznej jest więź łącząca jednostkę z otoczeniem. W sytuacji osłabienia lub zerwania tej więzi niewiele czynników poza rozbudowaną, represyjną kontrolą formalną powstrzymuje jednostkę przed zaangażowaniem w zachowania przestępcze. Pozwala to zrozumieć uwarunkowania przestępczości w sytuacji zmiany społecznej. Przekształcenia w obrębie ekonomicznych, politycznych i społecznych warunków funkcjonowania jednostek wiążą się z zerwaniem lub drastycznym osłabieniem więzi społecznych, co w efekcie ułatwia podejmowanie decyzji przestępczych nie tylko na poziomie jednostkowym, ale także w grupach społecznych. Z mechanizmami takimi mamy do czynienia w sytuacji zmian związanych z procesami modernizacyjnymi, a także innymi procesami o charakterze masowym. Analizując makrospołeczne uwarunkowania przestępczości, należy również podkreślić znaczenie konsekwencji dezorganizacji społecznej będącej nieuniknionym efektem wspomnianych zmian społecznych. Socjologowie nie są w pełni zgodni co do definicji dezorganizacji społecznej25, ale można przyjąć, że mamy z nią do czynienia w sytuacji, gdy na skutek zmiany społecznej dochodzi do zaburzeń funkcjonowania jednostek i instytucji. „O dezorganizacji mówi się także przy okazji rozważań nad wysoko rozwiniętymi współczesnymi społeczeństwami, analizując stan równowagi ich systemów kulturowych, funkcjonowania podstawowych instytucji społecznych czy wreszcie stan świadomości ludności”26. Dezorganizacja społeczna w skali makro może – w pewnych szczególnych przypadkach – powodować na przykład, że socjalizacja w rodzinie (mimo że pozornie poprawna) staje się nieadekwatna do nowych okoliczności społecznych związanych np. z przemianami ustrojowymi, społecznymi czy gospodarczymi. Niekiedy bowiem rodzina nie jest w stanie funkcjonować jako instytucja wychowawcza ze względu na niemożność dostosowania się do nowych warunków. Mamy 81 24 Na temat zmian przestępczości w Polsce patrz: rozdział w niniejszej publikacji autorstwa Konrada Buczkowskiego. Na temat przestępczości w krajach Europy ŚrodkowoWschodniej przechodzących transformację patrz: A. Selih, Crime and Crime Control in Transition Countries [w:] eds A. Selih, A. Zavrsnik, Crime and Transition in Central and Eastern Countries, New York 2012. 25 Przegląd definicji pojęcia dezorganizacji por. np.: A. Kossowska, Funkcjonowanie kontroli społecznej. Analiza kryminologiczna, Warszawa 1992, s. 71–77. Na temat kryminologicznej interpretacji pojęcia patrz: ibidem, s. 77–96. 26 Ibidem, s. 73. przestepczosc_po2korekcie.indd 81 2013-09-18 21:34:13 SPOŁECZNO-POLITYCZNE KONTEKSTY WSPÓŁCZESNEJ PRZESTĘPCZOŚCI W POLSCE zatem do czynienia z sytuacją, gdy czynniki o charakterze makrospołecznym powodują dezorganizację na poziomie środowiskowym, w istotny sposób wpływając na czynniki generujące przestępczość. Dezorganizacja jest wprawdzie, jak się uważa, normalnym stanem w społeczeństwach nowoczesnych, ale przekroczenie pewnego jej poziomu w skali makro powoduje załamanie funkcjonowania mechanizmów kontroli społecznej. Podsumowując: w różnych analizach uwarunkowań przestępczości we współczesnym, zmieniającym się świecie znajdujemy odniesienia do skutków zaburzeń funkcjonowania kontroli społecznej, zwiększonej liczby okazji przestępczych oraz wpływu nierówności, wykluczenia i deprywacji. W analizach uwarunkowań przestępczości wynikających ze zmiany społecznej zasadne wydaje się zastosowanie swoistej kombinacji głównych założeń teorii kontroli społecznej, teorii sposobności (z uwzględnieniem perspektywy zachowań rutynowych) z elementami różnych wersji teorii strukturalnych. 3. Zmiana społeczna a postrzeganie przestępczości 82 Analizując związki zmiany społecznej z przestępczością warto zastanowić się, jakie elementy rzeczywistości społecznej oddziałują współcześnie w sposób szczególny zarówno na społeczną percepcję zagrożeń ze strony przestępczości, jak i na jej obraz. W opisach społeczeństw ponowoczesnych stwierdza się na ogół pewne powszechnie występujące prawidłowości. Mowa jest tam m.in. o tym, że przestępczość jest obecnie inna niż w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Zmiany wystąpiły zarówno na poziomie jakościowym, jak i ilościowym. Równolegle zaszły rewolucyjne zmiany na rynku pracy, w sposobach spędzania czasu wolnego, użytkowaniu przestrzeni prywatnej i publicznej, a także w poziomie poczucia bezpieczeństwa. Narasta przekonanie, że wiktymizacja staje się coraz bardziej powszechna27. Analizując niektóre aspekty funkcjonowania rozwiniętych społeczeństw lat dziewięćdziesiątych, Jock Young stwierdził: „przestępczość przestała być czymś rzadkim, nienaturalnym, czynem człowieka z marginesu lub obcego, stała się chlebem powszednim naszego życia codziennego”28. Można oczywiście zadać pytanie, czy teraz, po upływie kilkunastu lat, w sytuacji obserwowanego w wielu krajach spadku nasilenia przestępczości Young i inni sformułowaliby swoje tezy 27 Na ten temat por. np.: D. Garland, R. Sparks, Criminology, Social Theory and the Challenge of Our Times, „British Journal of Criminology” 2000, Vol. 40, No. 2 lub J. Young, The Exclusive Society, London 1999. 28 J. Young, op. cit., s. 30. przestepczosc_po2korekcie.indd 82 2013-09-18 21:34:13 ZMIANA SPOŁECZNA A PRZESTĘPCZOŚĆ... w identyczny sposób. Wydaje się prawdopodobne, że świadomość społeczna i stereotypy dotyczące zagrożeń zmieniają się wolniej od realiów życia we współczesnych społeczeństwach, w tym także od wymiernego poziomu przestępczości. Oznaczać by to mogło aktualność powyższej diagnozy. Istotnym elementem w opisie stosunku społeczeństw ponowoczesnych do przestępczości jest zatem problem zagrożenia przestępczością skorelowany z subiektywną i obiektywną oceną tego ryzyka. Nawiasem mówiąc, obecne w świadomości członków społeczeństw ponowoczesnych przekonanie o powszechności ryzyka w życiu codziennym dotyczy wielu różnych zagrożeń. Przestępczość jest zaledwie jednym z wielu. W swoich rozważaniach na temat kierunków pożądanych zmian w rozwoju teoretycznej kryminologii David Nelken29 stwierdził w połowie lat dziewięćdziesiątych, że jednym z zagadnień, których analiza mogłaby się przyczynić do podniesienia poziomu dyskusji w kryminologii, jest właśnie problem ryzyka (perception and control of „risk”). Innym postulowanym przez Nelkena kierunkiem refleksji kryminologicznej byłaby kwestia społecznej kreacja „obcego”. Oba te problemy łączą się zresztą ze sobą. W literaturze można spotkać pogląd, że wysokie (lub uważane za wysokie) nasilenie przestępczości w połączeniu z poczuciem zagrożenia i lękiem przed nią jest faktem wpływającym zarówno na zachowania jednostek, jak i na stosunek do władzy, a także, co ważne, do definiowania wroga. Wrogiem tym bywa, co oczywiste, rzeczywisty sprawca przestępstwa, znacznie częściej jednak jest nim potencjalny, wyobrażony sprawca. Ktoś, kogo z racji przyporządkowania mu etykietki „obcego”, uważa się za zagrożenie. Tym obcym może być np. przedstawiciel grupy odmiennej kulturowo, co tłumaczy nasilenie w niektórych społeczeństwach przestępstw nienawiści. Warto zauważyć, że sprawcami przestępstw nienawiści są bardzo często przedstawiciele grup podkulturowych, uważanych przez większość społeczeństwa za poważne zagrożenie. Ostatnio można w Polsce zaobserwować ciekawe zjawisko reinterpretowania dla doraźnych potrzeb politycznych definicji grup dotychczas uważanych raczej powszechnie za „obce” i niebezpieczne – z kategorii chuligan stadionowy („kibol”) nastąpiło przesunięcie do kategorii „prawdziwy patriota”, obrońca tradycyjnych wartości30. Problem lęku przed przestępczością (niezależnie od tego, czy posiada on racjonalne podstawy) jest ważny nie tylko dlatego, że może powodować zmiany w zachowaniach jednostek podejmujących różne, niekiedy 83 29 D. Nelken, The Futures of Criminology, London 1994. Na temat dyskusji o współczesnej kryminologii por. np. A. Kossowska, Refleksje na temat niektórych problemów współczesnej kryminologii, „Archiwum Kryminologii”, t. XXVI, Warszawa 2004. 