Chościsko

WYKŁADY
I. N1 - Wstęp
1. Sposoby periodyzacji
a) Czysto historyczna (od chrztu Polski do wstąpienia S.A.Poniatowskiego, 9661764)
2. Literatura staropolska – jej różnorodności:
a) Pewien „zastój” w średniowieczu
b) „rozkwit” w renesansie
c) Reformacja, kontrreformacja, wypędzenie Arian
d) Uniwersalizm wiary w ŚR
3. Sposób patrzenia pociąga za sobą wartościowanie epoki (dobro/zło); każde pokolenie
na nowo interpretuje historię.
a) Teoria prądów klasycznych i romantycznych – „każda epoka krytykuje epokę
sobie poprzednią” (prof.. Krzyżanowski) – WĄŻ.
▪ Odejście od klasycznych sposobów opisu epok
▪ Nieścisłości: np.. nie wszyscy z epoki ŚR krytykowali AN.
b) Przejście do obserwowania zjawisk POMIĘDZY epokami, zjawiska z pogranicza,
to, co powoduje zmianę epoki.
4. Lit. staropolska obejmuje
a) ŚR (średniowiecze)
▪ Pochodzenie, nazwy i postrzeganie
- 1469: Giovani Andrea (ludzie „dawni” / ludzie „nowożytni)
Wartościowanie i odwołania do antyku
+ Urbino – miasto ściśle renesansowe
- XVII: W.Keller (Celarius) (użycie „średniowiecze” – próba uogólniania
epok)
- 1666: G.Horn w „Arce Noego” (próba periodyzacji ŚR: od ~300 (najazd
Scytów) do ~1500)
- XVIII: wejście „średniowiecza” do jęz. Potocznego
+3 modele przedstawiania historii (prawda, prawdopodobieństwo, fikcja)
▪ Odkłamywanie ŚR
- C.K.Norwid
- A.Brückner
- T.Michałowska
b) R (renesans)
▪ Odkłamywany przez
- J.Ziomka
- J.Terc
c) B (barok)
▪ Pojawienie się nazwy
- 1888: H.Wolfflin: „Renesans i barok”
- 1893: prof.E.Porębowicz „A.Morsztyn – przedstawiciel baroku w poezji
polskiej”
+krytyczne wydanie dzieł A.Morsztyna – 1970
5. Lit. staropolska to:
a) Jedna z dziedzin lit. narodowej
b) Obejmuje ŚR, R i B
c) Trwały system wartości, na który składają się proces periodyzacji i wartości
estetyczne
d) Zjawiska kulturalne i społeczne
6. Tradycja lit.
a) Nowości estetyczne (elitarność)
b) Powtarzalność
7. Periodyzacja epok lit. staropolskiej
a) ŚR – X – I poł. XV
▪ X – XII Średniowiecze romańskie
▪ XIII
pierwsze zabytki w języku polskim
▪ XIV i XV model kultury mieszczańskiej, uniwersyteckiej, które zadecydują o
kształcie kultury polskiej (kultura gotycka)
b) R – II poł. XV – końca XVI
▪ ~1480 – 1510 debiut 1. pokolenia humanistów
▪ 1510 – 1543
generacja K.Janickiego
▪ 1543 – 1560
▪ 1560 – 1584
rozkwit – twórczość J.Kochanowskiego
▪ przełom wieku
c) B – przełom XVI / XVII
II. N2 – Świt Średniowiecza
1. Różne odczucia o AN ludzi ŚR:
a) Św. Bernard: (op. Platon) „Jesteśmy karłami, którzy wspięli się na ramiona
olbrzymów. W ten sposób widzimy więcej i dalej niż oni, ale nie dlatego, żeby
wzrok nasz był bystrzejszy, wzrost słuszniejszy, ale dlatego, że oni dźwigają nas w
górę i podnoszą o całą swoją gigantyczną wysokość.
b) Emmerich z Elluangen: „niech Apollo z muzami ugrzęźnie w najbardziej
plugawych wodach Styksu”
c) Św. Augustyn: „chrześcijanie powinni posługiwać się kulturą antyczną tak jak
Żydzi po Egipcjanach.[...]”
d) Gall Anonim: „Dwójwierzchnia góra filozofii”
2. Przyczyny przejścia do ŚR (wypracowania nowej epoki)
a) Zachwianie jedności i czystości etnicznej samego Rzymu
(mieszkańcy spoza Rzymu wkraczają do polityki – np. senat (Trejan, Hatrion,
Autoniusz))
b) Prowincje coraz bardziej agresywne wobec centrum
c) 212: Edykt Caracalli obywatelami rzymskimi wszyscy mieszkańcy cesarstwa
d) Utrata pozycji gospodarczej wobec wschodu
▪ 324-330 zał. Konstantynopola
e) Wędrówki ludów / Najazdy barbarzyńców
▪ 180: Marek Aureliusz: odparcie najazdu na Dunaju
▪ Jordanes: dzieło o Gotach (przegląd ludów Europy, w tym Słowian)
▪ Wędrówki Gotów (ter. państw)
- Skandynawia: wyspa Skansi
- Białoruś
- Ukraina
- Niemcy
- Ruś: Scypia: założyli państwo
- ~470: Otoaker dostał Rzym (ces. Romulus)
- +476: upadek cesarstwa zachodniorzymskiego
3.
4.
5.
