Skrypt z doktryn polityczno-prawnych

DOKTRYNY POLITYCZNO-PRAWNE
I. Wstęp, ogólne informacje o doktrynach
Doktryna – myśl, nauczanie, od łacińskiego słowa „doceo” – nauczać.
Podział doktryn:




Radykalne
Liberalne
Idealistyczne
Realistyczne
Prosty podział: lewica, prawica (władza egalitarna, egitarna)
Wiele doktryn „krzyżuje się” czerpiąc wzajemnie niektóre myśli i założenia.
II. Myśl polityczno-prawna Antyku
Początki kultury antycznej przypadają na VIII w. p.n.e.
Polis greckie były początkowo monarchistyczne, lecz z czasem do władzy doszli
możnowładcy. W V w. p.n.e. polis przyjęły klasyczną demokrację ateńską.
Sokrates wraz z sofistami rozpoczął refleksję nad państwem i społeczeństwem.
Sokrates – filozofia duszy, filozofia antropologiczna
Sofiści – filozofia społeczna
Jedynie 20% mieszkańców starożytnej Grecji miało prawa obywatelskie
Należy pamiętać więc, że obywatel ≠ mieszkaniec
SOFIŚCI – płatni wędrowni nauczyciele przemawiania, retoryki i dialektyki, nazwa
pochodziła od greckiego słowa „sofia” – mądrość. Założycielem szkoły sofistów był
Protagoras z Abdery (V w. p.n.e.). Mawiał on iż „O każdej rzeczy istnieją dwa
przeciwstawne sobie zdania. Słabszy pogląd uczynić silniejszym”. Znani sofiści: Gorgiasz,
Trazymach, Hipiasz, Kallikles, Antyfon.
Sofiści uważali, iż prawo jest tworem ludzi. Większość sofistów była zwolennikiem
demokracji, jednakże Trazymach i Kallikles uważali, iż w przyrodzie to mocniejszy narzuca
swoją wolę słabszym, przez co demokracja jest niepotrzebna.
Sofiści mówili o prawie natury pod kątem człowieka (pojmowanie natury biologicznie).
Wg sofistów należało przestrzegać prawa stanowionego. W polemikę z sofistami wchodził
Platon.
W średniowieczu sofista = krętacz.
Karl Raimund Popper uważał, iż sofizm był oświeceniem antyku.
Jedynym fragmentem opisującym demokrację ateńską jest przemowa Peryklesa z V w. p.n.e.
Perykles chwalił w nim ustrój Aten (ustrój ten nie był naśladownictwem innego, był wzorem
dla innych).
Isonomia- równość wg prawa, prawo rozpatrywane jest jako wspólny mianownik dla
obywateli państwa. Nie ma w nim miejsca dla grup uprzywilejowanych.
Należy pamiętać, iż nie wszystkie polis były demokratyczne!
PLATON –(427 – 347 r. p.n.e.), w Akademii Platońskiej szkolił polityków przygotowując
ich do rządzenia. Największe dzieła Platona to „Państwo” („Politeia”) i Prawo („Nomoi”).
Filozofia Platona była idealizmem. Zakładała, że istnieją byty obiektywne niematerialne, lecz
istniejące.
Dla porównania Demokryt był filozofem materialistą (istnieją tylko atomy).
Platon był wielkim przeciwnikiem myśli demokratycznego państwa. Chciał, by na czele
państw stali filozofowie, lub osoby, które wyznają prawdziwą idealistyczną myśl. Świat
materialny (w którym wszyscy żyjemy) jest niedoskonałym odbiciem myśli i idei. Istnieją
dwa równoległe światy – świat idei i założeń oraz świat odbijający te idee. Jedynie mędrzec
może zbliżyć do siebie te dwa światy tworząc organizację doskonałą, najbardziej zbliżoną do
świata idei.
Jaskinia Platońska obrazowała tę myśl Platona:
Na ścianie jaskini odbijają się cienie
idei. Są to odbicia prawdziwej idei.
Ludzie skuci kajdanami w jaskini
widzą jedynie cienie, nie widzą
urzeczywistnionej idei.
Państwem powinni rządzić mędrcy, ludzie światli, którzy wiedzą czym są podstawowe
wartości takie jak np. sprawiedliwość. Platon opierał swą filozofię na hierarchii wiedzy.
