poziom rozwoju fizycznego chłopców wiejskich w zależności od
advertisement
Nowiny Lekarskie 2007, 76, 2, 137-141 HELENA POPŁAWSKA, AGNIESZKA DMITRUK POZIOM ROZWOJU FIZYCZNEGO CHŁOPCÓW WIEJSKICH W ZALEŻNOŚCI OD STOPNIA DOJRZAŁOŚCI PŁCIOWEJ THE LEVEL OF PHYSICAL DEVELOPMENT AMONG RURAL BOYS IN RELATION TO THE LEVEL OF THEIR SEXUAL MATURATION Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie Zamiejscowy Wydział Wychowania Fizycznego Kierownik: prof. dr hab. Maciej Skład Streszczenie Wstęp. Dojrzewanie płciowe stanowi niezwykle czuły wskaźnik oceny poziomu i tempa rozwoju. W okresie tym obserwuje się wielkie zróżnicowanie w rozwoju fizycznym pomiędzy osobnikami znajdującymi się na różnych etapach dojrzewania płciowego. Cel. Celem prezentowanej pracy była ocena zaawansowania w rozwoju fizycznym chłopców wiejskich znajdujących się w różnych stadiach dojrzałości płciowej. Metodyka. Badania przeprowadzono w latach 1998–1999 w szkołach podstawowych i średnich Południowego Podlasia. Objęto nimi dzieci i młodzież wiejską w liczbie 2678 osób w wieku 7–19 lat, w tym 1333 chłopców. Dokonano pomiarów podstawowych cech somatycznych oraz oceniono stadia dojrzałości płciowej metodą Tannera. Wyliczono liczbę i procent chłopców w poszczególnych stopniach dojrzałości płciowej oraz średnie arytmetyczne i odchylenia standardowe analizowanych cech somatycznych, a istotność różnic oceniono przy pomocy jednokierunkowej analizy wariancji (ANOVA). Wyniki. Wraz z pojawieniem się kolejnych faz dojrzałości płciowej uwidoczniła się przewaga wysokości ciała, masy ciała, wskaźnika masy ciała (BMI) oraz obwodu podudzia osób będących bardziej rozwojowo zaawansowanych (V stopień) nad rówieśnikami opóźnionymi w rozwoju (II stopień). W przypadku tkanki tłuszczowej nie stwierdzono wyraźnych zależności pomiędzy tempem dojrzewania płciowego a rozwojem somatycznym. Najwyższe otłuszczenie wystąpiło u chłopców będących w III stadium dojrzałości płciowej. Wnioski. Z przeprowadzonych badań wynika następujący wniosek praktyczny: przy ocenie sprawności fizycznej dzieci oraz przy wystawianiu ocen z wychowania fizycznego należy brać pod uwagę biologiczne, czyli faktyczne możliwości dziewcząt i chłopców, a nie opierać się wyłącznie na normach opracowanych dla odpowiednich kategorii wiekowych. SŁOWA KLUCZOWE: dojrzewanie płciowe, rozwój fizyczny, chłopcy. Summary Introduction. Pubescence is an extremely acute indicator of the level and pace of development. During the period we can observe substantial differences in physical development between individuals at various levels of pubescence. Aim. The objective of the presented paper was to define the advancement level of physical development of rural boys that are at different stages of their pubescence. Methods. The research was done in the years 1998-1999 in primary and secondary schools on the territory of Southern Podlasie. The research surveyed 2678 individuals aged 7 to 19 years, including 1333 boys. Basic somatic features were measured and the maturity level was defined using Tanner’s method. The number and percentage of boys in groups of particular pubescence level were found out as well as arithmetic means and standard deviation of analyzed somatic qualities, the significance of differences was evaluated with the help of unidirectional variation analysis (ANOVA) . Results. Along with appearance of consecutive pubescence stages the prevalence of body height, body weight, body mass indicator (BMI) and shank circumference in more developmentally advanced individuals (V stage) became vivid, when compared to the individuals of the same age who were retarded in their development (II stage). In the case of fatty tissue no relationship was detected between its amount, pubescence pace and somatic development. The greatest adiposity level was found in boys at III stage of pubescence. Conclusions. As the result of the research conducted the following practical conclusion can be drawn: when defining physical agility level of children and giving them marks in physical education biological that is to say real abilities of boys