II. Periodyzacja historii powszechnej 1. Pojęcie periodyzacji

II. Periodyzacja historii powszechnej
1.
Pojęcie periodyzacji
Periodyzacja (z gr. periodos - okres, bieg czasu) jest to podział procesu
dziejowego na mniejsze odcinki czasowe. Jej celem jest określenie i
wyodrębnienie głównych etapów w dziejach ludzkości oraz wskazanie
ważnych punktów zwrotnych w historii. Periodyzację stosują
wszystkie dziedziny życia społecznego rozwijające się w czasie, a więc
mające swoje dzieje (literatura, filozofia, religia, wojskowość i inne).
Zadaniem nauk historycznych jest ustalenie periodyzacji uniwersalnej,
która miałaby zastosowanie do dziejów społeczeństwa ludzkiego i
stanowiłaby podstawę periodyzacji przyjmowanych przez inne
dziedziny wiedzy.
Ery historyczne
2.
Istnieje wiele propozycji podziału
dziejów człowieka na okresy, które nazywamy erami, ale najwcześniej
spotykamy się z systemami ustalania „roku pierwszego". Od „roku
pierwszego" liczono czas, ustalano system kalendarzowy, budowano
różne formy periodyzacji. Najbardziej znane ery to:
*
żydowska - od stworzenia świata (3760 r. p.n.e.);
*
bizantyjska - od stworzenia świata (5508 r. p.n.e.);
*
grecka - od pierwszej olimpiady (776 r. p.n.e.);
*
rzymska - od założenia Rzymu, ab urbe condita (753 r.
p.n.e.);
*
dionizyjska, czyli chrześcijańska - dzieli dzieje ludzkości
na okres przed i po narodzeniu Chrystusa (antę
Nativitatis Christi, post Nativitatem Chri-sti), w wersji
laickiej - „stara era" i „nowa era"; wraz z postępami
chrześcijaństwa upowszechniła się w kręgu cywilizacji
europejskiej od VI w. i dzisiaj jest w powszechnym
użyciu w periodyzacji historycznej;
*
mahometańska - od tzw. hidżry (ucieczki Mahometa z
Mekki do Me-dyny) w 622 r. n.e.
Kalendarze służyły do określania rachuby dni i dłuższych
okresów, oparte zaś były na cyklu zmian pór roku i cyklu zmian faz
Księżyca. Najbardziej znane kalendarze to kalendarz juliański
(wprowadzony w 46 r. p.n.e. przez Juliusza Cezara), przyjęty przez
Kościół i używany w średniowiecznej Europie, oraz powszechnie dziś
używany w większości krajów świata kalendarz gregoriański
(wprowadzony w 1582 r. przez papieża Grzegorza XIII). Sporadycznie
funkcjonował we Francji w latach 1793-1806 tzw. kalendarz rewolucyjny francuski, liczący początek ery od wprowadzenia we Francji
republiki w 1792 r.
3. Periodyzacja praktyczna
W XVII w. profesor uniwersytetu w Halle Christoph Keller (Cellarius)
zaproponował podział dziejów na trzy epoki:
*
starożytną (do wstąpienia na tron Konstantyna Wielkiego
w 306 r.);
*
średniowieczną (do upadku Konstantynopola w 1453 r.);
*
nowożytną (po upadku Konstantynopola).
Podział ten przyjął się, został uzupełniony i dzisiaj w ramach
periodyzacji praktycznej wyróżnia się:
*
Starożytność - od początków dziejów człowieka do
upadku Cesarstwa Rzymskiego w 476 r.;
*
Średniowiecze - od 476 r. do połowy (1453) lub końca
(1492 - odkrycie Ameryki) XV w.;
*
czasy nowożytne - od końca XV w. do wybuchu
pierwszej wojny światowej (1914);
*
czasy najnowsze - po 1914 r.; praktycznie dzisiaj za czasy
najnowsze
przyjmuje się okres ostatniego półwiecza: od wybuchu czy
nawet
od
końca drugiej wojny światowej (1939-1945).
4. Periodyzacja marksistowska
W 1859 r. ekonomista niemiecki Karol Marks (1818-1883) w
Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej stwierdził, że w dziejach
ludzkości istnieje mniej więcej prawidłowe następstwo dominacji
określonych sposobów produkcji i na tej podstawie wyróżnił tzw.
formacje społeczno-ekonomiczne, czyli stadia rozwoju społeczeństw.
Wyodrębni! on 5 formacji:
*
wspólnotę pierwotną;
*
niewolnictwo;
*
feudalizm;
*
kapitalizm;
*
socjalizm.
Wymienionej kolejności odpowiada dziejowe następstwo
formacji. W stworzonych przez siebie podstawach materializmu
historycznego Marks stwierdził, że przechodzenie od jednej formacji
do drugiej jest rezultatem trzech procesów zachodzących w każdej z
nich:
*
wzajemnego oddziaływania człowieka i przyrody w
procesie produkcji dóbr materialnych, a co za tym idzie
rozwoju sił wytwórczych (poziom narzędzi produkcji i
umiejętności człowieka);
*
narastania
sprzeczności
wytwórczymi
(wyższym
między
ich
nowymi
siłami
poziomem) a starymi
(zacofanymi) stosunkami produkcji, które muszą się
dostosować do poziomu nowych sił wytwórczych;
*
powstawania sprzeczności między nowymi stosunkami
produkcji (tzw. bazą ekonomiczną) a starą nadbudową
ideologiczno-polityczną (ustrojem państwa, ideologią).
W ten sposób „motorem dziejów staje się rozwój narzędzi
pracy", rewolucje społeczne zaś decydują o przejściu od formacji starej
do nowej, bardziej rozwiniętej i postępowej. W myśl tej teorii
powstania niewolnicze położyły kres niewolnictwu, rewolucje
burżuazyjne - feudalizmowi, a rewolucje proletariackie usuną
kapitalizm. Socjalizm, jako faza pełnej równości ludzi (komunizm),
będzie - według Marksa - ostatnim stadium rozwoju społeczeństwa
ludzkiego.
W
ujęciu
periodyzacji
marksistowskiej,
szeroko
wykorzystywanej przez grona historyków nie tylko o marksistowskiej
orientacji, formacja wspólnoty
pierwotnej i niewolnictwa
przypada na
epokę Starożytności,
Średniowiecze jest przesuwane aż do połowy XVII stulecia (rewolucja
angielska), czasy najnowsze zaś przychodzą wraz ze zwycięstwem
rewolucji bolszewickiej w Ro-sji (1917).
Periodyzacja historii powszechnej oparta na marksowskiej
teorii formacji jest wykorzystywana praktycznie we wszystkich
podręcznikach dziejów gospodarczych. Punkty sporne dotyczą jednak
konkretnych cezur chronologicznych (np. genezy kapitalizmu) oraz
założeń samej marksowskiej teorii rozwoju społecznego.
Stadia rozwoju Walta Rostowa. Ten amerykański ekonomista (ur.
1916) opublikował w 1960 r. pracę The Stages of Economic Growth, w
której przedstawił konkurencyjną - w stosunku do marksizmu propozycję perio-dyzacji dziejów cywilizacji ludzkiej. Wyróżnia on
pięć stadiów przechodzenia od społeczeństwa tradycyjnego do
społeczeństwa nowoczesnego (por. rys. 1):
*
społeczeństwo tradycyjne - wysoki udział zatrudnionych
w rolnictwie (ok. 75%), niska wydajność pracy,
hierarchiczna struktura społeczeństwa, władza w rękach
posiadaczy ziemskich; stadium to można utożsamić z
feudalizmem;
*
społeczeństwo przejściowe - w okresie tym tworzone są
podstawy do wzrostu gospodarczego, nastąpiły też
zmiany techniki produkcji i struktury społecznej,
systemu politycznego i wyznawanej przez ludzi hierarchii
wartości;
stadium to oznaczać może okres
przejściowy od feudali-zmu do kapitalizmu (Europa w
XVI-XVIII w.);
*
start
gospodarczy -
zaistnienie
bodźca
(take-off)
uruchamiającego gwałtowny rozwój (może to być ważne
wydarzenie polityczne, np. rewolucja francuska, lub
innowacja techniczna taka jak maszyna parowa, kolej
żelazna);
*
społeczeństwo dojrzałości - gospodarka jest zdolna do
produkowania prawie wszystkiego (opierając się na bazie
technicznej
i
materialnej
rozwiniętej
po
starcie
gospodarczym);
*
społeczeństwo masowej
konsumpcji
-
gospodarka
uzyskuje możliwości produkowania wszystkiego, czego
chce (w momencie druku pracy Rostowa kryterium to
spełniały w zasadzie jedynie Stany Zjednoczone).
W polemice z Marksem Rostów negował ciągłość historycznego
procesu wzrostu gospodarczego (tak chciał Marks), ponadto zwracał
uwagę na wielką wagę czynników pozaekonomicznych w procesach
gospodarczych (Marks czynnik ekonomiczny uważał za decydujący,
stąd stwierdzenie - „byt kształtuje świadomość"). Rostów uważa, że
wbrew Marksowi działaniami ludzkimi nie kieruje tylko walka o
własność, ale także dążenie do władzy nad ludźmi, chęć przyjemności,
spełnienia dążeń ideowych itp.
Periodyzacja dziejów Rostowa może być stosowana w
odniesieniu do rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów; jest
jednak zbyt skomplikowana, pozbawiona jasnych kryteriów i dlatego
nie znalazła szerszego zastosowania w naukach historycznych; trudno
jej przyznać walory uniwersalności w odniesieniu np. do rozwoju
gospodarczego poszczególnych kontynentów.
Paleolit-ewolucja człowieka
2.
Prowadzone
od
lat
pięćdziesiątych
XX
w.
badania
paleoantropologiczne wskazują na wschodnią i południowo-wschodnią
Afrykę jako kolebkę ludzkości. Znaleziska szczątków australopiteków
datuje się tu na 4 min lat, jego zaś wyższa forma, tzw. Homo erectus,
pojawiła się ok. 1,5-1 min lat temu (wykopaliska na terenie Kenii,
Tanzanii i Etiopii). W ostatnich stu tysiącach lat praczłowiek
przemieścił się na Bliski Wschód, do Afryki Północnej i na teren basenu Morza Śródziemnego. Jeszcze u schyłku paleolitu gatunek ludzki
byl
nieliczny,
koczował
w kilkudziesięcioosobowych
hordach
zajmujących się zbieractwem płodów dziko rosnących roślin oraz
łowiectwem. Podstawowym narzędziem przez setki tysięcy lat byl
powoli
ulepszany
pięściak
(obrobiony
kamień
o
różnych
zastosowaniach - narzędzie, broń). Przełomowe znaczenie miało
opanowanie sztuki niecenia ognia - źródła ciepła, ochrony przed atakiem dzikich zwierząt, środka przygotowania strawy; ogień stawał się
przeto przedmiotem kultu.
Około 35 000 lat p.n.e. pojawił się - w jeszcze nie do końca zbadanych
okolicznościach - człowiek rozumny {Homo sapiens), znany jako
człowiek z Cro-Magnon, który w okresie późnego paleolitu (od ok. 25
000 lat) spowodował przyspieszony rozwój gatunku ludzkiego.
Przejawiało się to w udoskonalonej obróbce krzemienia, pojawieniu
się nowej broni - łuku oraz w udomowieniu psa. Wzrost liczby
ludności
(nowy
gatunek
całkowicie
wypiera
dawnego
tzw.
neandertalczyka) stanowił konieczną przesłankę w przejściu od
zbieracko-łowieckiego modelu życia do produkcji żywności.
3.
Neolityczna rewolucja rolnicza
Decydujące znaczenie w dziejach gatunku ludzkiego miały przemiany
społeczno-gospodarcze, które dokonały się na terenach Bliskiego
Wschodu (głównie w dorzeczach rzek aluwialnych: Nilu, Tygrysu,
Eufratu) w okresie neolitu. Wówczas to żyjący tutaj ludzie opanowali
sztukę rolnictwa, czyli umiejętność produkowania żywności w postaci
białka roślinnego (zbóż). Proces ten, dokonujący się w długim okresie
(od ok. 8000-4000 lat p.n.e.), nosi nazwę neolitycznej rewolucji
rolniczej. Przejście do modelu rolniczego uwarunkowane było
licznymi czynnikami: zmianą klimatu po ustaniu na terenie Europy
epoki lodowcowej i wyginięciem w związku z tym niektórych
gatunków zwierząt, powolnym, ale stałym wzrostem liczby ludności
(popyt na żywność), coraz większą niewydolnością modelu zbierackołowieckiego,
wreszcie
-
obserwacją
dziko
rosnących
roślin
zbożowych.
r
4.
Konsekwencje rewolucji rolniczej
W wyniku opanowania rolnictwa dokonały się znaczące zmiany w
dziejach społeczeństw ludzkich. Był to niewątpliwie punkt zwrotny w
procesie wzrostu liczby ludności na Ziemi, która gromadziła się na
terenach urodzajnych (najbardziej urodzajne były doliny rzek).
Następuje
zatem
przejście
od
wędrownego
trybu
życia
(w
poszukiwaniu pożywienia) do życia osiadłego. Z tym wiąże się
społeczny podział pracy na rolników i hodowców, którzy oswoili
zwierzęta użytkowe (bydło, kozy). Z biegiem czasu człowiek zaczął
wykorzystywać siłę zwierzęcą (siła pociągowa). Model rolniczy
spowodował wzrost roli mężczyzny (tworzy się tzw. patriarchat, w
przeciwieństwie do istniejącego w okresie modelu łowieckozbierackiego matriarchatu - z dominacją kobiety) oraz postępujący
rozpad wspólnoty pierwotnej, polegającej na wspólnej pracy i równym
dzieleniu jej rezultatów między członków wspólnoty^Przej-ście do
życia osiadłego oznaczało tworzenie osiedli (miast-państw); do najbardziej znanych należy systematycznie badane przez archeologów
Jerycho, istniejące już ok. 9000 lat p.n.e., oraz miasta-państwa na
terenie Mezopotamii (Ur, Uruk, Lagasz - z IV tysiąclecia p.n.e.)J
Rolnictwo dawało (szczególnie
w latach urodzajnych) nadwyżki produkcji, co naruszyło dawną równość
członków wspólnoty i tworzyło tym samym nierówność majątkową.
Pojawili się też przywódcy o dużym autorytecie (wodzowie w
wyprawach zbrojnych, starsi rodu, mędrcy) i pierwociny organizacji
państwowych.
Nowe rolnicze cywilizacje stworzyły systemy kultu sił
przyrody (Ziemi, Słońca, Księżyca), zwierząt, płodności (kult Matki
Ziemi) i prac rolnych; wraz z wierzeniami i kultami ukształtowały się
kasty i funkcje kapłanów (czarowników, szamanów).
*
Epoka wspólnoty pierwotnej to najdłuższy i najmniej znany
okres w dziejach człowieka. Przyjmując, że dzieje Homo sapiens
liczyć można od 35 000 lat p.n.e. oraz że okres ten do dnia
dzisiejszego wynosi (na domniemanym zegarze dziejowym) jedną
dobę - 24 godziny, to początek rewolucji neolitycznej (8000 lat)
wypadnie o godzinie 17.03, założenie państwa staro-egipskiego (3000
lat) - o 20.32, narodzenie Chrystusa zaś (początek nowej ery) o 22.37.
Jeśli natomiast przyjąć, że liczniejsze pojawienie się istot
człowiekowatych na terenie Afryki datować będziemy na ok. 1 000
000 lat p.n.e. - to na naszym zegarze (jeśli naszą dobę umieścimy w
dniu 31 grudnia) będzie to 4 grudnia, ok. 22.30. Gatunek ludzki przez
28 dni w miesiącu swego dotychczasowego historycznego bytu żył w
stanie dzikości i pełnego uzależnienia od sił przyrody!
3. Grecja ij
Grecja archaiczna. W okresie 1100-700 r. p.n.e. powstały na
Peloponezie i Wyspach Egejskich liczne drobne państewka, we
wschodniej Grecji i na wybrzeżach Azji Mniejszej ukształtowały się
miasta-państwa (polis), które stały się charakterystyczną formą ustroju
starożytnej Grecji.
Epoka wielkiej kolonizacji. W wyniku rozpadu wspólnoty rodowej z
jednej strony powstała wielka własność, z drugiej zaś brakowało ziemi
dla członków tych wspólnot. Rozwijające się miasta-państwa
organizowały przeto planowy ruch ludności, która nie miała źródeł
utrzymania. Ruch ten, rozwijający się na wielką skalę w VIII-VII w.
p.n.e., nosi nazwę wielkiej kolonizacji.
Pierwszym kierunkiem ekspansji była Sycylia i południowa
Italia (tzw. Wielka Grecja). Założono tu liczne osady: Syrakuzy,
Neapol, Tarent. Na terenie Galii Grecy założyli Masalię (obecnie
Marsylia) - ośrodek handlu bursztynem znad Bałtyku i cyną
sprowadzaną z Brytanii. Drugim kierunkiem kolonizacji były wybrzeża
Morza Czarnego, gdzie założono kilka nowych osad pełniących rolę
ośrodków handlowych: Trapezunt, Synopa, Odessos, Teodozja, Olbia,
Bizantion, Chersonez. Grecy poczęli skutecznie konkurować na Morzu
Śródziemnym z Fenicjanami, którzy - jak już wyżej wspomniano wcześniej (od X w.) założyli wiele osad handlowych na terenie
północnej Afryki, na Cyprze, Malcie, Sardynii i w południowej
Hiszpanii (por. rys. 2).
Skutki wielkiej kolonizacji były wielorakie: rozwinęło się
rzemiosło
(tkactwo,
garncarstwo,
obróbka
brązu)
i
handel
niewolnikami, wzrosła rola pieniądza. Narastały w miastachpaństwach konflikty społeczne, wzbogaceni kupcy i rzemieślnicy
domagali się bowiem udziału w rządach, czego odmawiała im
arystokracja. Konsekwencją tych konfliktów było powstanie instytucji
tyranii
(rządów jednostki),
która
obalając rządy arystokracji
doprowadziła bądź do rządów ludu (demokracja w Atenach), bądź do
rządów najbogatszych (oligarchia), w skrajnym przypadku do rządów
militarnych (Sparta). Kolonizacja grecka była pierwszym w dziejach,
planowo prowadzonym procesem zasiedlania nowych terenów.
Spowodowała ona narastanie poczucia wspólnoty językowej Greków,
przyczyniła się też do powstania materialnych podstaw rozwoju
kultury greckiej.
„Złoty wiek" Aten. W VI w. dużego znaczenia nabrały Ateny, w
których zaprowadzono ustrój demokratyczny, polegający na udziale w
rządach ludzi wolnych. Po wygranych wojnach obronnych z Persją (V
w.) Ateny stały się pod rządami Peryklesa (ok. 500-429) wielką potęgą
polityczną i znaczącym ośrodkiem kultury („złoty wiek"). Znakomicie
rozwijała się literatura, historiografia, filozofia, sztuka. Dużego
znaczenia nabrało niewolnictwo i handel niewolnikami; zatrudniano
ich głównie w warsztatach rzemieślniczych.
Sparta - państwo militarne. Społeczność Sparty dzieliła się na kilka
grup, zróżnicowanych pod względem politycznym:
1)
spartiaci - wojownicy, byli pełnoprawnymi obywatelami;
2)
periojkowie - ludność wolna z pełnią praw cywilnych,
zajmowała się rolnictwem, rzemiosłem, handlem, była zobowiązana do
służby wojskowej;
3)
heloci - stanowili własność państwa i byli przypisani do ziemi
oddanej przez państwo spartiatom, oddawali im daninę w postaci
połowy dochodów z ziemi. Corocznie wojownicy urządzali przeciw
helotom
ekspedycje
posłuszeństwie.
karne
Sparta
jako
(krypteje),
jedyne
aby
utrzymać
państwo--miasto
ich
w
greckie
utrzymywała stałą armię, co pozwoliło jej w IV w. objąć prymat po
Atenach.
Epoka dominacji macedońskiej i hellenizm. Podbój Grecji przez
Macedonię,
a
następnie
podboje
Aleksandra
Wielkiego
Macedońskiego były próbą stworzenia imperium światowego, w
którym rządy miały należeć do elit politycznych wywodzących się z
różnych
narodów.
W
okresie
hellenizmu
kultura
grecka
rozprzestrzeniła się na szerokich obszarach byłego państwa perskiego
oraz Egiptu. Jednocześnie na Grecję miały wpływ także cywilizacje
wschodnie. W II i I w. p.n.e. monarchie hellenistyczne zostały podbite
przez imperium rzymskie, które przejęło dorobek cywilizacji greckiej.
Ekonomiczne podstawy imperium. Podboje rzymskie spowodowały
wielki zmiany wewnętrzne w Italii; w miejsce drobnych gospodarstw
chłopskich wj kształciły się wielkie majątki ziemskie (latyfundia).
Gospodarstwa wielkiej wla sności specjalizowały się w uprawach
dochodowych: winnicach, sadach ora plantacjach kwiatów (do wyrobu
wonnych olejków); gospodarka latyfundialn, nastawiona była na zbyt
(wielkim rynkiem było miasto Rzym) i dlatego potrze bowała siły
roboczej, często wykwalifikowanej (ogrodnicy). Podstawą stosut ków
społecznych stało się przeto niewolnictwo, a sprzyjała temu podaż
niewól ników, zwłaszcza w okresie wielkich rzymskich podbojów.
Powstanie wielkie własności spowodowało ruinę drobnej własności
chłopskiej; bezrolni chiop przenosili się do Rzymu, zasilając szeregi
najuboższej ludności tzw. proletari która nie posiadała stałych źródeł
dochodu i żyła z rozdawnictwa żywności Ekonomiczna potęga Rzymu
opierała się przede wszystkim na eksploatł cji prowincji. Podbita
ludność zmuszona była do świadczenia daniny zbożo wej (10%
zbioru) i różnorakich podatków, utrzymywała namiestników prowincji
oraz ich dwory.(Rzym otrzymywał z prowincji przede wszystkim tanie
zboże, poza tym złoto i srebro oraz niewolników. Szczególne
znaczenie mia ły prowincje wschodnie, wielkim dostawcą zboża był
Egipt; przez Bliski Wschód rozwijał się handel rzymski z Indiami i
Chinami. Jedwabny szlak tą czył cesarstwo chińskie z imperium
rzymskim od początku nowej ery; z Chii przywożono jedwab i
porcelanę, do Chin zaś wywożono złoto, klejnoty i kość słoniową.
