Choroby wektorowe

Choroby wektorowe.
Profil chorób zakaźnych, ich rozwój, ich obraz kliniczny i stopień narażenia na nie ulega i
będzie ulegał w przyszłości stałej ewolucji. Do naturalnej biologicznej ewolucji w zakresie
zagrożeń infekcyjnych dochodzą nowe zagrożenia związane z migracją ludzi w dotychczas
niespotykanej skali.
Choroby wektorowe - rożne choroby zakaźne wywoływane przez patogeny przenoszone
przez biologicznych pośredników, żywych przenosicieli czyli wektory chorób, głownie
stawonogi (muchy, komary, wszy, pchły, kleszcze), a także przez gryzonie.
Dżuma - czarna śmierć - wybucha w Azji Środkowej w 1346 r. i przez jedwabny szlak
dostaje się na Krym i statkami dalej w „stary” świat,- w ciągu 6 lat w XIV wieku przyczynia
się do śmierci ok. 50% ówczesnej populacji Europy, - daje to spadek ogólnoświatowej
ówczesnej liczebności ludzkiej z ok. 450 mln do ok. 350 mln,- zaraza powraca sporadycznie
do Europy aż do XIX wieku. Wg WHO ostatnie ognisko dżumy odnotowano w Peru w 2010
roku, kiedy zarażonych zostało 12 osób. Ostatnia ofiara śmiertelna dżumy - sierpień 2013 r. 15-letni chłopiec z Kirgistanu.
Wektor: pasożytujące m.in. na szczurach śniadych pchły Xenopsylla cheopis, przenoszące
pałeczkę dżumy - Yersinia pestisie
Wektory:
komary (Culicidae) - rozprzestrzeniają m.in. malarię, dengę żołtą febrę, filariozy,
lejszmaniozy, rożne zapalenia mózgu, papatacci ...
muchy (Muscidae) - przenoszą m.in. śpiączkę afrykańską,
czarne meszki (Simuliidae) – wektory onchocerkozy (ślepota rzeczna),
muchówki (Diptera) – roznoszą pierwotniaki wywołujące leiszmaniozy i inne pasożyty,
pchły (Siphonaptera) - przenoszą tasiemce oraz zarazki tularemii,zapaleń mozgu, boreliozy,
w przeszłości także dżumy,
wszy (Anoplura) – roznoszą rożne odmiany tyfusow i boreliozę,
pluskwy (Cimicidae) – wektor trypanosomatozy Chagasa,
kleszcze (Ixodoiea i in.) – na świecie wektory ok. 70 różnych chorób niebezpiecznych dla
człowieka,
gryzonie (różne gatunki) – tu m.in. gorączka Hanta...
Kogo gryzą kleszcze, pchły, wszy ??A kogo komary (także meszki i
jusznice)
Idealna ofiara komara to blondynka w ciąży, ćwicząca na świeżym powietrzu w czarnym,
granatowym lub czerwonym dresie. Sprzyja ukąszeniom: szybka przemiana materii,
potliwość (kwas mlekowy i mocznik), grupa krwi „0”, kolonizacje skóry Staphylococcus
epidermidis, blond włosy, pogoda ciepła i wilgotna.
Z polskich 20 gatunków kleszczy (spośród 800 występujących na świecie) najważniejsze
znaczenie ma kleszcz pospolity (zaroślowy) - Ixodes ricinus. Jest w Polsce wektorem u ludzi
i zwierząt: gorączki Q, odkleszczowego zapalenia mózgu, boreliozy,tularemii, brucelozy,
różycy, tężca. W Polsce występuje 47 gatunków komarów (z 2700 na świecie). W niektórych
latach i na niektórych terenach ich występowanie może osiągnąć nasilenie plagowe, co
zwiększa ryzyko przenoszenia chorób. Główne „polskie” wektory chorób to:
- komar brzęczący (Culex pipiens pipiens)
– wektor boreliozy i dirofilarioz,
- komar widliszek (Anopheles maculipennis, oraz A. atroparvus, A. messeae, A. claviger
i A. plumbeus)
- wektor malarii i dirofia, babeszjozy, erlichiozy
Choroby wektorowe – 1.
- kzm - odkleszczowe (wczesnoletnie) zapalenie mózgu
- borelioza - krętkowica kleszczowa, choroba z
- tularemia
- bruceloza
- różyca
- tężec
- bartoneloza
Borelioza
W wywiadzie chory może nie podawać być jako takiego kontaktu z kleszczem i ze zwierzyną
(dziką i domową),żywą lub ubitą, także przechowywaną i przewożoną(myślistwo, masarstwo)
i poprzez obieloną skórę, koc, wykładzinę, dywan, odzież – gdzie „ukrył się” kleszcz.
