Mitologia w trenach

Motywy mitologiczne
w trenach Jana Kochanowskiego
W trenach Jana Kochanowskiego motywy mitologiczne zostały wplecione razem z
elementami biblijnymi i ludowymi – wszystko to było możliwe do osiągnięcia dzięki wysokiej
sprawności warsztatowej naszego poety. [ale tendencjonalne rozpoczęcie... ;) ]
Aluzje do antyku, którymi dość silnie jest nasycony język trenów, chyba najprościej opisać
jest w takim porządku, w jakim oryginalnie występują w cyklu. Warto jednak zauważyć, iż
przywołania te najczęściej mają postać nazw osobowych (jak Persefona, Heraklit czy Niobe).
Wszystkie ogólnie mają na celu nawiązanie do wątków myślowych i epickiej tradycji
mitologii.
1. DEDYKACJA
 „Tales sunt hominum mentes, quali pater ipse
Juppiter auctiferas lustravit lumine terras”
«Umysły ludzkie są odbiciem światła, którym ojciec Jupiter oświeca urodzajne ziemie» - jest to
fragment Odysei Homera w przekładzie łacińskim Cycerona. Słowa te przetrwały tylko
jako cytat w De Civitate Dei św. Augustyna. Działaniu boskiemu podlegają nie tylko
nasze czyny, ale również myśli i emocje – nie jesteśmy w stanie przeciwstawić się
samemu sobie. A ogólniej: jeżeli bóg chce, abyśmy cierpieli – to tak będzie i nie mamy
od tego ucieczki.
2. TREN I
 „Wszytki płacze, wszytki łzy Heraklitowe
I lamenty, i skargi Symonidowe”
Heraklit z Efezu był to filozof grecki (ok. 540-480 p.n.e.), który w swoich dziełach
często rozpaczał nad ludzkim losem. Natomiast Simonides z Keos – poetą greckim
(ok. 556-468 p.n.e.) i autorem wielu utworów lamentacyjnych.
Wyliczenie to razem z dwoma kolejnymi strofami („Wszytki troski na świecie, wszytki
wzdychania | I żale, i frasunki, i rąk łamania”) tworzą hiperbolę rozpaczy i żalu
 „Tak więc smok, upatrzywszy gniazdo kryjome,
Słowiczki liche zbiera”
Smok symbolizuje tu śmierć zabierającą małe, „liche” dzieci. W mitologii oznaczał
potwora lub węża
3. TREN II
 „Płakać nad głuchym grobem mej wdzięcznej dziewczyny
I skarżyć sie na srogość ciężkiej Prozerpiny”
Prozerpina - (mit. rzym; w mit. gr. Persefona) władczyni śmierci, żona Plutona
(Hadesa), boga podziemia, była często w poezji antycznej i renesansowej – także w
trenie II – uosobieniem śmierci.
 „O prawo krzywdy pełne! O znikomych cieni
Sroga, nieubłagana, nieużyta ksieni!”
Czyli „nie dająca się uprosić księżna (Persefona)”. W tym fragmencie ponownie
spotkać się możemy z uosobieniem śmierci (aluzja do ‘występującej’ już Persefony).
4. TREN IV
 „A przynamniej tym czasem mogłem był odprawić
Wiek swój i Persefonie ostatniej sie stawić”
Kolejny raz mamy do czynienia z przywołaniem Persefony. Nadal symbolizuje śmierć
jednak zupełnie inną od tej, która spotkała Urszulkę. Istotną rolę ma tu epitet
5.
6.
7.
8.
określający Persefonę jako ostatnią – jako ostateczny kres życia człowieka, a nie
nagłą śmierć.
 „Nie dziwuję Nijobie, że na martwe ciała
Swoich namilszych dziatek patrząc, skamięniała”
Niobe była córka Tantala i żoną króla tebańskiego Amfiona. Miała czternaścioro
dzieci i wyśmiewała się z Latony, która miała tylko dwoje - Apolla i Dianę. Latona
nakazała swym dzieciom pomścić tę zniewagę i zamordować synów i córki Niobe.