6.
f) przyczyny wędrówek ludów
▪ szukanie nowych, żyznych terenów
▪ przyrost naturalny
▪ „ucieczka naprzód przed silniejszymi” – ze Skansi – (najeźdźcy zawsze byli
uciekinierami)
Pojawienie się kwestii chrześcijaństwa
a) 382: Edykt mediolański: prawne zrównanie religii chrześcijańskiej i antycznej
(później całkowite wyparcie)
~Żak Legos: „chrześcijaństwo było fałszywym sprzymierzeńcem Rzymu”
b) ekspansja terytorialna (Europa)
c) ruchy monastyczne
Nawiązania do AN w ŚR:
a) S.Capella: 7 sztuk wyzwolonych
b) Kroniki: Jana Dlugosza, Kronika Polska Galla Anonima, kronika Wielkopolska
Schemat (?) podawania faktów historycznych w kronikach
a) Prawa ojczyzny
b) Wyjście ludu
c) Przybycie na ziemie niezamieszkałe
d) Etymologicznie nowa nazwa plemienia (od wodza)
e) Założenie stolicy
f) Kreacja wieku złotego
g) Upadek (po śmierci założyciela / jego potomka)
Późniejsze nawiązania do ŚR:
a) odwołania do kronik (sarmatyzm)
b) przemijanie (i państwa, i ogólnie) – z Biblii
III. N3 – początki państwa polskiego
1. Etnogeneza Słowian – V/VI – XII (max do XVI)
a) V/VI: powstawanie rodów, plemion, narodów, (państw), słowiańskich
b) Powstanie 3 wielkich organizmów państwowych:
▪ Państwo Samona (626 – 661)
- Kronika Fredega: opis państwa, rola
- 1. państwo słowiańskie
- Tereny Węgier, Słowacji
- Samon (kupiec) przybył w czasie krytycznym dla plemion Awarskich
- Przejęte przez Awarów
▪ Państwo Wielkomorawskie (~IX)
- Podporządkowało sobie plemiona (także Wiślan)
- Fundament dla Czech i Polski (+chrystianizacja – Cyryl i Metody 
+Guaholica(?), Cyrylica)
▪ ~„nasi poprzednicy”
c) Słowianie:
▪ Ludy indoeuropejskie
▪ Odłam formacji północnoeuropejskiej
▪ +Społeczność dorzecza Odry i Bugu wyodrębniła się przez:
- kontakty z kulturą łużycką
- najazd plemion słowiańskich
d) Słowianie w nazewnictwie AN:
▪ Wenedowie
▪ Antowie
▪ Slawiniowie
e) Język prasłowiański wyewoluował w:
▪ Zachodniosłowiański
▪ Wschodniosłowiański
▪ Południowosłowiański
f) Wielkie wędrówki ludów słowiańskich (Men, Alpy, Poloponez; Morze Egejskie)
zostały zablokowane przez:
▪ Awarów i Bułgarów
▪ Państwo Franków
g) Ścieranie się kultury łacińskiej (rzymskiej) i Bizancjum
▪ 886: Bułgaria (kult. bizantyjska)
▪ chrzest Serbów Dalmatyńskich (kult. bizantyjska), chrzest łaciński ~850
▪ 988/989: chrzest Prus (kult. bizantyjska)
▪ Polska
- proces chrystianizacji – X – XII (max do XVI – połączenie kulturowe)
- Ścieranie się kultury słowiańskiej z chrześcijańską
Jan Długosz: bóstwa słowiańskie (Światowid, Siemoszyc)
- 1027: pierwsze słowiańskie imiona biskupów (+więcej XII)
2. Chrzest Polski: Kultura pisana (łacina) przyniesiona do Polski
a) Łacina
▪ Kościół, dwór książęcy, język kancelaryjny
▪ Nauka: szkoły katedralne, kościoły (+łaciny, potem po łacinie)
3. Rozwój struktur kościelnych
a) Tworzenie biskupstw (Poznań, Gniezno, Wrocław, Kraków)
b) Katedry, rezydencje biskupów, prezbiteria (ośrodki szkolenia)
c) Zakony (Mogilno, Tyniec, Lubin – benedyktyni; cystersi, bożogrobcy,
norbertianie, kanonicy regularni) – Śląsk, Małopolska
d) Centra te skupiały od kilku – kilkudziesięciu duchownych
4. 1. okres rozwoju szkolnictwa (966 – 1215 (sobór laterański))
a) 1000: pierwsze katedry biskupie (początek)
b) główny cel: śpiew kościelny (psalmy); ~program:
▪ Pozdrowienie Anielskie, Główne Prawdy Wiary, kilka psalmów.
▪ Psałterz: „elementarz”
c) Tridium (trójdroże)
▪ Gramatyka (łacina, reguły gramatyczne, ~exegeni filologiczne, składnia, styl)
Gramatyka Aleksandra z Willadei
Antigameratos (ubiór, zachowanie, władza, duchowieństwo)
▪ Retoryka (listy, pisma)
▪ Dialektyka (sztuka logicznego konstruowania tekstów)
▪ Analizy tekstów ŚR i AN
d) Fabricum (?) (czwórdroże)
▪ Arytmetyka (święta, kalendarz, teoria muzyki)
▪ Geometria (pomiary ziemi, geografia, botanika)
Izydor z Sewilli: 20 Ksiąg Etmologii
▪ Astronomia (kalendarz, astrologia)
▪ Muzyka (śpiew kościelny)
e) 1110: bp. Maur: dokument – wszystkie dzieła z Biblioteki Krakowskiej
f) egzamin kapłański – credo, Modlitwa Pańska, Formuły błogosławieństw, homilie,
egzorcyzmy, psałterz
g) do przedmiotów dołącza się:
▪ X: prawo kanoniczne
▪ XI: znajomość uchwał soborowych
▪ XII: Biblia
h) 1155: Al Idrizi: Wrocław – wysoki poziom nauk świeckich i teologicznych; 1190:
Kraków (podobnie) – ranga europejska.