Timokracja – rządy odważnych, wojowników.
Rozwój ustrojów:
TIMOKRACJA (odważni zaczęli się wzbogacać) → OLIGARCHIA (biedny lud zaczął się
buntować) → DEMOKRACJA (demokracja wprowadziła chaos) → TYRANIA
Platon wyróżnił trzy grupy społeczne:
- mędrcy
- wojownicy
- cała reszta (rzemieślnicy, kupcy etc.)
Platon przewidział dla mędrców komunizm, wspólnotę. Mieli dzięki temu myśleć jedynie o
wspólnym dobru, nie o prywatnej własności. W grupie mędrców nie istniało bowiem pojęcie
prywatnej własności.
Mędrcy (stróże stojący na czele państwa) nie byli skrępowani żadnymi normami. Platon
krytykował demokrację przykładem rejsu łodzią, na której pasażerowie nie będą głosować
na to kim będzie sternikiem. Bowiem osoba dysponująca największą wiedzą i
doświadczeniem w rejsach łodziami sama obejmie tę funkcję. Tym samym lud nie może
wybierać kto stanie na czele państwa.
ARYSTOTELES – w Atenach założył swoją szkołę, jego ojciec był lekarzem na dworze
Filipa Macedońskiego, do największych dzieł Arystotelesa należą „Polityka” oraz „Etyka
Nikomachejska”.
Arystoteles wyróżnił metafizykę, etykę i fizykę.
Uważał, iż przed rozumowaniem musimy poznać wszystko empirycznie. Jest to podstawa
rozumowania. Forma jest bytem idealnym i poznawalnym. Dzięki temu poznajemy inne
podobne formy (przykład: ktoś powie nam, że dany obiekt jest pomnikiem, dzięki temu przy
następnej okazji również stwierdzimy, że inny obiekt jest pomnikiem, nie musimy wiedzieć
co przedstawia, to jest następny krok. Krok do poznania).
Każdy ruch ma swoją przyczynę. Pierwszy ruch jest niematerialny (każda przyczyna).
Arystoteles uważał, że państwo nie jest tworem idei ludzi. Człowiek zawsze mieszka w
jakiejś społeczności. Dobrem, które chce osiągnąć każdy człowiek jest cnota, a elementem
tej cnoty jest sprawiedliwość. Wobec siebie samego nie jesteśmy sprawiedliwi dlatego nie
jesteśmy w stanie osiągnąć tej cnoty. Wobec tego człowiek musi żyć w jakiejś społeczności.
Tylko tam bowiem możliwa jest sprawiedliwość.
Społeczności mogą być różnie organizowane:
- rządzi jednostka (tyrania, monarchia)
- rządzi grupa (arystokracja)
- rządzi ogół (demokracja)
- rządzi grupa bogaczy (oligarchia)
DOBRE USTROJE
monarchia
arystokracja
politeja
ZŁE USTROJE
tyrania
oligarchia
demokracja
Arystoteles wyróżnił trzy grupy obywateli:
- bardzo bogaci (nie idą za głosem rozumu)
- pośrednia (kierują się rozumem)
- bardzo biedni (nie idą za głosem rozumu)
Politeja – ustrój, którego zwolennikiem był Arystoteles. W swym założeniu łączył oligarchię
z demokracją. W posiadanie przechodzi szeroka klasa średnia. To właśnie ten stan dominuje,
jest liczniejszy. Klasa średnia hamuje nadmierne ambicje biednych i bogatych. Następuje
równowaga społeczna.
Pojęcie sprawiedliwości nie jest jasno określone, istnieją różne rodzaje sprawiedliwości. To
prawo jest podstawą sprawiedliwości.
- sprawiedliwość wyrównawcza (iustitia commutativa) – szale muszą być zrównoważone,
np. podczas transakcji, cena musi być adekwatna do wkładu pracy
- sprawiedliwość rozdzielcza (iustitia distributiva) – społecznie rozdaje się honory,
zaszczyty, medale za zasługi czy jedzenie za włożony wysiłek fizyczny. Wszystko rozdawane
jest proporcjonalnie.