Ważną rolę handlową odgrywały dwa miasta: Antiochia w Syrii oraz
Aleksandria w Egipcie. Prowincje zachodnie i północne stały na
niższym poziomie rozwoju, ale też dostarczały wielu produktów
rolnych, wina (Galia) i produktów rzemieślniczych (ceramika, płótno).
Nad Bałtyk prowadziły tzw. szlaki bursztynowe; w II w. n.e.
wymieniana jest leżąca na tym szlaku osada Calisia, utożsamiana
przez niektórych archeologów z dzisiejszym Kaliszem.
4. Geneza i istota gospodarki feudalnej
Co to jest feudalizm? Termin ten występuje w historii w dwóch
znaczeniach:
1)
jako ustrój społeczno-polityczny opierający się na prawnej
zależności jednostek, która ujęta jest w hierarchię, oraz na systemie
lennym;
2)
jako ustrój społeczno-gospodarczy polegający na istnieniu
podzielonej własności ziemi (własność zwierzchnia i użytkowa) i
poddaństwa chłopów, czego skutkiem były różnorodne obciążenia
chłopów (renta feudalna).
Historię gospodarczą interesuje feudalizm jako ustrój
społeczno-gospodarczy, który rozumiany jest też jako epoka
historyczna (według metodologii marksowskiej: formacja społecznoekonomiczna) wykraczająca chronologicznie poza okres
Średniowiecza. Stosunki feudalne w Europie, tworzące się wraz z
upadkiem systemu niewolniczego, przetrwały na jej zachodzie
praktycznie do schyłku XVIII w. (epoka rewolucji francuskiej), w
środkowowschodniej Europie zaś do drugiej polowy XIX stulecia
(epoka Wiosny Ludów i później). Podstawowymi cechami feudalizmu
jako ustroju społeczno-gospodarczt go były:
*
dominacja gospodarki wiejskiej (rolniczej);
*
uzależnienie gospodarki od czynnika politycznego: w
systemie lennyi władza polityczna połączona była z
władzą ekonomiczną;
dominacja gospodarki naturalnej, wysoki stopień
*
samowystarczalność powolny rozwój sił wytwórczych
(w tym postępu technicznego).
System lenny. W państwie Franków - poczynając od VIII w. - władcy
będj cy właścicielami całości ziem państwa nadawali posiadłości
ziemskie możnyu jako tzw. beneficjum. Beneficjum przybrało z
czasem nazwę lenna (w Sn dniowieczu feudum - stąd „feudalizm");
nadawca lenna zwie się senioren przyjmujący je - wasalem. Darowizna
na rzecz osoby świeckiej wiązała si z obowiązkiem służby wojskowej
na rzecz władcy i dochowania mu wierni ści. W ślady władców szli
możnowładcy świeccy i duchowni, którzy podpo rządkowy wali sobie
wasali spośród rycerstwa poprzez wzięcie jednostel w opiekę (tzw.
komendacja - bardzo rozpowszechniona w czasach zamętu po
litycznego i najazdów ludów barbarzyńskich) bądź na zasadzie lennej.
Systei lenny stworzył hierarchię feudalną (drabina feudalna).
Przyczyniał się on dl osłabienia centralnej władzy królewskiej i
utrzymywania się rozdrobnieni feudalnego, gdzie państwa stawały się
federacjami księstw czy hrabstw, a nf jednym silnym organizmem.
Przyznawanie przez władcę immunitetów (zrze czenie się władzy
sądowniczej i świadczeń ekonomicznych na rzecz króla dj księcia w
dobrach należących do feudałów) uniezależniało właścicieli feudal
nych politycznie i ekonomicznie. System lenny w klasycznej postaci
występc wał we Francji w okresie IX-XIII w.; wykształcił on
specyficzne normy pran ne („wasal mojego wasala nie jest moim
wasalem") i obrzędowość (hol lenny).
Powstanie
i
organizacja
wielkiej
własności.
We
wczesnym
Średniowieczu roi nictwo było dominującym działem gospodarki.
Ziemia była podstawą egzi stencji i miernikiem bogactwa, dawała
władzę polityczną i pozwalała utrzj mywać siłę zbrojną (w postaci
obowiązku militarnego lenników). W zasada całość ziemi należała do
władców (cesarzy, królów, książąt), którzy nadawi ją możnym,
rycerzom i duchowieństwu. Tworzyła się w ten sposób wielka wli
sność ziemska znajdująca się w rękach:
*
władców (własność królewska, królewszczyzny);
*
feudałów świeckich (własność rycerska);
*
feudałów duchownych (własność kościelna).
Gospodarka wielkiej własności zorganizowana była w tzw. włości
feudai ne, które obejmowały obok lasów i gruntów uprawianych na
rzecz i rachunek pana feudalnego (tzw. senioria, terra dominica,
Vorwerk) również grunty poddanych chłopów. W okresie do X w.
włość prowadziła gospodarkę naturalną -produkcja i świadczenia
rzeczowe oraz robocizna chłopów służyły zaspokojeniu potrzeb
feudała; panowała zasada samowystarczalności, handel był wymienny i
okazjonalny (konieczny był np. zakup soli).Feudalna własność ziemi.
Ziemia - podstawowy w feudalizmie środek produkcji - należała (np. w
ramach włości) i do feudała, i do użytkujących ją chłopów. Istniała
zatem podwójna własność ziemi, charakterystyczna tylko dla ustroju
feudalnego. Pan feudalny posiadał własność zwierzchnią, chłop zaś w
odniesieniu do użytkowanej przez siebie pańskiej ziemi rozporządzał
własnością użytkową (mniej lub bardziej trwałą w różnych okresach
feudalizmu i na różnych obszarach Europy).
Renta feudalna. Wskutek braku pełnej własności ziemi, chłopi
musieli za jej użytkowanie świadczyć na rzecz pana feudalnego wiele
powinności, czyli rentę feudalną. Dla pana renta ta była dochodem z
tytułu zwierzchniej własności ziemi i stanowiła podstawę utrzymania
warstwy feudałów. Wyróżnia się w dziejach feudalizmu trzy rodzaje
renty:
1)
naturalną - daniny w naturze (zboże, zwierzęta domowe, skóry,
wino itp.);
2)
odrobkową - robocizna świadczona na rzecz pańskiego
gospodarstwa własnego (pańszczyzna);
3)
czynszową - opłaty pieniężne.
W okresie wczesnego Średniowiecza przeważała renta
naturalna
i
odrobkową,
bardziej
przydatna
w
warunkach
samowystarczalnej gospodarki naturalnej. W okresie późniejszym wraz z rozwojem gospodarki towarowo-pie-niężnej - większego
znaczenia nabierał czynsz (z łac. census - podatek).
Uzależnienie ludności chłopskiej. Dokonywało się ono we wczesnym
Średniowieczu bądź to w wyniku podbojów (podporządkowanie
ludności podbitego terytorium i zmuszenie jej do świadczeń), bądź to
w
drodze
dobrowolnego
podporządkowania
się
możnym
(komendacja). Procesy te, bardzo zróżnicowane w różnych regionach
Europy, spowodowały, że mozaika ludności chłopskiej (niewolni,
kolonowie, wolni) ujednoliciła się do końca X w. w grupę chłopów
poddanych. Proces ten - szczególnie nasilony po rozkładzie monarchii
Karolingów w IX w. - nosi nazwę feudalizacji. Grupa wolnych
chłopów praktycznie zanikła; do wyjątków należała średniowieczna
Anglia, gdzie byli oni dość liczni (tzw. freeholders).
Uzależnienie
chłopa
od
pana
feudalnego,
czyli
tzw.
poddaństwo, mogło być trojakiego rodzaju:
1)
gruntowe - dotyczyło ono wszystkich chłopów i wynikało z
pańskiej zwierzchniej własności gruntu, jego wyrazem była renta
feudalna;
2)
osobiste - oznaczało ono prawo własności pana do osoby
chłopa, wyraża jące się przywiązaniem do ziemi (ograniczanie
swobody opuszczania wsi) przejawem tego poddaństwa były opłaty
pogłównego (podatek „od głowy" czyli od każdego poddanego),
monopole dworskie (tzw. banalitety - odpłat ne, przymusowe
korzystanie z różnych urządzeń pańskich na terenie włości takich jak:
młyny, browary, piekarnie, karczmy itp.);
3)
sądowe - prawo pana do sądzenia swoich poddanych
(tzw. jurysdykcja pa trymonialna); była ona wynikiem przejścia
sądownictwa z rąk władcy do rąl pana feudalnego, przez nadanie mu
immunitetu sądowego. Ten typ poddać stwa dawał panu feudalnemu
nieograniczone możliwości egzekwowania swycl praw, natomiast
chłopa stawiał w sytuacji niekorzystnej (pan sam rozstrzyga spory
między nim a poddanymi). Ujęty w formułę poddaństwa system
feudalny zmusza! chłopów do wyb nywania pracy na rzecz pana i
świadczenia innych powinności w postaci da nin i robocizn. Przymus
ten miał charakter pozaekonomiczny (nie wynikał z konieczności
zarobkowania, nie miał natury umownej między dwoma stronami).
Istotą systemu feudalnego byl przymus prawny i represyjność. Był on
drastycznym
ograniczeniem
wolności,
co pociągało za
sobą
powtarzające sif w wielu krajach krwawe powstania chłopskie, które
wybuchały w okresacl nasilonego wyzysku feudalnego (powstanie
Wata Tylera w Anglii, 1381; wojna chłopska w Niemczech, 1525;
powstanie Dozsy na Węgrzech, 1514; powsta nia chłopskie w Rosji w
XVII i XVIII w.; rabacja galicyjska, 1846).
5. Rozwój miast
europejskich
Czynniki miastotwórcze. Za miasto zwykło się w Średniowieczu
uważać osadę posiadającą samorząd i rządzącą się prawem miejskim.
Bardzo ważnym
wyróżnikiem był
wygląd zewnętrzny osady
(rozplanowanie zabudowy, rynek, ulice, mury obronne, ważne budynki
użyteczności publicznej). Z ekonomicznego punktu widzenia miastem
była osada, która w odróżnieniu od wsi skupiała ludność nierolniczą,
zajmującą się rzemiosłem i handlem, oraz pełniła rolę ośrodka rynku
lokalnego.
Miasta
europejskie
częściowo
były
kontynuacją
miast
istniejących na terenie imperium rzymskiego, odradzających się po
ustaniu wędrówek ludów (od VIII i IX w.). Reszta miast powstawała w
Średniowieczu w wyniku działania różnego rodzaju czynników
miastotwórczych. U ludów germańskich i słowiańskich miasta
rozwijały się jako osady położone wokół ośrodków władzy feudalnej grodów obronnych (tzw. podgrodzia), skupiające rzemieślników. Rolę
miastotwórczą pełniły też ośrodki kościelne (siedziby biskupstw i
klasztorów, miejsca kultu religijnego, miejsca pielgrzymek). Miasta
sytuowały się nadto: na przecięciu dróg handlowych, nad brodami
rzecznymi, nad zatokami morskimi itp. Zasadnicze znaczenie miały
jednak celowe działania władzy administracyjnej rozwijającej sieć
miejską poprzez zakładanie (lokację) nowych miast.
Ustrój miast. Początkowo miasta nie różniły się pod względem
prawnym od osad wiejskich: stanowiły one własność władcy, bądź
feudałów świeckich czy duchownych, ich mieszkańcy zaś byli
poddanymi i świadczyli panu rentę feudalną (w formie czynszów lub
wyrobów rzemiosła). Stosunkowo dużymi swobodami cieszyli się
kupcy, którzy z racji swego zawodu związanego z ruchliwym trybem
życia unikali podporządkowywania się władzy feudalnej. Oni tez
prawdopodobnie stali się inicjatorami walk o autonomię miast. W
okresie XI-XII w. miasta zachodniej Europy toczyły walki o wolność
osobistą mieszkańców oraz o samorząd pod przewodnictwem tzw.
komun miejskich (com munitas - wspólnota). Wolność uzyskiwano
poprzez krwawe powstania (na terenie Flandrii czy Lombardii) bądź
drogą pokojową - przez wykupienie od feudala przywileju nadającego
miastu prawa miejskie i samorząd (najstarszy taki dokument pochodzi
z 1077 r. i dotyczy wykupienia wolności przez miaj sto Cambrai we
Flandrii). W środkowej Europie miasta istniejące już wczej śniej
uzyskiwały przywileje lokacyjne, które nadawały im prawa miejskie.
Ni ziemiach polskich były to lokacje na prawie niemieckim, czyli
według wzorów prawnych stosowanych w miastach niemieckich
(wzorcem był Magdeburg lub Lubeka, stąd prawo magdeburskie lub
lubeckie). Samorząd miejski oznaczał możliwość:
*
wybierania własnych organów władzy: rady miejskiej z
burmistrzem na czele;
*
organizowania własnych sądów zastępujących sąd pana
feudalnego;
*
posiadania własnej siły zbrojnej (milicja miejska);
*
prowadzenia własnej polityki gospodarczej i finansowej
(ustalanie i egzekwowanie opłat celnych i podatków,
kontrola
nad
cechami
rzemieślniczymi,
zdobycie
uprawnień do organizowania targów).
Rządy w miastach spoczywały w rękach grupy najbogatszych
mieszczan, tzw. patrycjatu. Mieszczanie mieli wolność osobistą
(średniowieczne porzekadło głosiło, że „powietrze miejskie czyni
wolnym" - Stadtluft machtfrei), wyj łączeni byli spod władzy feudałów
i podlegali odrębnemu sądownictwu miej-" skiemu.
Lokacja
miasta
ustalała
też
zasady
jego
zabudowy
przestrzennej. Cen tralnym punktem miasta był rynek z ratuszem siedzibą rady miejskiej, kościołem farnym lub katedralnym, halami
targowymi. Z rynku wyprowadzone były ulice, całość zaś obszaru
miejskiego otoczona była murami obronnymi.
7. Handel średniowieczny
Organizacja. Kupcy organizowali się w miastach w gildie, które
spełniały
funkcje podobne do cechów rzemieślniczych. Powstawały też
organizacje
kup
ców różnych miast - hanzy. Miały one bronić ich przed
niebezpieczeństwami
przy przewozie towarów na dalekie odległości i ryzykiem handlu. W
obcycl
miastach kupcy tworzyli faktorie - często osobne dzielnice,
odizolowane
od
krajowców, rządzące się własnymi prawami. Ostro walczono z
konkurencja
obcych kupców. W tym celu istniało tzw. prawo składu, które
zmuszało
kup]
ca przybywającego do danego miasta do sprzedaży całości towaru
bądź
po
zostawienia go w składzie miejskim (w przypadku pełnego prawa
składu),}
bądź wystawienia towaru na sprzedaż na pewien czas (w przypadku
częściej
wego prawa składu). Zakazywano sprzedaży detalicznej, handlować
możnit
było tylko na placu publicznym. Zakazy te nie obowiązywały w
okresie
jarl
marków (z niem. Jahrmarkt), czyli targów odbywających się w
określony™
terminach (święta kościelne, dni odpustów), gromadzących kupców z
różnyclf
krajów. Obcy kupcy mogli między sobą nawiązywać kontakty tylko
przy
mocy
po-I
maklerów,
którzy
reprezentowali
Poważnym
ludność
miejscową.
utrud
nieniem dla swobody handlu był przyrrius_drogowy, nakazujący
trzymać
sil
wyznaczonych dróg, co było podyktowane interesem właścicieli
feudalnych,}
ale nadmiernie wydłużało trasy podróży kupieckich. Handel
ograniczany
byt
też wielką liczbą kojjiór^cdnych zarówno wewnętrznych, jak i na
granicaci
państw.
/
Baseny i szlaki handlowe - Morze Śródziemne. Od XII w. jest to
najważniejl szy szlak handlowy między Europą a Bliskim Wschodem
(Egiptem, Syrią, Pal lestyną, Azją Mniejszą) i Bizancjum. Kupcy
europejscy zaopatrywali się tutaj w towary wschodnie: korzenie przyprawy i lekarstwa (pieprz, goździki, imj bir, gałka muszkatołowa);
pachnidła (aloes, mirra); owoce południowe i cukier z trzciny
cukrowej; barwniki (szafran); tkaniny bawełniane i jedwabne (gaza,
muślin, adamaszek, aksamit, tafta, dywany). Towary te pochodziły z
Ina dii, Chin, Japonii, a nawet z odległych Wysp Sundajskich
(dzisiejsza Indonezja). Pośrednictwo w handlu nimi opanowali kupcy
arabscy i sprzedawali je Europejczykom na Bliskim Wschodzie. Z
zachodniej i środkowej Europy wywożono na Wschód metale (cynę,
miedź, żelazo) i wyroby metalowe (broń), sukno (nader poszukiwany
szkarłat) oraz niewolników.
Handel śródziemnomorski (z wł. levante - „wschód", stąd lewatyński) dzierżyły w swych rękach miasta włoskie, które konkurowały między
sobą Najwcześniej, w IX-X w., głównym miastem handlowym było
Amalfi, kres jego świetności w XI w. położyła Piza. Z kolei pod koniec
XIII w. flotę Pizań-czyków rozbiła Genua. Na upadku Pizy skorzystała
Florencja, wyrastając na wielki ośrodek sukiennictwa, bankowości i
kredytu. Do największej potęgi doszła jednak w okresie krucjat,
położona korzystnie nad Adriatykiem, Wenecja aspirująca do roli i
miana „drugiego Bizancjum". W okresie czwartej krucjaty (1202-1204)
opanowała wielkie posiadłości na wybrzeżu dalmatyń-skim (Split,
Raguza - dziś Dubrownik) oraz Kretę, Eubeę, Wyspy Jońskie,
południową część Peloponezu (Morea), część Konstantynopola, liczne
wyspy na Morzu Egejskim. Główna rywalka Wenecji - Genua - miała
wpływy na Cyprze, w Syrii i Palestynie (Antiochia, Trypolis, Akkon).
Genueńczycy zakładali też kolonie na wybrzeżach Morza Czarnego
(bardzo znana Kaffa na Krymie). Obie republiki kupieckie zacięcie ze
sobą rywalizowały o opanowanie handlu lewantyńskiego. Zmagania te
przybierały postać długoletnich wojen, bitew morskich, palenia flot i
składów towarów. Przewagę utrzymywała w zasadzie Wenecja, która
nie dopuszczała na Morze Śródziemne także kupców z innych krajów
europejskich (por. rys. 3).
Morze Północne i Bałtyk. Szlak handlowy prowadzący przez te
morza łączył północną i wschodnią Europę z rozwiniętymi
gospodarczo rejonami zachodniej Europy: Anglią, Flandrią, Brabancją.
Statkami do zachodniej Europy płynęły towary masowe: zboże,
drewno budowlane, popiół, futra, wosk, miód, wełna. Na wschód
dostarczano: ryby (szczególne znaczenie miały śledzie -z uwagi na
dużą ilość postów w religii katolickiej), sól, wino, piwo, metale, sukno.
Handel w tym rejonie zmonopolizowały miasta niemieckie, które w
XIII w. utworzyły związek zwany Hanzą Niemiecką, liczący 70 miast,
z Lubeką na czele. Do znaczących portów hanzeatyckich należały:
Hamburg, Szczecin, Gdańsk, Wismar, Brema, Ryga; z miast
lądowych: Kolonia, Magdeburg, Frankfurt nad Odrą, Wrocław wszystkie położone nad spławnymi rzekami wpadającymi do Morza
Północnego bądź Bałtyku. Hanzeaci, dysponując poważną siłą zbrojną
(flota wojenna), niszczyli konkurencję Duńczyków, Norwegów i
Holendrów. Posiadali znaczące faktorie: w Bergen (Norwegia), w
Londynie, w Brugii (Flandria) i w Nowogrodzie Wielkim (na Rusi).
Potęgę Hanzeatów podkopały dopiero zmiany gospodarcze doby
wielkich odkryć geograficznych: państwa narodowe ograniczyły ich
monopol poprzez budowę własnych flot (Anglia, Holandia) i
likwidację hanzeatyckich faktorii (por. rys. 3).
Szampania i Flandria. Kupcy lewantyńscy i hanzeatyccy spotykali
się od połowy XII w. na słynnych jarmarkach w hrabstwie Szampanii
(teren neutralny między Niemcami, Francją i Włochami). W czterech
miastach (Lagny, Bar--sur-Aube, Provins, Troyes) odbywało się 6
jarmarków, trwających praktycznie przez cały rok. Upadek jarmarków
szampańskich przyniosła wojna stuletnia (włączenie Szampanii do
Francji), głównie nawiązanie regularnej i ^
glugi między Włochami a Flandrią (w 1314 r. wenecka galera po raz
piefl szy, przez Gibraltar i wokół brzegów Francji, dotarła do
Antwerpii).
Hrabstwo Flandrii (dzisiaj pogranicze Belgii i Francji) już od XII w.
by
2
ważnym ośrodkiem produkcji sukna, opartej na wełnie
importowanej z M glii; powszechnie stosowany był tu nakład.
Znaczącym ośrodkiem handlu mi
r
dzynarodowego była w XIV w.
Brugia, która przejęła rolę jarmarków szafj pańskich. W Brugii nie
obowiązywało tzw. prawo o gościach, które gdzie i
2
dziej nie
pozwalało obcym zawierać między sobą transakcji handlowych.
2. Ekonomiczne konsekwencje wielkich odkryć geograficznych
Przyczyny i przebieg odkryć. Były one liczne i bardzo złożone.
Podstawowe znaczenie miały przyczyny ekonomiczne: poszukiwanie
drogi morskiej do Indii w celu pozyskiwania korzeni oraz kruszców
szlachetnych - złota i srebra
których zaczęło dotkliwie brakować w Europie z
-
powodu ujemnego bilan- su handlu średniowiecznego z Lewantem.
Kierowano się również pobudkami religijnymi; celem było szerzenie
chrześcijaństwa wśród pogan i niewiernych. Niemałą rolę odegrały
tendencje ekspansjonistyczne nowych państw narodowych zachodniej
Europy i ich wzajemna rywalizacja.