30 Tak można w każdym razie wnioskować na podstawie relacji z demonstracji organizowanych z różnych, patriotycznych na ogół, okazji przez skrajnie prawicowe ugrupowania, w których to demonstracjach istotną rolę grają zorganizowane grupy „kibiców” . przestepczosc_po2korekcie.indd 83 2013-09-18 21:34:13 SPOŁECZNO-POLITYCZNE KONTEKSTY WSPÓŁCZESNEJ PRZESTĘPCZOŚCI W POLSCE 84 irracjonalne, działania na rzecz zminimalizowania zagrożenia ze strony przestępczości. Wpływa także na postawy społeczne, pogłębia stan braku zaufania do państwa, zwłaszcza w społeczeństwach znajdujących się w stanie szczególnej dezorganizacji, powoduje wreszcie podatność na uleganie populistycznym i radykalnym hasłom. W rezultacie wzrasta wtedy zgoda na poszerzenie zakresu formalnej kontroli społecznej31 oraz tendencja do zwiększania zakresu wykluczenia społecznego w jego różnych przejawach. W wielu krajach możemy mówić o wyraźnym upolitycznieniu problemu zagrożenia przestępczością, o dochodzeniu do głosu „populistycznej punitywności” przejawiającej się w zmianach polityki karnej na podstawie żądań opinii publicznej kierującej się potocznymi wyobrażeniami na temat przestępczości i jej uwarunkowań. Zmiany te podejmowane są często w celu osiągnięcia doraźnych celów politycznych. Problem ryzyka w społeczeństwach ponowoczesnych nie polega oczywiście wyłącznie na odczuwaniu zagrożenia ze strony przestępczości. Ulrich Beck32 wykazuje powszechność występowania ryzyka w społeczeństwach ponowoczesnych na poziomie dotychczas nieznanym. Mimo swej powszechności ryzyko nie dotyka jednak wszystkich w jednakowym stopniu. „Wiele rodzajów ryzyka dystrybuowanych jest zależnie od przynależności klasowej i warstwowej. Na wielu obszarach struktura społeczeństwa klasowego pokrywa się ze strukturą społeczeństwa ryzyka”33. I dalej „kto dysponuje odpowiednimi zasobami pieniężnymi, może przez wybór miejsca zamieszkania podjąć próbę ominięcia ryzyka”34. Naturalnie stwierdzenia te są prawdziwe także odnośnie do ryzyka wiktymizacji. W społeczeństwach ponowoczesnych zmienia się w porównaniu z czasami przednowoczesnymi stosunek do nierówności społecznych. Nierówności oczywiście istniały zawsze. Dystans dzielący poszczególne grupy i warstwy społeczne bywał niekiedy nieporównanie większy, niż ma to miejsce obecnie35. Dziś jednak nierówności społeczne budzą daleko większy sprzeciw. Poczucie deprywacji jest we współczesnych społeczeństwach czynnikiem wpływającym na zachowania jednostek i grup społecznych. Określa on motywacje przestępcze, jest źródłem niepokojów społecznych, oddziałuje na stosunek do władzy i państwa. Nierówności społeczne najczęściej rozpatrywane są w kontekście nierówności ekonomicznych 31 Przykładem takiej postawy jest np. stosunek Amerykanów do drastycznego ograniczenia zakresu praw i wolności obywatelskich po zamachach z 11 września 2001. 32 U. Beck, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Warszawa 2004. 33 Ibidem, s. 46. 34 Ibidem, s. 47. 35 Trudno porównywać dystans społeczny pomiędzy np. chłopem pańszczyźnianym a posiadaczem ziemskim z dystansem dzielącym wyższe i nżesze warstwy społeczne we współczesnych społeczeństwach zachodnich. przestepczosc_po2korekcie.indd 84 2013-09-18 21:34:13 ZMIANA SPOŁECZNA A PRZESTĘPCZOŚĆ... z wszelkimi konsekwencjami w dziedzinie edukacji, zdrowia, dostępu do wartościowego zatrudnienia czy możliwości udziału w kulturze. Efektem nierówności ekonomicznych jest także większe prawdopodobieństwo zaangażowania w zachowania przestępcze oraz zwiększona podatność na wiktymizację36. Chris Gloger, analizując rozmaite przejawy nierówności społecznych w ich powiązaniu z przestępczością37, podkreśla, że mimo że problem związków przyczynowo-skutkowych nierówności ekonomicznych z przestępczością jest elementem kryminologicznych teorii strukturalnych, to mechanizmy tych powiązań nie zawsze wydają się oczywiste. Niemniej przytacza dość kategoryczne (choć odnoszące się w zasadzie wyłącznie do przestępczości pospolitej) stwierdzenie Stevena Boxa mówiące, że „nierówność dochodów jest silnie skorelowana z aktywnością przestępczą – za wyjątkiem zabójstw. Należy podkreślić, że żadne z istniejących badań nie dostarczyło dowodów zaprzeczających temu stwierdzeniu”38. Nierówności społeczne wiążą się często z wykluczeniem społecznym w jego różnych przejawach. Według Sage Dictionary of Criminology39 termin „wykluczenie społeczne” odnosi się do wieloaspektowego procesu polegającego na odsunięciu jednostki lub grupy od uczestnictwa w społecznych, ekonomicznych, politycznych czy kulturowych systemach zapewniających integrację społeczną. Proces ten jest dynamiczny i płynny – nie jest stanem statycznym możliwym do precyzyjnego zdefiniowania. Trevor Bradley40 jest zdania, że pojęcia „wykluczenie społeczne” można używać w odniesieniu do marginalizacji, izolacji społecznej oraz braku afiliacji społecznej w kontekście przejścia od nowoczesności do ponowoczesności z całym bagażem zmian zachodzących w życiu społecznym powiązanych ze wzrostem nasilenia nierówności społecznych oraz poczucia niepewności i zagrożenia wywołanego przez te zmiany. Według Bradleya41 wykluczenie społeczne przejawia się współcześnie głównie na trzech płaszczyznach – po pierwsze jako ekonomiczne wykluczenie jednostek pozbawionych dostępu do pełnowartościowego zatrudnienia; po drugie jako izolacja od uczestnictwa w życiu społecznym wynikająca z mechanizmów społecznej i przestrzennej segregacji; po trzecie jako efekt postępującego rygoryzmu formalnej kontroli społecznej. 85 36 Więcej na ten temat patrz: W. Klaus, D. Woźniakowska-Fajst, Związki pomiędzy wiktymizacją oraz ubóstwem i wykluczeniem społecznym, „Archiwum Kryminologii” 2012, t. XXXIV. 37 Ch. Glover, Crime and Inequality, London 2008. 38 S. Box, Recession, Crime and Punishment, Basingstoke 1987, s. 96. Cyt. za: Glover, op. cit., s. 35. 39 E. McLaughlin, J. Muncie, The Sage Dictionary of Criminology, Sage Publications 2005, s. 400. 40 T. Bradley, Hasło “Social Exclusion” [w:] The Sage Dictionary, op. cit., s. 401. 