EPOKA HELLENISTYCZNA
Filozofowie zaczęli interesować się bardziej państwem niżeli jednostką.
Powstały trzy szkoły:
- cynicy
- epikurejczycy
- stoicy
CYNICY – nihilizm i anarchia; Antystenes z Aten; od greckiego słowa „kyon” – pies. Byli
obywatelami wszechświata. Cynicy nie troszczyli się o dobra. Natura była tożsama z
przyrodą. Naturalne było to co przyrodnicze, to stanowiło minimum potrzeb życiowych.
Odrzucali bogactwo, niepotrzebne rzeczy i idee. Idea państwowości była dla nich obca. Nie
odczuwali potrzeby łączenia się w społeczności w państwie. Nie praktykowali żadnej religii.
Tolerowali kanibalizm i kazirodztwo. Życie publiczne cynicy porównywali do ognia, nie
należy do niego się zbytni zbliżać, gdyż grozi poparzeniem, ale nie można się też zbytnio
oddalać, gdyż grozi to zamarznięciem.
EPIKREUJCZYCY – twórcą szkoły był Epikur z Samos, filozofia materialistyczna i
ateistyczna. Najwyższym celem epikureizmu było indywidualne szczęście człowieka.
Człowiek jest wolny i szczęśliwy kiedy przestaje być niewolnikiem idei oraz urojonych
pragnień. Polityka nie powinna więc interesować jednostki. Nie neguje jej jednak, tak samo
jak nie odwraca się również od państwa. Szanuje je i uważa za pożyteczne, gdyż gwarantuje
minimum moralności i spokoju. Epikurejczyk współpracuje z państwem jedynie kiedy jego
własne bezpieczeństwo i szczęście jest zagrożone.
STOICY – założycielem szkoły był Zenon z Kition. Znanymi stoikami byli Cyceron i
Marek Aureliusz. Byli materialistami (świat to materia ożywiona – pneuma, której najwięcej
mają bogowie). Bogowie mają rozum wrodzony, człowiek zaś osiąga ten rozum swoim
wysiłkiem. Świat jest pewnym harmonicznym ładem, nie jest chaotycznym przypadkiem.
Jest rozumny. Wszystko ma swoją przyczynę i skutek.
Stoicy dzielili społeczeństwo w brutalny sposób – na głupców oraz na mędrców. Pośrodku nie
było nikogo. Jednak głupiec wytężoną pracą i wysiłkiem mógł stać się mędrcem.
Człowiek, który wie jak funkcjonować jest wolny (zna zasady działania). Stoicy znają jedynie
jedną niewolę, niewolę głupoty. Człowiek nierozumny nie może być wolny. Wbrew
filozofii stoicyzmu głupiec próbuje zmienić porządek i ład świata, który należy przyjmować
taki jakim jest („stoicki spokój”).
Wszystkim rządzi przeznaczenie, a człowiek jest z natury dobry. To zewnętrzne bodźce
skłaniają człowieka do czynienia złego.
Stoicy aprobowali prywatną własność i nierówność społeczną. Współpracowali także ściśle z
państwem, chętnie przenikali do rządzących elit. W polityce upatrywali narzędzie do
realizacji swojej filozofii, którą rządził rozum - a co za tym idzie – mędrzec.Dopóki
państwo było rozumne, a jego działania były aprobowane przez filozofię stoicyzmu, mędrcy
mogli angażować się (a nawet powinni) w życie polityczne.
Mądrość stoika polega na przestrzeganiu prawa naturalnego, gdyż jest ono zgodne z naturą
świata i człowieka.
STOICYZM RZYMSKI (CYCERON) –najlepszą formą rządu była forma mieszana
(zgromadzenie ludowe, senat i princeps), czyli demokracja + arystokracja + monarchia.
Największym teoretykiem rzymskiego stoicyzmu był Cyceron (106 – 143 r.). Państwo było
wytworem naturalnych skłonności człowieka do życia w zbiorowości. Państwo to wspólnota
złączona więzami prawa i interesów. Cyceron wymagał od władzy sprawiedliwości,
sprawiedliwego prawa zgodnego wraz z prawem natury i prawem rozumu. Jeżeli prawodawca
stanowił prawo złe, niezgodne z prawem natury, to nie było to właściwie prawo, a tym
samym państwo nie jest państwem. Cyceron był przeciwnikiem demokracji, nie lubił biedoty
i prostego ludu. Demokrację nazywał „rządami motłochu”.