W ciągu XV w. narastały przesłanki umożliwiające
podejmowanie dalekich wypraw morskich:
*
postęp w dziedzinie nawigacji (budowa większych statków
-
karawel,
zastosowanie
żagli,
busoli,
przyrządów
określających położenie na otwartym morzu);
*
rewolucja intelektualna epoki Odrodzenia (nawrót do tezy
starożytnych astronomów o kulistości Ziemi, rozbudzenie
ciekawości odkrywczej u wielu jednostek);
*
powstanie w Hiszpanii dużych grup ubogiego rycerstwa,
po wypędzeniu Maurów pozostającego bez zajęcia,
zainteresowanego poszukiwaniem bogactw zamorskich;
*
podjęcie, przez monarchów portugalskich i hiszpańskich,
finansowania wypraw.
Najwcześniej - bo już na początku XV w. - poszukiwania
drogi morskiej do Indii rozpoczęli żeglarze portugalscy, wspierani
przez księcia Henryka 7M glarza. Dotarli oni najpierw do Zatoki
Gwinejskiej, następnie do Przylądka? Dobrej Nadziei (Bartolomeu
Diaz, 1488) i wreszcie do wybrzeży Indii (Vasco| da Gama, 1498).
Wcześniej Krzysztof Kolumb (Genueńczyk w służbie
hiszpańskiej) podjął próbę dopłynięcia do Indii w kierunku zachodnim;
12 października 1492 r.| dociera do jednej z wysp archipelagu Bahama,
przekonany, że są to wybrzei ża Azji. Dopiero Amerigo Vespucci w
1499 r. dochodzi do przekonania, żel Kolumb odkrył nowy kontynent Amerykę (nazwany tak na cześć Vespuc| ciego).
W latach 1519-1522 podróży dookoła świata dokonał
Ferdynand Magellan (w służbie hiszpańskiej), co ostatecznie
potwierdziło tezę o kulistości Ziemi (por. rys. 6).
Imperia kolonialne Portugalii i Hiszpanii. Na wybrzeżach
Afryki (Angolą Mozambik, Zanzibar) i Indii (Goa, Kalikat)
Portugalczycy
zakładali
faktorie!
handlowe,
bezwzględnie
niszcząc konkurencyjny handel arabski na Morzu! Czerwonym i
Oceanie Indyjskim. Na początku XVI w. dotarli (Alfonso Ali
buquerque) do Molukków, Sumatry, Chin (faktoria w Macao) i
Japonii (faktoria w Nagasaki). Opanowali również wybrzeża
Brazylii (Pedro Cabral, 1500)
-
por. rys. 7. Portugalskie władztwo kolonialne przynosiło
wielkie
dochody
z handlu korzennego, ale nie gwarantowało trwałości. Brakowało
bowiem
lud
ności
do
prowadzenia
systematycznej
kolonizacji
podporządkowania
i
sobie
zdobywanych terytoriów.
Hiszpanie budowali za to swoje mocarstwo kolonialne
szybko i środkami skrajnej przemocy. Opanowali w ciągu
pierwszej polowy XVI w. olbrzymie terytoria: Wielkie i Małe
Antyle, Kubę, Meksyk (po zniszczeniu cywilizacji Azteków przez
konkwistadora Fernanda Corteza) oraz Peru w Ameryce Południowej (po zniszczeniu cywilizacji Inków przez Francisca
Pizarra). W połowie XVI stulecia Hiszpanie panowali dodatkowo
nad Filipinami (podbił je Magellan) na Pacyfiku oraz nad Ameryką
Środkową. Podbite tereny były systematycznie kolonizowane
przez ludność napływającą z Europy, tubylcy zaś
-
Indianie - stali się poddanymi. W swych posiadłościach
Hiszpanie
zachłan
nie eksploatowali przede wszystkim metale szlachetne. Naprzód
była to gra-
bież, potem systematyczne wydobycie, szczególnie w Peru, po
odkryciu) w 1545 r. bogatych złóż srebra koło Potosi. Do Hiszpanii
płynęły słynna „srebrne floty". Podbój wiązał się z eksterminacją
ludności indiańskiej (Europejczyków szokowały krwawe ofiary z ludzi
oraz kanibalizm tubylców), alt też z wprowadzeniem europejskich
metod produkcji oraz ewangelizacją Indian (por. rys. 8).
Rewolucja
handlowa.
Ekspansja
zewnętrzna
Europejczyków
spowodowali wielkie zmiany w handlu, które określa się mianem
„rewolucji handlowej" Oznaczała ona doniosłe zmiany w zakresie:
1)
zasięgu geograficznego europejskiej wymiany handlowej,
przebiegu
drój
handlowych
i
rozwoju
znaczących
centrów
handlowych;
2)
asortymentu towarów będących przedmiotem wymiany;
3)
organizacji wymiany towarowej.
Handel średniowieczny ograniczał się do basenu Morza
Śródziemneg« i Bałtyku oraz dróg lądowych. Po wielkich odkryciach
geograficznych rozwil ja się handel transoceaniczny (przez Atlantyk z
Europy do obu Ameryk; z Afryki do Ameryki, wokół Afryki przez
Ocean Indyjski do Indii i na Dalej ki Wschód). Podupada w związku z
tym znaczenie miast włoskich i hanzę atyckich. Rozwijają się
natomiast nowe centra handlowe nad Atlantykiem! Lizbona w
Portugalii, Kadyks i Sewilla w Hiszpanii oraz Antwerpia w Nider-j
landach.
Wyraźnie poszerzył się asortyment towarów, nie ograniczał
się on - jal to było w Średniowieczu - do towarów luksusowych. Na
rynki weszły nowtl towary kolonialne: kawa, kakao, herbata, tytoń spożycie ich, mimo znacz-t nych oporów ze strony władz, poczęło
wzrastać; tworzyły one nową modę koni sumpcyjną w Europie.
Ameryka dała Europie nowe towary: pomidory, ziemi niaki,
kukurydzę. Wyjątkowego znaczenia nabrał handel czarnymi niewolnikami z Afryki.
W zakresie organizacji handlu odnotować należy początek
tzw. epoki kupca osiadłego, w przeciwieństwie do Średniowiecza,
kiedy kupcy docierał li z towarem do odbiorców (handel karawanowy).
Nowymi instytucjami obi rotu towarowego stają się giełdy towarowe,
gdzie dokonuje się transakcji hurtowych na podstawie wystawionych
próbek
towarów.
zorganizowane
na
Powstają
zasadzie
wielkii
spółek
organizacje
akcyjnych
handlowe
(założył
ciele
wypuszczali określoną ilość akcji, kwoty uzyskane z ich sprzeda
stanowiły podstawę kapitału zakładowego, zyski zaś dzielono
proporcjonall nie do liczby posiadanych akcji). Upowszechnia się
nowoczesny system księgowości kupieckiej i bilansowania stanu
majątku (tzw. system księgowość? dwustronnej).
Inflacja monetarna. Od początku XVI w. we wszystkich krajach
europejskich rosną ceny, szczególnie wysokie tempo tego wzrostu
przypada na drugą połowę stulecia. Najbardziej wzrosły ceny
żywności (zboża), nieco słabiej artykułów rzemieślniczych,
najmniej natomiast zwyżkowały płace pracowników najemnych.
Na przykład w latach 1475-1620 w Londynie ceny żywności
wzrosły 5,5 razy, artykułów rzemieślniczych - 2,5 razy, płaca
murarza zaś - 2 razy (por. rys. 9 i 10).
Dość szybko, bo już w 1568 r., przyczyny tej „rewolucji
cen" skojarzył Jean Bodin z napływem dużej ilości kruszców z
kolonii hiszpańskich w Ameryce, dając tym samym początek tzw.
teorii kwantytatywnej (ilościowej) wzrostu cen. W okresie stulecia
1531-1631 Hiszpania przywiozła bowiem z Nowego Świata 159
ton złota i ok. 140 tys. ton srebra. Na skutek napływu złota, a
przede wszystkim srebra, powstawał mechanizm inflacji kruszców
(spadek wartości srebra), co powodowało automatyczny wzrost
cen towarów i usług. Do innych przyczyn „rewolucji cen" należą:
* wzrost liczby ludności (w XVI w. zaludnienie Europy
powiększyło się z 69 do 89 min ludzi), co zwiększyło
popyt na żywność, której podstawą było ciągle zboże;
*
szybszy obieg pieniądza na skutek przyspieszenia
i zwielokrotnienia ob rotów handlowych;
*
celowe
„psucie
pieniądza"
(zmniejszanie
zawartości kruszcu w monę tach), które przynosiło
korzyści właścicielom mincerni (władcom, fendałom);
*
ogólna
aktywizacja
życia
gospodarczego
i
przyspieszenie rozwoju go spodarki towarowopieniężnej.
Konsekwencje XVI-wiecznej „rewolucji cen" były
wielorakie:
*
na inflacji zyskiwali dłużnicy zaciągający
pożyczki (przedsiębiorcy, bml żuazja), tracili zaś
posiadacze ziemscy otrzymujący rentę czynszów
w stałej wielkości i pracownicy najemni;
*
wzrost cen artykułów rolnych (zwłaszcza zbóż
chlebowych) oznaczł sprzyjającą koniunkturę
gospodarczą dla krajów rolniczych; wykora stała
ją szlachta środkowowschodniej Europy (w tym
również, a moi przede wszystkim, polska) do
rozwinięcia gospodarki folwarczno-pańs
czyźnianej.
Nowożytne
niewolnictwo.
Proceder
handlu
ludźmi
(niewolnikami Murzyni mi) znany był w Średniowieczu i
prowadzony był przez kupców włoskie! i Arabów. W
początkowym okresie odkryć geograficznych Portugalczycy, pt§
wadzący gospodarkę plantatorską na wyspach atlantyckich (Madera,
Wyspy Zielonego Przylądka), korzystali z pracy niewolniczej
Murzynów afrykańskich. Stąd metoda ta przeniesiona została do obu
Ameryk. W koloniach hiszpańskich w Ameryce rozwijała się
gospodarka rolno-hodowlana (plantacyjna) oraz górnictwo kruszcowe
oparte na przymusowej pracy Indian. Nie byli oni w stanie sprostać
wymaganiom kolonizatorów, ponadto masowo ginęli z powodu
morderczej pracy i groźnych chorób (gruźlica). Od końca XVI w. - na
skutek interwencji hiszpańskiego dominikanina Bartolome Las Casasa
chcącego ratować zagrożoną unicestwieniem populację Indian poczęto sprowadzać do Ameryki (do kolonii hiszpańskich i
portugalskiej Brazylii) Murzynów afrykańskich, którymi handlowano
jak niewolnikami (por. tabl. 1). Proceder handlu „czarnym towarem"
rozwinął się na wielką skalę w XVIII w., szczególnie od 1713 r., kiedy
to monopol handlu Murzynami tzw. assiento przejęli od Hiszpanów
przedsiębiorcy i kupcy angielscy.
Merkantylizm - teoria i praktyka. Dążenie nowożytnych państw
europejskich do zbudowania potęgi ekonomicznej znalazło podbudowę
w myśli ekonomicznej merkantylizmu (od włoskiego mercante kupiec). Kierunek ten, rozwijający się przede wszystkim w XVII w.,
wydał wielu teoretyków i myślicieli ekonomicznych. Do
najwybitniejszych należeli Francuzi: Jean Bodin, Antoine de
Montchretien (twórca pojęcia „ekonomia polityczna", 1613),
Barthelemy de Laffemas (1545-1612, generalny kontroler handlu za
Henryka IV, uznawany za prekursora merkantylizmu), Jean Colbert
(1619-1683, minister finansów za Ludwika XIV) oraz Anglicy:
Thomas Mun (1571-1641, dyrektor Kompa-1 nii
Wschodnioindyjskiej), Thomas Gresham (1519-1579), Daniel Defoe I
(1660-1731), William Petty (1623-1687, twórca tzw. arytmetyki
politycznej -1 porównawczej statystyki gospodarczej).
Podstawowym założeniem merkantylistów było przekonanie,
że o bogać-1 twie kraju decydują zgromadzone zasoby kruszców
(srebra i złota). Jesttol potęga trwała, w przeciwieństwie do dóbr
żywnościowych, które są nietrwa-1 łe. Skoro więc kruszce decydują o
potędze kraju, winno się wszelkimi sposo-l bami powiększać ich
zasoby. Najwcześniejszy sposób gromadzenia praktyko-1 wany przez
Hiszpanię (bulionizm - od bullion sztaba złota lub srebra) niej zdał
egzaminu, gdyż kruszce nie umacniały gospodarki, lecz „wyciekały"! z
kraju na zakup dóbr konsumpcyjnych. Dlatego później uznano, że
celem I państwa powinno być uzyskiwanie dodatniego bilansu w
handlu zagranicz-l nym, aby pieniądz kruszcowy ściągać do kraju. Za
środki osiągania tego ce-l lu uznano:
1)
protekcjonizm celny (stosowanie niskich cel wywozowych na
towary oraz wysokich na surowce i artykuły rolne i odwrotnie w
przypadku cel wwozowych) w celu ochrony interesów własnych
producentów;
2)
popieranie
rozwoju
produkcji
krajowej,
szczególnie
przemysłów nowo powstających o charakterze antyimportowym; w
tym celu państwo powinno stosować różne metody interwencji
(zwolnienia podatkowe, subwencje itp.);
dążenie do samowystarczalności (autarkia gospodarcza) w
3)
produkcji surowców strategicznych (na potrzeby armii i floty) oraz w
dziedzinie rolnictwa (uniezależnienie się od importu zboża);
popieranie polityki kolonialnej - według merkantylistów
4)
kolonie nie tylko dostarczają potrzebnych surowców i towarów czy
niewolników, ale są też wizytówką potęgi państwa;
popieranie wzrostu liczby ludności (polityka pronatalistyczna -
5)
zwiększanie przyrostu naturalnego), pełne wykorzystanie siły roboczej
(walka z „ludźmi luźnymi", zatrudnianie w manufakturach żebraków,
włóczęgów, dzieci), sprowadzanie fachowców z zagranicy (czasami
nawet wykradanie ich), zakaz emigracji fachowców;
6)
aktywne
kształtowanie
gustów
i
konsumpcyjnych
przyzwyczajeń
ludno
ści (kampania przeciwko luksusowi, gdyż noszenie bogatych ozdób i
groma
dzenie biżuterii jest zamrażaniem kapitału, upowszechnienie w
Anglii
kon
sumpcji ryb w okresie częstych postów, aby wiązać ludzi z morzem,
nakazy
noszenia odzieży wełnianej w celu stworzenia popytu na krajowe
wyroby
weł
niane).
W nowoczesnych państwach koniecznością stała się polityka
unifikacyjna, czyli znoszenie wewnętrznych
komór celnych,
wprowadzenie jednolitych miar i wag (ich różnorodność była udręką
średniowiecznych kupców), ujednolicanie systemu podatkowego. W
celu prowadzenia handlu budowano system dróg lądowych i
kanałów żeglownych, organizowano łączność i komunikację
pocztową.
Najpełniejsze działania praktyczne merkantylizmu wystąpiły
we Francji (tzw. merkantylizm przemysłowy), w Anglii i Holandii
(merkantylizm handlowy). W XVIII w. realizowano w krajach
środkowowschodniej Europy odmianę polityki merkantylistycznej
zwaną kameralizmem.
Akumulacja kapitałów. W okresie od XVI do połowy XVIII w.
występuje w zachodniej Europie zjawisko szybkiego nagromadzenia
kapitałów - jest to charakterystyczny rys tej epoki. Niekiedy mówi
się - za Karolem Marksem -o tzw. pierwotnej akumulacji kapitału,
którą ocenia się jako główną przesłań-
kę przechodzenia od ustroju feudalnego do rynkowej gospodarki
kapitalistycznej.
Źródłami akumulacji kapitałów były:
1)
dochody z ziemi (renta gruntowa) uzyskiwane przez
właścicieli i inwestowane potem w handlu, produkcji czy kredycie;
2)
procesy koncentracji ziemi w rękach wielkich właścicieli
kosztem chłopów (jak w angielskich ogradzaniach) czy Kościoła
katolickiego (jak w krajach protestanckich);
3)
eksploatacja kruszców szlachetnych w Ameryce i innych
częściach świata; kruszce stanowiły skarby, które w każdej chwili
mogły się znaleźć w obiegu jako pieniądz;
4)
handel kolonialny - to główne źródło nagromadzenia kapitału
oparte
na
monopolu
handlu
przypisanym
różnym
spółkom
(kompaniom handlowym) i na rabunkowej eksploatacji terenów
podbitych (niewolnictwo, handel przymusowy);
5)
różnego rodzaju operacje o charakterze spekulacyjnym
(papierami wartościowymi, akcjami);
6)
pożyczanie państwu pieniędzy na procent (tzw. dług
publiczny);
7)
realizacja haseł ograniczania konsumpcji i oszczędności jako
głównej cnoty burżuazji.
W ten sposób dochody pieniężne i bogactwa gromadziły się w
rękach jednostek kosztem innych ludzi. Obfitość kapitałów w Anglii
XVIII wieku powodowała lokowanie ich w produkcji przemysłowej,
we Francji natomiast kupowano za nie głównie posiadłości ziemskie i
godności urzędnicze, mniej siu żyły one tutaj prywatnym celom
inwestycyjnym.
ETAPY REWOLUCJI PRZEMYS ŁOWEJ W ANGLI
3. Etapy przewrotu przemysłowego
Rewolucja przemysłowa miała po 1760 r. dość duży zasięg i
obejmowała wiele dziedzin wytwórczości. Można wyodrębnić trzy
zasadnicze kierunki przemian:
1)
mechanizację przemysłu włókienniczego;
2)
wydatne zwiększenie produkcji żelaza i zmiany w jego
obróbce;
3)
wykorzystanie nowych źródeł energii.
Mechanizacja przemysłu włókienniczego. Najwcześniej doczekał
się udoskonaleń mechanicznych przemysł włókienniczy. Związane to
było z wprowadzeniem do produkcji bawełny, której przędzenie było
dla rzemieślników angielskich uciążliwe. Wielki popyt na tkaniny
bawełniane
wywołał
konieczność
innowacji
technicznych.
Najwcześniejsze z nich było tzw. czółenko latające -wynalazek Johna
Kaya (1733), które przyspieszyło znacznie procesy tkania. Jego
praktyczne zastosowanie (ok. 1760) spowodowało dysproporcję
rniędzy szybkością tkania a przędzenia: brakowało przędzy i wielu
tkaczy było bezrobotnych. To dało impuls do usprawnienia
przędzenia. Pierwszą przędzarkę mechaniczną skonstruował James
Hargreaves (tzw. spinning jenny, 1764), w następnych latach
udoskonalił tę konstrukcję Richard Arkwright (napęd wodny - tzw.
rama wodna). Teraz z kolei przędzy było za dużo, gdyż proces tkania mimo powszechności stosowania czółenka latającego - był powomy.
Patent Edmunda Cartwrighta (mechaniczny warsztat tkacki, 1787)
zlikwidował tę dysproporcję i produkcja tkanin bawełnianych w
Anglii wzrosła niebywale. Po wynalazku Francuza Josepha Jacąuarda,
który opatentował (1804) metodę nanoszenia wzorów na tkaniny (tzw.
tkaniny żakardowe), wszystkie procesy produkcji włókienniczej były
zmechanizowane.
Przełom w hutnictwie i obróbce żelaza. W okresie XV-XVIII w.
wzrosła znacznie wydajność hutnictwa żelaza w związku z
zastosowaniem, w miejsce prymitywnych dymarek, wielkich pieców,
ale technologia wytopu wciąż opierała się na węglu drzewnym. Był to
hamulec dalszego rozwoju hutnictwa. Dewastacja lasów spowodowała
zakazy rozbudowy hut w Anglii już w czasach Elżbiety I. Jeszcze na
początku XVIII w. Anglia importowała żelazo z Rosji, co hamowało
dalszy rozwój innowacji technicznych i uzależniało Anglię od
zagranicy w ważnej, z militarnego punktu widzenia, dziedzinie.
Doświadczenia nad zastosowaniem węgla kamiennego do produkcji
hutniczej prowadzone były od dość dawna, ale dopiero w 1735 r.
Abraham Dar-by użył w procesie wytopu nie węgla, ale koksu
(produktu suchej destylacji węgla kamiennego). Odtąd znacznie
przyspieszył się rozwój hutnictwa. Dalsze prace szły w kierunku
uzyskania dobrych gatunków żelaza (szczególnie cenna była stal) oraz
obróbki uzyskanego z wielkiego pieca surowca (dotychczas robili to
ręcznie kowale). Henry Cort zastosował tzw. pudlingowanie, czyli
mieszanie roztopionej rudy w wielkim piecu, a do obróbki zastosował
walce mechaniczne (1784). Pod koniec XVIII w. opatentowano też
pierwsze obrabiarki (Henry Maudslay, 1798), co oznaczało produkcję
detali maszyn przez maszynę. Wszystkie te wynalazki znacznie
upowszechniły wykorzystanie żelaza w gospodarce.
Maszyna parowa. Do początków XVIII w. wyczerpane zostały
możliwości
zwiększenia
wykorzystania
energii
pochodzącej
z
tradycyjnych źródeł: siły mięśni ludzkich i zwierzęcych, siły wody i
wiatru. Wszelkie dalsze kombinacje tych źródeł nie dawały już
większych efektów. Brak energii uniemożliwiał dalszy rozwój
wytwórczości przemysłowej. Dlatego też od drugiej połowy XVII w.
prowadzone były w kilku krajach badania nad przemianą energii
cieplnej (pochodzącej ze spalania drewna czy węgla kamiennego) w
energię mechaniczną. Pierwsze konstrukcje tzw. machiny ogniowej,
autorstwa Francuza Denisa Papina i Anglika Thomasa Savery'ego
(1698), udoskonalił Anglik Thomas Newcomen (1712) i zastosował ją
jako pompę w kopalniach węgla kamiennego. Była to konstrukcja o
wielkim zużyciu opału i minimalnej wydajności. Dalsze prace nad
doskonaleniem maszyny Newcomena doprowadziły do opatentowania
ulepszonej maszyny parowej przez Jamesa Watta (1769). Tenże
konstruktor przystosował ją do napędów obrotowych (1781), w
związku z czym znalazła ona szersze zastosowanie w przemyśle
(kopalniach, włókiennictwie, metalurgii itp.). Ubocznym efektem
zastosowania maszyny parowej był szybki wzrost wydobycia węgla
kamiennego, na który zwiększyło się zapotrzebowanie w związku z
wykorzystaniem go w energetyce. Stało się to z kolei możliwe poprzez
zastosowanie maszyny parowej zarówno do odwadniania, jak i
wentylowania kopalni.