Zrozpaczona Niobe zapłakała się na śmierć i została zamieniona w kamień, z którego
płynęły jej łzy.
Nawiązanie to pełni rolę przyrównania autora do Niobe; zrozumienia jej cierpienia.
TREN V
 „U nóg martwa upadła. O zła Persefono,
Mogłażeś tak wielu łzam dać upłynąć płono?”
Persefona – tak jak i wcześniej – symbolizuje tu śmierć Urszulki
TREN VI
 „Ucieszna moja śpiewaczko, Safo słowieńska
Na którą nie tylko moja cząstka ziemieńska,
Ale i lutnia dziedzicznym prawem spaść miała”
Poprzez przywołanie Safony (najsłynniejszej starożytnej poetki greckiej – żyła ok. 600
r. p.n.e) powstała hiperbola niedoszłego talentu Urszulki (lutnia jako symbol poezji),
który miał być przez nią ‘odziedziczony’ wraz z majątkiem ziemiańskim
 „Już ja tobie, moja matko, służyć nie będę
Ani za twym wdzięcznym stołem miejsca zasiędę;
Przyjdzie mi klucze położyć, samej precz jechać,
Domu rodziców swych miłych wiecznie zaniechać”
Jedną z możliwych interpretacji wypowiedzi Urszulki jest przyrównanie jej do
Antygony idącej na śmierć, co wynosi naszego lichego Słowiczka do rangi antycznej
bohaterki.
TREN XI
 „"Fraszka cnota", powiedział Brutus porażony”
Stwierdzenie, iż cnota jest fraszką, cnota nic nie znaczy, zostało włożone w usta
Brutusa - zabójcy Juliusza Cezara, który został pokonany przez Oktawiana Augusta
pod Filippi (42 r. p.n.e.). Po klęsce popełnił samobójstwo i miał wtedy powiedzieć: „O
nędzna cnoto, byłaś tedy tylko słowem, a ja cię czciłem jako coś rzeczywistego, ty zaś byłaś niewolnicą
Losu”. Słowa, razem ze słynnymi „Kogo kiedy pobożność jego ratowała?”, obrazują
załamanie wartości moralnych poety.
TREN XIV
 „Gdzie te wrota nieszczesne, któremi przed laty
Puszczał sie w ziemię Orfeus, szukając swej straty,
Żebych ja też tąż ścieżką swej namilszej córy
Poszedł szukać i on bród mógł przebyć, przez który
Srogi jakiś przewoźnik wozi blade cienie
I w lasy niewesołe cyprysowe żenie”
Cały refleksyjny tren XIV jest porównaniem cierpiącego ojca do Orfeusza, który
po utracie żony, Eurydyki, udał się do podziemi i tak oczarował Plutona, że uwolnił
on Eurydykę pod warunkiem, że nie odwróci się, dopóki nie wyjdą na ziemię. Kiedy
już mieli postawić swe stopy na ziemi, Orfeusz odwrócił się i Eurydyka natychmiast
zniknęła wprawiając w ogromny żal Orfeusza po powtórnej stracie żony. Szukanie
wrót symbolizować może próbę znalezienia ukojenia czy uspokojenia po śmierci
Urszulki

Peryfraza srogi jakiś przewoźnik określa nikogo innego, jak Charona przeprawiającego
przez bród (czyli wody Styksu). Same cyprysowe żenie również są aluzją do antyku.
Oznacza gałązki cyprysu (drzewa żałobnego poświęconego Plutonowi, ponieważ
raz ścięte nie odrasta), które Grecy i Rzymianie kładli do trumien. Uważa się też, że
było kiedyś używane do wyrobu trumien.
 „A ty mię nie zostawaj, wdzięczna lutni moja,
Ale ze mną pospołu pódź aż do pokoja
Surowego Plutona: owa go [to] łzami,
To temi żałosnemi zmiękczywa pieśniami,
Że mi moję namilszą dziewkę jeszcze wróci,
A ten nieuśmierzony we mnie żal ukróci”
Zgodnie z mitem o Orfeuszu pojawia się w trenie XIV Pluton - w mitologii rzymskiej
władca świata podziemnego, syn Saturna, brat Jupitera i mąż Prozerpiny (w mitologii
greckiej: Hades). Fragment ten ujawnia rozpacz i desperację poety poszukującego za
wszelką cenę sposobu na odzyskanie Urszulki i co za tym idzie – ukojenia.