Cyceron pragnął by panowała „zgoda stanów” (concordia ordinum). By wszystkie stany były
ze sobą solidarne przeciwko pospólstwu. Miało to na celu powstrzymanie zamieszek
wywołanych przez prywatne ambicje ludu, dowódców czy władz. Sam Cyceron jednak
bliższy był arystokracji.
Cyceron świadom swego osamotnienia i braku powodzenia swych poglądów (obrona
arystokracji) chciał powierzyć stery rządów wybitnej jednostce.
CHRZEŚCIJAŃSTWO (PAWEŁ Z TARSU)–ideologia Nowego Testamentu,
nawiązywała do soteriologicznej doktryny religijnej (zbawienie oraz Jezus Chrystus jako
zbawiciel) oraz do stoickiej filozofii moralnej. Paweł z Tarsu uznał, że główną misją
Chrystusa jest zbawienie całej ludzkości, nie tylko narodu wybranego.
Był pierwszym autorem u którego wątki religijne sąsiadowały z myślą społeczno-polityczną. Władza
świecka była sługą bożym, wobec cesarza i jego urzędników obowiązuje więc lojalność.
Wzór chrześcijanina to osoba łagodna, przyjazna ludziom, lojalna wobec przełożonych i prowadząca
spokojny żywot.
Bogactwo niosło ze sobą niebezpieczeństwo, wobec Boga wszyscy są równi, a ostatni będą
pierwszymi. Własność była jedynie przeznaczona na czasowe użytkowanie , a majątki są przydzielone
przez Boga na określony czas i na określonych warunkach. Św. Paweł apelował o dobre traktowanie
poddanych, nie akceptował radykalnych form wyzwolenia, człowiek i tak jest niewolnikiem –
niewolnikiem Boga. Każdy miał pozostać w swoim stanie i niewolni mieli być posłuszni swoim
panom. Równość obowiązywała jedynie przed Bogiem, była ona czymś znacznie istotniejszym
niż wolność doczesna.
Połowa II w. – biskup Lyonu, Grek Ireneusz:
Autor dzieła „Przeciw Poganom” (Contra Gentiles) bronił się przed współpracą z imperium. Państwo
nie pochodziło od diabła lecz od Boga i jest niezbędne do poskramiania zła. Państwo miało prawo do
żądania posłuchu obywatelskiego, płacenia podatków, szanowania decyzji urzędów jest jednak
tworem dla poganów, co wyklucza dialog i współpracę z państwem.
Chrześcijaninowi państwo jest potrzebne do funkcjonowania, lecz stroni od współpracy z nim i
cierpliwie znosi wszelkie represje ze strony władz., gdyż Bóg ześle karę na bezbożną władzę.
Wzywano pricenpsa do karania fałszywych wiernych, którzy nie żyli wg boskich przykazań.
Próbowano wskrzesić idee stoicyzmu.
Klemens i Orygenes:
Klemens przeciwny był pogańskim cesarzom, krytykował prześladowania chrześcijan, jednak wysoko
oceniał instytucje polityczne.
Z kolei Orygens odróżniał pogańskie cesarstwo od „diabelskiego imperium”. Cesarstwo jest
pogańskie, lecz chrześcijańskie są jego cele. Dodatkowo cesarstwo swoim zasięgiem może być
pomocne w szerzeniu wiary, dlatego państwo jest darem od Boga. Człowiek może przeciwstawić się
państwu jedynie, kiedy prawo jest wyraźnie sprzeczne z wolą Boga.
Tertulian:
Tertulian krytykował pogańska kulturę, odrzucał Rzym i jego urzędników. Ludzie mieli się jednak
modlić za cesarzy, gdyż taki jest nakaz Boga. Ani cesarze nie mogą być chrześcijanami, ani
chrześcijanie cesarzami, kłóciło się to z religią. Odrzucał obowiązkową służbę wojskową, gdyż nie
mogą oni przelewać krwi. Akceptował jednak uczestniczenie chrześcijan w życiu politycznym, gdyż
podziwiał aparat władzy. Zauważał też, że niemożliwym jest triumf chrześcijaństwa bez współpracy z
państwem.