Transport. Wobec rozwoju produkcji fabrycznej i zapotrzebowania
na przewozy wielkich ilości surowców (węgiel kamienny, ruda
żelaza) tradycyjny transport konny stawał się niewystarczający. Już
dość dawno stosowano w transporcie towarowym w manufakturach,
hutach i kopalniach szyny - początkowo drewniane, a potem żelazne
(„droga żelazna"). Starano się też przystosować maszynę parową do
poruszania pojazdów (najpierw na drogach -automobil parowy, nieco
później na szynach - lokomotywa). Udoskonaloną lokomotywę poruszającą się po szynach o specjalnym przekroju - zbudował w
1814 r. George Stephenson. Powstała kolej żelazna, która po licznych
udoskonaleniach lokomotywy i przełamaniu oporów przeciwników
tego rodzaju transportu połączyła w 1825 r. linią towarową miasta
Stockton i Dar-lington, w 1830 r. zaś port Liverpool z rosnącym
ośrodkiem
przemysłu
włókienniczego
Manchesterem
(linia
osobowa). Prawie równocześnie z Anglią linie kolejowe poczęto
rozbudowywać w zachodniej Europie i Stanach Zjednoczonych.
Jeszcze wcześniej - i to poza Anglią - zastosowano maszynę
parową do poruszania statków rzecznych w USA (Robert Fulton,
1807). Natomiast w żegludze oceanicznej prym wiodły ciągle
żaglowce, ale i tutaj przełomowy okazał się wynalazek śruby
okrętowej (1838) - w tym samym roku parostatek „Great Western"
przepływa w ciągu dwóch tygodni Atlantyk bez posiłkowania się
żaglami.
4. Skutki rewolucji przemysłowej
Skutki ekonomiczne. W wyniku upowszechnienia wynalazków
technicznych nastąpił znaczny wzrost wydobycia węgla kamiennego
(z 2,5 min ton w 1740 r. do 40 min ton w 1840 r. - por. tabl. 4),
produkcji surówki żelaza (dziesięciokrotny wzrost w latach 18301870) oraz wyrobów bawełnianych (w ciągu 130 lat w latach 17411871 import bawełny wzrósł wartościowo 10 150 razy).
Mechanizacja spowodowała przejście do masowej produkcji w
dużych zakładach, co obniżyło koszty jednostkowe produkcji. Wzrosła
bowiem znacznie wydajność pracy, a system fabryczny wypierał
nakład i manufakturę. Wszystko to spowodowało wzrost siły
gospodarczej Anglii; stała się ona „fabryką świata" i korzystała ze
znakomitej koniunktury handlowej (tanie surowce i drogie wyroby
przemysłowe). Przed przewrotem przemysłowym Anglicy byli
monopolistami
w
produkcji
sukienniczej,
natomiast
obecnie
przodowali w przemyśle maszynowym oraz eksportowali głównie
wyroby Rozwój przemysłu spowodował poważne zmiany ludnościowe
na Wyspach Brytyjskich. W latach 1750-1871 zaludnienie Anglii
wzrosło z 6 do 22,7 min mieszkańców i to przy bardzo wysokiej
emigracji. Warto podkreślić, że w latach 1086-1750 liczba ludności
Anglii wzrosła tylko czterokrotnie. Nasiliły się procesy urbanizacyjne:
odsetek ludności rolniczej spadł z 35% w 1811 r. do 14,2% w 1871 r.
Dawne
średniowieczne
miasteczka",
natomiast
miasta
przekształciły
dynamicznie
wzrastały
się
w
„zgniłe
nowe
miasta
przemysłowe: Manchester, Birmingham, Liverpool i inne. Przemysł
wyraźnie przesuwał się na północ kraju, lokował się bliżej źródeł
pozyskania surowców (węgla kamiennego). Powstały nowe ośrodki
przemysłowe - skupiska ludności robotniczej - z
typowym
krajobrazem przemysłowym. Skutki społeczne. Zmiany organizacji
produkcji i powstanie systemu fabrycznego wpłynęły na powstanie
nowej klasy społecznej - proletariatu fabrycznego. Byli to ludzie nie
posiadający majątku, sprzedający zatem swoją siłę roboczą (nazwa
nawiązywała do starorzymskich „proletarii" - ludności bezma-jętnej,
mającej jedynie potomstwo - proles). Na drugim biegunie nowego
układu społecznego znaleźli się właściciele środków produkcji kapitału (kapitaliści). Proletariat rekrutował się z pracowników
manufaktur, wyrzuconych z ziemi chłopów oraz ze zrujnowanych
rzemieślników,
którzy
przegrali
rywalizację
z
przemysłem
fabrycznym. Rozwijający się przemysł wchłaniał duże ilości siły
roboczej, ale jej podaż była jeszcze wyższa; powodowało to plagę
bezrobocia i nędzne warunki bytowania robotników. Utrata dochodów
przez zrujnowanych rzemieślników (tkaczy, przędzarzy, farbiarzy i
innych) obracała ich gniew przeciwko maszynom i fabrykom.
Rozwijał się ruch „burzycieli maszyn" (luddyzm), który przyjął tak
wielkie rozmiary, że w 1812 r. ustanowiono karę śmierci za rozmyślne
niszczenie maszyn.
III. Liberalizm gospodarczy - teoria i praktykaLiberalizm polityczny
głoszony w okresie Oświecenia znalazł odzwierciedlenie w postaci
teorii liberalizmu gospodarczego. Wyrastał on z filozoficznego
podłoża „praw natury", które powinny działać również w gospodarce.
Rozwijająca się gospodarka kapitalistyczna uzyskiwała w ten sposób
podbudowę teoretyczną, która nosiła nazwę ekonomii społecznej.
Źródeł liberalizmu gospodarczego szukać należy w:
1)
poglądach fizjokratów francuskich z połowy XVIII w.;
2)
angielskiej klasycznej ekonomii politycznej z tego samego
okresu.
1. Fizjokratyzm
W XVIII w. merkantylizm, ze swym protekcjonizmem, był już
hamulcem dalszego rozwoju gospodarczego, kapitał przemysłowy nie
potrzebował już kierowniczej roli państwa. W tej sytuacji we Francji
powstał fizjokratyzm (z gr. rządy natury), twórcą jego był Francois
Ouesnay (1694-1774) - nadworny lekarz króla Ludwika XV. W 1758
r. opublikował on Tablicę ekonomiczną i zgromadził wokół siebie
grono zwolenników, którzy przyjęli nazwę „ekonomistów" (Gabriel
Honore de Mirabeau, Pierre Dupont de Nemours, Ja-cques Annę
Turgot).
Według fizjokratyzmu, jedynie rolnictwo daje produkt czysty i
warunkuje rozwój całej gospodarki. Natomiast przemysł (rzemiosło) i
handel są działalnością jałową. „Porządek naturalny" opiera się na
wyłącznej własności i wolności osobistej. Wyłączna własność pozwala
właścicielowi dysponować swą ziemią, produktem i siłą roboczą.
Wolność oznaczać miała zniesienie reglamentacji produkcji, cechów,
ceł wewnętrznych, monopoli produkcyjnych, wprowadzenie wolności
handlu, zwłaszcza zbożowego. Krytykowano merkan-tylistyczną teorię
gromadzenia pieniądza kruszcowego.
Jakkolwiek
teoria
fizjokratyzmu
miała
wiele
cech
upraszczających rzeczywiste procesy ekonomiczne (np. stałe analogie
między gospodarką a funkcjonowaniem żywego organizmu), to jednak
przyczyniła się do zainteresowania ekonomią oraz rolnictwem.
Wyrazem tego były podejmowane w wielu krajach reformy chłopskie
oraz ożywiona publicystyka na temat rolnictwa (w tej dziedzinie
fizjokratyzm uzupełniał się z kameralizmem).
2. Angielska klasyczna ekonomia politycznaPoczątki naukowego systemu
ekonomicznego opracował Anglik Adam Smith (1725-1790), autor
przełomowego dzieła Badania nad naturą i przyczynami bogactwa
narodów (1776). Jego śladami szli inni, m.in. David Ricardo (17721823).
Według
przedstawicieli
angielskiej
szkoły
ekonomii
politycznej, życie gospodarcze i rządzące nim prawa mają charakter
obiektywny - niezależny od woli ludzi. Panuje automatyzm życia
gospodarczego, dlatego państwo nie może ingerować w gospodarkę,
jak czynił to merkantylizm. Rola państwa winna ograniczać się do
ochrony
granic
oraz
wewnętrznego
porządku
prawnego.
Przyrodzonym prawem jednostki jest wolność działań gospodarczych,
gdyż postępując zgodnie z zasadami interesu osobistego, jednostki
dążą do osiągnięcia jak największych korzyści z działalności
gospodarczej, co jest zgodne z interesem społecznym. Jedynym
regulatorem życia gospodarczego winna być wolna konkurencja
prywatnych przedsiębiorców, która eliminuje jednostki niezaradne.
Ocena wszelkiej działalności gospodarczej dokonuje się na wolnym
rynku, gdzie prawa popytu i podaży określają ceny i tym samym zyski
producentów. Źródłem bogactwa społecznego jest praca, a nie
grabieżcze wojny i gromadzenie kruszców (jak w merkantylizmie) czy
rolnictwo (jak w fi-zjokratyzmie). Bogactwo społeczne mierzy się
wielkością dóbr uzyskiwanych przez pracę ludzką, wydajność pracy
zaś uzależniona jest od jej podziału w ramach manufaktury. Smith nie
przewidywał jeszcze, że źródłem wydajności stanie się postęp
techniczny stworzony przez przewrót przemysłowy (jeg° dzieło
ukazało się w 1776 r., w tym samym roku zastosowano praktycznie
maszynę parową Watta).
Upowszechnianie się zarówno poglądów fizjokratów, jak i
ekonomistów angielskich umacniało liberalizm gospodarczy, zwany
też leseferyzmem (od Jaissez faire, laissez passer" - nie
przeszkadzajcie), oraz założenia liberalnej
polityki gospodarczej, która jednak z trudem będzie torowała sobie
drogę w Europie.
3.
Założenia liberalnej polityki gospodarczej
Liberalizm gospodarczy oznaczał dążenie do uzyskania w trzech
sferach życia społecznego pełnej wolności:
1)
wolności
jednostki,
co
oznaczało
walkę
przeciwko
poddaństwu osobistemu i gruntowemu chłopów (tam, gdzie na
początku XIX w. ono istniało) oraz przeciwko nowożytnemu
niewolnictwu; w praktyce chodziło o swobodny przepływ wolnej siły
roboczej;
2)
wolności działalności gospodarczej, głównie przemysłowej;
stąd brała się walka przeciw przymusowi cechowemu i reglamentacji
produkcji (np. poprzez monopole królewskie);
3)
wolności handlowej, czyli swobodnego przepływu towarów
wewnątrz danego państwa (likwidacja wewnętrznych ceł), między
państwami (likwidacja ceł protekcyjnych) oraz na morzach i oceanach
(wolność żeglugi).
Rzeczniczką walki o wszystkie te wolności była burżuazja,
która występowała przeciwko zwolennikom starego porządku
gospodarczego
(monarchiom,
warstwom
feudalnym)
w
rozwijającego się nowego kapitalistycznego ładu gospodarczego.
imię
4.
Zwycięstwo liberalizmu gospodarczego w AngliiPrawa
zbożowe. Anglia z okresu wojen napoleońskich wyszła jako zwycięzca. Nie załamała jej blokada kontynentalna. Dokonująca się rewolucja
przemysłowa pozwoliła na szybką produkcję towarów, które po 1815
r. zalały Europę. Zrujnowana Europa nie była jednak najlepszym
rynkiem zbytu, dlatego Anglia szukała nowych możliwości
handlowych w nowych państwach Ameryki Łacińskiej oraz w Stanach
Zjednoczonych. Powstała sytuacja kryzysowa: możliwości
produkcyjne przemysłu angielskiego nie szły w parze z możliwościami zbytu na rynkach wewnętrznym i zewnętrznym.
Dodatkowo sprawę skomplikował napływ zboża z Rosji i Ameryki,
który doprowadził do znacznego spadku cen żywności i działał na
niekorzyść arystokracji ziemskiej (producentów zboża). Ta, broniąc
swych dochodów, przeforsowała uchwalenie tzw. praw zbożowych
(Corn Laws), które powstrzymywały import zboża na Wyspy.
Burżuazja przemysłowa traciła podwójnie: rosły z jednej strony ceny
surowców krajowych i sprowadzanych z kolonii, z drugiej zaś
minimalneplace robotnicze musiały być dość wysokie przy drogiej
żywności, co obniżało zyski fabrykantów. W tej sytuacji - po 1815 r. producenci przemysłowi rozpoczęli walkę o poszerzenie rynków
zbytu dwiema metodami:zmniejszaniem kosztów produkcji
(mechanizacja, eksploatacja tańszej siły roboczej kobiet i
dzieci);atakiem na zasady aktów nawigacyjnych z XVII w. i praw
zbożowych.W 1839 r. założona została potężna organizacja Liga
przeciw Ustawom Zbożowym (Anti-Corn-LawLeague) kierowana
przez angielskich rzeczników liberalizmu gospodarczego Richarda
Cobdena i Johna Brighta. Siedziba Ligi mieściła się w Manchesterze,
stąd ruch na rzecz wolnego handlu nazywano manchesteryzmem.
Szeroka akcja propagandowa Ligi, popierana przez polityczny ruch
czartystów oraz masy robotnicze żyjące w skrajnej nędzy, doprowadziła do zniesienia w 1846 r. ceł zbożowych. Przyczyniła się do
tego klęska głodu w Irlandii w latach 1845-1847 (nieurodzaj zboża i
tzw. zaraza ziemniaczana), która spowodowała śmierć ok. 1 min
Irlandczyków i gwałtowną emigrację do Ameryki.Zasada wolnego
handlu zwyciężyła ostatecznie w 1849 r., kiedy zniesiono zasady aktu
nawigacyjnego z 1651 r. i Anglia stała się pierwszym w świecie
krajem stosującym liberalną politykę gospodarczą.Zniesienie ceł
zbożowych oznaczało zwycięstwo burżuazji przemysłowej w starciu z
właścicielami ziemskimi. Było to zwycięstwo zarówno polityczne, jak
i gospodarcze. Burżuazja umocniła swą pozycję w parlamencie i
zdobyła wpływ na władzę. Niższe ceny żywności poprawiły położenie
proletariatu, zmniejszyły się też koszty produkcji fabrycznej (tańsze
surowce) i wzrosły zyski przemysłowców. Jednocześnie rozwijało się
korzystne dla klasy robotniczej ustawodawstwo pracy.VI. Przemiany w
rolnictwie w XIX w. Rewolucja agrarna1. Przestanki i istotaWzrost liczby
ludności kształtował wysoki popyt na artykuły spożywcze oraz rolnicze
surowce przemysłowe (wełna, len, bawełna). Rewolucja przemysłowa
i procesy industrializacji pociągały za sobą - jak przedstawiono to w poprzednim rozdziale - powiększanie się w strukturze ludności odsetka
zatrudnionych poza rolnictwem. W tej sytuacji należało podnieść
wydajność rolnictwa, aby sprostać potrzebom wyżywienia ludności i
wymaganiom surowcowym przemysłu. Tam gdzie można było
zagospodarować dodatkowe obszary, stosowano gospodarkę
ekstensywną (Stany Zjednoczone, Australia, Ameryka Południowa).
Natomiast kraje „starego" rolnictwa (praktycznie cała Europa) musiały
sięgnąć do metod intensywnych (podniesienie globalnej produkcji
przez zwiększenie wydajności z jednostki gruntu uprawnego).
Potrzebom wyżywienia zwiększającej się liczby ludności mogło
sprostać rolnictwo tylko w drodze przeobrażeń techniki i organizacji
społecznej produkcji rolnej.Całość przekształceń rolnictwa
tradycyjnego w nowoczesne i towarowe w XIX w., oparte na
zdobyczach nauki i techniki, nazywamy rewolucją agrarną.Wyróżnia
się dwa aspekty rewolucji agrarnej:techniczny, który prowadzi drogą
wielu zmian i ulepszeń techniki produkcji rolnej do wzrostu wielkości
produkcji rolnej;społeczny, polegający na likwidacji na wsi stosunków
feudalnych i stworzeniu modelu rolnictwa kapitalistycznego.O ile
aspekt pierwszy dotyczy przede wszystkim zachodniej Europy, o tyle
drugi - środkowowschodniej Europy (na wschód od Łaby).
Przeobrażenia techniczne rolnictwa obejmowały:zwiększenie
powierzchni uprawnej przez zastosowanie płodozmianu;mechanizację
prac rolnych;upowszechnienie intensywnego nawożenia i
melioracji;zmianę struktury upraw;intensyfikację hodowli.Do
przeobrażeń społecznych zaliczyć trzeba:powiązanie rolnictwa z
wieloma działami życia społecznego (przemysł, nauka,
oświata);likwidację stosunków feudalnych;emancypację ludności
wiejskiej.2. Techniczne aspekty rewolucji agrarnejPlodozmian.
Panująca w rolnictwie do XVIII w. trójpolówka była systemem
uprawy roli nader rozrzutnym, ugory zajmowały corocznie 1/3 areału
uprawnego. Doświadczenia zdobyte podczas likwidacji ugorów w
Holandii i w Anglii już w XVII stuleciu (Charles Townshend 16741738 - tzw. system norfol-ski) pozwoliły z biegiem czasu na
zastosowanie tzw. wieloletniego zmianowa- nia, czyli kolejnego
następstwa roślin na polu uprawnym, bez ugoru. W XVIII w.
powstawały towarzystwa rolnicze, które na terenie Anglii, a później
Prus propagowały tzw. nowe rolnictwo. Wybitnymi przedstawicielami
nowej myśli w rolnictwie byli: Duhamel du Monceau (1700-1782),
Artur Young (1741-1820), Albrecht Thaer (1752-1828). Płodozmian
przyniósł wielki postęp: powiększał areał uprawy o 1/3, ale też
wymagał dobrego nawożenia.Mechanizacja. Początkowo w
rolnictwie ulepszano tradycyjne narzędzia (pług wieloskibowy, brona
żelazna, kosa do zbioru zbóż). Od końca XVIII w. zastosowano już
maszyny, początkowo poruszane siłą mięśni ludzkich, potem silą
zwierząt i wreszcie za pomocą maszyny parowej. Były to: sieczkarnia,
młockarnia, siewnik mechaniczny. Wielkie postępy mechanizacja wraz ze stosownymi wynalazkami - odnotowała w rolnictwie Stanów
Zjednoczonych: na początku lat pięćdziesiątych XIX w. stosowano tu
już żniwiarki (patent Cy-rusa McCormicka z 1834 r., produkcja
fabryczna od 1848 r.), ok. 1860 r. -kombajny (uniwersalne maszyny
do sprzętu i omłotu zboża), ok. 1870 r. - snopowiązałki. Maszyna
parowa poruszała od połowy XIX w. młocarnie oraz pługi parowe.
Powstawały też zakłady produkujące maszyny rolnicze. Mechanizacja
znakomicie zwiększała wydajność pracy, ale była kosztowna. Dlatego
stosowano ją tylko w posiadłościach ziemskich i bogatych
gospodarstwach chłopskich. Najbardziej popularnym urządzeniem
mechanicznym do poruszania młocarni, wialni, sieczkarni był kierat,
używany w środkowowschodniej Europie przez chłopów aż do
połowy XX w.Nawożenie i melioracje. Nawożenie naturalne
obornikiem nie było wystarczające mimo rozwoju hodowli. Starano
się też sprowadzać nawóz naturalny (guano) z Ameryki Południowej
oraz poprawiać urodzajność gleby stosowaniem szlamu ze stawów,
torfu itp. Dopiero jednak badania chemika niemieckiego Justusa
Liebiga, autora dzieła Chemia z zastosowaniem do rolnictwa i
fizjologii (1840), wyjaśniły proces odżywiania się roślin. Okazało się,
że rośliny można odżywiać substancjami chemicznymi wytwarzanymi
przez człowieka (nawozami sztucznymi). Od połowy XIX w.
produkowano już w Anglii i w Niemczech, a później w innych krajach
nawozy fosforowe uzyskiwane z żużli wielkopiecowych. W 1912 r.
nauczono się produkować sztucznie najcenniejsze nawozy azotowe.
W ten sposób ukształtowała się ważna gałąź nauki i produkcji agrochemia. W celu poddania uprawie gruntów dotąd nie
użytkowanych stosowano na dużą skalę melioracje - osuszanie lub
nawadnianie, niwelowanie itp.
\
Nowe rośliny uprawne. Stosowanie płodozmianu ograniczało
powierzchnię upraw zbożowych (maksimum 55% areału), natomiast
w cyklu zmianowania znaleźć się musiały inne rośliny. Były to
rośliny motylkowe (wyka, łubin, se-radela i najwcześniej stosowana
koniczyna), stanowiące cenną paszę dla bydła oraz tzw. zielony
nawóz.
Wielkiego znaczenia nabrała uprawa ziemniaków, byliny
pochodzenia
amerykańskiego,
których
spożycie
zaczęło
się
upowszechniać w XVIII w. Ziemniaki uprawiane na Wyspach
Brytyjskich oraz w północnej i wschodniej Europie stały się też
ważnym surowcem przemysłowym (do wyrobu spirytusu) oraz
pożywieniem szerokich rzesz ludności ubogiej.
Powszechnie uprawianą rośliną stał się również burak
cukrowy. Metodę wyrobu cukru z buraków cukrowych opracowano w
Niemczech jeszcze w połowie XVIII w., ale dopiero napoleońska
blokada kontynentalna spowodowała powszechną produkcję cukru z
tej rośliny. Upowszechniła się również w zachodniej i południowej
Europie kukurydza, roślina pochodzenia amerykańskiego.
Intensyfikacja hodowli. Postępowi w dziedzinie hodowli służyły
badania Pasteura (odkrycie szczepionki przeciw wściekliźnie) oraz
wprowadzenie ochrony weterynaryjnej. Prowadzono chów nowych
gatunków bydła, nierogacizny i drobiu, systematycznie ulepszano rasy.
Zwiększała się wyraźnie wielkość (waga) zwierząt i mleczność krów.