and girls should be taken into the consideration instead of basing only on formerly arranged norms for separate age categories. KEY WORDS: sexual maturation, physical development, boys. Wstęp Dojrzewanie płciowe stanowi niezwykle czuły wskaźnik oceny poziomu i tempa rozwoju. Istotą tego procesu są sprzężone ze sobą szybkie zmiany w rozwoju fizycznym, psychicznym i społecznym. Z tego względu zjawisko to budzi wielkie zainteresowanie i jest szeroko potraktowane w literaturze [1–9]. Jedną z najbardziej znanych i najczęściej stosowanych metod oceny zaawansowania w dojrzewaniu płciowym jest metoda Tannera [10]. Ujmuje ona w skalę pięciostopniową cały cykl rozwoju wtórnych cech płciowych. W skali tej I stopień odpowiada poziomowi dziecka, u którego pokwitanie nie zostało jeszcze zasygnalizowane, II stopień oznacza wstępny etap pokwitania, a V stopień 138 Helena Popławska i inni – jego zakończenie [11]. Dojrzewanie płciowe dziewcząt można dodatkowo ocenić na podstawie wieku menarche. Pierwsza miesiączka pojawia się przeciętnie pomiędzy III a IV stopniem rozwoju wtórnych cech płciowych. W okresie dojrzewania obserwuje się wielkie zróżnicowanie w rozwoju fizycznym i biologicznym pomiędzy osobnikami znajdującymi się na różnych etapach dojrzewania płciowego [12]. Charakterystyczne dla tego okresu są również skoki pokwitaniowe cech morfologicznych i fizjologicznych. Celem prezentowanej pracy była ocena zaawansowania w rozwoju fizycznym chłopców wiejskich znajdujących się w różnych stadiach dojrzałości płciowej. Materiał i metody Badania przeprowadzono w latach 1998–1999 w szkołach podstawowych i średnich Południowego Podlasia. Objęto nimi dzieci i młodzież wiejską w liczbie 2678 osób w wieku 7–19 lat, w tym 1333 chłopców. W trakcie badań dokonano pomiarów podstawowych cech somatycznych oraz oceniono stadia dojrzałości płciowej. Pomiary somatyczne wykonano techniką Martina [13]. Zmierzono między innymi: wysokość ciała, masę ciała, obwód podudzia, grubość fałdów skórnotłuszczowych w milimetrach na mięśniu dwugłowym i trójgłowym ramienia, pod łopatką, na brzuchu, nad kolcem biodrowym i na mięśniu brzuchatym łydki. Na podstawie uzyskanych wyników wyliczono wskaźnik masy ciała (BMI) oraz otłuszczenie w procentach przy wykorzystaniu metody zaproponowanej przez Slaughtera i wsp. [14]. Dojrzewanie płciowe oceniono metodą wtórnych cech płciowych Tannera [10]. Na wykonanie powyższych badań uzyskano zgodę Komisji Etyki. Badanych chłopców zakwalifikowano do odpowiednich grup wiekowych na podstawie wieku kalendarzowego zgodnie z założeniami Międzynarodowego Programu Biologicznego [15]. W wyodrębnionych kategoriach wiekowych wyliczono liczbę i procent chłopców w poszczególnych stadiach dojrzałości płciowej oraz średnie arytmetyczne i odchylenia standardowe analizowanych cech somatycznych. Istotność różnic pomiędzy cechami somatycznymi chłopców znajdujących się w różnych stadiach dojrzałości płciowej oceniono przy pomocy jednokierunkowej analizy wariancji (ANOVA). Wyliczono również średnie probitowe pojawiania się poszczególnych stopni dojrzałości płciowej a uzyskane wyniki porównano z danymi literaturowymi. Wyniki badań Osiąganie poszczególnych stopni dojrzałości płciowej przez chłopców przedstawiono w tabeli 1. Pierwszy stopień dojrzałości płciowej występuje do 14. roku życia, zaś w wieku 10 lat zaobserwowano pojawianie się II i III stopnia dojrzałości płciowej. Czas trwania tych stadiów był stosunkowo krótki i obejmował okres od 10. do 14. roku życia w przypadku II stopnia, zaś od 10. do 15. roku w przypadku III stopnia. W pojedynczych przypadkach II stopień pojawił się jeszcze w wieku 18 lat. Największy procentowy udział chłopców z II stopniem dojrzałości zaobserwowano od 11. do 13. roku życia, zaś z III – od 12. do 14. Kolejny IV stopień dojrzałości rozpoczyna się u 12-latków, osiąga swe apogeum procentowe w wieku 14 i 15 lat a kończy w wieku 17 lat. Ostatni V stopień zaczyna się w pojedynczych przypadkach u 12-letnich chłopców, obejmuje on stopniowo coraz to większą grupę osób, osiągając w wieku 18 lat 98,15% badanych, zaś w wieku 19 lat wszyscy