Tertulian definitywnie zakończył dualizm prawa ludzkiego i bożego. Bezwzględnie za najważniejsze
uznał prawo boże, bowiem prawo ludzkie nic nie znaczy bez obecności Boga. Prawo ludzkie zawsze
musi być zestawione z prawem bożym, które stanowi podstawę dla prawa obowiązującego w
państwie.
313 r. – edykt mediolański wydany przez Konstantyna, chrześcijaństwo oficjalną doktryną państwa
CHRZEŚCIJAŃSTWO (AUGUSTYNIZM) – (413 – 426), 22 księgowy traktat
historiozoficzny „O państwie Bożym” (De civitate Dei). Podstawą teologii politycznej
Augustyna był katastrofizm. Głęboki pesymizm, ogromna większość ludzi jest zła, ludzie są
zachłanni, żądni triumfów i władzy, uciskają się wzajemnie. Jedynie Bóg wie jak wyglądać
będzie przyszłość, państwa ziemskie przemijają dlatego upadł Rzym.
Władza pochodzi od Boga, ale Bóg stworzył państwo z powodu upadku ludzkiego. Gdyby nie
ludzkie grzechy państwa by nie istniały (propter peccatum). Wszystkie państwa będą
upadać, jedynie państwo boże będzie istnieć wiecznie. Państwem bożym jest niewidzialny
Kościoł z Chrystusem jako jego głową. Prawdziwą ojczyzną obywateli jest niebo, na ziemi są
jedynie pielgrzymami. Tworzą mniejszość wybraną przez samego Boga aktem jego łaski.
Obywatelami państwa ziemskiego są wszyscy źli, którzy nie zaznali łaski Boga.
Civitas terrena nie jest równoznaczne z żadnym istniejącym ziemskim państwem. W każdym
państwie istnieją obywatele państwa Boga oraz obywatele państwa szatana, jednak
zdecydowanie więcej jest tych drugich dlatego państwo jest niestabilne i podatne na pokusy.
Państwo stwarza jednak pozory pokoju i bezpieczeństwa. Bóg daje władzę dobrym i
złym, kiedy chce doświadczyć ludzi zsyła im tyranów, jest to test dla chrześcijan, gdyż
nawet złemu władcy powinni oni być posłuszni, mają jednak prawo do biernego oporu,
kiedy prawo przekracza boże prawo. Nawet najlepszy władca nie może sprawić, by
obywatel stał się cnotliwy, może jedynie ograniczyć jego złe czyny będąc „biczem bożym”.
Augustyn akceptował represje wobec heretyków. Strach jest najlepszym lekarstwem
przeciwko poganom. Państwo było boskiem instrumentem do karania. Ta myśl stanowiła
podstawę dla Lutra i Kalwina.
II. Średniowiecze
Zasadniczą cechą tej doktryny tej epoki było uznanie nadrzędności religijnej sfery życia
nad wszystkim innym. Jedynie prawdy objawione są prawdziwe, cała reszta to herezje.
Kościół był autentyczną potęgą w Europie. Władnym autorytatywnie wyjaśniającym treści
wiary był Papież, Kościół i hierarchia duchowna.
Państwo ziemskie mogło mieć rację bytu wyłącznie w podległości władzy duchowej.
Utworzona została hierarchia domu bożego, na szczycie znajdowali się duchowni, niżej
znajdowali się wojownicy religijni, a na ostatnim szczeblu ludzie pracy. Człowiek jest
zobowiązany do lojalności wobec władzy świeckiej, ale jedynym „przełożonym” człowieka
jest Kościół, Papież i Bóg. Suwerenem jest więc papież, jedyna władza po Bogu, sędzia
władzy świeckiej.
Kościół ścierał się z cesarstwem bizantyjskim, frankońskim, a na końcu rzymskim narodu
niemieckiego.
CEZAROPAPIZM (BIZANCJUM) – Bizancjum stało się głównym pretendentem do
władztwa światowego. Cesarz bizantyjski uważał się za sukcesora światowej władzy.