Krajami najbardziej intensywnej hodowli były Holandia, Dania i
Anglia. Wszystko to spowodowało zwiększenie produkcji artykułów
mlecznych i mięsa, a hodowla stała się samodzielnym działem
produkcji.
3. Społeczno-ekonomiczne aspekty rewolucji agrarnej
Rolnictwo i przemysł. Nowoczesne rolnictwo wymagało wsparcia
specjalistycznych gałęzi przemysłu: maszynowego oraz chemicznego.
Najwcześniej fabryki produkujące maszyny rolnicze powstawały w
Anglii i w Stanach Zjednoczonych, potem również w Niemczech i
innych krajach. Rozwijał się także przemysł produkujący nawozy
sztuczne, z biegiem czasu też chemiczne środki owadobójcze, pasze i
szczepionki.
Surowce rolnicze stały się podstawą rozwoju przemysłu
rolno-spożywcze-go (cukrownictwo,
gorzelnictwo,
piwowarstwo,
krochmalnictwo). Następowało przechodzenie od domowej produkcji
nabiału, piwa itp. do produkcji masowej. Mechanizowano piekarnie,
mleczarnie, rzeźnie, wytwórnie wędlin itp.
Nauka i oświata rolnicza. W systemie feudalnym rolnictwo opierało
się na doświadczeniu przekazywanym przez pokolenia, cechowała je
głęboka rutyna, niechęć do nowości. Rolnictwo nowoczesne wymagało
z jednej strony oparcia się na badaniach naukowych (agrochemia,
agrobiologia, weterynaria), z drugiej strony producent rolnik
dysponować musiał już wysoką wiedzą agro-
4. Konsekwencje rewolucji agrarnej
W wyniku wielkich procesów likwidujących stosunki feudalne w
Europie oraz wprowadzających nową technikę produkcji powstało
rolnictwo kapitalistyczne. Miejsce feudalnej podzielonej własności
ziemi zajęła własność indywidualna (obszarnicza i chłopska).
W sferze ekonomicznej najważniejszym skutkiem rewolucji
agrarnej był wzrost produkcji rolnej (por. rys. 23), szczególnie przełom
w dziedzinie produkcji żywności (wyeliminowanie widma głodu) oraz
produkcja towarowa dla miast i dla przemysłu (surowce).
W tej dziedzinie istniały zresztą głębokie różnice między zachodnią a
wschodnią Europą oraz między gospodarstwami obszarniczymi a
chłopskimi kwestia chłopska, czyli konieczność podziału ziemi
obszarniczej między chłopów (parcelacja).
Procesem utrwalającym się na skutek rewolucji agrarnej był
zmniejszający się odsetek ludności utrzymującej się z rolnictwa (por.
rys. 24). Im mniejszy jest odsetek ludności utrzymującej się z
rolnictwa,
tym
wyższy
poziom
rozwoju
ekonomicznego
i
nowocześniejsza struktura ekonomiczno-społeczna kraju.
VI. Charakterystyka kapitalizmu
wolnokonkurencyjnego (do 1870 r.)
1. Podstawy organizacyjne
W wyniku rewolucyjnych przemian społecznych w pierwszej połowie
XIX stulecia ugruntował się w zachodniej Europie oraz w Stanach
Zjednoczonych system kapitalistyczny. Podstawą tego systemu była
prywatna własność śród- ków produkcji (ziemi, bogactw naturalnych,
zakładów produkcyjnych, banków). Zniesiony został podział stanowy
społeczeństwa, praktyka liberalna przyniosła realizację zasady
wolności osobistej i równości ludzi wobec prawa. Siła robocza stała się
w związku z tym towarem i pracownicy najemni sprzedawali ją
właścicielom środków produkcji - utworzył się proletariat fabryczny,
pojawili się robotnicy rolni. Miejsce nierówności stanowej zajmowała
nierówność
majątkowa,
która
w
miarę
rozwoju
stosunków
wczesnokapitali-stycznych drastycznie się pogłębiała. Narastające
różnice majątkowe znalazły odzwierciedlenie w ustaleniu cenzusu
majątkowego jako podstawy praw politycznych jednostki (prawo
wyborcze).
Zasadą
ekonomicznej
działalności
gospodarczej
było
wykorzystanie posiadanych środków produkcji do pomnażania zysku.
Wykorzystywano do tego celu zasadę wolnej konkurencji między
jednostkami gospodarczymi, która przybierała formy bezwzględnej
walki o przetrwanie i zyski. Przewagę miały przedsiębiorstwa
dysponujące stałym dopływem kapitału, który był przeznaczany na
postęp techniczny (maszyny) i organizacyjny.
Przedsiębiorstwa były organizowane jako spółki akcyjne,
znane również z okresu przedindustrialnego w obrocie towarowym
jako tzw. kompanie handlowe. Spółka akcyjna jest formą prawną
wytwórczości opartą na kapitale zakładowym składającym się z akcji,
które początkowo miały charakter imienny, lecz stopniowo nabrały
charakteru papierów wartościowych i stały się przedmiotem obrotu na
rynku pieniężnym (na giełdach, które notowały ich kursy, czyli
wartość). Posiadacze akcji (akcjonariusze) stawali się współwłaścicielami przedsiębiorstwa i uczestniczyli w podziale części jego
zysków (tzw. dywidenda), proporcjonalnie do liczby posiadanych
akcji. System akcji oznaczał koncentrację rozproszonego kapitału
prywatnego i pozwalał na szybki rozwój produkcji. Akcje zbywane na
giełdach kształtowały swój kurs zależnie od wysokości dywidendy w
stosunku do bankowej stopy procentowej. W ten sposób, poprzez tzw.
bezimienny rynek kapitałowy, przewagę uzyskiwały przedsiębiorstwa
dające wyższe zyski.
2. Kryzysy nadprodukcji
Powiększanie
produkcji
przez
poszczególnych
producentów
prowadziło do przekroczenia popytu na dane dobra, czyli do
nadprodukcji. Wstrzymana produkcja rodziła spadek zapotrzebowania
na siłę roboczą, co z kolei powodowało zmniejszenie zatrudnienia i
produkcji w fabrykach, spadek obrotów handlowych i bankructwa
kupców oraz niewypłacalność kapitalistów i upadek banków.
Wahania koniunktury miały charakter cykliczny: powtarzały się co 1012 lat. W miarę rozszerzania się rewolucji przemysłowej kryzysy
obejmowały co- raz to nowe kraje. Pierwszy kryzys wybuchł w 1825 r.
w Anglii (spowodowany sytuacją gospodarczą w Europie po okresie
napoleońskim oraz popytem na towary w Ameryce Łacińskiej po
wyzwoleniu spod panowania Hiszpanii i Portugalii). Drugi kryzys, w
1836 r. objął Anglie oraz Stany Zjednoczone, trzeci natomiast - w
latach 1846-1847 - zachodnią i środkową Europę (przerost inwestycji
przy budowie kolei żelaznych). Wszystkie kraje przemysłowe objęte
zostały kryzysem w latach 1857 i 1866.
3.
Sytuacja klasy robotniczej
W początkowym okresie rozwoju kapitalizmu warunki pracy i życia
robotników były nieznośne. Zasada wolnej konkurencji oznaczała
traktowanie pracowników najemnych według woli właściciela fabryki:
on ustalał czas pracy, regulamin pracy, wysokość płacy. Wobec
istniejącego bezrobocia płace schodziły do poziomu zapewniającego
jedynie minimum egzystencji. Maszyny -bardzo drogie - musiały być
wykorzystywane maksymalnie, dlatego dzień pracy trwał 12-14
godzin, niekiedy nawet 16 godzin. Regulaminy pracy były bardzo
ostre, nie można było sobie pozwolić na przerwy w pracy. Fabrykanci
dla obniżenia kosztów produkcji korzystali z powszechnie mniej
kosztownej pracy dzieci i kobiet, nawet w najcięższych warunkach
pracy, m.in. w kopalniach. W fabrykach włókienniczych pracowały
dzieci w wieku od 5 lat, a w kopalniach - od 7 lat.
4.
Początki ustawodawstwa pracy
Pierwsze protesty dotyczyły zatrudniania dzieci i małoletnich w
fabrykach oraz kopalniach. Następnym etapem była walka o
dziesięciogodzinny dzień Drący. Najpierw w Anglii powołano
państwowe inspekcje fabryczne (1833 r.), rtóre miały badać stan
sanitarny fabryk i bezpieczeństwo pracy. W tym sa-nym roku wydano
zakaz pracy dzieci poniżej 9 lat oraz ograniczenie czasu (racy
młodzieży poniżej 18 lat do 12 godzin (ale dotyczyło to tylko przemytu włókienniczego). W 1842 r. przepis ten rozciągnięto także na pracę
w ko-alniach. Walka o dziesięciogodzinny dzień pracy zakończyła się
powodze-iem w USA w 1847 r. (w niektórych stanach), w Anglii w
1874 r.
. Ruch socjalistyczny i związkowy
zeciwko wyzyskowi robotników oraz niesłychanie trudnym
warunkom ich acy i bytowania protestowali działacze i pisarze
zwani socjalistami utopij-
nymi. Propagowali oni jednocześnie programy reform socjalnych,
które odwoływały się do filantropii kapitalistów oraz zakładały
organizowanie pomocy dla pracowników w postaci spółdzielni
produkcyjnych, kas zapomogowych, sklepów, instytucji kredytowych.
Do znanych socjalistów utopijnych należeli: Robert Owen (17711858), Charles Fourier (1772-1837), Henri Saint-Simon (1760-1825).
Nowy kształt nadali ideom socjalistycznym Karol Marks (1818-1883) i
Fryderyk Engels (1820-1897), którzy zarysowali w Manifeście
komunistycznym (1848) zasady walki z ustrojem kapitalistycznym i
budowę ustroju socjalistycznego opartego na uspołecznieniu środków
produkcji oraz rządach proletariatu.
Wraz z rozwojem industrializacji rozwijała się i potężniała
klasa
robotnicza,
która
podejmowała
działalność
polityczną.
Organizowała się w związki zawodowe, które w statutach swych
zapisywały starania o sprawy materialne proletariatu (płace, warunki
pracy, opieka socjalna). W Anglii ruch związków zawodowych
organizuje się od 1824 r., we Francji - od 1864 r. (ustawowo od 1884
r.), w Niemczech - od 1890 r.
I. Druga rewolucja przemysłowa (1870-1914)
1. Postęp techniczny
Po 1870 r. świat wkroczył w etap ponownego, przyspieszonego
postępu technicznego. Masowo pojawiały się nowe wynalazki, które
zmieniły technikę i technologię produkcji przemysłowej oraz
pobudziły wiele gałęzi tej wytwór-czości do gwałtownego rozwoju.
Całokształt tych zjawisk zwie się drugą rewolucją przemysłową (w
analogii do pierwszej - angielskiej z drugiej połowy XVIII w).
Przede wszystkim zaczęto wykorzystywać w gospodarce
nowe źródła energii: elektryczność i silnik spalinowy.
Prace
nad
silnikiem
spalinowym
poprzedzone
były
opracowaniem sposobu destylacji ropy naftowej (Ignacy Łukasiewicz,
1853) oraz uzyskaniem mieszanki zapalającej - benzyny (Carl Benz).
Wieloletni wysiłek różnych badaczy i konstruktorów, głównie
niemieckich (Nikolaus Otto, Eugen Langen), doprowadził do
skonstruowania pierwszych silników spalinowych czterosuwo-wych
(1876), ulepszanych następnie przez Gottlieba Daimlera i Waltera Siemensa (1883). W 1892 r. Rudolf Diesel opatentował silnik
wysokoprężny (zastosowany w 1895 r.) poruszany nie benzyną, ale
ciężkimi olejami. Silnik spalinowy użyty został w automobilach samochodach (niezależne konstrukcje Daimlera i Benza, 1885) oraz
posłużył do napędu pierwszego aeroplanu - samolotu (w USA, bracia
Wilbur i Orville Wright, 1903). Dało to początek szybkiemu
rozwojowi motoryzacji oraz lotnictwa (Francuz Louis Bleriot - pierwszy przelot nad Kanałem La Manche, 1909). Na początku XX w. w
Stanach Zjednoczonych i w Europie pracowało już kilkadziesiąt fabryk
produkujących samochody. W 1903 r. założył swą fabrykę
Amerykanin Henry Ford, który w 1908 r. rozpoczął produkcję
wielkoseryjną, a w 1913 r. - masową (z zastosowaniem taśmy
produkcyjnej).
Przełomem w dziedzinie energetyki stało się praktyczne wykorzystanie
energii elektrycznej. Badania nad zjawiskami elektrycznymi były
prowadzone przez wielu uczonych od końca XVIII w. (Alessandro
Volta, Luigi Galva-ni, Michael Faraday i inni). W 1857 r. zbudowano
w Londynie małą elektrownię cieplną (do poruszania dynamomaszyny
- prądnicy użyto maszyny parowej), w 1882 r. zaś w Stanach
Zjednoczonych - pierwszą elektrownię wodną (hydroelektrownię).
Zasadnicze znaczenie w postępie wykorzystania elektryczności miały
badania i liczne wynalazki Thomasa Alvy Edisona (m.in. udoskonalenie prądnicy i silnika elektrycznego, wynalazek żarówki, 18751880). Dość szybko rozszerzone zostały możliwości nie tylko
wytwarzania, ale także przesyłania i magazynowania energii
elektrycznej. Do pierwszej wojny światowej zastosowanie jej było już
wielostronne. Przede wszystkim i najwcześniej zastosowano energię
elektryczną w telekomunikacji; powstały: telegraf - Samuel Morse,
1838; telefon - Graham Bell, 1876; radiotelegraf (radio) - Gu-glielmo
Marconi, 1908; lampa katodowa - John Fleming, 1904. Następnie elektryczność zrewolucjonizowała komunikację miejską; uruchomiono
pierwszy tramwaj (Berlin, 1881), kolejkę podziemną - metro (Londyn,
1890). W metalurgii metoda elektrolizy posłużyła do otrzymania
nowego metalu - aluminium (z tlenku glinu, 1886); tą samą metodą
poczęto uzyskiwać cynk i miedź elektrolityczną. Wynalazek chłodni
amoniakalnej Carla von Linde (1887) spo- wodował przewrót w
zakresie przechowywania i transportu żywności (głównie mięsa).
Silnik spalinowy i elektryczność stały się symbolami drugiej
rewolucji przemysłowej. Silnik elektryczny zaczyna konkurować z
maszyną parową. Ta ostatnia została zresztą poważnie udoskonalona
przez konstrukcję turbiny parowej. Wszystkie korzyści płynące z
nowych źródeł energii będą w pełni spożytkowane jednak dopiero po
pierwszej wojnie światowej.
Dalszemu udoskonaleniu podlegało hutnictwo żelaza. Okres
1870-1914 oznacza w tej dziedzinie przejście do masowej produkcji
stali. Służyło temu upowszechnienie się wynalazków Henriego
Bessemera, braci Siemensów i Martinów oraz Sidneya Thomasa
(wykładanie wnętrza wielkiego pieca zaprawą dolomitową, co
umożliwiło wykorzystywanie rud zanieczyszczonych fosforem oraz
dawało, jako produkt uboczny, cenny nawóz - żużle Thomasa,
tomasynę, 1874). Stal poczęła systematycznie zastępować żelazo kute,
walcowane oraz surówkę żelaza w kolejnictwie, budownictwie,
przemyśle maszynowym itp. Uzyskano także nowe stale stopowe
(wanadową, wolframową, molibdenową, manganową) o wielkiej
twardości i sprężystości. Masowa produkcja aluminium zapowiadała
jego wielką karierę w przemyśle i w budownictwie.
Duże postępy odnotowała chemia i przemysł chemiczny.
Badania
naukowe
(m.in.
opracowanie
układu
okresowego
pierwiastków przez Dmitrija Men-delejewa, 1869) owocowały
wieloma
nowymi
odkryciami.
Opracowana
została
metoda
otrzymywania sody amoniakalnej jako surowca do produkcji środków
piorących i szkła (Ernest Solvay, 1863). Ruszyła produkcja
przemysłowa kwasu siarkowego. Rolnictwo wsparła produkcja
nawozów sztucznych (potasowych i superfosfatu, a od 1912 r. azotowych). Na bazie przetwórstwa węgla kamiennego rozwinęła się
produkcja barwników chemicznych (Alfred Ba-eyer w 1878 r. uzyska!
syntetyczne indygo, co oznaczało ruinę plantatorów tej rośliny),
farmaceutyków (aspiryna Bayera), mas plastycznych (celuloid, 1872;
bakelit, 1909), wyrobów gumowych z kauczuku naturalnego (opona
pneumatyczna, John Dunlop, 1886).
Nowe wynalazki były rezultatem długotrwałych badań
naukowych i eksperymentów prowadzonych przez zespoły badawcze
w przyfabrycznych laboratoriach i zakładach badawczych. Nie jest to
już więc chałupnicza metoda, jaką stosowali genialni samoucy w
okresie angielskiej rewolucji przemysłowej XVIII wieku.
Przed 1914 r. obserwuje się początki zmian w organizacji
procesów
produkcji
fabrycznej.
Opracowany
został
przez
amerykańskiego inżyniera Fredę-ricka Taylora (1856-1915) system
naukowej
organizacji
pracy,
tzw.
tayloryzm,
w
zakładach
samochodowych Forda uruchomiona została produkcja potokowa
(taśma produkcyjna). Metody te podnosiły wydajność pracy oraz
obniżały koszty produkcji.
2. Rozwój produkcji przemysłowej
Druga rewolucja przemysłowa spowodowała wielki skok w światowej
produkcji przemysłowej. Intensywnie rozwijały się stare, tradycyjne
gałęzie (górnictwo węglowe, hutnictwo żelaza, włókiennictwo - por.
tabl. 9 i 10).
Niemcy), natomiast w państwach „starych" (Wielka Brytania, Francja)
rozwój ten był słabszy (por. tabl. 11). Spowodowało to poważne
zmiany w udziale poszczególnych państw w światowej produkcji
przemysłowej, (por. tabl. 12).
Po 1870 r. przodownictwo w światowej produkcji przemysłowej
zdecydowanie utraciła Wielka Brytania. Jej miejsce zajęły Stany
Zjednoczone, które przed 1914 r. stały się pierwszą potęgą
przemysłową świata, i Niemcy. Rozwija! się również przemysł w
innych rejonach świata, w tym w koloniach.
3. Postęp w transporcie i komunikacji
Do 1850 r. kolej żelazna istniała jedynie w Europie i w Stanach
Zjednoczonych, a długość linii wynosiła 38 tys. km. W 1913 r. kolej
dotarła już na wszyst-
kie kontynenty, a długość linii wzrosła do 1100 tys. km. Powstawał'.
magistrale kolejowe: kolej transsyberyjska w Rosji (ukończona w
1905 sze linie transkontynentalne w USA, zbudowana przez Anglików
kolej tran afrykańska (Kair-Kapsztad). Nadal największą flotą
handlową dyspi Anglia, wśród pozostałych państw najwięcej statków
morskich pływało poi banderami Niemiec i Japonii. Żeglugę morską
usprawniły kanah (1869), Panamski (1914), Kiloński (1895), Koryncki
(1893). Powoli; się ruch samochodowy, w wielkich miastach pojawiły
się tramwaje podziemne.
4.
Sytuacja w rolnictwie światowym
Postępy rewolucji agrarnej zaowocowały wzrostem produkcji rolnej:
obszarach pozaeuropejskich (USA, Kanada, Argentyna, Australia) on
w Rosji. W wyniku napływu dużych ilości zboża z tych rejonów de
rolnictwo europejskie objęte zostało długotrwałym kryzysem agrarnyi
(1873-1896). Charakteryzował się on spadkiem cen na artykuły roln
samym spadkiem opłacalności produkcji rolnej w krajach
zachodnioeuw. skich (drastycznie dotknęło to Anglię). Kryzys
spowodował zmniejszenie! wierzchni upraw zbożowych w zachodniej
Europie i przechodzenie na upii wy przemysłowe (buraki cukrowe).
Starano się też intensywniej rozwijacie dowlę, gdyż ceny mięsa
kształtowały się korzystniej niż ceny zboża, choć po wprowadzeniu
chłodni na kolejach i wielkich statkach konkurencja; wnętrzna (z
Argentyny, Australii i Ameryki Północnej) była i w tej dzieii-nie
groźna dla producentów europejskich. Drobni producenci starali sieb;
nić przed skutkami kryzysu poprzez rozwijanie spółdzielczości rolniczej,ki
ra organizowała zbyt oraz przetwórstwo płodów rolnych z wyląi
pośredników.
Społeczne następstwa nowej fazy industrializacji
5.
Wraz z rozwojem przemysłu po 1870 r. ukształtowała się wielce liczebna L
sa robotnicza i rozwijał się ruch robotniczy. Silnie rozwijało się w dalszymi
gu budownictwo, powstawały wielkie aglomeracje miejskie (Paryż,
Lonł Berlin), w których wprowadzano nowoczesną infrastrukturę
(oświetlenie.i. nalizację, komunikację masową). Szybko wzrastająca liczba
ludności znajd wała ujście w emigracji (z Europy za ocean).
Konsekwencją industrialia było też upowszechnienie oświaty (przymus
szkolny) i demokracji parłam tarnej (powszechne prawo wyborcze) oraz
rozwój masowych partii pofc: nych.
II. Cechy kapitalizmu monopolistycznego
Przemiany kapitalizmu w ostatniej ćwierci XIX w. analizowano już na
początku naszego stulecia w pracach Johna A. Hobsona (1858-1940),
Rudolfa Hil-ferdinga (1877-1941) i Włodzimierza I. Uljanowa Lenina (1870-1924). Zwracano uwagę na następujące szczególne
cechy tego okresu:
1)
odchodzenie od zasad liberalnych w kierunku monopolizacji (w
dziedzinie przemysłu i obrotu towarowego);
narastanie
2)
dystansu
w
rozwoju
gospodarczym
między
państwami rozwiniętymi a zacofanymi;
3)
wzrost znaczenia kapitału finansowego i eksport kapitałów;
4)
umacnianie się idei nacjonalistycznych i imperialistycznych w
polityce zagranicznej mocarstw, które doprowadziły do nowej fazy
europejskiego kolonializmu (ostatecznego podziału kuli ziemskiej na
strefy
realnego
panowania
i
strefy
wpływów
polityczno-
gospodarczych).