Rumień wędrujący (EM) ma tylko ok. 60 – 65 % osób zakażonych Borrelią. Do 50% chorych
zaprzecza ugryzieniu przez kleszcza. Istotna jest rola także postaci pośrednich – nimfy i larwy
kleszczy – także groźnych dla człowieka. Wg rożnych danych innym wektorem krętka
boreliozy mogą być komary Culex pipiens – ok. 2% osobnikó zakaża.
KZM
Kleszczowe (odkleszczowe) zapalenie mózgu = arbowirusowe zapalenie mózgu =
wczesnoletnie zapalenie mózgu. Choroba powodowana przez neurotropowe arbowirusy.
Rezerwuar: zwierzyna dzika i domowa, człowiek. Po ukąszeniu przez kleszcza w czasie 6-12
dni – faza I zakażenia (przebieg bezobjawowy lub przypominający grypę) = wiremia
- wirusy z krwi przenikają do mózgu i opon m.-rdz. Faza II =gorączka, bole głowy, wymioty,
objawy oponowe, objawy mózgowe, drgawki, porażenia, pobudzenie. Faza III =
zmiany mózgowe: możliwe utrwalone niedowłady, upośledzenie umysłowe, inne zaburzenia
neurologiczne.Leczenie wyłącznie objawowe. Profilaktyka: szczepienia – trzy dawki
szczepionki (0 – 1 - 12 miesięcy), potem 1. dawka przypominająca co 5 lat.
Tularemia
Choroba zakaźna o dużej zakaźności, powodowana przez pałeczkę tularemii Francisella
tularensis, opisana po raz pierwszy jako choroba szczurów 1911 r. Rezerwuar: gryzonie,
zające, lisy, dziki, zwierzyna płowa i zwierzęta domowe – wektor: kleszcze. Nie tylko ukłucie
kleszcza może spowodować zakażenia, ale także jego rozgniecenie i wtarcie w skórę lub ranę.
Główne objawy: gorączka, bole głowy, wymioty, czasem wysypka. Objawy zazwyczaj ostre,
ale czasem w postaci lekkiej, poronnej. W dalszym czasie dochodzi do postaci wrzodziejąco –
węzłowej (płucnej, ocznej, anginowej).
Leczenie: antybiotyki
aminoglikozydowe, tetracykliny i fluorocBruceloza
4 gatunki Brucella chorobotwórcze dla człowieka. Choroba może mieć przebieg ostry,
podostry lub przewlekły.
Objawy u ludzi: wyczerpanie ogólne fizyczne i psychiczne, gorączka nieregularna, bole
głowy, stawów, kręgosłupa, mięśni, jąder, objawy neurologiczne, zmiany w stawach
prowadzące do kalectwa, uszkodzenia ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego,
zaburzenia psychiczne.Wrota zakażenia: uszkodzona skora i wektory. Rezerwuar: zające,
zwierzyna płowa, dziki, zwierzęta domowe (bydło, świnie, owce, kozy).
Leczenie: tetracyklina, ryfampicyna oraz aminoglikozydyhinolony
Różyca
Bakteria włoskowiec rożycy -Erysipelotrix rusopatiae. Powoduje zakażenia przyranne w
postaci charakterystycznych zmian skórnych, z możliwym zajęciem okolicznych węzłów
chłonnych, zajęciem stawów, możliwe zapalenie bakteryjne wsierdzia. Wrota zakażenia:
uszkodzona skora i wektory. Rezerwuar zarazka: dziki, sarny, kaczki, gęsi, także
zwierzęta domowe, głownie trzoda chlewna.
Leczenie: antybiotyki: penicylina, chinolony i doksycyklina.
PS. Afrykański pomór świń ASF też jest chorobą wektorową (wektor: kleszcze)
Tężec
Ostra zakaźna toksykoza, powstająca drogą przyranną, powodowana przez bakterię laseczkę
tężca -Clostridium tetani.
Wrota zakażenia: uszkodzona skora i wektory.
Rezerwuar: zwierzyna dzika i domowa, także kontakt np.z ziemią, liśćmi i ściółką leśną
zawierająca kał zwierząt wcześniej zakażonych.Postać ostra prowadzi do skurczów mięśni,
prężeń zagrażających życiu, porażenia ruchomości klatki piersiowej, złamań kręgosłupa i in.,
ryzyko zgonu.Możliwa postać ograniczona miejscowa – przyranna.
Tetanus
Objawy wczesne: kurcze w miejscu zakażenia, szczękościsk, prężenia, zaburzenia połykania,
duszność, gorączka. Leczenie wyłącznie szpitalne ze wzgl. na zagrożenie życia i
postępowanie po ekspozycji w przypadku braku szczepień lub braku dawek
przypominających (konieczne podanie surowic i szczepienia). Corocznie w Polsce jest
kilkadziesiąt zgonów z tego powodu.