41 T. Bradley, op. cit. przestepczosc_po2korekcie.indd 85 2013-09-18 21:34:13 SPOŁECZNO-POLITYCZNE KONTEKSTY WSPÓŁCZESNEJ PRZESTĘPCZOŚCI W POLSCE Wykluczenie we wszystkich wspomnianych tu płaszczyznach ma we współczesnych społeczeństwach istotny związek z przestępczością42. Istotnym elementem opisu społeczeństw ponowoczesnych są rozważania na temat wpływu różnorakich zjawisk określanych wspólną nazwą „globalizacja”. Nie ma, jak się zdaje, pełnej zgody co do definicji tego pojęcia. Można jednak zgodzić się z tezą, że w kontekście przestępczości istotne jest podkreślenie wpływu, jaki na jej kształtowanie się wywierają procesy ujednolicania się wzorów kulturowych w dziedzinie potrzeb konsumpcyjnych i stylów życia, łatwość przepływu kapitału, możliwości współpracy organizacji przestępczych o ponadnarodowym charakterze oraz inne zjawiska będące rezultatem rewolucji informatycznej i technologicznej. Innym istotnym aspektem globalizacji jest wyraźnie kształtująca się tendencja do ujednolicania na poziomie ponadnarodowym form reakcji formalnej wobec przestępczości – często, jak to ma miejsce w przypadku walki z terroryzmem czy narkotykami, narzuconych przez kraje o najsilniejszej pozycji międzynarodowej43. 4. Kryminologia polska wobec zmiany społecznej 86 4.1. Przestępczość w opisach dawniejszych procesów zmiany Choć w polskiej kryminologii problem związków zmiany społecznej z przestępczością nie jest zbyt szczegółowo badany, to jednak istnieją bardzo interesujące prace analizujące niektóre ze zmian, jakie w Polsce na przestrzeni kilkudziesięciu lat się pojawiły. Z historycznego punktu widzenia rozważania te warto byłoby zacząć od początków Drugiej Rzeczypospolitej, czyli procesów scalania w jeden organizm państwowy terenów trzech zaborów z ich różnym ustawodawstwem oraz zróżnicowaną strukturą narodowościową i kulturową. Niestety, nie ma kryminologicznych analiz tego procesu. Istnieje natomiast znakomita analiza autorstwa Leona Radzinowicza44 dotycząca zmian przestępczości zachodzących na skutek Wielkiego Kryzysu z przełomu lat dwudziestych i trzydziestych lub w powiązaniu z nim. Brakuje prac analizujących wpływ II wojny światowej na zmiany nasilenia i charakteru przestępczości (a w każdym razie temu zagadnieniu wyraźnie 42 Szersze przedstawienie konsekwencji wykluczenia w rozdziale Witolda Klausa, Relacje między biedą i wykluczeniem społecznym a przestępczością, s. 101–145. 43 Na temat związków globalizacji z przestępczością por. np.: K. Franko Aas, Globalization and Crime, London 2007. 44 L. Radzinowicz, Wpływ warunków ekonomicznych na przestępczość w Polsce w latach 1928–1934, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1969, t. XXI, z. 2. Tekst na podstawie artykułów w „Sociological Review” z lat 1939–1941 w tłumaczeniu i opracowaniu Jerzego Jasińskiego autoryzowany przez Leona Radzinowicza. przestepczosc_po2korekcie.indd 86 2013-09-18 21:34:13 ZMIANA SPOŁECZNA A PRZESTĘPCZOŚĆ... poświęconych); jedynie w niektórych opracowaniach można znaleźć rozważania na temat długofalowych skutków wielkich migracji powojennych związanych ze zmianami granic. W roku 1960 powstała głośna swego czasu praca Witolda Świdy na temat wpływu zmiany ustroju na przestępczość, a w późniejszych latach Andrzej Mościskier dokonał pogłębionej analizy związków z przestępczością procesów industrializacji i urbanizacji w ich różnych aspektach. Wreszcie zmiana społeczna związana z transformacją ustrojową znalazła odbicie w szeregu prac socjologicznych i – w mniejszym zakresie – kryminologicznych. Wydaje się, że istotna dla zrozumienia przestępczości po roku 1989 mogłaby być też analiza okresu narastania społecznych konfliktów przed i po wprowadzeniu stanu wojennego. Leon Radzinowicz we wstępie do swojej analizy przestępczości w Polsce w latach 1928–1934 powiada: nie wystarczy więc stwierdzenie, że przestępczość wzrosła w rezultacie kryzysu ekonomicznego, trzeba wyjaśnić, dlaczego wzrasta ona na skutek tego kryzysu, a więc wyjaśnić, jakie zmiany w psychice i zachowaniu społecznym jednostki zostały spowodowane przez określone zmiany warunków ekonomicznych i jak te zmiany w psychice jednostek mogły je z kolei doprowadzić do przestępstwa45. Analizowany przez Radzinowicza okres obejmuje z jednej strony lata 1927–1929, o których pisze on, że były okresem największego ożywienia gospodarczego w Polsce międzywojennej, z drugiej zaś moment najgłębszego kryzysu pierwszej połowy lat trzydziestych. Autor charakteryzuje na wstępie wskaźniki gospodarcze w tych dwóch okresach, a także dane dotyczące przestępczości, wykazując dramatyczny niekiedy spadek wskaźników rozwoju gospodarczego oraz zdecydowany wzrost nasilenia przestępczości w badanych latach trzydziestych. Następnie poddaje pogłębionej analizie szczegółowe dane odnośnie do przestępczości w powiązaniu z opisem warunków ekonomicznych (z uwzględnieniem poziomu bezrobocia i spadku płac realnych) w badanym okresie. Interesujące wydaje się spostrzeżenie Radzinowicza, że w latach 1931–1934 wyraźnie rośnie liczba przestępstw popełnionych, zaś maleje skłonność obywateli do zgłaszania faktu poszkodowania przestępstwem. Badacz tłumaczy to stanem dezorganizacji społecznej będącej wynikiem kryzysu – wysoki poziom przestępczości spowodował, że przestępstwo stało się codziennością, ludzie na nie zobojętnieli, ponadto rozpowszechniło się przekonanie, że w związku ze zmniejszeniem się efektywności działań policji informowanie władz o przestępstwie jest bezcelowe, a także niebezpieczne ze względu na ewentualną zemstę ze 45 87 Ibidem, s. 141. przestepczosc_po2korekcie.indd 87 2013-09-18 21:34:13 SPOŁECZNO-POLITYCZNE KONTEKSTY WSPÓŁCZESNEJ PRZESTĘPCZOŚCI W POLSCE strony sprawców. Można by pewnie niektóre z tych stwierdzeń zastosować do wytłumaczenia niechęci współczesnych Polaków do zgłaszania policji faktu poszkodowania przestępstwem. Radzinowicz nie był w pełni zadowolony z efektów swojej analizy „z uwagi na pewne niedostatki danych o przestępczości i o warunkach ekonomicznych”46. Mimo zastrzeżeń autora należy podkreślić wagę jego ustaleń. Stwierdził on, że wzrost nasilenia przestępczości w zmarginalizowanych grupach społecznych następuje w sytuacji nagłego, gwałtownego pogorszenia ich sytuacji materialnej, zaś kumulacja negatywnych konsekwencji kryzysu (bezrobocie, bieda, zaburzenia funkcjonowania rodziny itp.) powoduje powstawanie stanu wrogości skierowanej przeciwko istniejącemu porządkowi społecznemu. Radzinowicz przywołuje wyniki wielu badań socjologicznych47, które wskazują na wyraźne zmiany postaw społecznych w badanych grupach wobec systemu norm i wartości oraz prawa, a także państwa i jego instytucji. „Analiza nasza upoważnia nas do stwierdzenia, że ogólnie rzecz biorąc, czasy dobrobytu znacznie słabiej oddziałują w kierunku zmniejszenia się przestępczości niż czasy kryzysu w kierunku jej zwiększania”48. Warto wreszcie przywołać konkluzję autora odnośnie do wpływu kryzysu ekonomicznego na politykę karną. Państwo, któremu nie udaje się usunąć lub zneutralizować działania rzeczywistej przyczyny wzrostu przestępczości, starając się przekształcić swą politykę kryminalną i prawo karne w paliatywy mające zaradzić trudnościom, bardzo często chwyta się »autorytarnego« systemu karnego. [W efekcie] kryzys ekonomiczny – poprzez kryzys karny – rodzi reakcyjny wymiar sprawiedliwości49. 