Według Hobsona (Imperialism, 1902), imperializm oznaczał
właśnie agresywną politykę zagraniczną i budowanie władztwa
kolonialnego drogą konfliktów zbrojnych i wojen kolonialnych,
natomiast w interpretacji Włodzimierza Lenina (Imperializm jako
najwyższe stadium kapitalizmu, 1916) - przyjętej przez marksistów była to faza rozwojowa kapitalizmu: najwyższa i ostatnia.
Przyczyną ewolucji systemu kapitalistycznego były kryzysy
ekonomiczne, przede wszystkim kryzys 1873 r., który miał charakter
światowy, szczególnie zaś odbił się na gospodarce Stanów
Zjednoczonych i Europy. Spadła produkcja przemysłowa, rozpoczęły
się długotrwałe kłopoty rolnictwa (nadprodukcja i spadek cen),
bankrutowały banki i przedsiębiorstwa produkcyjne. W tej sytuacji
szukano
środków
zaradczych
wobec
spadających
kapitalistów; jednym z nich stała się monopolizacja.
1. Procesy monopolizacji w świecie
zysków
Wywołany przez postęp techniczny wzrost produkcji sprzyjał
procesom łączenia się kapitałów i przedsiębiorstw. Mogło się to
odbywać przez tworzenie spółek akcyjnych bądź przez wchłanianie
przedsiębiorstw mniejszych i słabszych przez większe i silniejsze.
Skutkiem
powyższych
procesów
było
zastępowanie
wolnej
konkurencji wielu producentów (charakterystyczne dla kapitalizmu
liberalnego) przez monopole, czyli zrzeszenia przedsiębiorstw. Celem
ich było osiągnięcie wyższych zysków przez ustalenie cen
monopolowych, które nie musiały się kształtować zgodnie z
wielkością podaży i popytu na rynku. Wyeliminowanie kosztownej
konkurencji
między zrzeszeniami
monopolistycznymi
osiągano
poprzez porozumienia między nimi. Wyróżnia się kilka rodzajów
takich porozumień:
1)
kartel - jako forma najprostsza skupia przedsiębiorców tej
samej branży, którzy ustalają wspólne ceny surowców i wyrobów,
podział rynków zbytu i warunki sprzedaży;
2)
syndykat
-
ma
wspólne
biuro
sprzedaży
towarów
pochodzących z własnej produkcji kartelu;
3)
koncern - połączenie przedsiębiorstw o odrębnej osobowości
prawnej, ale należących do tego samego właściciela; koncerny mogą
obejmować wiele przedsiębiorstw tej samej branży, np. hutniczej (tzw.
koncentracja
pozioma),
bądź
przedsiębiorstwa
pokrewnych
i
wzajemnie się uzupełniających gałęzi przemysłu, np. branży
samochodowej (tzw. koncentracja pionowa).
Kartelizacja rozwijała się szybko w Niemczech, pierwszy
wielki kartel produkcji blach powstał w 1869 r.; forma trustów
popularna natomiast była w Stanach Zjednoczonych i w Anglii.
Przykładem koncernu może być np. niemiecki Industriegesellschaft
Farbenindustrie,
który
zmonopolizował
większość
przemysłu
chemicznego w Niemczech.
Monopole zapewniały sobie wysokie zyski przez politykę
cen, co z kolei odbijało się ujemnie na nabywcach towarów (klasie
robotniczej, chłopstwie, drobnych producentach). Pozytywnymi
stronami monopolizacji była racjonalizacja produkcji i obrotu
towarowego (produkcja masowa i normalizacja).
Rywalizacja między monopolami toczyła się również w skali
światowej, dlatego podpisywano porozumienia międzynarodowe
między producentami. Tak podzielone zostały strefy rynków zbytu
między
koncernami
elektrotechnicznymi:
niemieckim
AEG
i
amerykańskim General Electric w 1907 r. Formy i zakres działania
porozumień międzynarodowych były identyczne jak krajowych (ceny,
rynki
zbytu,
rozmiary produkcji).
Monopole
międzynarodowe
umacniały siłę i pozycję państw najsilniejszych kosztem słabszych.
2. Kapitał finansowy
Procesom koncentracji kapitału i produkcji towarzyszyło powstawanie
wielkich banków, które udzielały kredytów (kapitał pożyczkowy).
Banki poczęły w ten sposób kierować procesami inwestycyjnymi i
stawały się przez to współwłaścicielami również środków produkcji.
Koncentracja operacji finansowych doprowadziła do połączenia
kapitału bankowego z przemysłowym i powsta- wania kapitału
finansowego. W ten sposób przedsiębiorstwa bankowe i przemysłowe,
mimo że spełniały oddzielne funkcje, zostały podporządkowane
jednemu kapitałowi. Wytwarza się w związku z tym tzw. oligarchia
czyli
finansowa,
grupa
potentatów
finansowych,
sprawująca
kierownicze funkcje w zrzeszeniach kapitalistycznych. Nastąpiły
procesy oddzielania własności od zarządzania: funkcje techniczne w
procesach produkcyjnych przejęli pracownicy (fachowi ekonomiści,
inżynierowie, technicy, kierownicy przedsiębiorstw - menedżerowie).
Spowodowało to popyt na tego rodzaju kadry i tworzenie
odpowiednich szkół i uczelni (politechniki, szkoły ekonomiczne - w
tym wyższe).
3.
Eksport kapitału
Rozwój przemysłu w krajach wysoko rozwiniętych prowadził do
powstania w nich nadmiaru wolnych kapitałów, dla których coraz
trudniej było o korzystną lokatę na miejscu. Zaczęto zatem lokować
wolne środki finansowe w krajach słabo rozwiniętych i koloniach: tam
istniał bowiem niedostatek kapitału, tania siła robocza, tanie surowce,
popyt na artykuły przemysłowe. Formy wywozu kapitału były różne:
pożyczki dla rządów krajów uboższych (Francja udzielała ich np.
Rosji), wykup akcji przedsiębiorstw w innych krajach czy pożyczki dla
konkretnych przedsiębiorstw. Zyski płynące z eksportu kapitału były
czasem lokowane w krajach słabiej rozwiniętych bądź w koloniach,
częściej jednak wracały one do krajów pożyczkodawców w postaci
dywidend i procentów od pożyczek.
Głównymi eksporterami kapitału przed pierwszą wojną
światową były: Wielka Brytania (do USA i do kolonii), Niemcy (na
Bałkany i do Ameryki Północnej), Japonia (do Chin i Korei). Eksport
kapitału łączył się na ogół z politycznym i niekiedy militarnym
podporządkowaniem krajów - importerów.
4.
W
Kolonializm - nacjonalizm - protekcjonizm
rozwoju
kolonializmu
europejskiego
od
wielkich
odkryć
geograficznych do pierwszej wojny światowej dają się wyróżnić trzy
okresy:
1)
od XVI do połowy XVIII w.; kolonie są intensywnie zdobywane
i traktowane jako ważny składnik siły gospodarczej państw (w ramach
doktryny mer-kantylistycznej);
2)
od
końca
XVIII
w.
okres
kapitalizmu
liberalnego;
zainteresowanie koloniami wyraźnie słabnie, wiele terenów zależnych
uzyskuje niepodległość bądź
autonomię, jednocześnie Anglia nie rezygnuje ze zdobyczy w różnych
punktach kuli ziemskiej;
3) po 1870 r. okres kapitalizmu monopolistycznego; gwałtowny
wyścig kolonialny mocarstw przemysłowych doprowadza do podziału
Afryki i sporej części Azji.
Przyczyny tej imperialistycznej polityki były natury
ekonomicznej i politycznej. Chodziło o:
1)
rynki zbytu dla gwałtownie rosnącej produkcji przemysłowej;
2)
surowce dla nowych gałęzi przemysłu (ropa naftowa,
kauczuk, metale kolorowe);
3)
rynki eksportu kapitału;
4)
punkty strategiczne strzegące ważnych szlaków morskich itp.
Polityka kolonialna po 1870 r. znalazła poparcie w szeroko
upowszechnionej ideologii imperializmu, głoszącej „posłannictwo
białego człowieka" w stosunku do „ras niższych". Zarówno monopole
międzynarodowe, jak i liczne warstwy drobnomieszczaństwa poparły
ekspansję kolonialną, gdyż dawała ona możliwości zrobienia majątku
oraz osobistej kariery (w administracji czy wojsku w koloniach).
Nową politykę kolonialną forsowali politycy: Benjamin
Disraeli i Joseph Chamberlain (w Wielkiej Brytanii), Jules Ferry (we
Francji), Alfred Thayer Mahan (w USA), Otto von Bismarck (w
Niemczech).
Ekspansja
kolonialna
przybierała
różne
formy:
bezpośredniego podboju oraz protektoratu - sprawowania władzy przez
dane państwo nad określonym terytorium.
W wyniku wyścigu kolonialnego lat 1875-1914 umocniły się
imperia kolonialne Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec i innych państw
(por. tabl. 13 i rys. 25). Podział ten nie był jednak satysfakcjonujący
dla niektórych, np. dla Niemiec, i stał się zarzewiem narastających
konfliktów kolonialnych, prowadzących do starcia wojennego na
wielką skalę.
Europa lat 1871-1914 stała się widownią narastania ruchów
nacjonalistycznych. Postawy takie reprezentowały zarówno wielkie
mocarstwa (Niemcy, Francja, Rosja), jak i państwa małe oraz żyjące w
ramach państw wielonarodowościowych (np. liczne narody AustroWęgier).
Ekspansji kolonialnej i wzrostowi produkcji przemysłowej
towarzyszyło odchodzenie od zasad wolnego handlu w kierunku
protekcjonizmu celnego. Przedsiębiorcy domagali się, aby rządy
rozszerzały zdobycze kolonialne, ale również aby chroniły przed
konkurencją obcą rynek wewnętrzny i zachowały go dla produkcji
rodzimej. W ostatniej ćwierci XIX w. tylko Wielka Bryta- nia,
Holandia i Belgia pozostały wierne zasadom wolnego handlu. Reszta
Europy przyjęła protekcjonistyczny system celny: Rosja (1877),
Niemcy (1879), Francja (1881). Nawet Stany Zjednoczone przyjęły w
1890 r. te zasady polityki celnej. W tej sytuacji w Anglii powstał ruch
nawołujący do zmiany poli- tyki gospodarczej (zamiast wolnego handlu free trade postulowano przejśa do sprawiedliwego handlu - fair trade).
Konsekwencją protekcjom/; wojny celne (np. między Francją a
Wiochami, 1887-1889 czy mięci? a Niemcami, 1893). System
protekcjonizmu celnego, ochrony własnej czości oraz wojen celnych
nazwano nacjonalizmem gospodarczym.
V. Pierwsza wojna światowa i jej konsekwencje (1914-1923)
1. Ekonomiczne przyczyny wojny
Na przełomie XIX i XX w. nasiliły się sprzeczności polityczne i
ekonomiczne między głównymi mocarstwami. Podłożem tych
konfliktów był podział kolonialny świata po 1870 r. Szczególne
niezadowolenie
gospodarczą,
przejawiały
ale
nie
Niemcy,
posiadały
które
wzrosły
w
odpowiadających
siłę
ich
wielkomocarstwowym ambicjom posiadłości zamorskich (stąd też
nastąpiło zaognienie stosunków z Anglią na południu Afryki, gdzie
Niemcy popierały Burów). Zaniepokojona była również Francja
zabiegami Niemiec o zdobycie wpływów w Maroku. Poza Afryką
poważnym ogniskiem niepokojów był Bliski i Środkowy Wschód oraz
Bałkany. Niemcy uzyskawszy poważne wpływy polityczne i
gospodarcze w Turcji zagroziły interesom Anglii i Rosji na tym
terenie (Kanał Sueski, cieśniny - Bosfor i Dardanele). Rosyjska
ekspansja w Azji Środkowej spotykała się z kontrakcją Anglii, która
obawiała się wpływów rosyjskich w Persji (Iranie) i Afganistanie. Na
Dalekim Wschodzie Rosja popadła w konflikt z Japonią o Mandżurię i
wpływy w Chinach.
Na początku XX w. zarzewiem przyszłego konfliktu między
Austro-Wę-grami i Niemcami z jednej strony a Rosją i mniejszymi
państwami słowiańskimi z drugiej stały się Bałkany. Szczególnie
ostry był tu spór austriacko-serb-ski o anektowane w 1908 r. przez
Austro-Węgry prowincje Bośnię i Hercegowinę; pretensje serbskie
wspierała Rosja, tradycyjnie podająca się za opiekunkę południowych
Słowian. Narastał spór niemiecko-rosyjski o ziemie polskie należące
do imperium rosyjskiego (Królestwo Kongresowe). Na zachodzie
antagonizm niemiecko-francuski miał swe podłoże w klęsce Francji w
1870 r. i zaborze Alzacji i Lotaryngii przez Niemcy.
VII. Wielki kryzys gospodarczy 1929-1933
1. Istota kryzysów gospodarczych epoki przemysłowej
Cykl koniunkturalny. W epoce przedprzemysłowej występowały
zarówno okresy wzrostu gospodarczego, jak i okresy kryzysów (kryzys
XIV wieku, kryzys XVII wieku). Kryzys w gospodarce feudalnej
(rolniczej) ma charakter głębokiego niedoboru środków żywności
(zboża) i wynika z różnych przyczyn (nieurodzaje, wojny, klęski
elementarne - pożary, powodzie itp.). Słabość rynków wewnętrznych i
ograniczone możliwości transportu na ogół nie pozwalały na
efektywne zwiększenie podaży żywności oraz przeciwdziałanie klęskom głodu.
W gospodarce kapitalistycznej proces wzrostu gospodarczego
nie przebiegał także harmonijnie - jak wyobrażali to sobie zwolennicy
rynku i wolnej konkurencji - ale przechodził przez okresy natężeń i
spadków koniunktury, które mają dość podobny rozkład w czasie. Od
ok. 1860 r. zwrócono uwagę na istnienie tzw. cyklu koniunkturalnego
Juglara (od nazwiska francuskiego ekonomisty), który trwa od 6 do 10
lat i zawiera cztery fazy:
1)
cen;
kryzys - charakteryzuje go spadek produkcji, zatrudnienia i
2)
depresja - utrzymuje się najniższy poziom cen i ogólnej
aktywności gospodarczej;
3)
ożywienie - stopniowy wzrost produkcji, zatrudnienia i cen;
4)
rozkwit - wszystkie wskaźniki życia gospodarczego osiągają
najwyższy poziom.
Kryzysy
towarzyszyły
przemysłowej
gospodarce
kapitalistycznej w Anglii od początku XIX w., a w drugiej polowie
tego stulecia stają się one zjawiskiem o szerszym zasięgu (obejmują
też Stany Zjednoczone) i większych wahaniach koniunktury. Po
kryzysie 1873 r. następne przypadają na lata: 1882-1884, 1890-1893,
1900, 1907, 1913, 1920. Ten ostatni wynikał ze skutków pierwszej
wojny światowej
Mechanizm kryzysu. Kryzysy w gospodarce kapitalistycznej - zwane
kryzysami nadprodukcji - spowodowane są brakiem równowagi
między podażą towarów a popytem na nie. Produkcja towarów jest
zbyt duża w stosunku do siły nabywczej ludności. W okresie rozkwitu
siła ta może być wspomagana kredytami konsumpcyjnymi, w związku
z czym obroty rosną, wytwórczość przynosi zyski, czynione są
dodatkowe inwestycje. Po pewnym czasie zapasy towarów rosną, zbyt
jest coraz trudniejszy. Producenci ograniczają produkcję i zmniejszają
zatrudnienie; rośnie bezrobocie, co sprawia, że popyt dalej słabnie i
trzeba jeszcze bardziej ograniczać produkcję. Powstaje w ten sposób
sa-monapędzający się mechanizm kryzysu:
N
a
d
p
r
o
d
u
k
c
j
a
O
O
O
g
r
a
n
i
B
e
z
r
o
b
o
c
i
e
O
M
a
l
e
j
ą
c
c
z
y
e
n
p
i
o
e
p
y
p
r
o
d
u
k
c
j
i
t
2. Charakter kryzysu 1929-1933
Początek kryzysu. Pewne symptomy już w końcu 1928 r. wskazywały na tworzenie się zapasów i coraz trudniejsze upłynnianie towarów, ale ogólne wyniki
gospodarcze 1929 r. były nadzwyczaj dobre. Ceny akcji na giełdach - co
uznawano za najlepszy barometr koniunktury gospodarczej - utrzymywały się
na wysokim poziomie (tzw. hossa). Załamanie koniunktury było niespodziewane i zaczęło się na giełdzie nowojorskiej, gdzie ogromna podaż akcji przy
mniejszym popycie na nie doprowadziła 24 października 1929 r. do paniki, ale
opanowały ją banki, wykupując akcje w celu ustabilizowania ich cen (tzw. interwencja giełdowa). Jednakże 29 października 1929 r. doszło do krachu na
Wall Street (siedziba giełdy w Nowym Jorku). Spadające ceny akcji spowodowały olbrzymią panikę, masowa wyprzedaż przynosiła stałą obniżkę cen akcji, bankructwo wielu osób i przedsiębiorstw. Winą za krach na giełdzie obarczano przede wszystkim niefrasobliwą politykę kredytową lat 1924-1929, niską
stopę procentową, która pozwalała praktycznie każdemu uzyskać kredyt
bankowy. Kupowano za nie akcje, których ceny nienaturalnie zwyżkowały.
Rodziło to nieuchronność spadku cen akcji (tzw. bessa): we wrześniu 1929 r.
przeciętna cena jednej akcji przemysłowej w USA wynosiła 365 dolarów, na
początku 1933 r. zaś - tylko 63 dolary (por. rys. 31).
Cechy kryzysu. Kryzys lat 1929-1933 nie różnił się od poprzednich przesileń
gospodarczych swym mechanizmem, ale wyróżniał się:
1)
długotrwałością - w krajach uprzemysłowionych skończył się w
zasadzie w 1933 r., ale w niektórych rolniczych przeciągnął się aż do 1935 r. (np. w
Polsce);
2)
głębokością oddziaływania - objął wszystkie działy gospodarki
(przemysł, rolnictwo, handel, walutę, transport, finanse), miał też poważne
reperkusje demograficzne i polityczne;
3)
szerokim zasięgiem geograficznym - objął wszystkie kapitalistyczne
państwa świata (wysoko i słabo rozwinięte);
4)
skalą
obniżenia
wskaźników
wzrostu
gospodarczego
-
w
dotychczasowej historii kryzysów ekonomicznych gospodarka światowa nie
przeżyła tak głębokiej stagnacji.
3. Kryzys w przemyśle
Spadek produkcji. Przyjmując poziom produkcji przemysłowej w świecie w
1928 r. za 100, wskaźnik dla 1932 r. wynosi 67; produkcja przemysłowa obniżyła się zatem o 33%. Najbardziej spadła produkcja przemysłowa w Amerykach Północnej i Południowej (o 53%), w Europie (o 35%), w Azji zaś tylko o
10% (dominowała tu Japonia, która prowadząc wojnę w Chinach silnie
rozwijała zbrojenia). Spośród państw największy spadek odnotowały Niemcy
(57%), Stany Zjednoczone i Polska (46%), Kanada (42%), Czechosłowacja
(40%). Spadek produkcji dotknął w większym stopniu dobra inwestycyjne (stal,
żelazo, cement) niż konsumpcyjne (sól, nafta). Szerzej wykorzystywano w
przemyśle elektryczność i ropę naftową, co spowodowało mniejszy spadek ich
produkcji (por. rys. 32).
Bezrobocie. W warunkach zmniejszającej się produkcji przemysłowej powszechnym zjawiskiem stawała się utrata pracy bądź praca w niepełnym wy-
miarze czasu (kilka dni w tygodniu, kilka godzin dziennie) - por. rys. 33. Największe rozmiary przybrało bezrobocie w Niemczech, gdzie w 1932 r. aż 43%
stanu zatrudnienia z 1929 r. stanowili bezrobotni (5,5 min osób). W Stanach
Zjednoczonych doszło ono w 1933 r. do 13 min (27% ludności zawodowo
czynnej). Położenie bezrobotnych i ich rodzin było bardzo ciężkie, tym bardziej
że w większości krajów uprzemysłowionych nie otrzymywali oni zasiłków bądź
dostawali je na krótki okres. Zdani na siebie, korzystali z pomocy organizacji
charytatywnych (religijnych i samorządowych) i chwytali się każdego
nadarzającego się zajęcia zarobkowego.
Plaga bezrobocia pozwalała pracodawcom na obniżanie zarobków i
dyktowanie wyższej wydajności, gdyż na miejsce pracownika niewydajnego
czekali inni za bramą fabryki.
Wszystkie powyższe czynniki degradowały fizycznie i moralnie
pracowników najemnych (niedożywienie, złe warunki mieszkaniowe, brak
opieki lekarskiej). Tylko pracownicy o wysokich kwalifikacjach (i wysokich
płacach) nie tracili, gdyż koszty konsumpcji spadały.
Umocnienie monopoli. W okresie kryzysu ceny wszystkich towarów obniżały
się z powodu spadku popytu. Producenci starali się ten spadek powstrzymać
poprzez umocnienie wszelkiego rodzaju monopoli, które eliminowały
konkurencję między poszczególnymi producentami i ustalały obowiązującą ich
wszystkich minimalną cenę danych produktów. W związku z tym ceny artykułów zmonopolizowanych spadały o wiele wolniej niż pozostałe. W Austrii
w 1932 r. poziom cen zmonopolizowanych spadł do 93% poziomu z 1929 r.,
pozostałych - do 73%, w Niemczech wyniósł on odpowiednio: 84% i 48%, w
Polsce 93% i 50% (w 1933 r.). Ponieważ takie działania monopoli uderzały w
konsumentów, w niektórych państwach próbowano je ograniczać, choć z dość
miernymi skutkami. Z drugiej bowiem strony działalność eksportowa monopoli
dostarczała państwom obcych walut, a ponadto część aparatu władzy powiązana
była ze sferami gospodarczymi (np. przez udział w radach rtadzorczych
monopoli).