Cezaropapizm spajał zróżnicowanie etniczne, kulturowe i językowe. Cezaropapizm łączył
tradycje rzymskie z elementami chrześcijańskimi, a wpływy hellenistyczne z orientalnymi.
Cezaropapizm uznawał zwierzchność cesarza nad państwem oraz kościołem.
Cesarz dysponował pełnią władzy, był twórcą i najwyższym wykonawcą prawa. Był
ziemskim odbiciem Boga, władcą chrześcijan. Cesarz miał status świętej osoby, zasiadał
na tronie obok Chrystusa. Cesarska władza miała w założeniu obejmować cały świat.
Cesarz był również postrzegany jako głowa Kościoła.
Cesarz miał działać dla dobra poddanych, miał im gwarantować sprawiedliwość, podległe
mu organy miały funkcjonować zgodnie z wolą bożą i trwogą wobec Boga.
PAŃSTWA „BARBARZYŃSKIE” – władcy państw germańskich wywodzili swą
władzę od Boga, przyznawali sobie magiczną moc zwyciężania. Szybko przyjmowali
chrystianizm, a Kościół chrystianizował poglądu o nadludzkiej magicznej władzy monarchy.
Król szybko stawał się pomazańcem bożym, otrzymywał charakter kapłański i nietykalność,
lecz charyzmatyczny król w połączeniu z chrześcijańskimi wyobrażeniami częstokroć
doprowadzał do konfliktów.
Papież Grzegorz Wielki ogłosił, iż zasadniczą rolą państwa jest zbliżanie ludzi do zbawienia,
królestwo ziemskie to dopiero przedsionek prowadzący do królestwa niebieskiego.
Biskup Sewilli Izydor twierdził, że gdy władca grzeszy to traci władzę i królestwo, granicą
lojalności wobec władzy jest przestrzeganie przez nią prawa bożego. Naruszanie prawa
bożego uruchamia prawo do oporu społeczeństwa.
IDEA CESARSKA I POSTĘPY DOKTRYNY KOŚCIELNEJ – Karol Wielki
nadał swemu państwu charakter chrześcijański. Uznał się za obrońcę i patrona religii i
zwierzchnika Kościoła. Jednocześnie wzrastała jednak władza papieża w samym Kościele. W
IX w, pojawiła się rzekoma darowizna Konstantyna, na której podstawie papież otrzymał
władzę w Rzymie w zamian za uleczenie chorych na trąd zakonników. Akt „darowizny”
kreował papieża rzymskiego na głowę Kościoła i dawał mu największą cesarską godność
na terytoriach byłego imperium zachodniego.
Papiestwo pomimo słabych gruntów zaczęło się stopniowo wzmacniać, ugruntowywał się
absolutyzm papieski w państwie kościelnym. W drugiej połowie XI stulecia absolutyzm
papieski był „gotowy” do konfrontacji z uniwersalizmem cesarskim.
UNIWERSALIZM PAPIESKI (GRZEGORZ VII) – pojawia się chęć
scentralizowania Kościoła pod absolutną władzą papieża. W 1075 r. wydany zostaje
dokument Dictatus Papae (Grzegorz VII). Grzegorz VII chciał desakralizacji państwa
świeckiego, twierdząc, że państwo to twór z istoty zły. Pierwszych władców nazywa
„nieprzyjaciółmi Boga”. Państwo jest więc w swej istocie tworem grzesznym i
niedoskonałym. Ma rację bytu jedynie, kiedy realizuje postulaty sprawiedliwości bożej.
Papież był władcą uniwersalnym, stojącym na czele całego Kościoła. Ma on prawo usuwać
władców z tronu, a także zwalniać ludność poddaną złym władcom z obowiązku
posłuszeństwa.Papież był w założeniu nieomylny i miał rozdawać tytuły, księstwa, trony
wedle zasług.
Idea krzyżowa:
Absolutyzm papieski umacniał się w wyprawach krzyżowych. Krucjaty papieski były
postrzegane jako dzieło boskiej inspiracji i urzeczywistnieniem biblijnego marszu ku ziemi
obiecanej. Udział w wyprawie krzyżowej przedstawiano jako zwycięstwo przed obliczem
samego Boga. Idea krzyżowa była żywym dowodem na sukces doktryny Kościoła.
Papalizm (uniwersalizm papieski):