88 Nie sposób nie zauważyć, że większość ustaleń Radzinowicza co do związków przyczynowo-skutkowych miedzy kryzysem a przestępczością w Drugiej Rzeczpospolitej dałoby się – po drobnych retuszach – przytoczyć w analizie przestępczości w Polsce okresu transformacji. Świda50 analizując wpływ zmiany ustroju na przestępczość, rozumie przez zmianę ustroju „szereg zjawisk o charakterze politycznym, gospodarczym, społecznym i kulturalnym”51, które można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej, uważanej przez autora za istotę owej zmiany, należą: 46 Ibidem, s. 158. 47 Badania przywołane w przypisie 18 omawianego tekstu, s. 160. 48 Radzinowicz, op. cit., s. 161. 49 Ibidem, s. 162. 50 W. Świda, Wpływ zmiany ustroju na przestępczość (w świetle przestępczości w Kaliszu i powiecie kaliskim), Wrocław 1960. 51 Ibidem, s. 9. przestepczosc_po2korekcie.indd 88 2013-09-18 21:34:13 ZMIANA SPOŁECZNA A PRZESTĘPCZOŚĆ... odsunięcie od władzy klas posiadających, upaństwowienie bankowości i przemysłu, uspołecznienie handlu, socjalistyczna przebudowa gospodarki rolnej, wprowadzenie gospodarki planowej, upowszechnienie oświaty i kultury socjalistycznej oraz wszelkie wynikające stąd konsekwencje – likwidacja kryzysów i bezrobocia, utworzenie nowej inteligencji itp.52. Do drugiej grupy czynników (będących w pewnym sensie rezultatem tych pierwszych) Świda zalicza takie zjawiska o charakterze masowym, jak: szybka urbanizacja i industrializacja oraz migracje. Autor uważał, że mimo że są to procesy bardzo ważne dla opisu przemian społeczeństwa socjalistycznego, to jednak dotyczą w tym samym co najmniej stopniu społeczeństw kapitalistycznych i w związku z tym nie są przydatne w podjętej przez niego analizie konsekwencji zmiany ustroju. Istota badań podjętych przez Świdę polegała na porównaniu, na podstawie analizy akt sądowych, przestępczości w Kaliszu i powiecie kaliskim w latach 1937 i 1952, przy czym należy podkreślić, że autor objął analizą wszystkie akta spraw karnych z tych lat. Wstępna analiza ilościowa wskazuje na bardzo znaczne zmniejszenie się liczby spraw karnych w 1952 roku w stosunku do roku 1937. Zdaniem Świdy częściowo wiąże się to ze zmianami ludnościowymi spowodowanymi konsekwencjami wojny. Polegały one głównie na eksterminacji ludności żydowskiej i wysiedleniach ludności niemieckiej. Według szacunków Świdy spowodowało to ponad 30-procentowy spadek liczby ludności na badanych terenach. Jednak głównych przyczyn zmniejszenia się nasilenia przestępczości autor upatruje w konsekwencjach zmiany ustroju. W zasadniczej części pracy Świda w celu zbadania problemu wpływu zmiany ustroju na przestępczość wyodrębnił z akt spraw karnych te wszystkie, które według niego dotyczyły przestępstw „bezpośrednio związanych z ustrojem jako takim”53. Za takie uważał: przestępstwa popełnione w dziedzinie przemysłu, przestępstwa popełnione w dziedzinie handlu i rzemiosła, przestępstwa związane z ustrojem rolnym, przestępstwa związane z problemem mieszkaniowym w mieście, przestępstwa popełnione na tle bezrobocia, przestępstwa popełnione na tle prostytucji, przestępstwa popełnione na tle antysemityzmu oraz inne „przestępstwa przewidziane w ustawodawstwie wywołanym zmianą ustroju”54. W konkluzji autor stwierdza, że 52 Ibidem. 53 Ibidem, s. 27. 54 Ibidem, s. 28. przestepczosc_po2korekcie.indd 89 89 2013-09-18 21:34:14 SPOŁECZNO-POLITYCZNE KONTEKSTY WSPÓŁCZESNEJ PRZESTĘPCZOŚCI W POLSCE analiza zebranego materiału wykazała, że zmiana ustroju zmienia obraz przestępczości i to w sposób radykalny. Oddziaływuje ona zasadniczo na czynniki wywołujące przestępczość, niektóre z nich całkowicie usuwając, innym nadając odmienny charakter, a wreszcie powołując do życia nowe55. 90 Trudno nie zgodzić się z taką konstatacją – nie ulega wątpliwości, że zasadnicza zmiana systemu społecznego, jaką jest zmiana ustroju, musi powodować zmiany w poszczególnych elementach systemu, w tym także w sferze zachowań niezgodnych z prawem. Wnioski autora są w większości przypadków przekonujące. I tak analizując szczegółowe dane dotyczące przestępstw uznanych przez siebie za szczególnie związane ze zmianą ustroju, autor tłumaczy większe nasilenie przestępstw popełnionych w dziedzinie przemysłu w 1952 roku niż w roku 1937 faktem zaniku zjawiska bezrobocia (brak lęku przed utratą pracy w przypadku popełnienia przestępstwa na szkodę pracodawcy) oraz niewykształceniem się właściwego stosunku do własności uspołecznionej (całkowicie nowego elementu świadomości społecznej). Jeśli chodzi o przestępstwa popełnione w dziedzinie handlu, to na zmiany w tej dziedzinie wpłynęła polityka państwa na rzecz zastąpienia handlu prywatnego uspołecznionym (to samo dotyczyło rzemiosła czy usług), co zdaniem autora doprowadziło w efekcie do niedoborów sprzyjających działaniom pozaprawnym w dziedzinie, jak byśmy to powiedzieli obecnie, przestępczości gospodarczej. Świda odwołuje się także ponownie do niewłaściwego stosunku wobec własności uspołecznionej jako przyczyny przestępczości. Interesująco przedstawia się analiza zmian przestępczości wynikających z sytuacji na wsi. Autor wykazał, że na obszarach wiejskich znacząco zmniejszyła się liczba przestępstw związanych z biedą (na skutek przemian stosunków własnościowych oraz powstania warunków sprzyjających zanikowi bezrobocia wiejskiego), zaś drastycznie wzrosła liczba przestępstw związanych z przepisami prawnymi obowiązującymi na tych obszarach (chodzi o przepisy dotyczące reglamentacji obrotu produktami rolnymi, ziemią itp.). W roku 1952 zmalała także w porównaniu z rokiem 1937 liczba przestępstw na tle stosunków własnościowych na wsi. Ustawowe ograniczenia swobody dysponowania swoją własnością i efektami własnej pracy wpłynęły na zmniejszenie konfliktów związanych z posiadaniem ziemi (poprzez ograniczenie poczucia własności). Przyczyn większej liczby przestępstw związanych z problemami mieszkaniowymi w roku 1952 Świda upatruje w konsekwencjach wprowadzenia specyficznej socjalistycznej gospodarki lokalowej (np. praktyka 55 Ibidem, s. 149. przestepczosc_po2korekcie.indd 90 2013-09-18 21:34:14 ZMIANA SPOŁECZNA A PRZESTĘPCZOŚĆ... zasiedlania mieszkań przez kilka obcych sobie rodzin, co prowadziło do nieuchronnych konfliktów). Jeśli chodzi o przestępstwa związane z bezrobociem, to oczywiście w okresie tuż powojennym praktycznie ich nie odnotowano. Świda stwierdza, że „bezrobocie w 1937 r. jest potężnym czynnikiem pchającym szeregi bezrobotnych na drogę przestępstwa, natomiast w 1952 r., na skutek zmiany ustroju, wyschło źródło tego czynnika tak dalece, że nie jest on już zdolny kształtować przestępczość tego okresu”56. Interesujące niewątpliwie byłoby skonfrontowanie poglądów autora na rolę bezrobocia w etiologii przestępczości w odniesieniu do obecnej sytuacji na rynku pracy. Wydaje się oczywiste, że sytuacja bytowa bezrobotnych i ich rodzin przed wojną i obecnie jest całkowicie nieporównywalna z uwagi m.in. na poziom opieki społecznej. Z kolei brak w 1952 roku przestępstw związanych z prostytucją wiąże Świda ze zmianą sytuacji prawnej prostytucji oraz ogólną poprawą warunków bytowych ludności (zdaniem autora bieda i bezrobocie nie pchały już kobiet na drogę nierządu). Dotychczas wymienione argumenty autora za przyjęciem tezy, że zmiany określonych rodzajów przestępczości wiążą się ze zmianą ustroju, można generalnie uznać za przekonujące, jednak nie sposób potraktować tak ostatniej z analizowanych przezeń kategorii – przestępstw