4. Kryzys rolny
Produkcja rolna a ceny. Istota kryzysu w rolnictwie nie polegała na spadku
wielkości produkcji rolnej, ale na obniżaniu się cen na artykuły rolne. Rolnictwo
nie miało bowiem możliwości szybkiego ograniczania produkcji na wzór
producentów przemysłowych. Drobnotowarowy charakter tej produkcji powodował, że w okresie niższych cen chłop (farmer) starał się sprzedawać więcej, aby zrekompensować sobie straty. W latach kryzysu produkcja rolna w
świecie nieznacznie wzrosła (jedynie w Stanach Zjednoczonych spadła o 5%),
natomiast ceny hurtowe artykułów rolnych na rynkach światowych spadły w
1933 r. o 64% (w stosunku do 1928 r.). Stwarzało to szczególnie niekorzystną
dla rolników sytuację, tym bardziej że ceny artykułów przemysłowych spadały
wolniej. Powstawało zjawisko tzw. nożyc cen, które dotkliwie uderzały w
producentów rolnych - za tę samą ilość produktów rolnych można było z
biegiem czasu kupić coraz mniej artykułów przemysłowych (narzędzi, nawozów
sztucznych itp.). W 1933 r. poziom cen artykułów rolnych na świecie wynosił
36 (jeśli 1928 r. przyjmiemy za 100), a poziom cen artykułów przemysłowych 52 (por. rys. 34).
Skutki kryzysu rolnego. Spadek cen na artykuły rolne spowodował
zubożenie wsi, tym bardziej że obciążenia finansowe gospodarstw (podatki,
skiadki ubezpieczeniowe, odsetki od zaciągniętych kredytów) pozostały na
poziomie przedkryzysowym lub wzrosły (np. w Stanach Zjednoczonych
dwukrotnie). Drobni producenci starali się mniej konsumować, aby więcej
sprzedać (tzw. podaż głodowa), natomiast wielcy plantatorzy posuwali się
do masowego niszczenia zapasów bądź zbiorów (palenie i zatapianie zboża,
kawy itp.) i ograniczania produkcji. Wiele gospodarstw chłopskich nie
wytrzymało warunków finansowych i przeszło w ręce wierzycieli.
Pauperyzacja ludności wiejskiej przedłużała kryzys przemysłowy, gdyż
rolnicy ograniczali zakupy maszyn i innych środków produkcji, rezygnowali
z zakupów nafty i odzieży. Szczególnie drastycznie wyglądała ta sytuacja w
krajach o przewadze ludności wiejskiej (np. w Europie Środkowej), gdzie
załamanie cen artykułów rolnych trwało do 1935 r. i dopiero w 1936 r.
przemysł mógł szerzej rozwinąć produkcję. Klasycznym krajem nędzy
chłopów była w latach kryzysu Polska (dramatyczne opisy wiejskiej
egzystencji w Pamiętnikach chłopów); ciężkie też było położenie farmerów
amerykańskich (przedstawione na kartach powieści Grona gniewu Johna
Steinbecka).
5. Kryzys w handlu międzynarodowym
Spadek obrotów. Celem wszystkich państw w okresie kryzysu było
forsowanie eksportu (aby pozbyć się zapasów towarów) i ograniczanie
importu. Spowodowało to jednak w skali światowej olbrzymi spadek
obrotów handlu zagranicznego. W 1933 r. spadły one - w ujęciu
wartościowym - do poziomu 36 (jeśli 1928 r. przyjmujemy za 100), przy
czym dla Ameryki Północnej nawet do poziomu 27 (por. rys. 35). Kraje
surowcowe i rolnicze odczuły kryzys handlu zagranicznego najsilniej, ale i
przemysłowe (jak USA) borykały się z popytem na własne wyroby.
Dumping i neoprotekcjonizm. Kraje przemysłowe chcąc zaktywizować
swój eksport stosowały dumping, czyli sprzedaż towarów za granicę poniżej
cen światowych, czasami nawet poniżej kosztów produkcji. Straty
ponoszone przez przedsiębiorstwa rekompensowało państwo przez system
dotacji ze skarbu
państwa bądź przez utrzymywanie na rynku wewnętrznym wyższych cen towaru eksportowanego. W latach kryzysu cena cukru w Niemczech, Czechosłowacji czy w Polsce była czterokrotnie wyższa niż cena eksportowa. Powodowało to - siłą rzeczy - spadek konsumpcji cukru w tych krajach.
Stosowanie dumpingu prowadziło do odradzania się polityki ceł
protekcyjnych, a miejsce polityki wolnego handlu zajmował protekcjonizm
celny (zwany wtedy neoprotekcjonizmem). Nawet Wielka Brytania - bastion
wolnego handlu od połowy XIX w. - wprowadziła w 1931 r. ograniczenia
importu i nałożyła 50% cla na towary, których import uznano za wysoki, w
1932 r. zaś zastosowano powszechną taryfę celną na wszystkie towary.
Niekiedy państwa zawierały umowy o zrównoważonej wymianie towarowej
(umowy clearingowe) bądź o udzielaniu sobie wzajemnych ulg i przywilejów
(kraje Korony Brytyjskiej na konferencji w Ottawie w 1932 r.)
6.
Kryzys walutowy
Fundamentem systemu walutowego po reformach powojennych była waluta
złota (mająca pokrycie w złocie i wymienialna na złoto). Obowiązywała zasada
emitowania tylko takiej ilości banknotów, jaka miała pokrycie w zapasach złota
i walut. Kryzys zburzył powyższe zasady, gdyż złoto odpływało z banków i
trudno było utrzymać odpowiednio duże jego rezerwy (mniejsze dochody z
inwestycji zagranicznych, zawieszenie spłat długów, wycofywanie lokat z
banków). W tej sytuacji załamał się system walutowy, najpierw krajów Ameryki Południowej, a we wrześniu 1931 r. Wielkiej Brytanii. Wobec odpływu
złota z Banku Anglii podjęto decyzję o zawieszeniu wymienialności funta
szterlinga na złoto i obniżono jego złoty parytet. Spowodowało to reakcję łańcuchową w całym świecie. W Stanach Zjednoczonych zawieszono wymienialność dolara na złoto i zmniejszono jego parytet w kwietniu 1933 r.
Niektóre państwa broniły się przed spadkiem wartości waluty przez stosowanie polityki deflacyjnej (sztuczne utrzymywanie wysokiej wartości pieniądza przez obniżanie emisji - odwrotność inflacji). Powodowało to jednak
podrożenie kredytu i utrzymywanie się zastoju gospodarczego.
7.
Kryzys bankowy
Państwa dotknięte kryzysem przeżywały trudności finansowe, gdyż zmniejszyły
się dochody skarbu państwa (z podatków i z własności państwowej). Powodowało to deficyt budżetowy (wydatki przewyższają dochody). Banki znalazły się w sytuacji nader trudnej, wiele z nich - nawet najbardziej godnych
zaufania - ogłaszało niewypłacalność i upadłość. Dla krajów niemieckich i Eu-
ropy Środkowej poważne konsekwencje miało bankructwo banku wiedeńskie
go Kreditanstalt (1931), co podważyło zaufanie do oszczędzania. W krajach
które wcześniej odstąpiły od waluty złotej, kryzys bankowy miał przebieg ła
godny (Wielka Brytania).
8. Demograficzne i polityczne skutki kryzysu
W okresie kryzysu wyraźnie zauważa się zmniejszenie liczby zawieranych mał
żeństw oraz spadek przyrostu naturalnego w krajach uprzemysłowionych. Wy
nikało to ze spadku zatrudnienia, obniżenia dochodów ludności i ogólnej oba
wy przed niepewną przyszłością (por. rys. 36)
stowskie). Jedni i drudzy zaskoczeni rozległością i długotrwałością kryzysu
uznali, że ma on charakter strukturalny, czyli oznacza kres kapitalizmu i w
związku z tym trzeba budować nowe ustroje społeczno-polityczne. W zakresie
realizacji tych celów poglądy lewicy i prawicy były rozbieżne.
Umocnienie faszyzmu włoskiego. Od października 1922 r. rządy sprawowała
partia faszystowska kierowana przez Benito Mussoliniego. Ideologia faszyzmu
stanowiła sprzeciw zarówno wobec demokracji parlamentarnych i pluralizmu
politycznego, jak i wobec socjalizmu, zakładającego wyższość kolektywnych
form życia społecznego. Był to ruch skrajnie antykomunistyczny i nacjonalistyczny, zakładał ekspansję terytorialną w imię korzyści własnego państwa.
Włoskie ambicje kierowały się w stronę Afryki (chęć odwetu za klęskę pod
Aduą w starciu z Abisyńczykami, 1896). Faszyzm przedkładał interesy państwa, jako dobra najwyższego, nad interesy grup społecznych i jednostek. W
imię interesu państwa organizowano wielkie akcje, takie jak bezpłatna praca
(soboty faszystowskie), kampanie zbioru plonów, zbiórki darów, np. kosztowności, dla ojczyzny. Całością życia społecznego kierowała partia faszystowska, która obsadzała i kontrolowała wszystkie instytucje państwowe, kult wodza
(duce) zaś był powszechny, a jego wola wszechwładna.
Zwycięstwo faszyzmu w Niemczech. Model faszyzmu włoskiego znalazł naśladownictwo w Republice Weimarskiej, gdzie w 1920 r. powstała Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza (NSDAP), kierowana od 1921 r.
przez Adolfa Hitlera (1889-1945). Narodowy socjalizm (nazizm) powstał jako
forma protestu przeciwko trudnościom gospodarczym i postanowieniom traktatu
wersalskiego uderzającym w Niemcy. Głosił rasistowską teorię wyższości rasy
aryjskiej, z Niemcami jako rasą panów („nadludzi"), którym przysługuje prawo
do przestrzeni życiowej (Lebensraum), zdobywanej w drodze ekspansji
terytorialnej i podbojów. Głównym wrogiem rasy panów byli Żydzi, stąd
wynikał obsesyjny antysemityzm hitlerowców i dążenie do ostatecznej likwidacji rasy żydowskiej, postrzeganej jako rywal w dziedzinie gospodarczej.
W okresie wielkiego kryzysu demagogiczne hasła nazistów, będące mieszaniną
haseł nacjonalistycznych, rasistowskich i socjalistycznych (krytyka kapitalizmu), znalazły wielu zwolenników. W wyborach 1932 r. odnieśli oni wielki
sukces, zdobywając większość mandatów. Kanclerzem Rzeszy 30 stycznia 1933
r. został Adolf Hitler. Niebawem zakazano działania innych partii politycznych,
zlikwidowano opozycję i związki zawodowe. W sierpniu 1934 r. Niemcy w
referendum nadali Hitlerowi tytuł wodza (Fuhrera), łączący funkcje prezydenta,
kanclerza i szefa partii narodowosocjalistycznej.
Ruchy faszystowskie w innych państwach. W Austrii kanclerz Engelbert Dollfuss (1892-1934) wprowadził rządy dyktatorskie (1933-1934), rozbił robotni-
cze partie lewicowe, wprowadził konstytucję opartą na wzorach faszystowskich,
ale wnet zginął z rąk austriackich hitlerowców, gdyż przeciwstawiał się
włączeniu Austrii do Niemiec. Rządy totalitarne zwyciężyły też w Rumunii i w
Bułgarii.
Umocnienie ruchów lewicowych. W 1931 r. obalono monarchię w Hiszpanii i
ogłoszono republikę. Rozpoczęto tam wiele postępowych reform społecznych.
Partie komunistyczne umacniały się w wielu krajach; bardzo silni byli
komuniści niemieccy kierowani przez Ernsta Thalmanna (1886-1944), rozbici
po przejęciu władzy przez Hitlera.
Kościół katolicki a kryzys. W 1931 r. papież Pius XI (1922-1939) ogłosił encyklikę Quadragesimo anno, w której przedstawił ideę korporacyjnego ustroju
społecznego. Korporacje skupiałyby pracodawców i pracobiorców takich
samych zawodów. Wszyscy oni powinni działać na rzecz dobra wspólnego. W
ten sposób walka klas może zostać zastąpiona solidaryzmem społecznym,
kapitał i praca zaś mogą zgodnie współdziałać. Zasady katolickiego korporacjonizmu znalazły zastosowanie w Portugalii, we Włoszech zaś jego odmianę tzw. korporacjonizm autorytarny - propagował Mussolini.
III. Druga wojna światowa i jej skutki (1939-1946)
1. Ekonomiczne przesłanki wybuchu wojny
Po podboju Czechosłowacji Hitler wypowiedział 28 marca 1939 r. pakt o nieagresji z Polską i przygotowywał się do wojny. Demokracje zachodnie (Francja,
Wielka Brytania) udzieliły - co prawda - Polsce gwarancji, ale nie były do
wojny przygotowane. jNiemcy były natomiast nie tylko znakomicie uzbrojone,
ale zabory terytorialne 1938 r, i początku 1939 r. powiększyły ich potencjał o
przemysł austriacki i czeski. Siły militarne Związku Radzieckiego były
osłabione „czystkami" stalinowskimi i na razie Stalin nie traktował poważnie
rozmów wojskowych z Francją i Wielką Brytanią latem 1939 r. w sprawie
utworzenia koalicji antyhitlerowskiej. Dyplomacja radziecka przyjęła za to
propozycję Hitlera o zawarciu paktu o nieagresji (23 sierpnia 1939 r. - pakt
Ribbentrop-Molotow). W istocie rzeczy był to pakt o współpracy, dzielący
Europę Wschodnią na strefy wpływów radzieckich i niemieckich. Połowa
Polski, Finlandia, republiki nadbałtyckie oraz część Rumunii znalazły się w
strefie radzieckiej j Związek Radziecki udostępnił Niemcom swoje zasoby
surowcowe; 1 min ton zboża, 900 tys. ton ropy naftowej, wielkie ilości rudy
żelaza, miedzi, magnezu itp. wzbogaciło potencjał wojenny III Rzeszy.
Hitler traktował pakt ze Stalinem koniunkturalnie, jego
dalekosiężnym celem było rozbicie komunizmu i w tym celu musiał mieć
- po podbiciu Polski - bezpośredni kontakt terytorialny ze Związkiem
Radzieckim. Niemcy liczyły również na ponowny podział kolonii
angielskich i francuskich w Afryce między nich i Włochy; kolonie
azjatyckie przypaść miałyby Japonii.
W dziedzinie militarnej wojny lokalne, w których brały udział
wojska niemieckie, włoskie oraz japońskie (Hiszpania, Chiny, Abisynia),
pozwoliły zarówno na wypróbowanie nowych broni (np. lotnictwa
szturmowego), jak i nowej taktyki wojennej. Testy te wypadały na
korzyść armii państw faszystowskich.
2. Przebieg wojny
Wojna rozpoczęła się zmasowanym uderzeniem niemieckich armii na
Polskę (1 września 1939). Mocarstwa zachodnie nie przyszły Polsce z
pomocą, 17 września 1939 r. natomiast Armia Czerwona zajęła
wschodnie tereny II Rzeczypospolitej i Polska znalazła się pod okupacją
dwóch złączonych paktem Ribbentrop-Mołotow mocarstw. Na przełomie
1939 r. i 1940 r. ZSRR uderzył na Finlandię, uzyskując - po ciężkiej
przeprawie - pewne zdobycze terytorialne.
Do końca 1942 r. III Rzesza odnosiła znaczne sukcesy
militarne, opierając się na wypróbowanym dawniej wzorcu „wojny
błyskawicznej" (Blitzkrieg). Wiosną 1940 r. Niemcy podbiły Danię,
Norwegię, Holandię, Luksemburg, Belgię i Francję. W sierpniu 1940 r.
rozpoczęły powietrzną bitwę o Anglię. Wyko-
rzystując pomyślną sytuację polityczną, ZSRR anektował republiki nadbałtyckie (Litwę, Łotwę, Estonię) oraz rumuńską Besarabię i Bukowinę.
W kwietniu 1941 r. Niemcy zaatakowały Jugosławię i Grecję, a 22 czerwca
1941 r. - Związek Radziecki. W końcu 1941 r. państwa faszystowskie osiągnę>zczyt ekspansjonizmu: Niemcy po wielkich zwycięstwach nad wojskami radzieckimi atakowali Moskwę, Japończycy zaś rozbili amerykańską flotę Pacyfiku
w bazie Pearl Harbour na Hawajach (7 grudnia 1941) i ruszyli na Filipiny,
Indochiny i Indonezję. Latem 1942 r. Niemcy - zmuszeni do odstąpienia od Moskwy
- dotarli do Kaukazu i pól naftowych nad Morzem Kaspijskim; pod
Stalingradem - jesienią tego roku - rozpoczęła się bitwa decydująca o losach
niemieckiego frontu wschodniego.
Terenem działań wojennych stała się też w 1942 r. Afryka Północna, gdzie
wspomagane przez Włochów dywizje niemieckie zagroziły angielskiemu Egiptowi i
Kanałowi Sueskiemu.
Pod koniec 1942 r. nastąpił zwrot w losach wojny. Amerykanie i Anglicy
wyparli Niemców z Afryki, do zdecydowanej ofensywy przeszła flota amerykańska
na Pacyfiku, pod Stalingradem zaś otoczona armia niemiecka skapitulowała (2
lutego 1943). W ciągu 1943 r. Rosjanie uzyskali zdecydowaną przewagę na froncie
wschodnim, alianci wylądowali na Sycylii, Amerykanie poczęli wyzwalać
wyspy Pacyfiku.
Na początku 1944 r. armie radzieckie przekroczyły granice przedwojennej
Polski, a 6 czerwca 1944 r. alianci (Anglicy i Amerykanie) - przez lądowanie w
Normandii - stworzyli drugi front na zachodzie. Latem 1944 r. armie radzieckie
doszły do Wisły i po rozpoczęciu decydującej ofensywy 12 stycznia 1945 r.
wyzwoliły resztę ziem polskich, a wczesną wiosną przekroczyły granice Rzeszy.
Jednocześnie na zachodzie alianci po sforsowaniu Renu zajmowali zachodnie
Niemcy i dotarli do Łaby. Zdobycie Berlina 2 maja 1945 r. i kapitulacja III
Rzeszy (8 maja 1945) zakończyły wojnę w Europie.
Na Dalekim Wschodzie wojna przedłużyła się. Japonia po atomowym
bombardowaniu Hiroszimy (6 sierpnia 1945) i Nagasaki oraz przystąpieniu do
wojny z nią ZSRR (8 sierpnia) podpisała akt bezwarunkowej kapitulacji (2
września 1945).
3. Charakter wojny
Główne cechy działań militarnych. Zalicza się do nich:
* długotrwałość;
* wielki zasięg geograficzny;
* maksymalne zaangażowanie potencjału ludzkiego;
* wykorzystanie nowoczesnych środków walki.
Skutkiem wojny były wielkie straty wśród ludności (wynikające rów z
ludobójczej polityki ludnościowej) oraz olbrzymie straty materialne.
Wojna toczyła się prawie 6 lat. Uczestniczyło w niej ponad 60 pańsrt a
działania wojenne objęły bezpośrednio 40 państw na trzech koi tach.
Największym polem bitwy była Europa, a przez wiele krajów przez Polskę,
wojna przetaczała się dwukrotnie. Utworzone zostały front) o nie spotykanej
dotąd rozległości: latem 1944 r. armie radzieckie nacierały na szerokości ok. 2500
km - od Oceanu Lodowatego do Morza Adriatyckiego.
Poziom mobilizacji ludzi osiągnął również nie notowaną w dziejach dotychczasowych wojen wielkość. Ogółem pod bronią stanęło 110 min żołnie rzy (dla
porównania - w pierwszej wojnie 70 min). Liczebność armii gló mocarstw była
następująca:
*
Francja - 5 min;
*
Wielka Brytania - 4,6 min;
*
Niemcy - 10,2 min;
*
ZSRR -11,4 min;
*
USA - 12,1 min.
Oznaczało to dla niektórych państw (Niemcy) pełne wyczerpanie zasobów
ludzkich zdolnych do służby wojskowej. Militarne zaangażowanie części państw
powiększane było przez istnienie regularnej, nieraz bardzo liczebnej partyzantki
(ZSRR, Polska, Jugosławia).
(Technika wojenna osiągnęła wysoki stopień nowoczesności. Główną roi;
odegrały: lotnictwo bombardujące dalekiego zasięgu, lotnictwo myśliwskie oraz
broń pancerna (wielkie bitwy czołgów i dział pancernych - np. pod Kuskiem latem
1943 r.), okręty podwodne i lotniskowe. Pod koniec wojny Stany Zjednoczone użyły
dwóch bomb atomowych, co otworzyło w wojskowości erę nuklearną. Po raz
pierwszy na wielką skalę działania wojenne został) skierowane na zniszczenie
zaplecza gospodarczego przeciwnika i wielkich miast (naloty aliantów na obiekty
przemysłowe i miasta niemieckie - Drezno. Hamburg, Berlin). Użyta została
również broń rakietowa (niemieckieVI i V-2 do ostrzeliwania Londynu oraz
radzieckie wyrzutnie małego zasięgu -katiusze).
Konwersja gospodarki. Wszystkie powyższe czynniki wywołały w gospodarce państw
walczących skutki znane już z pierwszej wojny światowej, tyle że teraz uległy one
zwielokrotnieniu. Potrzeby materialne frontów prowadzili do powoływania
systemów gospodarki wojennej, które miały zapewnić zwycięstwo przez uzyskanie
przewagi militarnej nad przeciwnikiem. Środkami realizacji tego celu były:
1) maksymalna produkcja wojenna (broni i zaopatrzenia armii; por. tabl. 15);
) gromadzenie niezbędnych surowców strategicznych (autarkia surowcowa);
3) mobilizacja siły roboczej (dla potrzeb frontu i produkcji wojennej).
Przestawieniu
gospodarki
na
tory wojenne
(tzw.
konwersja)
towarzyszy! interwencjonizm państwowy, przekształcający się w gospodarkę
kierowaną Niepowodzenie planów wojny błyskawicznej przeciw ZSRR w
grudniu 1941 r. zdecydowało o nasileniu produkcji wojennej Rzeszy} Po klęsce
stalin-gradzkiej rząd hitlerowski ogłosił tzw. wojnę totalną (Totalkrieg).