9. TREN XV
 „Erato złotowłosa i ty, wdzięczna lutni,
Skąd pociechę w swych troskach biorą ludzie smutni,
Uspokójcie na chwilę strapioną myśl moję,
Póki jeszcze kamienny w polu słup nie stoję”
Apostrofa do Eraty - muzy poezji miłosnej zazwyczaj przedstawianej z lirą – w której
Jan Kochanowski prosi o uspokojenie i ukojenie strapionej myśli póki nie zamienił
się jeszcze w kamienny słup niczym Niobe – przywoływana już w trenie IV.
 „A wasze prętkie strzały albo łuk co czyni
Niepochybny, o Febe i mściwa bogini?”
Febe (w mitologii greckiej Apollo, syn Zeusa i Latony. Był bogiem muzyki, poezji,
łucznictwa, proroctw i sztuki lekarskiej) razem z mściwą boginią – czyli Dianą (rzymską
boginią utożsamianą z grecką Artemidą; uważana za boginię księżyca, polowania i
lasów) są uosobieniem mściwości i nienawiści śmierci – przypomnijmy, że to oni
właśnie zamordowali synów i córki Niobe, którą przywołują kolejne wersy:
 „Nowa pomsta, nowa kaźń hardą myśl potkała:
Dziatek płacząc, Nijobe sama skamieniała
I stoi na Sypilu marmór nieprzetrwany”
Sipylus – góra w Azji Mniejszej, na którą została przeniesiona skamieniała Niobe.
10. TREN XVI
 „A póki wełny skąpej prządce zstaje,
Śmierć nam za jaje”
Skąpa prządka to parka, jednej z trzech mitologicznych bogiń przeznaczenia (Atropos,
Kloto, Lachesis), przędących nić ludzkiego życia i arbitralnie decydujących o ludzkim
życiu i śmierci. Refleksja oznaczać może to, iż kiedy żyjemy, to samo życie nie jest dla
nas cenne.
 „Przecz z płaczem idziesz, Arpinie wymowny,
Z miłej ojczyzny?”
Arpin to Tullius Cicero (106-43 p.n.e.), rzymski pisarz, mówca i filozof; epitet wymowny
dodatkowo podkreśla jego niezwykłe zdolności oratorskie. Przywołanie jego postaci, a
także jego poglądów odczytać można jako polemikę naszego poety ze stoicyzmem,
którego zwolennikiem był Cyceron. Ta filozofia nie jest w stanie dać pocieszenia.
▪ Cicero głosił, że dla mędrca cały świat jest domem, więc wygnanie nie jest wielkim
nieszczęściem; jednak gdy jego wygnano z Rzymu, bardzo rozpaczał.
▪ Głosił również, że mędrzec powinien ze spokojem przyjmować wszystkie
nieszczęścia, unikając jedynie hańby. Gdy jednak umarła jego córka Tulia, przeżył to
głęboko.
▪ Został zamordowany z polecenia Antoniusza, choć za wszelką cenę starał się
uniknąć śmierci, mimo że głosił, iż „Śmierć [...] straszna tylko niezbożnemu”.
11. TREN XIX
 „Śmierci zniknąć nie mogła, by też dobrze była
Onę dawną Sybillę wiekiem swym przeżyła.”
Sybilla – prorokini z antycznych legend, miała żyć tysiąc lat postać ta buduje hiperbolę
wieku Urszulki, którego potencjalnie mogła się doczekać, gdyby zdołała uniknąć
śmierci.
 „Ludzkie przygody
Ludzkie noś”
Czyli ludzkie cierpienia należy znosić po ludzku. Jest to cytat z Tusculanae disputationes
Cycerona wzmocniony dodatkowo przerzutnią.