popełnionych w związku z antysemityzmem. Świda nie podnosi w ogóle zasadniczego problemu, tj. całkowitej eksterminacji ludności żydowskiej na badanych terenach. Pisze natomiast, że 91 przestępstwa takie w roku 1937 powstały na tle propagowania przez niektóre ówczesne partie polityczne haseł faszyzmu i antysemityzmu. W związku ze zmianą ustroju tego typu organizacje nie mają prawa bytu w Polsce Ludowej. Dlatego też zanik tego rodzaju przestępstw należy przypisać zmianie ustroju57. Analiza Świdy, mimo pewnych anachronizmów metodologicznych oraz nacechowanej ideologicznie stylistyki, zawiera wiele spostrzeżeń, które nawet obecnie mogą być przydatne w analizach niektórych aspektów współczesnego oddziaływania zmiany społecznej – zwłaszcza w sferze świadomości społecznej. W konkluzji pracy (a także parokrotnie w rozważaniach szczegółowych) autor podnosi kwestię swoistego rozdźwięku pomiędzy poszczególnymi elementami procesu zmiany społecznej a stanem świadomości społecznej, stopniem przyswojenia zmieniających się norm regulujących funkcjonowanie społeczne w nowej rzeczywistości i generalnie szeroko pojętej kultury. 56 Ibidem, s. 108. 57 Ibidem, s. 113. przestepczosc_po2korekcie.indd 91 2013-09-18 21:34:14 SPOŁECZNO-POLITYCZNE KONTEKSTY WSPÓŁCZESNEJ PRZESTĘPCZOŚCI W POLSCE Andrzej Mościskier58 w powstałej w latach siedemdziesiątych pracy na temat wpływu procesów rozwoju ekonomicznego, industrializacji i urbanizacji na przestępczość próbował udowodnić w drodze analizy czynnikowej tezę, że procesy te nie miały zasadniczego znaczenia jeśli chodzi o poziom przestępczości w Polsce. Koncepcją organizującą model relacjonowanych badań była hipoteza, że o ile nawet prosta analiza wskaźników sugerować może zależność miedzy procesami społeczno-ekonomicznymi a przestępczością, to przy bardziej precyzyjnej analizie zależność taka okaże się pozorna59. 92 W wyniku analizy korelacji 62 uwzględnionych w badaniu zmiennych, charakteryzujących wszystkie województwa pod względem przestępczości, czynników demograficznych, procesów migracji, cech społeczno-kulturowych mieszkańców, rozwoju podstawowych gałęzi gospodarki oraz innych istotnych cech, autor stwierdził, że w Polsce najistotniejszy wpływ na poziom przestępczości okazywały się mieć wielkie migracje z okresu bezpośrednio powojennego związane ze zmianą granic państwowych. Proces ten wywarł, zdaniem Mościskiera, długofalowy wpływ na przestrzenne zróżnicowanie przestępczości i jej poziom60. Inaczej mówiąc, to nie stopień uprzemysłowienia czy urbanizacji danego regionu wpływa zasadniczo na poziom przestępczości, ale raczej skutki stanu skomasowanej dezorganizacji społecznej związanej z zerwaniem lub drastycznym osłabieniem więzi społecznych i kontroli społecznej w wyniku administracyjnego przemieszczenia milionów ludzi z dawnych terenów Rzeczpospolitej na obszar tzw. Ziem Odzyskanych. Społeczne konsekwencje tych migracji, takie jak objawiająca się przez szereg lat stosunkowo mała stabilizacja napływowej ludności, duże rozmiary spożycia alkoholu i większa podatność na ujemne treści kultury masowej w związku z osłabieniem więzi i kontroli społecznej, były głównymi przyczynami zwiększonego nasilenia przestępczości na pewnych terenach kraju61. 58 A. Mościskier, Rozwój ekonomiczny, uprzemysłowienie i urbanizacja a przestępczość [w:] Zagadnienia nieprzystosowania społecznego i przestępczości w Polsce, op. cit. 59 Ibidem, s. 135. 60 Jest to jedna ze wspomnianych wyżej prób analizy skutków zmiany społecznej związanej z masowymi migracjami. Bardziej współcześnie związki skutków masowych migracji powojennych z przestępczością podkreśla A. Siemaszko, Kogo biją, komu kradną. Przestępczość nie rejestrowana w Polsce i na świecie, Warszawa 2001. 61 A. Mościskier, op. cit., s. 142. przestepczosc_po2korekcie.indd 92 2013-09-18 21:34:14 ZMIANA SPOŁECZNA A PRZESTĘPCZOŚĆ... Co zaś się tyczy związku procesów urbanizacyjnych z przestępczością, to autor dopatrzył się ich jedynie w przypadku przestępczości nieletnich. W konkluzji stwierdza dość kategorycznie, że poziom rozwoju ekonomicznego danego regionu nie ma wpływu na kształtowanie się poziomu przestępczości. W innej swojej pracy na temat przestępczości w rejonach intensywnie uprzemysławianych Mościskier62 dokonuje analizy tego zjawiska w procesie szybkich zmian społecznych, wychodząc z założenia, że zachodzące w tych rejonach zjawiska stanowią swoisty eksperyment badawczy. Specyfika tej analizy polega na tym, że w konkretnej przestrzeni społecznej badany jest efekt gwałtownej przemiany związanej z budową wielkich obiektów przemysłowych na terenach dotychczas nieuprzemysłowionych. Wnioski autora sprowadzają się do stwierdzenia, że wzrost nasilenia przestępczości na terenach poddanych procesom szybkiej industrializacji ma charakter przejściowy (aczkolwiek następuje niekiedy dopiero po kilkunastu latach)63. Warto jednak przypomnieć, jakim procesom badacz przypisuje choćby czasowy wpływ na zwiększenie się poziomu nasilenia przestępczości. Są to: osłabienie kontroli społecznej związane z napływem budowniczych i pracowników obiektów na tereny poddane procesowi zmiany; konflikty między ludnością napływową a miejscową; stan zagubienia normatywnego i konflikt wzorów kultury związany z szybko zmieniającą się rzeczywistością społeczną; ogólny stan dezorganizacji w jej wielorakich przejawach. Omówione powyżej analizy procesów zmiany w ich powiązaniu z przestępczością prowadzone były w oparciu o oficjalne dane odnośnie do przestępczości. Jedynie Radzinowicz podnosił kwestię ograniczeń wypływających z tego faktu, zaś pozostali badacze nie odnosili się do tego problemu. Autorzy omawianych dotychczas analiz, wymieniając istotne ich zdaniem czynniki wpływające na zjawisko przestępczości w okresie zmiany, podkreślali m.in. znaczenie nierówności społecznych, dezorganizacji na poziomie społecznym i indywidualnym, różnych temp zmian zachodzących w sferze życia politycznego i gospodarczego w stosunku do zmian świadomości społecznej, osłabienia więzi społecznych i głębokiego zaburzenia funkcjonowania mechanizmów kontroli społecznej. Wydaje się, że mimo upływu czasu część wniosków z tych prac można by powtórzyć w opisach przestępczości okresu transformacji. 