Oznaczało to, że każdy dorosły obywatel zobowiązany był bądź do służby w
wojsku, bądź do pracy na rzecz frontu.(9graniczona została drastycznie
produkcja dla celów cywilnych, przemieszczano robotników z zakładów
cywilnych do zakładów zbrojeniowych, wprowadzono przymus pracy. Ten
wysiłek spowodował, że produkcja zbrojeniowa Niemiec w końcu 1943 r.
przekraczała czterokrotnie poziom z końca 1939 n|Nie uchroniło ich to jednak
od
niepowodzeń
na
wszystkich
frontach,
gdyż
kraje
sprzymierzone
produkowały jeszcze szybciej i więcej. Wraz z utratą krajów okupowanych i
zacieśnianiem się wokół Niemiec pierścienia wojsk koalicyjnych poczęło
brakować
surowców^łLotnictwo
alianckie
dokonywało
niszczycielskich
nalotów na obiekty przemysłowe oraz miasta będące skupiskami ludności
robotniczej .^W związku z tym Niemcy część aparatu produkcyjnego
instalowali w nieczynnych kopalniach, tunelach kolejowych, kamieniołomach
itp. Wąskim gardłem produkcji wojennej stała się siła robocza. W czasie wojny
nastąpił nieunikniony konflikt między potrzebami sił zbrojnych i przemysłu
wojennego. Chcąc zatem powiększać armie należało zatrudniać w gospodarce
obcą siłę roboczą. Reżim hitlerowski zastosował metody pracy przymusowej w
rolnictwie i w fabrykach. Pracowali tam robotnicy z krajów okupowanych,
jeńcy wojenni, więźniowie obozów koncentracyjnych. W końcu 1944 r. na
potrzeby Rzeszy pracowała, często w nieludzkich warunkach, olbrzymia armia
(8 milionów!) pracowników przymusowych. Niemcy werbowali robotników
również z krajów neutralnych, ale nie zdecydowali się na mobilizację do pracy i
armii kobiet.
Od połowy 1944 r. przemysł Niemiec uległ dezorganizacji; załamała
się produkcja zbrojeniowa. Naloty alianckie przynosiły nie tylko wielkie straty,
ale także negatywnie wpływały na morale ludności. Olbrzymi nalot na Hamburg
nocą z 27 na 28 lipca 1944 r. zniszczył 214 tys. domów (z ogólnej liczby 414
tys.), 4301 fabryk (z 9592 istniejących), zginęło 40 tys. ludzi. Bombardowanie
Drezna nocą z 13 na 14 lutego 1945 r. (nie był to ośrodek przemysłowy)
pochłonęło 135 tys. ofiar i doprowadziło do prawie całkowitej zagłady miasta.
Ostateczna klęska militarna Rzeszy, w następstwie tak daleko posuniętej
destrukcji gospodarki, była nieunikniona?!
5. Gospodarka wojenna Wielkiej Brytanii
Anglia była w stanie wojny z Niemcami od 3 września 1939 r., ale nie podjęła
żadnych działań zbrojnych, gdyż nie była do wojny przygotowana. Dopiero
klęska Francji w czerwcu 1940 r. oraz porażka korpusu angielskiego pod
Dunkierką zmusiły rząd brytyjski do przygotowań wojennych. Urzędujący od
maja 1940 r. premier Winston Churchill (1874-1965) stworzył gabinet wojenny, który opracował program przyspieszonej militaryzacji gospodarki.
Przede wszystkim przestawiono na tory wojenne przemysł: na dużą
skalę ruszyła produkcja czołgów, samolotów (bardzo dobre konstrukcje) i
łodzi podwodnych. Wyspy chronione były przed bezpośrednią inwazją wroga,
ale bardzo słabym punktem gospodarki brytyjskiej było uzależnienie od
dostaw surowców i żywności drogą morską z kolonii. Niemcy jeszcze z
pierwszej wojny światowej znali ten słaby punkt i teraz postanowili, przy
użyciu łodzi podwodnych i lotnictwa, sparaliżować angielski transport morski
poprzez niszczenie brytyjskich statków handlowych (tzw. bitwa o Atlantyl^^Jtraty angielskie były początkowo bardzo duże, ale konsekwentna rozbudowa
floty wojennej (niszczycieli łodzi podwodnych, lotniskowców) i zastosowanie
metody konwojów (ochrona flotylli handlowej przez okręty wojenne)
przyczyniły się do utraty niemieckiej przewagi i zapewnienia ciągłości dostaw
z terytoriów zamorskich. Pochodziły one głównie ze Stanów Zjednoczonych,
które od jesieni 1941 r. udzielały Anglii wydatnej pomocy finansowej i w
zaopatrzeniu
(uzbrojenie,
produkty
naftowe,
surowce
strategiczne,
samochodyj} ; (Niezależnie od zaopatrzenia zewnętrznego rozwinięto na
wyspach intensywnie rolnictwo. Obszar zasiewów powiększył się tu w czasie
wojny o 66%, głównie kosztem pastwisk, ale także parków miejskich i pól
golfowych. Efekty tych poczynań były znaczące: podwojono uprawę zbóż i
ziemniaków. W sumie sytuacja żywnościowa Anglików uległa jedynie
nieznacznemu pogorszeniu w porównaniu z okresem przedwojennym"^
/Wielkiego wysiłku dokonano w dziedzinie mobilizacji siły roboczej: zwiększono długość dnia roboczego, przenoszono robotników do zakładów przemysłu wojennego, zatrudnianio masowo kobiety (obowiązek pracy dotyczył
kobiet niezamężnych od 18 do 40 roku życia; pracę podjęło też 50% mężatek).
|Vojna wyraźnie pogorszyła sytuację Wielkiej Brytanii w handlu zagranicznym. Wzrosło zadłużenie kraju i to zarówno wewnętrzne (tzw. dług państwowy), jak i zagraniczne (w USA).] Imperium brytyjskie dość wyraźnie uzależniło się od gospodarki amerykańskiej: pozbywało się na jej rzecz inwestycji
zamorskich, rezerw złota, traciło rynki zbytu. Jednocześnie w koloniach narastały ruchy narodowowyzwoleńcze, które nasiliły się szczególnie podczas
walk przeciw okupantowi japońskiemu. Wyraźnie wzrosło znaczenie takich
części składowych Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, jak Kanada czy
Australia.
6. Gospodarka wojenna Stanów Zjednoczonych
r.
[Do wojny Stany Zjednoczone przystąpiły w grudniu 1941 r., po japońskim ataku na Hawaje. Jednak już w marcu tego roku prezydent Roosevelt podpisał
umowę o pożyczce i wynajmie (tzw. Lend-lease Act), według której USA mo-
gły udzielać pożyczek i wynajmować sprzęt krajom, których obrona miała znaczenie dla amerykańskiej racji stanu. Jako pierwsze pomoc taką otrzymały
Chiny i Wielka Brytania, następnie (po 22 czerwca 1941) Związek RadzieckijUstawa działała do marca 1945 r., Stany udzieliły wsparcia 42 krajom koalicji w wysokości 50,6 mld dolarów, z czego 31 mld przypadło na Wielką Brytanię im.in. 25 tys. czołgów i ponad 50 tys. samolotów), 11 mld otrzymał
ZSRR.j Dostawy, poza bronią, obejmowały też surowce, żywność i sprzęt inwestycyjny.
Po wybuchu wojny z Japonią (Niemcy wtedy też wypowiedziały
wojnę Stanom) wielki potencjał ekonomiczny USA począł być przestawiany na
tory wojenne. Zbudowano szybko bardzo liczebną armię (przed wojną mocarstwo to Dosiadało zaledwie 130 tys. żołnierzy i nie dysponowało bronią pancerną).^ latach 1940-1944 produkcja przemysłowa Stanów podwoiła się, ale
produkcja zbrojeniowa wzrosła aż trzynastokrotnie!
Już w 1942 r. Stany produkowały więcej środków walki niż wszystkie
państwa faszystowskie razem wzięte (por. rys. 44),/Budowę nowych zakładów
zbrojeniowych finansowało państwo, natomiast prawie cała produkcja zbro-
jeniowa pochodziła z zamówień rządowych składanych prywatnym koncernom. ^Rozwój przemysłu wojennego pozwolił na całkowite zlikwidowanie
bezrobocia (jeszcze w 1940 r. było tu ok. 0,5 min bezrobotnych). Bardzo
pomyślnie rozwijała się energetyka, produkcja aluminium, hutnictwo żelaza,
wydobycie ropy naftowej i węgla, produkcja kauczuku syntetycznego. W
szybkim tempie zbudowano potężną flotę wojenną i handlową, która
zdecydowała zarówno o wynikach wojny na Pacyfiku, jak i o dostawach
towarów do krajów sojuszniczych.
Pomyślną koniunkturę przeżywało rolnictwo amerykańskie, które ostatecznie wyszło z kryzysu. Wojna nie wpłynęła zasadniczo na obniżenie poziomu życia ludności USA, nie znano tu zjawiska reglamentacji towarów żywnościowych. Ograniczono jednak bądź zlikwidowano produkcję niektórych
artykułów luksusowych (np. roczna produkcja samochodów osobowych spadla
do 600 sztuk - całe moce przemysłu samochodowego wykorzystano do
produkcji pojazdów wojskowych, głównie czołgów oraz samochodów terenowych - jeepów).
Wobec zmobilizowania olbrzymiej dwunastomilionowej armii narastały
trudności z zapewnieniem siły roboczej dla przemysłu. W tej sytuacji sięgano
po rezerwy (młodociani, emeryci, robotnicy z krajów neutralnych, kobiety).
^Olbrzymi potencjał gospodarczy Stanów Zjednoczonych został w latach
wojny przekształcony w potęgę militarną. Pod ciosami armii amerykańskich
padła Japonia, walnie też przyczyniły się one - udziałem sił zbrojnych, dostawami towarowymi i finansowym wsparciem - do klęski Niemiec hitlerowskich.
7. Gospodarka wojenna Związku Radzieckiego
Do końca 1941 r. udane uderzenia wojsk niemieckich spowodowały, że pod
■Okupacją znalazła się europejska część ZSRR zamieszkana przez 40% ogółu
ludności, dająca 33% produkcji przemysłowej i 38% produkcji zbóza.1 W
pierwszych miesiącach wojny dokonano decydującej dla dalszych losów wojny
ewakuacji ok. 1500 zakładów przemysłowych z terenów zagrożonych okupacją
na Ural, Syberię i do Azji Środkowej. Radziecki system gospodarczy był w
końcu 1941 r. w stanie zupełnej dezorganizacji, a sytuacja militarna była
arcytrudna. Nastąpił poważny spadek produkcji przemysłowej, szczególnie
spadło wydobycie węgla i produkcja stali - ważnych surowców strategicznych
(w 1942 r. wyprodukowano 8,1 min ton stali w porównaniu z 18,3 min ton w
1940 r.). Produkcja żywności nie starczała na zaopatrzenie armii i dla ludności
cywilnej.
Po chwilowym załamaniu Józef Stalin przystąpił do zorganizowania
obrony i przestawienia gospodarki na tory wojenne. W tym celu 30 czerwca
1941 r. powołano Państwowy Komitet Obrony kierowany przez Stalina.
Wszystko
podporządkowane zostało sprawom obrony, zarządzanie gospodarką maksymalnie scentralizowano, wszystkie działania militarne i ekonomiczne musiały
uzyskać aprobatę Stalina. Zarządzał on woluntarystycznie - nie ruszając się z
Kremla - wszystkimi działami produkcji oraz ruchami wojsk, nierzadko na
poziomie pułku. Zawarcie paktu o nieagresji z Japonią wiosną 1941 r. pozwoliło
na ściągnięcie do obrony Moskwy dywizji syberyjskich, pomoc sprzętowa USA
nadeszła w porę i 6 grudnia 1941 r. oddziały radzieckie pod Moskwą przeszły do
kontrofensywy. Stolica została obroniona i wiadomo było, że niemiecki Blitzkrieg
się nie udał.
Pomyślnie przeprowadzona akcja ewakuacyjna oraz gwałtowny rozwój inwestycji zbrojeniowych poczęły owocować już w pierwszej połowie 1942 r.
Maksymalna produkcja środków walki przypada na lata 1943-1944. Ilość wyprodukowanego sprzętu wojennego w ZSRR zdecydowanie przewyższała
produkcję niemiecką. Wysoka była jakość broni pancernej (czołg T-34) i lot-
nictwa (seria samolotów bojowych Jakowlewa), zastosowano także broń rakietową (katiusze). Z chwilą odwrotu nieprzyjaciela - od początku 1943 r. odbudowywano przemysł na terenach wyzwolonych i uruchamiano nowe zakłady produkcyjne.
Przewaga gospodarcza Związku Radzieckiego wynikała z aktywizacji
gospodarczej regionów dotychczas zaniedbanych, a bogatych w surowce (Syberia - na jej teren wyruszyły liczne ekipy geologiczne), z poszerzenia bazy surowcowej (pozyskiwanie metali kolorowych z pobojowisk) i nie spotykanej
gdzie indziej mobilizacji siły roboczej. Pewne znaczenie należy też przypisać
wykorzystaniu siły roboczej wielkich rzesz więźniów skupionych w lagrach
oraz pracy jeńców wojennych (niemieckich).
Potencjał militarny ZSRR wspomagały Stany Zjednoczone dostawami
w ramach Lend-lease Act, które wyniosły 11 mld dolarów, a złożyło się na nie 18
tys. samolotów, 7,5 tys. czołgów, ponad 400 tys. ciężarówek i 4,4 min ton
żywności. Dostawy amerykańskiego sprzętu wojskowego dostarczane były wieloma
drogami: przez porty w Archangielsku i Murmańsku, przez Zatokę Perską,
Morze Czarne, Syberię i Daleki Wschód.
Dramatycznie przedstawiały się w czasie wojny możliwości radzieckiego
rolnictwa: utracono urodzajne ziemie ukraińskie, brakowało na wsiach męskiej
siły roboczej i siły pociągowej. Ciężar produkcji rolnej spadł na kobiety,
emerytów i młodocianych; organizowano też pomoc ludności miejskiej do pracy
na roli w okresach ważnych prac polowych, wykorzystywano więźniów i
jeńców. Mimo tych wysiłków w 1943 r. wyprodukowano jedynie 31% zboża w
porównaniu z 1940 r., a w 1944 r. - połowę. Jeszcze poważniejszy byl spadek
produkcji zwierzęcej.
Ponieważ przyjęto - co zrozumiałe - jako priorytet wyżywienie armii, ludność
cywilna została objęta systemem kartkowym (wojenna aprowizacja). Racje
żywnościowe w miastach kształtowały się na poziomie minimum biologicz
nego i ograniczyły się praktycznie do chleba o bardzo złej jakości. Wielkość
przydziału chleba uzależniona była od miejsca zatrudnienia (preferowano
przemysł wojenny), wydajności pracy i stanu rodzinnego (starano się
chronić dzieci i kobiety w ciąży). Najbardziej tragiczna sytuacja
żywnościowa panowała w oblężonym Leningradzie, gdzie w listopadzie i
grudniu 1943 r. przydziały kartkowe wynosiły 125 gramów chleba dziennie
na jedną osobę; liczbę ofiar głodu szacuje się tam na 640 tys. osób.
( Wojenne zarządzanie siłą roboczą przyjęło w Związku Radzieckim różnorodne formy. Obejmowały one przymus pracy, aktywizację zawodową kobiet, młodocianych i emerytów, różne formy szkolenia zawodowego. W
fabrykach zbrojeniowych powszechnie pracowały nawet dzieci. Posunięcia te
pozwoliły na mobilizację mężczyzn do armii. Mimo to w 1944 r.
zatrudnienie w gospodarce narodowej osiągnęło zaledwie 76% stanu
przedwojennego.
8. Straty i zniszczenia wojenne
Straty ludnościowe. Nie spotykany w dotychczasowej historii ludzkości
zakres zniszczeń wojennych wynikał przede wszystkim z charakteru działań
wojennych („wojna maszynowa", bombardowania, atakowanie zaplecza).
Jednocześnie państwa faszystowskie prowadziły celową ludobójczą politykę
(obozy koncentracyjne, eksterminacja Żydów i Romów), w Związku
Radzieckim zaś żołnierze byli często posyłani do walki bez należytego
przygotowania, a tzw. wrogowie ludu wysyłani do łagrów czy przesiedlani na
inne terytoria za rzeczywistą lub podejrzewaną współpracę z Niemcami.
Ogólne straty ludzkie szacuje się na 50 min osób, z czego na
poszczególne państwa przypada:
* Związek Radziecki - 20 min (7,5 min na frontach);
*
-
P
6
*
o
l
m
C
2
*sh
-i
*k
-,n
i
2
*Jan
-1
W
0,(
u*y
-m
iF
,
o
07
gU
i
*reoS
-,6k
n
0
las
5.m
A
*k
-,
m
nł
*C
-0i3
i,(1
*caza
-m
n
t
N
9
n
1
i;y
2
Jejw
1
iB
;,m
W
0
n
caia
1
,%
il
erł
7
W
bilans
strat
,5
;k ludzkich należy wpisać także rzesze inwalidów wojennych,
pham
oyo
9n
n
;o
c
m
t
a
csn
ofiary
ludobójczych
eksperymentów w obozach koncentracyjnych i ofiary atom
yha
i
ił
im
n
no
y
i
mowych
atakównf;ana miasta japońskie.
a
i
w
;nr
.o
aa
f
n
c
r
t
j
o
a
a
W stosunku
do ogółu ludności (według stanu przedwojennego) najbarn
c
t
h
dziej ucierpiała aludność Polski (22% ogółu mieszkańców), na drugiej pozycji
)
c
;
h
znalazły się Jugosławia
i ZSRR (po 10,8%).
)
;
Straty materialne. Były one po obu walczących stronach olbrzymie. Oszacowano je na 1380 mld dolarów (według siły nabywczej dolara z 1938 r.). Z tego
straty ZSRR wynosiły 128 mld dolarów, Polski - 30 mld, Francji - 23 mld, Jugosławii - 12 mld (por. tabl. 16). Z krajów pozaeuropejskich najbardziej zdewastowane były Chiny. W przeliczeniu na jednego mieszkańca największe były
straty Polski - 621 dolarów i Jugosławii - 601 dolarów. W Niemczech bardzo
zniszczone były szlaki komunikacyjne i niektóre duże miasta (Berlin. Hamburg,
Drezno), natomiast zakłady przemysłowe poniosły mniejsze straty. Ogrom strat
Związku Radzieckiego obrazuje zburzenie 1710 miast i 70 tys. Wsi Europa wyszła z
drugiej wojny światowej z poważnym uszczerbkiem sit demograficznych i
ekonomicznych. Natomiast państwa pozaeuropejskie, wyjąwszy Japonię i
Chiny, nie zostały dotknięte bezpośrednimi skutkami wojny. Po raz drugi w
ciągu połowy wieku wojna spowodowała niebywały wzrost gospodarczy i
umocnienie się Stanów Zjednoczonych jako mocarstwa ekonomicznego i
politycznego.
9. Powojenne urządzenie świata
Teheran 1943 r. Czołową rolę w walce z państwami Osi (tak nazywano sojusz
Niemiec, Włoch i Japonii) odegrały Wielkia Brytania, Stany Zjednoczone
tynem), Czechosłowacji (część kraju sudeckiego) i Związku Radzieckiego (północna
część Prus Wschodnich z Królewcem). Ustalono, że ostateczne wytyczenie
zachodnich granic Polski nastąpi w przyszłym traktacie pokojowym z Niemcami,
do tej pory zaś tzw. Ziemie Odzyskane miały się znajdować pod polską
administracją. W niemieckich czterech strefach okupacyjnych oraz w Berlinie
(również podzielonym na'4 strefy) powołano zarządy wojskowe. które miały
realizować
tzw.
4xD:
demilitaryzację,
denazyfikację
(likwidację
partii
nazistowskiej), dekartelizację (likwidację karteli w przemyśle) i demokratyzację.
Zdecydowano o ściganiu i sądzeniu zbrodniarzy wojennych oraz określono
wielkość reparacji wojennych. Każde mocarstwo miało uzyskać część majątku
niemieckiego w swej strefie, nadto ZSRR otrzymywał jeszcze 25% zbędnego do
produkcji pokojowej wyposażenia ze stref zachodnich-z całości reparacji miał
jednak 15% przekazać Polsce. Podjęta została decyzja o zorganizowaniu
przesiedlenia ludności niemieckiej z terytorium Polski, Czechosłowacji i Węgier.
Uznany został polski Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej.
Konferencja poczdamska była podsumowaniem wojennej współpracy mocarstw, ale sygnalizowała już narastające rozbieżności między partnerami zachodnimi (Truman - inaczej niż Roosevelt - prezentował nieufność w stosunku do
Stalina) a Związkiem Radzieckim.
Paryskie traktaty pokojowe. Konferencja pokojowa obradująca w Paryżu (29
lipca-15 października 1946) zakończyła się podpisaniem 10 lutego 1947 r. traktatów
pokojowych z pięcioma europejskimi sojusznikami Niemiec: Bułgarią, Finlandią,
Rumunią, Węgrami i Włochami. Traktaty dokonywały następujących zmian
terytorialnych:
*
Austria - została oddzielona od Niemiec i objęta okupacją czterech
mocarstw;
*
Bułgaria - wróciła do granic sprzed wojny, ale zachowała południową
Dobrudzę zabraną Rumunii w 1940 r.;
*
Finlandia - utraciła na rzecz ZSRR górniczy okręg Petsamo, część
Karelii i musiała wydzierżawić na 50 lat bazę morską Porkkala;
*
Rumunia - odzyskała kosztem Węgier Siedmiogród, lecz utraciła
na rzecz ZSRR Besarabię i północną Bukowinę oraz Dobrudzę
południową na rzecz Bułgarii;
*
Węgry - oddały Rumunii część Siedmiogrodu oraz utraciły część
Słowacji z Koszycami i zachodnią Ruś Podkarpacką na rzecz
Czechosłowacji;
Włochy - musiały oddać wszystkie tereny podbite przez Mussoliniego
w Europie, niezależność uzyskała Etiopia (dołączono do niej włoską Erytreę),
Libia zaś stała się protektoratem brytyjskim. Niezależnie od zmian granic
wszystkie państwa satelickie Rzeszy miały płacić reparacje wojenne i
ograniczyć stan liczebny armii.
Japonia. Japonia 2 września 1945 r. podpisała akt bezwarunkowej kapitulacji i
przeszła pod okupację amerykańską. Straciła wszystkie nabytki terytorialne oraz
musiała oddać Związkowi Radzieckiemu południowy Sachalin i Wyspy
Kurylskie. Państwa zachodnie zawarły z Japonią osobny pokój w 1951 r., w
1956 r. zaś Japonia i ZSRR podpisały deklarację o zakończeniu stanu wojny
między nimi.
*