IV. N4 – Kronika Galla Anonima - wstęp
1. [Pytania o:]
a) Granice interpretacji przekazów, nadinterpretacji
b) Kiedy przekracza się bariery między prawdą, prawdopodobieństwem, fikcją
c) Dyskusje  przewartoścowania
d) Umberto Eco (z dyskusji): „interpretacja i nadinterpretacja”
2. Stereotypy odczytywania Kroniki:
a) Autor: zakonnik benedyktyński (Prowansja  Węgry  Polska – z Bolesławem
Krzywoustym podczas pielgrzymki (po śmierci Zbigniewa – starszego brata
książęcego))
b) Powstała na zamówienie
c) Motyw: nadzieja materialnej nagrody (Plezia)
d) Kronika broni B. Krzywoustego przed trybunałem historii
e) Urwanie na 1113 (brak kontunuacji) – nieprzychylność kapelanów książęcych,
protektorów (np. bp. Pawła)
3. Motywy powstania:
a) „by uniknąć próżnowaniu i wprawić się w dyktowaniu”
b) „by darmo nie jeść chleba polskiego”
4. Autor:
a) Cudzoziemiec, pielgrzym, zakonnik.
▪ NIE: benedyktyn (XII: już dużo klasztorów benedyktyńskich w Polsce)
b) F. Bartosz: „Jakub ze Żmina, później arcybiskup Gnieźnieński, ‘Rocznik
Świętokrzyski Dawny’(1122-1136)”. NIE: autor jest pielgrzymem
c) Kronikarze zachodni – „Lambert Młodszy, kronikarz w klasztorze Św. Huberta w
Ardenach”
d) Francja, Niemcy, Wlochy – Marcin Kromer, 1555: „jakiś Gallus”
▪ M.Plezia: „zakonnik przybyły bezpośrednio / przez Węgry (?) z Prowansji”
▪ ~1960: D.Borawska:
- NIE: skromny mnich żyjący z pióra (nie przystoi komuś tak wielkiemu)
- J.Maur: „Dzieje Węgrów”, „Translacja Św. Mikołaja” (Wenecja, 1100) 
może J.Maur autorem Kroniki
- 1115: wygnany z Wenecji, archidiakon Katedry Św. Marka
- autor „kilku dzieł historycznych”
- styl utworów J.Maura podobny do tego z Kroniki (ALE: szkoły ŚR
uczyły takiego stylu wszystkich)
- Autor – wybitny twórca, nie „klerk żyjący z pióra” – wielka erudycja,
warsztat literacki, świadomość 2 kręgów (rycerstwo, duchowieństwo)
V. N5 – Kronika Galla Anonima
1. Główne cechy
a) Obiektywizm (np. Zbigniew – syn pierworodny)
b) Powstało z racji politycznych
c) Pisane dla szerokiego odbiorcy
▪ „brak szlaków pielgrzymich”, wyjaśnienie położenia
▪ +„Sarmacja” – sięgnięcie po innych źródeł geograficznych
d) Obecny dydaktyzm, pareneza, moralizatorstwo
e) [Układ synchroniczny]
2. Okoliczności powstania
a) Powstaje po śmierci Zbigniewa i pielgrzymce B3 – 1112-1116 / 1113-1115
b) „w czasie, kiedy wrzenie ogarnęło cały kraj” (bratobójstwo B3)
3. GESTA.
a) Znaczenie
▪ Kultura
▪ Historia (dzieje czynów)
Odnosi się do wybranych czynów,
▪ Ród znakomity, bohaterski
do danego rodu (Piastów)
▪ Religijne – (Akta martyru (męczeństwa) – wiarygodne (dochodzące do
prawdy) pismo o wyroku i egzekucji chrześcijan, podstawa do kanonizacji
itp.).
b) ~ jako gatunek
▪ Chronologia względna (nie ma dat rocznych)
▪ Pogranicze historii i literatury
4. Rozumienie kroniki
a) „uznaliśmy za rzecz skromną trudu niektóre czyny książąt polskich ze względu na
Bolesława III”
▪ Pojawiają się nie wszyscy władcy, tylko niektóre wydarzenia
b) Przodkowie Bolesława III
▪ Urodzenie B3 motywacją napisania o nich
c) Zakończenie – powinna być pielgrzymka, a jest zdobycie Nakła – znaczenie:
▪ Polityczne (zdobycie Pomorza)
▪ Literackie (kompozycja pierścieniowa klasyczna)
▪ Ideologiczne (zamknięcie chrystianizacji)
d) Cele i „realizacje” Kroniki
▪ Konfrontacja (kompozycja czarno-biała)
▪ Naznaczenie B3 poprzez tradycję
▪ „Zbigniew zasłużył na to, co się stało”
▪ Rekapitulacja zdarzeń; powstanie kroniki przez „potrzebę chwili”, obrona
władcy, dworu przed społeczeństwem (ukrycie zamachu stanu, jakiego
dokonał się B3)
▪ Stawiała Polskę w kręgu „wysokiej kultury literackiej”
5. Treść ksiąg
a) Księga I (128 lat)
▪ Dzieje dynastii – od przejęcia władzy do narodzin B3
▪ 2 bohaterów (inny królowie tylko napomniani)
- Bolesław Chrobry (bez skazy)
- Bolesław Śmiały (ostrzeżenie)
„dorównałby przodkom, gdyby go pycha nie zgubiła”
b) Księga II (58)
c) Księga III (4)
- Bolesław Krzywousty (młodszy)
- Syn nałożnicy – Władysław Herman praktykował jednocześnie
obrządek chrześcijański i słowiański
- Zbigniew (starszy)
- On miał prawo do spuścizny Władysława (prawo feudalne)
6. Artyzm Kroniki
a) Pominięcia – np. „czas nagli, zdążmy więc do głównego tematu dzieła [...]”