93 62 A. Mościskier, Przestępczość w procesie szybkich zmian społecznych na przykładzie rejonów intensywnie uprzemysławianych [w:] Zagadnienia nieprzystosowania społecznego i przestępczości w Polsce, op. cit. 63 Trudno jest stwierdzić, jakie wyniki przyniosłaby ponowna analiza tych zjawisk po upływie dłuższego czasu. Badania autora miały miejsce właśnie kilkanaście lat po rozpoczęciu tych inwestycji. przestepczosc_po2korekcie.indd 93 2013-09-18 21:34:14 SPOŁECZNO-POLITYCZNE KONTEKSTY WSPÓŁCZESNEJ PRZESTĘPCZOŚCI W POLSCE 4.2. Przestępczość a zmiana ustrojowa po 1989 roku w analizach kryminologicznych 94 Transformacja ustrojowa roku 1989 przyniosła szereg zmian o charakterze politycznym i gospodarczym, przy czym niektóre z konsekwencji tych zmian okazały się nieoczekiwane i bolesne. Piotr Sztompka64 określa te negatywne skutki mianem traumy zmiany. Zmiany są tym bardziej traumatogenne, im bardziej są one nagłe i gwałtowne oraz im większy zakres dziedzin życia obejmują. W pierwszym etapie transformacji efektem zmiany na poziomie instytucji był stan dezorganizacji i chaosu (czyli anomia w znaczeniu, jakie temu terminowi przypisywał Durkheim), zaś na poziomie osobowości – stan dezorientacji kulturowej i poczucie „niekompetencji cywilizacyjnej”. Symptomy traumy to: brak zaufania (do instytucji i współobywateli), apatia i poczucie bezsilności przejawiające się brakiem zainteresowania sprawami publicznymi, orientacja na dzień dzisiejszy, idealizowanie dziejów swojej zbiorowości, rozproszony nastrój niepokoju i obaw a wreszcie pojawianie się zjawisk z obszaru tzw. „paniki moralnej”65. W analizie uwarunkowań przemian obrazu przestępczości w Polsce możemy uwzględnić wszystkie te elementy stanu świadomości społecznej. Alenka Selih66 analizując zjawisko przestępczości oraz jej kontrolowanie w krajach Europy Środkowo-Wschodniej przechodzących transformację, zwróciła uwagę na fakt, że wszystkie te państwa w momencie zmiany znajdowały się w stanie mniej lub bardziej nasilonego kryzysu ekonomicznego, co znacznie podniosło społeczne koszty transformacji. Po drugie, we wszystkich analizowanych krajach nastąpił wówczas niezwykły wzrost rozwarstwienia społecznego i społecznej dezintegracji. Badaczka podkreśla także, że proces zmian instytucji i struktur społecznych okazał się bardziej skomplikowany, niż można było przypuszczać na początku procesu . Nie podejmując się tu szczegółowej analizy kształtowania się obrazu przestępczości w okresie transformacji lat ostatnich, chcę jedynie przypomnieć ogólne tendencje. I tak – podstawowa zmiana ilościowa nastąpiła pomiędzy rokiem 1989 a 1990, kiedy to nasilenie przestępczości wzrosło o ok. 61%. Następnie zapanował okres względnej stabilizacji trwający aż do roku 1994, po którym rozpoczął się stopniowy, stały wzrost rozmiarów przestępczości. Dopiero w roku 2004 zaznaczył się wyraźny trend spadkowy67. 64 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczna, op. cit., s. 454–471. 65 Sztompka w następujący sposób definiuje to pojęcie: „Paniki moralne: gorące, masowe dyskusje, spory, a także wybuchy zachowań zbiorowych czy nawet organizowanie się ruchów społecznych jako reakcji na bulwersujace opinię społeczną zdarzenie, zazwyczaj jednostkowe i wyjątkowe”, ibidem, s. 473. 66 A. Selih, op. cit., s. 3–36. 67 Szczegółowa analiza statystycznego obrazu przestępczości w Polsce w tym okresie przestepczosc_po2korekcie.indd 94 2013-09-18 21:34:14 ZMIANA SPOŁECZNA A PRZESTĘPCZOŚĆ... Zmieniła się także wyraźnie struktura przestępczości, której najbardziej widoczną cechą jest spadek udziału przestępczości przeciwko mieniu w ogólnej strukturze przestępczości z blisko 85% w roku 1990 do ok. 54% w roku 2007 z dalszą tendencją spadkową68. W rozpatrywanym okresie zmianie ulegał także poziom lęku przed przestępczością69. W początkach transformacji ustrojowej poziom ten zaczął gwałtownie rosnąć, co można przypisać zarówno rzeczywistemu wzrostowi nasilenia przestępczości, jak i temu, że społeczeństwo polskie nagle zetknęło się z medialną wizją zagrożenia przestępczością. Oczywiście należy także pamiętać, że jednym z przejawów traumy związanej z głęboką, nagłą zmianą społeczną jest wzmożone poczucie zagubienia, niepewności i zagrożenia dotyczącego wielu dziedzin życia, w tym zagrożenia ze strony przestępczości. Obecnie od pewnego czasu obserwujemy wyraźny spadek poziomu lęku, przy czym początki trendu spadkowego wystąpiły wcześniej niż obserwowane zmiany nasilenia przestępczości. Jakie były zatem najczęstsze rozpoznania kryminologów dotyczące przyczyn zmian przestępczości w Polsce w związku z transformacją ustrojową? Istotny w tych analizach jest czas ich powstania. Inną perspektywę przyjmowano, analizując cały okres dwudziestolecia po roku 1989, inną zaś, gdy charakterystyki czynników zmiany dokonywano w okresie tuż po przełomie ustrojowym, w obliczu nagłego, ogromnego wzrostu nasilenia przestępczości. Zdaniem Andrzeja Siemaszki70 przyczyn zmiany obrazu przestępczości w latach dziewięćdziesiątych „należy poszukiwać w sferze zarówno materialnej, jak i niematerialnej”. W tej pierwszej badacz podkreślał spadek efektywności pracy policji, wzrost migracji zewnętrznej71, bezrobocie, łatwy dostęp do broni palnej oraz „wzrost ilości cennych dóbr będących w posiadaniu ludności”. Do czynników natury niematerialnej zaliczył osłabienie kontroli społecznej (zarówno nieformalnej, jak i formalnej), poczucie marginalizacji dużych grup społecznych, chaos normatywny oraz postępujące rozwarstwienie społeczeństwa. Te dwie grupy czynników wiążą się zresztą ze sobą w wielu punktach. Spadek efektywności pracy policji wynikający z różnych powodów jest jednym z istotnych elementów osłabienia kontroli formalnej. Niezależnie od tego, czy przyczyna leżała w brakach kadrowych, 95 zawarta jest w rozdziale autorstwa Konrada Buczkowskiego. 68 B. Gruszczyńska, M. Marczewski, A. Siemaszko, Atlas przestępczości w Polsce 4, Warszawa 2009, s. 17. 69 Obszernie na temat lęku przed przestępczością w rozdziale Społeczny odbiór przestępczości. 70 B. Gruszczyńska, M. Marczewski, A. Siemaszko, Atlas przestępczości w Polsce 2, Warszawa 1999, s. 170–171. 71 Autor miał na myśli wzrost liczby cudzoziemców. przestepczosc_po2korekcie.indd 95 2013-09-18 21:34:14 SPOŁECZNO-POLITYCZNE KONTEKSTY WSPÓŁCZESNEJ PRZESTĘPCZOŚCI W POLSCE 96 czy też w nieprzemyślanych niekiedy zmianach organizacyjnych, czy wreszcie w niedofinansowaniu, względnie brakach w wyszkoleniu, konsekwencją takiego stanu rzeczy było zwiększenie poczucia bezkarności wśród sprawców oraz poczucia zagrożenia przestępczością w społeczeństwie. Bezrobocie, zwłaszcza długotrwałe czy strukturalne, może zwiększyć siłę motywacji do niezgodnych z prawem działań na rzecz poprawy sytuacji materialnej, zwłaszcza gdy uwzględnimy czynniki świadomościowe, tj. poczucie wykluczenia i frustrację w sytuacji rosnącego rozwarstwienia. Trudno się jednak w pełni zgodzić z uznaniem za istotne w wyjaśnieniu znacznego wzrostu przestępczości takich czynników, jak wzrost migracji zewnętrznej czy łatwy dostęp do broni. Oczywiście w połowie lat dziewięćdziesiątych często powoływano się na te dwa czynniki, jednak ani dziesięciokrotny wzrost ruchu granicznego w tamtym okresie, ani względna większa łatwość nielegalnego dostępu do broni nie może tłumaczyć zachodzącego w tej skali wzrostu przestępczości. W tym samym czasie w analizie przyczyn wzrostu nasilenia przestępczości po 1989 roku Anna Kossowska72 wyróżnia przyczyny subiektywne, bezpośrednio związane ze stanem świadomości społecznej, oraz obiektywne, związane z realiami życia społecznego, politycznego i gospodarczego (aczkolwiek wpływające na postawy i poglądy społeczeństwa). Wśród wspomnianych czynników subiektywnych (świadomościowych) autorka wymienia upowszechnienie się swoistych technik neutralizacji73 oraz tendencji do usprawiedliwiania przestępczości (głównie przeciwko mieniu), co znajduje odbicie w szeregu stereotypów. Pierwszy z tych stereotypów obecny był głównie w mediach oraz w wypowiedziach polityków i sprowadzał się do bardzo często powtarzanego twierdzenia, że bezrobocie (postrzegane jako zjawisko społeczne, a nie indywidualna sytuacja jednostki) oraz występujące w skali masowej gwałtowne pogorszenie sytuacji materialnej jest przyczyną wzrostu przestępczości. Zdaniem autorki wszechobecność tego typu twierdzeń w opisach realiów życia w Polsce w tamtym czasie mogła ułatwiać podejmowanie indywidualnych decyzji przestępczych. Kolejnym stereotypem, głoszonym przede wszystkim w toku kampanii wyborczych, było twierdzenie o powszechnym skorumpowaniu elit. Przekładało się to na popularny pogląd, że skoro „oni” wszyscy kradną i nie ponoszą konsekwencji, to indywidualne, niezgodne z prawem działania jednostki można łatwiej usprawiedliwić. I wreszcie stereotyp charakterystyczny dla 72 A. Kossowska, Crime In Poland in the Period of Rapid Social Change [w:] eds B. Szamota-Saeki, D. Wójcik, Impact of Political, Economic and Social Change and its Image in Society, 51th International Course of Criminology, 12–16 September 1995 Warsaw, Warszawa 1996. 