Profilaktyka: pełny cykl aktualnych szczepień i właściwe prowadzenie szczepień
przypominających maximum co 8 - 10 lat !
Choroby wektorowe – 2.
- babeszjoza
- gorączka krwotoczna Hanta
- malaria
Babeszjoza
Babeszjoza (piroplazmoza) – wywoływana przez pierwotniaki Babesia. Czynnikami ryzyka
są niedobór odporności, niewydolność lub brak śledziony. Niekiedy współistnieje z innymi
chorobami odkleszczowymi. W Europie notuje się znaczną liczbę przypadków tej choroby, w
Polsce pojedyncze. Wydaje się, że wynika to raczej z niedoskonałej diagnostyki niż z
rzeczywistego braku transmisji i zakażenia kleszczy. Okres wylęgania wynosi od 1 do 8
tygodni, ale sporadycznie może być dłuższy. Często ma przebieg bezobjawowy, ale też i
ciężki z zagrożeniem życia. Objawy przypominają malarię. Najczęstsze: wysoka gorączka,
dreszcze, bóle głowy, bole mięśniowe, nudności, wymioty. Możliwa hemoliza, niewydolność
nerek i obrzęk płuc. U osób z HIV najczęściej ma ciężki przebieg. Zapobieganie: ogólne
prewencyjne p-w kleszczom – odpowiednia odzież, repelenty, „odkleszczanie” psów.
Bardzo rozpowszechniona choroba psow w Europie i naszym kraju.
Leczenie: leki przeciwpierwotniakowe - głownie przeciwmalaryczne: meflokina, chinina,
artemisinina i jej pochodne, atowakwon oraz niektore antybiotyki np. klindamycyna.
Malaria = zimnica, plasmodioza, febra, paludyzm:
Choroba pasożytnicza wywoływana przez jeden lub więcej z pięciu gatunków pierwotniaka
jednokomórkowego z rodzaju Plasmodium rotium:
1. zarodźca ruchliwego (Plasmodium vivax),
2. zarodźca pasmowego (Plasmodium malariae),
3. zarodźca sierpowego (Plasmodium falciparum),
4. zarodźca owalnego (Plasmodium ovale),
5. zarodźca małpiego (Plasmodium knowlesi).
- inne gatunki z rodzaju Plasmodium zarażają zwierzęta.
U człowieka najczęściej dochodzi do zakażeń zarodźcem ruchliwym i sierpowatym, przy
czym ten ostatni powoduje najcięższą postać choroby i najczęściej prowadzi do zgonu
Jest to najczęstsza na świecie choroba zakaźna, na którą co roku zapada 250 -300 mln osób, a
umiera 1-3 mln (są to głownie dzieci poniżej 5 roku życia z Czarnej Afryki).
Zachorowania poza terenami tropikalnymi i subtropikalnymi występowania tej choroby
spotykane są coraz częściej u osób powracających z tych regionów, a także endemicznie w
krajach „nietropikalnych” w pobliżu lotnisk i portów, gdzie zostają zawleczone zakażone
komary z rodzaju Anopheles – tzw. „malaria lotniskowa”.
Występuje w ponad 100 krajach strefy tropikalnej i subtropikalnej i przesuwa się stale na inne
regiony.
Zakażeni ludzie są rezerwuarem zarodźca malarycznego, wektorem są komary. Do
rozprzestrzeniania się malarii dochodzi może dojść w rejonach, gdzie temperatura
powietrza wynosi 16-33 °C, a średnia wilgotność względna wynosi powyżej 60%.Do zakażeń
malarią rzadko dochodzi na wysokościach powyżej 2000-2500 m n.p.m.
Malaria w Polsce
Terytorium Polski należało do terenów endemicznych malarii. Pierwsze miarodajne polskie
doniesienia o zachorowaniach na nią pochodzą z XIX w. Ważniejsze rodzime epidemie
malarii stwierdzono w latach: 1846, 1847, 1854-56, 1873, 1898, 1920-23 oraz 194649, głownie na terenach północnej Polski (Żuławy). W 1921 r. stwierdzono ponad 52 000
zachorowań, za tym w latach 1921-26 podjęto pierwszą akcję zwalczania malarii w Polsce.
Działania zaowocowały pełnym sukcesem w 1938 r., gdy zarejestrowano już tylko 316
przypadkami choroby, wywołanej przez zarodźca ruchliwego Plasmodium vivax.