b) Średniowieczna kategoria cudowności, świętości
c) Świadome budowanie postaci
▪ Schemat opisywania postaci (francuski)
▪ Inne poglądy – B1: Kijów dopiero w XIII będzie naganny
d) „zabawa” nad materią kreowanej rzeczywistości
▪ np. peryfrazy wydarzeń historycznych  prawdopodobieństwo / fikcja
▪ np. bp. Stanisław (B2) uznany zdrajcą [realnie: feudalistycznie]
e) kunszt wypowiedzi – sztuka dyktowania
7. Etos rycerski (jak wpisują się w niego Bolesławowie?)
a) Dobre urodzenie, szczycenie się drzewem genealogicznym
▪ B1: „z Błogosławionej Niewiasty zrodzony”
▪ B2: „najhojniejszy spadkobierca Bolesława Wielkiego”
▪ B3: „z daru Boga narodzony”
▪ Zbigniew: „syn nałożnicy”
b) Uroda i wdzięk
c) Silny od dziecka
d) Pomnażanie swej sławy
e) Walka o swoją pozycję (współzawodnictwo)
▪ W ks. 2 i 3 – oś konstrukcyjna: walka B3 ze Zbigniewem
f) Odwaga
g) Hojność (ukazana u wszystkich B)
h) Wierny zobowiązaniom
i) Obrona Kościoła, ludności; walka w słusznej sprawie
▪ B1, B2 – walka poza granicami
▪ B3 – walka wewnętrzna
VI. N6 – Bogurodzica
1. „Na początku była zagadka, tajemnica – paląca, niepoznawalna przez wieki tajemnica
Bogurodzicy”
2. Ewa Ostrowska: „Bogurodzica jest arcydziełem; jak każde arcydzieło zajmuje całością
i szczegółami – zdumiewa i zachwyca. Bogurodzica jest trudna – można ją umieć na
pamięć wspak i w poprzek, a mimo to wciąż w czegoś w niej nie dostrzegać, co potem
okaże się zupełnie proste. Jest trudna nie tylko ze względu na archaiczną materię
wyrazową, ma także trudną formułę retoryczną”
3. J. Woronczak: 6 XV-wiecznych przekazów
a) Tzw. Tekst Krakowski Pierwszy (1407) – 9 wersów
autor: ks. Maciej z Grochowa, wikariusz Kcyński
▪ Lub: S.Urbańczyk: autor: kierownik chóru gnieźnieńskiego; cechy autora:
- Wielkopolanin
- Duża wiedza muzyczna (zapis nutowy towarzyszący przekazowi)
- Człowiek starszy
b) Tzw. Tekst Krakowski Drugi (1408) – 13 zwrotek (zupełnie nowa treść)
▪ W Traktacie W.Horborcha (łac.)
c) +Długosz: 1410 (Grunwald): pieśń powszechnie znana
4. Spory o Bogurodzicę
a) Początki sporów: Traktat Mateusza z Kościana (1543). Różne interpretacje
▪ Kaznodzieje (Jakub Wujek, Fabian Bierkowski, Piotr Skarga)
▪ Hagiografowie
▪ Polemiści religijni (katoliccy, protestanccy)
▪ C.K.Norwid: Boga Rodzica
b) Czas powstania
▪ XIII – A.Brückner, J.Woronczak, W.Taszycki
▪ XIV – J.Krzyżanowski, S.Urbańczyk
▪ X/XI i wcześniej – (rodowód prasłowiański)
c) Autorstwo
▪ Od poł. XVI: polemizowanie z tezą: autor: Św. Wojciech
▪ K.Kraiński: „ta pieśń nie jest apostolska ani Św. Wojciecha, ale pod innym
imieniem wydane”
▪ A.Brückner: Boguchwał (spowiednik Św. Kingi)
▪ Św. Jacek Odrowąż
▪ Człowiek duchowny (dogmatyka kościelna)
▪ Wielu autorów
- Zakonnicy obrządku łacińskiego / bizantyjskiego
▪ M.Dulska: jakiś zakonnik z Włoch
d) Miejsce powstania
▪ A.Brückner: Małopolska
▪ Wielkopolska (Gniezno)
J.Birkenmajer: wzorce bizantyjskie we Wloszech, stworzona w Gnieźnie
e) Czym jest ~?