73 W pewnym sensie są to techniki neutralizacji stosowane bardziej na poziomie społecznym niż indywidualnym. przestepczosc_po2korekcie.indd 96 2013-09-18 21:34:14 ZMIANA SPOŁECZNA A PRZESTĘPCZOŚĆ... pierwszego, pionierskiego okresu transformacji o dopuszczalności wszelkich działań, które nie są wyraźnie zabronione, co w okresie, gdy prawo nie nadążało jeszcze w pełni za zmianami ekonomicznymi, usprawiedliwiało podejmowanie decyzji na granicy prawa lub tuż za nią. Do czynników obiektywnych wpływających na przestępczość w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych autorka zaliczyła: sytuację w policji, stan prawa oraz kondycję rodziny polskiej. Szeroko zakrojone zmiany kadrowe w policji w pierwszym okresie transformacji przyniosły niezamierzony efekt w postaci zwiększenia liczby niedostatecznie wyszkolonych funkcjonariuszy na skutek odejścia ze służby (z różnych powodów) wielu dotychczasowych pracowników. Ponadto policja nie była przygotowana do wielu nowych zadań wynikających ze zmiany rozmiarów i struktury przestępczości. Zwłaszcza nowa rzeczywistość ekonomiczna wymagała od organów ścigania umiejętności, do których nabycia potrzeba było czasu i zmiany sposobu myślenia. Wreszcie bardzo istotny czynnik determinujący efektywność pracy policji miał charakter świadomościowy – niepewność funkcjonariuszy (w tym ich przełożonych) co do roli policji w nowych warunkach ustrojowych. W pierwszym okresie po transformacji czynnikiem hamującym działania policji była także chęć odcięcia się od dawnego wizerunku milicji oraz niepewność, jaki zakres działań będzie akceptowany przez społeczeństwo. Trzeba jednak przyznać, że to poczucie niepewności nie trwało bardzo długo. Istotnym czynnikiem wpływającym na charakter przestępczości oraz stosunek do prawa w Polsce był stan regulacji prawnych. Przede wszystkim prawo w pewnym sensie „nie nadążało” za zmianami polityczno-gospodarczymi, a sam proces zmiany prawa i jego stosowania był skomplikowany oraz toczył się często w atmosferze gorących dyskusji i kontrowersji. Przyczyniało się to do osłabienia szacunku do prawa, skądinąd w Polsce zawsze niezbyt głębokiego. Zmniejszało także siłę motywacji do działań zgodnych z prawem. Ostatnim z przywołanych czynników obiektywnych, ale o bardzo istotnym związku ze stanem świadomości społecznej, była (i nadal jest) sytuacja rodzin polskich. Po pierwsze, początkowy okres transformacji sprzyjał poczuciu konfuzji co do obowiązującego w nowej sytuacji systemu norm i wartości. W tych warunkach funkcje socjalizacyjne rodziny uległy zaburzeniu. Po drugie, nowa sytuacja ekonomiczna spowodowała z jednej strony konieczność wzmożonego wysiłku (kosztem funkcji wychowawczych) na rzecz utrzymania statusu materialnego rodziny, z drugiej zaś wzmocniła znaczenie posiadania dóbr uznawanych w społeczeństwie za istotne. Oba te czynniki przyczyniły się do ograniczenia roli rodziny jako środowiska wychowawczego, a wzmocniły siłę oddziaływania grup rówieśniczych i podkulturowych oraz mediów. Wreszcie istotne w rozważaniach na temat związków sytuacji rodziny ze zmianami przestępczości jest wpływ bezrobocia na dzieci osób przestepczosc_po2korekcie.indd 97 97 2013-09-18 21:34:14 SPOŁECZNO-POLITYCZNE KONTEKSTY WSPÓŁCZESNEJ PRZESTĘPCZOŚCI W POLSCE 98 trwale bezrobotnych. Poczucie marginalizacji oraz świadomość wykluczenia z dostępu do korzystania z możliwości, jakie daje nowa sytuacja społecznoekonomiczna, jest ważnym czynnikiem w rozwoju motywacji przestępczej. Irena Rzeplińska przedstawiając zmiany przestępczości i ich przyczyny w Polsce okresu transformacji74, główny nacisk położyła na ogólnie pojętą zmianę społeczną, nie rozwijając szerzej tego pojęcia. Podkreśliła także wagę takich czynników, jak pełniejsza rejestracja zdarzeń przestępczych przez policję, większa gotowość osób poszkodowanych do zgłaszania policji faktu poszkodowania, wzrost zamożności społeczeństwa (co zwiększyło liczbę okazji przestępczych) oraz pewne nowe zjawiska w dziedzinie przestępczości, jak przestępczość transgraniczna, przestępczość cudzoziemców, przestępczość związana z handlem towarami bez akcyzy, ale przede wszystkim pojawienie się zorganizowanych grup przestępczych i specyficznej dla nich przestępczości. Teodor Szymanowski analizując kształtowanie się w Polsce przestępczości przeciwko mieniu75, stwierdza, że wytłumaczenia ogromnego wzrostu tej przestępczości w całym okresie transformacji należy szukać w niezwykłym wzroście liczby okazji przestępczych oraz rozbudzeniu postaw konsumpcjonistycznych. Pierwszy z tych czynników związany jest z nagłym pojawieniem się na rynku ogromnych ilości dóbr konsumpcyjnych uprzednio niedostępnych lub silnie reglamentowanych oraz z rozwojem sieci handlowej, a zwłaszcza tych form handlu, które sprzyjają bezpośredniemu kontaktowi klienta z towarem. „Pewną rolę mogły odgrywać też zjawiska fluktuującego bezrobocia, zwłaszcza strukturalnego, a także ubóstwa”76. Każda z przytoczonych diagnoz dotyczących przyczyn zmian obrazu przestępczości w okresie transformacji jest w jakimś stopniu słuszna. Niemniej żadna z nich nie tłumaczy powodów gwałtownego nasilenia przestępczości pomiędzy rokiem 1989 a 1990. Nie jest możliwe, aby jakiekolwiek zmiany w świadomości społecznej, chaos normatywny, rozwarstwienie społeczne czy zmiany prawa spowodowały tak szybką reakcję, jeśli chodzi o zachowania społeczne znajdujące odbicie w rozmiarach rejestrowanej przestępczości. Czym zatem wytłumaczyć to zjawisko? Wydaje się, że wszystkie wspomniane wyżej czynniki warunkujące zmiany przestępczości są istotne (choć zapewne w różnym stopniu), lecz dotyczą jedynie mechanizmów zmiany po okresie stabilizacji pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych. Jeśli jednak chcemy zrozumieć zjawisko 74 I. Rzeplińska, Przestępczość i jej kontrola – co wynika z dwudziestolecia RP [w:] red. H. Domański, P. Kozłowski, Po 20 latach. Polska transformacja z perspektywy ekonomicznej, socjologicznej i prawniczej, Warszawa 2010. 75 T. Szymanowski, Przestępczość i polityka karna w Polsce w świetle faktów i opinii społeczeństwa w okresie transformacji, Warszawa 2012. 76 Ibidem, s. 71. przestepczosc_po2korekcie.indd 98 2013-09-18 21:34:14 ZMIANA SPOŁECZNA A PRZESTĘPCZOŚĆ... 