Malaria rodzima w Polsce Poprawę zaobserwowano w latach 50-tych XX w., a uzyskano ją w
następstwie prowadzenia od 1945 r. intensywnej akcji przeciwmalarycznej, prowadzonej
przez Naczelny Nadzwyczajny Komisariat do Walki z Epidemiami. Wyraźny i stały spadek
zachorowań na malarię stwierdzano corocznie od roku 1950, a od 1956 notowano tylko
sporadyczne zachorowania zawleczone z innych krajów. Dopiero w roku 1968 Światowa
Organizacja Zdrowia uznała Polskę za kraj wolny od zimnicy endemicznej.
Malaria rodzima w Polsce
Poprawę zaobserwowano w latach 50-tych XX w., a uzyskano ją w następstwie prowadzenia
od 1945 r. intensywnej akcji przeciwmalarycznej, prowadzonej przez Naczelny
Nadzwyczajny Komisariat do Walki z Epidemiami. Wyraźny i stały spadek zachorowań na
malarię stwierdzano corocznie od roku 1950, a od 1956 notowano tylko sporadyczne
zachorowania zawleczone z innych krajów.
Dopiero w roku 1968 Światowa Organizacja Zdrowia uznała Polskę za kraj wolny od
zimnicy endemicznej.
Wirusy gorączek krwotocznych to najniebezpieczniejsze
wirusy świata, ktore kilkukrotnie siały spustoszenie m.in. w
południowej Afryce. Śmiertelność wśrod ofiar tych wirusow
wynosi od 20 do 80 proc., a do zarażenia wystarczy
wektor (komar), kichnięcie, kontakt z krwią czy potem
nosiciela czy chorego.
Hantavirus
Obecność wirusa Hanta w Polsce wykryto pierwszy raz w 2007 r. Z 20 zdiagnozowanych
wówczas przypadków zachorowań aż 13 odnotowano na Podkarpaciu (w powiecie sanockim).
2009 r. - 4 podkarpackich chorych z gorączką Hanta (kraj: 5)
2010 r. - 6 osób z gorączką Hanta w naszym wojewodztwie (k.: 6)
2011 r. - 8 chorych w naszym regionie (kraj: 8)
2012 r. - 3 zakażenia hantawirusem na Podkarpaciu (kraj: 3)
2013 r. - 4 chorych w regionie podkarpackim (Polska: 8 chorych).
Analiza epidemiologiczna zakażeń hantawirusowych rozpoznanych na Podkarpaciu uprawnia
do stwierdzenia, że w naszym regionie (głównie powiat sanocki, ale także krośnieński, leski,
brzozowski, przemyski, dębicki i stalowowolski) istnieją przesłanki do stałego utrzymywania
się tej infekcji. Wszyscy, którzy zachorowali w regionie Podkarpacia, mieli kontakt z
gryzoniami.
Następne zagrożenia ?
Kompleks odkleszczowych zapaleń mózgu (wirusy odkleszczowych zapaleń mózgu kleszcze: Ixodes spp. w tym Ixodes ricinus) - rezerwuar: człowiek, owce, bydło, konie, psy,
świnie, gryzonie =
1. powassańskie zapalenie mózgu,
2. rosyjskie wiosenno-letnie zapalenie mózgu,
3. omska gorączka krwotoczna = OHF.
Inne:
- Wirus japońskiego zapalenia mózgu (JEV – komary), rezerwuar: ptaki, konie, świnie,
człowiek
- Wirus gorączki Doliny Rift (RVFV – komary), rezerwuar: bydło, kozy, owce, człowiek
Kto w kolejce ?
Tyfus plamisty (Rikettsia prowazekii – wesz: Pediculus humanus), rezerwuar: człowiek,
wiewiórki.
Dur powrotny (Borrelia recurrentis – wesz: Pediculus humanus), rezerwuar: człowiek
Gorączka okopowa, gorączka pięciodniowa (Bartonella quintana – wesz: Pediculus humanus),
rezerwuar: człowiek.
Choroba kociego pazura (Bartnella henselae, Bartonella clarridgeiae – kleszcz), rezerwuar:
człowiek.
Wirus kleszczowej gorączki Kolorado (- kleszcz Dermacentor spp.), rezerwuar: gryzonie,
człowiek
Krwi nie oddasz:
- przez rok po wyjeździe do Hiszpanii = malaria,
- przez pół roku po wyjeździe do Chorwacji, Francji = denga,
- przez miesiąc po wyjeździe do Grecji, Rumunii, Turcji, Włoch, Izraela, Rosji,
Węgier, Portugalii, USA = gorączka Zachodniego Nilu.
Przygotowała Bożena Gawryś Starszy Asystent OZiPZ PSSE Dębica, na podstawie
materiałów opracowanych przez lek. med. Janusza Kaliszczaka - Konsultanta
Wojewódzkiego w dziedzinie epidemiologii na obszarze województwa podkarpackiego.