▪ T.Wierzbowski: polska antyfona różańcowa
▪ Hymn na Boże Narodzenie
▪ Modlitwa o odpuszczenie grzechów
▪ Birkenmajer, Woronczak, Mazurkiewicz: Deisis – rodzaj komentarza do
kompozycji plastycznej (NMP+Chrystus+Jan Chrzciciel)
▪ Krzyżanowski: hymn dynastyczny Jagiellonów
▪ Trop dla litanijnego Kyre eleison
f) Wzorce, na których oparł się autor
▪ Hymnologia grecka / bizantyjska / łacińska
▪ Jacobson, Habranek: połączenie powstania ~ z SCS
g) +bezsilność nauk - A.Brückner (1901): wszystko wiemy; (’80): nie wiemy nic
5. Analiza ~
a) Kunszt, konsekwentność od początku do końca
b) Symetria (w sposobie budowania ~), religijność
c) Rymy wewnętrzne + kierunek rymów i symetria {struktura: patrz notatki}
d) Stylistyka – oksymorony, peryfraza
e) Kompozycja – apostrofa razem z 2 rozkaźnikami
f) Pojawiają się symetrycznie w 2 zwrotce, pominięty jest jednak 1 czynnik 
świadomy zabieg ekspresyjny autora
g) „Słysz modlitwę”/„A dać raczy” – zabieg ekspresyjny – zmiana elementu
oczekiwanego
h) 3 „światy”;
▪ Bóg (1. zwrotka)
▪ Pośrednik (1. wers 2. zwrotki)
▪ Człowiek (2. zwrotka)
VII. N7 – Bogurodzica – kontynuacja; homiletyka
1. Jan z Vino Salvo: model estetyki augustiańskiej:
a) Elegancja (harmonijny, stosowny)
b) Dobra kompozycja (zestawienie zdań równomiernie wycyzelowanych)
c) Dostojność (ozdabia układ, różnorodność)
2. Cechy tego systemu estetyki:
a) Obecny do XII (Polska XIII)
b) Doskonałość
▪ Formy (+powiązania z wszystkimi płaszczyznami utoworu)
▪ ?Znaczenia
▪ Wersyfikacji
▪ Rymiki (+rymy – wynalazek ŚR)
▪ Dążenie do doskonałości przez każdego twórcę
c) Sztuka dyktowania
d) Obecna w 2 zabytkach – Bogurodzicy, kazaniach świętokrzyskich
▪ Apostrofa do Boga, deesis: ~współistnienie z kształtem zewnętrznym
▪ Motyw deesis w kazaniach świętokrzyskich (na dzień św. Katarzyny)
▪  Świat hierarchiczny
e)  Powstanie Bogurodzicy – 2. poł. XIII – ponieważ:
▪ Wzorzec estetyki wciąż jest silny
▪ Proces wchodzenia języka polskiego do dzieł polskich
- +Czynnik łączący rozbite ziemie
- +Obowiązek języka polskiego
- 1248: synod we Wrocławiu: modlitwa pańska, skład apostolski
- 1285: abp Jan Świnka:
- Odmawianie i objaśnianie po polsku modlitwy pańskiej, spowiedzi,
składu apostolskiego; objaśnianie ewangelii
- Każdy, kto naucza w szkole musi znać język polski
- List „Aby Polska była Polską, nie Saksonią” (1980: przypomniany)
3. 3 Ośrodki dążące do zjednoczenia Polski
a) Śląsk – silny, ale nie miał szans na zjednoczenie
▪ Władysław II
▪ Henryk Brodaty: podpisywał się „księciem Polski”
▪ Henryk Pobożny
b) Małopolska
▪ Tradycja Krakowa – stolicy
▪ Patron – Św. Stanisław
▪ Kronika Kadłubka: racje Małopolski w zjednoczeniu
- Małopolska – ziemia Kraka
- Dzieje Polski OD Kraka, który wraca do Polski – nie od Piasta (Gall)
- Krak stanowi prawa, wiek złoty
- Wanda, która nie chciała Niemca
- Następcy – Lechici ujawniają się tylko 2x
- Za Kraka
- Za Kazimierza Sprawiedliwego  za jego czasów będzie kolejny wiek
złoty
- NIE: „wymysły, antykronika”, a dzieło mające cel –
- „pokazać jak kształtowało się państwo”
- Określony moment, określenie roli państwa
- +1464: Jan Ostroróg – przed Piusem III: ‘klęska polskiej dyplomacji’
- Wlochy: XII/XIII: „prawda i tylko prawda”
c) Wielkopolska – „my naród”
▪ Siedziba abp = wszystkie parafie i biskupstwa bez względu na granice
▪  J. Świnka – przez to tylko możliwe zjednoczenie
- Odnowienie kultu Św. Wojciecha (+do dziś świeca)
▪ Kronika Wielkopolska (powstała ~XIII, nie później niż 1308). 2 wersje:
- Wzorowana na Kadłubku
- Interpolowana (fabularna na kadłubku) – wzbogacona o:
- Lecha, Czecha i Rusa
- Polacy = Lechici
- Znaki polskie (?) – np. Gniezno
- XVI: kronika królewska
▪ +J. Świnka: koronacja Przemysła II, Wacława Czeskiego (symbolika
zjednoczenia)
4. „Program łączący”
a) Kronika Wielkopolska – kronika królewska
b) Bogurodzica – pieśń królewska?
c) +Pełne zjednoczenie – Łokietek (1320?)
d) XIII: pierwsze polskie zdania
▪ 1270: „Daj ać ja pobruszę, a ti pocziwaj”
- Źródło bezpośrednie (kroniki henrykowskie)
- Autentyczny autor i miejsce
▪ „Gorze nam się stało”
- Przekaz pośredni – jakaś kronika krakowska, na podstawie której pisze
Długosz
- „ktoś rzekł” – nieautentyczność
VIII. N8 - Homiletyka
1. {W7} Homiletyka – dział teologii zajmujący się sztuką tworzenia i wygłaszania kazań
2. {uzupełnione o W8 z W7} 2 etapy rozwoju homiletyki:
a) Początki – 1. wieki chrześcijaństwa
b) Do 1215 – Patrystyczne
▪ Wzorowane na pismach Ojców Kościoła
- Homiliarze – zbiory cytatów Ojców Kościoła
- Np. Św. Augustyna
▪ Tylko bp mógł głosić kazanie
▪ Tylko po łacinie
▪ Bardzo rzadkie (wielkie święta)
▪ Prowadziły do wywodów teologicznych
c) 1215: sobór laterański: kodyfikacja (też Kadłubek) zasad homiletyki
▪ Przyczyny:
- Świat potrzebował kazań trafiających (w rzeczywistość) i aktualnych –
inne ośrodki życia, inne cele, inny rodzaj myślenia
- XII/XIII: rozwój miast (Paryż, miasta włoskie), rewolucja kulturowa
- Krucjaty*
- Rozwój szkolnictwa – uniwersytety
▪ Unowocześnianie kazania (charakterystyka)
- 2 typy (formy) kazań:
- Homilia – przemowa, pouczenie, instrukcja; wyjaśnienie ewangelii
- Zdania krótkie, zwięzłe, czytelne przykłady
- Homilia sermones – kunsztowny (uczony) traktat
- (wpływ szkół)
- Np. Kazania Świętokrzyskie
- ~+Kazania na wszystkie niedziele całego roku
(św. Andrzej – św. Katarzyna)
- Werset naczelny (temat) z ewangelii na dany dzień
- Wyodrębniono:
- Zbiór na Wielki Post
- O świętych
Na cześć patronów, ojców Kościoła, XIII: władców, rycerzy
O różnych stanach
Ilustracja modlitw
i. (każdy werset (temat)  komentarz)  współtworzenie
utworów
ii. duża popularność
iii. +Erazm z Rotterdamu: komentarz „ojcze nasz”
iv. +W. Potocki: Siedem artykułów na modlitwę pańską
- Wygłaszane nie tylko przez bp
- Kaznodziei wędrownych (Św. Bernard)
- Kaznodzieja krzyżowy (Św. Norbert – namowa do krucjat)
- Profesorowie uniwersytetów – magistrowie teologii
- Obowiązki: wykłady, dysputy, kazania
- Charakter (ich) kazań:
- Podobieństwo do wykładów
- Poetyka, artyzm
- Kierowane do ludzi uczonych
- Precyzyjny dobór autorytetów
- Kunsztowna budowa – np. teza – dowód
- Peregryn z Opola: kazania
- Wzorzec dla kazań gnieźnińskich
- Doza humoru
- Przypowieść, opowiadanie, anegdota
- Waga mówcy
- Wysoka etyka
- Wiedza
- Studium teologii
- + Elementy indywidualne
- XIII: Estetyka homiletycka
- Możliwość wystąpienia kazania po ewangelii
- Różnicowanie języka w stosunku do słuchaczy
- Klasyfikacja: adresat, czas wygłaszania
- Odejście od subtelnych form oddziaływania
- Nie tylko po łacinie
▪ Wpływ na:
- Wprowadzenie reform gregoriańskich
- Ruchy reformatorskie
- Wyprawy krzyżowe*
3. {W8} Kazania świętokrzyskie: na dzień św. Katarzyny1
a) Dwuczłonowa(?) zasada kompozycji
b) Temat: „Wstań, pośpij się, przyjaciółko moja i pódź”
c) Myśl główna – mały pierścień
▪ Hierarchia układu wertykalnego
d) Rozwinięcie (brak tematu):
▪ Autorytet
▪ Wzory
e) Charakterystyka (schemat)
▪ Opis grzechu: alegoria, autorytet
-
1
{Jedno z mniej jasnych miejsc w N8}
▪ Przykład
▪ Rezygnacja z treści pouczającej – 2 ostatnie kategorie grzeszników
▪ Umarli – część mniej rozbudowana
f) Język: „milućka moja” -  powstanie XIII
4. Wybitni polscy twórcy (także kazań)
a) Peregryn z Opola
b) Marcin Polak z Opawy (bp gnieźnieński) (?-1279)
▪ Kształcenie: Wrocław, Praga
▪ +Szacunek papieży; bulla „Marcin – mędrzec głębokiej nauki, [...] biegłości w
rzeczach duchownych”
▪ Zmarł w drodze do gnieźnieńskiej posady biskupiej
▪ Twórczość:
- Kronika papieży i cesarzy (od narodzin Chrystusa)
- Wzór dla takich kronik (do XV)
- Historia schizmy greckiej
- Opis Ziemi Świętej
- Zbiór kazań (druk: 1486)
c) Mikołaj Polak
▪ 30 lat studiów medycyny (~Mompelien (Francja))
▪ Twórczość:
- Eksperymenta – podręcznik medyczny, 7 ksiąg recept
- Antyhipokrates – pamflet przeciwko medycynie
d) Witelon (Ciołek) (1230-1314)
▪ nauki: Legnica, Paryż (filozofia, medycyna), Padwa (prawo kanoniczne,
filozofia)
- za sprawą Wilhelma z Moerbeckle: optyka
▪ proboszcz na Śląsku
▪ Twórczość:
- O elementach euklidesowych
- Astronomia, filozofia
- +”ile diabłów mieści się na główce szpilki” (20 000)
e) Bp Nanker (1270-1240+)
▪ Proces z bp Muskatą i Łokietkiem: strona Łokietka  sława
▪ Proboszcz Kościoła Mariackiego; bp krakowski;
▪ Po konflikcie z Łokietkiem: bp wrocławski
▪ Opisany przez J. Długosza
▪ Statut biskupstwa krakowskiego, wrocławskiego
- Regulacja obowiązków i praw duchowieństwa (usuwane przez kolejnych
bp-ów)
IX. N9 – początki renesansu
1. Istota miasta
a) Tożsamość miejsca - jedność, więzi
b) Instytucje miejskie:
▪ Ratusz
▪ Kościół / katedra
▪ Rynek
▪ Szkoły parafialne, uniwersytety
- Nauka o codzienności
- Nauka bardziej abstrakcyjna
c) Hierarchiczny system mieszkańców
2.
3.
4.
5.