60% wzrostu przestępczości, powinniśmy przyjąć, że jest to efekt procesów społecznych lat osiemdziesiątych, a zwłaszcza ich drugiej połowy. Można zatem powiedzieć, że pod tym względem zmianę społeczną należałoby datować wcześniej, tj. przed rokiem 1989. Nie chodzi przy tym o zmianę polegającą na przejściu od polskiej wersji socjalizmu do polskiej wersji kapitalizmu, ale o przekształcenie będące de facto głęboką dezorganizacją państwa, zachodzące na poziomie instytucji, stosunków społecznych, stanu świadomości społecznej czy społecznych nastrojów. Pewien stan dezorganizacji społecznej jest stanem normalnym współczesnych społeczeństw, ale w omawianym przypadku mieliśmy do czynienia ze stanem dezorganizacji wielowymiarowej, długotrwałej i pogłębiającej się. Zresztą zgoda na dialog z opozycją ze strony rządzących świadczy o uświadomieniu sobie stanu rozpadu państwa także przez aparat władzy. Wielu autorów analizujących stan przestępczości w Polsce podkreśla, że poziom przestępczości rzeczywistej przed 1989 rokiem był zdecydowanie wyższy, niż na to wskazywały oficjalne statystyki77. Działo się tak nie tylko dlatego, że były one świadomie fałszowane, lecz także z powodu niechęci milicji do rejestrowania wielu wydarzeń przestępczych oraz oporu osób poszkodowanych do składania doniesienia o przestępstwie. Ta ostatnia przyczyna wynikała z całkowitego braku zaufania do milicji. Po zmianie ustrojowej zwiększyła się motywacja policji do rejestrowania nawet najbłahszych zdarzeń, liczba przestępstw niewątpliwie się zwiększyła (aczkolwiek na pewno nie tak znacznie), zaś policja zaczęła dostrzegać korzyści w zawyżaniu statystyk analogicznie do ich uprzedniego zanżeania78. Tak więc zmiana nasilenia przestępczości rejestrowanej o 60% pomiędzy rokiem 1989 a 1990 nie oznaczała, jak należy sądzić, zmiany przestępczości rzeczywistej. Oczywiście nastąpił pewien wzrost jej nasilenia, ale z pewnością nie taki, na jaki wskazywały statystyki policyjne. Za zasadnością takiego rozumowania przemawia fakt utrzymywania się przestępczości na tym samym poziomie przez kilka pierwszych lat po zmianie z 1989 roku. Następnie, dopiero na skutek działania omawianych poprzednio mechanizmów, przestępczość zaczęła stopniowo, lecz wyraźnie rosnąć. Rozważania dotychczasowe na temat czynników wpływających na poziom przestępczości w okresie transformacji mają w dużym stopniu charakter historyczny. Obecnie, po upływie ponad 20 lat od początku przemian, analizę uwarunkowań przestępczości we współczesnej Polsce można przeprowadzać w oparciu o te same czynniki, do jakich odwołują się kryminologowie opisujący przestępczość w społeczeństwach ponowoczesnych. 77 99 Na ten temat por. np.: Atlas przestępczości w Polsce 2, op. cit., s. 167–168. 78 Wysokie nasilenie przestępczości może być argumentem na rzecz konieczności zwiększenia nakładów na policję i/lub poszerzenia zakresu jej uprawnień. przestepczosc_po2korekcie.indd 99 2013-09-18 21:34:14 SPOŁECZNO-POLITYCZNE KONTEKSTY WSPÓŁCZESNEJ PRZESTĘPCZOŚCI W POLSCE Chodzi tu o nierówności społeczne i wykluczenie we wszystkich wymiarach, zmiany kulturowe będące efektem procesów globalizacyjnych oraz rewolucję technologiczną i informatyczną. 5. Zakończenie 100 W podsumowaniu niniejszego rozdziału należy zwrócić uwagę na bardzo istotny, a dotychczas jedynie sygnalizowany aspekt omawianej problematyki. Przedstawione powyżej poglądy na związki procesów zmiany społecznej z przestępczością odnoszą się do sytuacji, gdy zmiana przyczynia się do wzrostu nasilenia przestępczości. Obecnie jednak w wielu krajach (w tym także w Polsce) odnotowuje się spadek nasilenia przestępczości79, przy czym w większości krajów, w których zjawisko to występuje, stan ten utrzymuje się już od połowy lat dziewięćdziesiątych80. Jednak w Polsce i w niektórych innych krajach przechodzących transformację ustrojową spadek ten nastąpił z mniej więcej dziesięcioletnim opóźnieniem. Zastanawiając się nad przyczynami tego odwrócenia trendów przestępczości, można spekulować na temat zmian zachodzących w funkcjonowaniu i organizacji społeczeństw ponowoczesnych oraz wpływu tych zmian na poziom i charakter przestępczości. Jan van Dijk i Ben Vollaard, autorzy publikacji na temat występującego w skali międzynarodowej zjawiska spadku nasilenia przestępczości, uważają, że przyczyna spadku nasilenia przestępczości pospolitej może leżeć w zmianie struktury sposobności przestępczych. Przypisują to przede wszystkim upowszechnieniu się różnorakich metod sytuacyjnego zapobiegania przestępczości. Van Dijk i Vollaard twierdzą, że można mówić o efekcie specyficznej interakcji pomiędzy potencjalnymi sprawcami a potencjalnymi ofiarami, zwłaszcza przy przestępstwach przeciwko mieniu81. Zwiększeniu się, na skutek rozwoju ekonomicznego i technologicznego, liczby sposobności przestępczych towarzyszy wzrost nasilenia motywacji przestępczych, a więc także wzrost liczby przestępstw. Reakcja potencjalnych ofiar jest ze zrozumiałych powodów opóźniona, niemniej jednak następuje w formie działań prewencyjnych z zakresu sytuacyjnego zapobiegania przestępczości. W rezultacie dochodzi do spadku nasilenia określonych przestępstw. Wśród innych przyczyn odwrócenia trendów przestępczości wymienia się zmiany demograficzne związane ze zmianą struktury wieku społeczeństw ponowoczesnych, a także rozwój nowych form funkcjonowania 79 Najsilniej spadek ten zaznacza się w przypadku przestępstw przeciwko mieniu. 80 Na ten temat patrz np. opracowania zawarte w pracy zbiorowej The International Crime Drop. New Directions in Research, eds J. van Dijk, G. Farrell, A. Tseloni, London 2012. 81 J. van Dijk, B. Vollaard, Self Limiting Crime Waves [w:] The International Crime Drop, op. cit., s. 261. przestepczosc_po2korekcie.indd 100 2013-09-18 21:34:14 ZMIANA SPOŁECZNA A PRZESTĘPCZOŚĆ... instytucji formalnej kontroli społecznej. Są to oczywiście jedynie spekulacje i niewątpliwie problem wymaga wieloaspektowych badań. Warto w tym miejscu przytoczyć pogląd Franklina Zimringa82 o cyklicznej naturze wahań nasilenia przestępczości, nie dających się jego zdaniem wytłumaczyć w oparciu o dotychczasowy dorobek kryminologii. Owe cykliczne zmiany nazywa on „tajemniczymi”, jednak redaktorzy pracy The International Crime Drop dość kategorycznie stwierdzają, że to swoiste „falowanie” trendów przestępczości nie ma w sobie nic tajemniczego i wydaje się w pełni wytłumaczalne na bazie wspomnianych wyżej prawidłowości83. Na zakończenie należy zasygnalizować pojawienie się nowego, fascynującego problemu badawczego związanego z rozwojem cyberprzestępczości. Nie sposób badać uwarunkowań tej nowej przestępczości na bazie dotychczasowych teorii kryminologicznych. Profil sprawców jest zasadniczo odmienny. Są to nierzadko zupełnie dobrze przystosowani społecznie młodzi ludzie, do których nie pasują tradycyjne „prawdy” o etiologii przestępczości i nieprzystosowaniu młodzieży. 101 82 Zimring formułuje ten pogląd w: F. Zimring, The Great American Crime Decline, Oxford 2007. Cytat za: The International Crime Drop, op. cit., s. 310. 83 J. van Dijk, G. Farrall, A. Tseloni, Conclusions – Understanding International Crime Trends: A Summing Up [w:] The International Crime Drop, op. cit., s. 300–320. przestepczosc_po2korekcie.indd 101 2013-09-18 21:34:14