6.
d) Siena (Wlochy) – miasto modelowe
▪ Kontynuacja form ze ŚR (Palio – bieg jeźdźców)
- Zjawisko jednoczące dzielnice
- Podział (kibicowanie) – kończy się po biegu
- Wspólne ucztowanie (kolacje na rynku)
- Spotkanie w kościele
▪  Model mieszczański państwa (Wlochy, Szwajcaria – jedność, instytucje)
▪ NIE: model szlachecki (Polska – ród, my)
e) ~1460: Polska: Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego
▪ Przejaw jedności miejskiej
1455: Jan Długosz: Roczniki albo Kroniki Sławnego Państwa Polskiego: Fenomen:
a) Łamanie ŚR konwencji historiograficznych
b) Istota FAKTU (przyczyny i skutku) – element procesu historycznego
▪ Wzorzec: Liwiusz: historia Rzymu
▪ Nawiązanie do Piusa II:
Rewolucja w pojmowaniu historii – podział na dzieje prawdziwe i fałszywe
▪ Konstrukcja przyczynowo-skutkowa
c) Nie rezygnuje z tradycji ŚR [Lech, Czech i Rus; Popiel, Krak]
d) Kompromis pomiędzy tradycją i historią
▪ Rozdzielenie sfery realnej od mitycznej
▪ Na charografia (opis Polski) nałożona opowieść mityczna
e) ROCZNIKI – podział na lata; KRONIKA – model przyczynowo-skutkowy
f) Innowacja: dedykacja Zbigniewowi Oleśnickiemu (NIE: cesarzowi rzymskiemu
(?))
g) Druk: 1612 (próby: 1521)  cenzura – plotki o żonie Jagiełły
Kallimach: dzieje polski z wyłączeniem elementu tradycji
a) Deombrat – legendarny(?) wódz
Powrót RETORYKI
a) Jan z Ludziska (mówca z Akademii Krakowskiej)
▪ Mowy wzorowane na AN
b) Odpisy mów wloskich
c) Zmiany już w XV
d) listy Zbigniewa Oleśnickiego do Piusa II:
▪ „O stylu w literaturze” (Koberger – Norymberga) – „Listy przyjacielskie”
▪ +Norymberga + drukarnia Kobergera – ośrodek intelektualny
- +Albrecht Dürer
Drastyczne zmiany – Jan Ostroróg: Memoriał w sprawie uporządkowania
Rzeczypospolitej:
a) Uniezależnienie od państwa i kościoła
b) Reformy sądownictwa
c) Krytyka kościoła + ruchy reformatorskie
d) +Kompromitacja w Rzymie
Konrad Celtis
a) Ostworzenie dziejów wielkich Germanów
▪ Ród Kwadów: Elizjum, Ligonie, Kraków
b) 1488: Przybycie do Polski
c) Zmiana stosunku do wiedzy
▪ „Na Akademię” – początek stowarzyszeń literackich
- Sympozja – spotkania naukowo-towarzyskie
- Forma zamknięta [tylko dla wtajemniczonych]
Powstałe towarzystwa
- Towarzystwo Nadwiślańskie – K. Celtis
- Bractwo Żarłoków i Opilców
- Rzeczpospolita babińska (M.Sęp-Sarzyński, M.Rej, K.Janicjusz,
A.Morsztyn)
▪ Inny typ uczoności:
- Retoryka
- Znajomość reguł i dzieł AN
- Istotne to, skąd (z jakiego dzieła) pochodzą cytaty, zwroty
- Elitaryzm
▪ Nowa genologia
- Styl i topika AN
- Przeróbki dzieł antycznych (np. Kochanowski)
7. Erazm z Rotterdamu (XV/XVI): Adagia (słownik antyczny objaśniający zwroty)
a) +Jan Potocki – kontynuacja
8. Tradycje ŚR w Polsce: co najmniej do 1543 (zbiór religijny)
9. ~Periodyzacja R (1488 – 1584 (śmierć Jana Kochanowskiego))
a) 1490 – 1520
▪ Kultura R (mieszczańska) – elitaryzm
▪ Imitacja wzorców AN (język, styl, genologia nawiązujące do AN)
▪ Język łaciński
▪ Twórcy zagraniczni (wędrowni humaniści)
- K. Celtis
- Kallimach
- Wawrzyniec Korwin
- Leonard Coxe
- Erazm z Rotterdamu
b) 1520 – 1543
{uzupełnione o W10}
▪ Złoty wiek kultury polskiej
▪ Dalej kultura mieszczańska; elitaryzm
▪ ~Inna topika – przyroda, uczucia
▪ Język łaciński
▪ Twórcy polscy
- A. Krzyski
- Jan Dantyszek
- Klemens Janicki
- Żywoty Królów Polskich (od legend do Zygmunta Starego)
- Odniesienie do AN: gatunek: ikona
- „zastąpienie” kronik ŚR
- Wydane przez Antonina 1562-3; 9 wydań do OŚ
- Moment przełomowy (egzekucja praw i dóbr)
- Nobilitacja społeczeństwa szlacheckiego
- Rodzimość
- +elitarność, a zarazem tradycja ŚR
- uświadomienie historyczności (nowej i rodzimej)
▪ Ruch szlachecki – egzekucja praw i dóbr
- Inny sposób patrzenia na kulturę – rodzimość
-
X. N10
1. 1543 – 1568
a)
b)
c)
d)
Dominacja ruchu egzekucyjnego
Elitaryzm przechodzi w kulturę szlachecką
Imitacja
Nobilitacja (emancypacja) języka polskiego
▪ Tłumaczenia (np. Ezop)
▪ Łamanie zasad – Grabski: Geometria albo miernicka nauka
e) Mikołaj Rej
▪ Po polsku
▪ Odwołania do AN – NIE wprost (poprzez polski)
▪ Jeszcze nie: funkcja poetycka (to dopiero u Kochanowskiego)
▪ Inne rozumienie imitacji: emulacja
(współzawodniczenie dokonaniami Greków i Rzymian)
▪ Krótka rozprawa między Panem, Wójtem i Plebanem
- Manifestacja ruchu egzekucji praw i dóbr
- J. Ziomek:
- Niekoniecznie polemika między 3 stanami
- Istotna kolejność [Pan, Wójt, Pleban]
- Sens moralny: zgoda społeczna (Pleban)
- Alegoria Rzeczypospolitej
2. 1568 – 1584
a) Jan Kochanowski
▪ Paryż, Padwa  nowy program dla Polski
▪ Wzorce AN
▪ Imitacja / emulacja
▪ Po polsku  szerszy odbiorca tekstów artystycznych
▪ Inne tworzenie literatury:
- Nawiązania do AN, ale łamanie jego zasad
- Fraszki NIE: epigramaty
- Zaburzenie genologii (treny)
- Tworzenie nowych gatunków
- Łamanie tradycji zapisu
- Inny wymiar odczytywanie – gra z czytelnikiem
- Charakter filozoficzny
- Sytuacje jednostkowe  znaczenie ogólne
- Kompozycja pionowa / pozioma – harmonia / chaos:
- O żywocie ludzkim (3): horyzontalna (motywy doczesne)
- O żywocie ludzkim (101): wertykalna (sfera duchowa)
- +Podstawa dla pewnych kompozycji barokowych – rozwiniętych
- np. M. Sęp-Sarzyński – SARMATYZACJA BAROKU
▪ Polonizacja AN (oswajanie z AN)
▪ Postać znana w świecie (list Wachera z Rzymu do ~)
3. +Elementy brane pod uwagę przy periodyzacjach:
a) Kultura języka
b) Język
c) Estetyka (imitacja – emulacja)
4. ~Renesans
a) Stereotypowo: statyczny
b) Realnie: dynamiczny
XI. N11 – Jan Kochanowski
1. 1626-9: Maciej Kazimierz Ksamerski: „Jan Kochanowski nie jest gorszy (od
Włochów), ale ich przewyższa”
2. Inne spojrzenie na ~:
a) Kategorie retoryczne
b) Charakter poprzez wyrażanie uczuć
c) Warsztat
d) Kategorie estetyczne: imitacja, emulacja
e) Erudycja
f) Precyzyjne oddziaływanie poprzez budowę
3. Treny (ogólnie):
a) Bezpośrednia przyczyna: śmierć Urszulki
b) Około 1579
c) I: 1580, II: 1581, III: 1585
d) Epicedium (?), nie łączy się z innymi utworami (popularne dla środowiska ~)
4. Wartość tekstu:
a) Złamanie genologii
b) Załamanie układu (~nie ma stałego sposobu mówienia)
c) Silna, różnopoziomowa retoryka
d) Narracja naddana – inny obraz niż „ściśle o śmierci”
5. Układ w trenach (schematy):
JA  BÓL (wszytki)
 dziecko (ŚMIERĆ)
 POCIECHA (w określonych momentach)
Sytuacja każdej istoty żyjącej (rozważania):
JA 



jawnie płakać
rozważać o śmierci
szukać pociechy (V-VIII)
przeżywać, ukrywać (gwałtem się wewnętrznie mocować)
6. Treny (omówienie)
a) Rozpoczęcie
▪ Cytat z Odysei
▪ Dedykacja do Urszulki (zderzenie sfer: ogólnej i jednostkowej)
▪ Obejmuje 4 utwory
▪ Tren I
- Typowa inwokacja, ale kompozycja 3-częściowa
- Sylogizm – przesłanka większa, mniejsza, konkluzja
- Zwodniczość: niestałość przesłanek retorycznych
- „stopniowanie” uogólnione do świata i żal do domu
▪ Tren II-IV
- Jawne pytania „co dalej?” – bezpośredniość
- Relacja ja – śmierć (III); ja – pociecha (IV)
- Wyraźny chwyt retoryczny (zaskoczenie, zamknięcie)
b) Treny V-VIII
▪ Schemat:
|V
przeszłość
|
przyszłość
VI --->|<--> VII
|
|
|-------| VIII
▪
Tren V
- Dominacja czasu teraźniejszego
- Urszulka umiera teraz (część 1.)
- NIE: „pomnik życia rodzinnego”
▪ Tren VI
- Urszulka „żywa”(przeszłość + dojście do teraźniejszości)
- „ostatnie słowa przed śmiercią”
- Retrospekcja
- Czterowiersz
▪ Tren VII
- Klasyczne dystychy
- Różnicowanie emocjonalne
- ‘złamane’ przerzutnie
- Pojawienie się przyszłości (+ dojście do teraźniejszości)
▪ Tren VIII
- Forma zamknięta
- Pociecha, ból
- Ukazanie całego życia człowieka
- Płaszczyzna i temat renesansowy
c) Treny IX-XI
▪ Tren IX
- Łamanie ustalonych zasad
- JA – człowiek, TY – mądrość
- Człowiek  anioł
- Pocieszenie, poszukiwanie mądrości
- Mit Syzyfa
▪ Tren X
- Szukanie pocieszenia (jeśliś, jeśli)
- „co dalej?”; wahanie się
▪ Tren XI
- Szukanie pocieszenia + prawie bluźnierstwo
- „co dalej?”
d) Treny XII-XIII
▪ Zamykają cykl o Urszulce jako o zmarłej (statycznej)
▪ Tren XII – nieznajomy grób
▪ Tren XIII – nawiązanie: antologia grecka
e) Treny XVI-XVII
▪ Czas nie przynosi pocieszenia
▪ Nawiązanie: Hiob (ST)
▪ Dopuszczenie do głosu uczucia
▪ JA  jawnie płakać
 mocować się (ukrywać)
f) Tren XVIII
▪ Motyw horyzontalny: Określony człowiek w określonym miejscu
▪ Niekoniecznie: wyznanie wiary
g) Tren XIX
▪ 2 układy (forma filozoficzna)
|
|
człowiek szukający ukojenia w Bogu
---------|-----------|
|człowiek
|na ziemi
▪ Nie kwestionuje Boga
7. Podsumowanie
a) Kompozycja otwarta
b) Propozycja ‘lekarstw’ na ból
c) Odsunięcie się od problemu
▪ (?) Sen Scypiona
▪ Nie dał się sprowokować
d) Różna interpretacja trenów