badani osiągnęli pełną dojrzałość płciową. Na podstawie częstości występowania poszczególnych stadiów rozwoju wtórnych cech płciowych w kolejnych grupach wiekowych obliczono średni wiek pojawiania się II, III, IV i V stopnia dojrzałości płciowej. U badanych chłopców II stopień dojrzałości pojawił się średnio w wieku 11,91 roku a V stopień w wieku 16,93 roku. Opierając się na średnich arytmetycznych można stwierdzić, że przeciętny okres dojrzewania u chłopców wynosił 5,02 roku (tab. 2.). Głównym celem pracy była ocena zróżnicowania rozwoju fizycznego chłopców znajdujących na różnych etapach dojrzewania płciowego. Nie wzięto pod uwagę osób znajdujących się w I stopniu dojrzałości płciowej, ponieważ nie występują u nich jeszcze żadne oznaki dojrzewania płciowego. Wykorzystano głównie dwie grupy wiekowe, w których wystąpiła odpowiednia liczba badanych (powyżej 5 osób) reprezentujących analizowane stopnie dojrzałości płciowej (od II do V stopnia). Był to wiek 13 i 14 lat. Wraz z pojawieniem się kolejnych faz rozwoju dojrzałości płciowej uwidoczniła się przewaga wysokości ciała osób, będących bardziej rozwojowo zaawansowanych nad rówieśnikami opóźnionymi w rozwoju. Różnice te były tym większe, im większa była dysproporcja w rozwoju płciowym. W wieku 13 lat różnica w wysokości ciała pomiędzy chłopcami w II stadium i w V wyniosła 14,68 cm. W wieku 14 lat różnica pomiędzy badanymi znajdującymi się w skrajnych stadiach dojrzałości płciowej była nieco niższa i wyniosła 13,22 cm (ryc. 1.). Różnice te były istotne statystycznie na poziomie p ≤ 0,01 (tab. 2.). Analizując masę ciała stwierdzono największe średnie wartości tej cechy u osobników najbardziej zaawansowanych w rozwoju (V stopień), a najniższe u chłopców opóźnionych (II stopień). Różnice pomiędzy tymi stopniami były zbliżone w obydwu analizowanych grupach wiekowych i wynosiły 14,28 kg w wieku 13 lat i 13,46 kg w wieku 14 lat (ryc. 2.). Stwierdzono istotność statystyczną różnic na poziomie p ≤ 0,01 (tab. 3.). Pojawienie się kolejnych faz dojrzałości płciowej przyczyniło się do zwiększenia wartości BMI u chłopców bardziej zaawansowanych w rozwoju (ryc. 3.). W wie-ku 13 lat chłopcy w II stadium dojrzałości płciowej uzyskali wartość tego wskaźnika na poziomie 16,85 kg/m² a w V stopniu – 19,15 kg/m², zaś w wieku 14 lat wartości te wynosiły odpowiednio: 17,54 i 19,62 kg/m². Różnice pomiędzy tymi wartościami zarówno u 13, jak i u 14- Poziom rozwoju fizycznego chłopców wiejskich w zależności od stopnia dojrzałości płciowej 139 Tab. 1. Stopnie dojrzałości płciowej badanych chłopców wiejskich z Południowego Podlasia Wiek w latach 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 I n 64 87 81 72 49 20 3 1 % 100,0 100,0 100,0 69,23 44,14 16,95 2,36 0,89 II n % 29 54 74 53 18 27,88 48,65 62,71 41,73 16,07 2 1,85 Stadium dojrzałości III n % 2,88 7,21 12,71 26,77 22,32 5,41 3 8 15 34 25 4 IV n % 8 20 22 17 6 5 6,78 15,78 19,64 22,97 5,77 4,76 V n % 1 17 46 53 98 100 106 138 0,85 13,39 41,07 71,62 94,23 95,24 98,15 100,0 Tab. 2. Średnie probitowe występowania kolejnych stadiów rozwoju wtórnych cech płciowych u chłopców Stopnie dojrzałości płciowej II III IV V x 11,91 12,88 14,05 16,93 Badania własne Chrzanowska i wsp. (2002) x SD 12,24 0,29 13,58 0,29 14,68 0,31 16,22 0,34 SD 1,16 1,09 1,26 1,76 Tab. 3. Wyniki jednokierunkowej analizy wariancji (ANOVA) pomiędzy stopniami dojrzałości płciowej a cechami somatycznymi Cechy somatyczne Wysokość ciała Masa ciała BMI Obwód podudzia Tkanka tłuszczowa w % 13 F 21,05 21,54 9,30 11,93 0,34 Wiek w latach P 0,00** 0,00** 0,00** 0,00** 0,71 14 F 29,90 24,80 7,35 16,86 0,41 P 0,00** 0,00** 0,00** 0,00** 0,65 * różnica istotna statystycznie na poziomie p ≤ 0,05 ** różnica istotna statystycznie na poziomie p ≤ 0,01 latków, były istotne statystycznie (tab. 3.). Stopień zaawansowania w dojrzewaniu płciowym spowodował zróżnicowanie stanu umięśnienia badanych chłopców, który został określany na podstawie pomiaru obwodu podudzia. Różnice pomiędzy chłopcami znajdującymi się w kolejnych etapach dojrzewania płciowego były wyraźniejsze w wieku 13 lat i wynosiły pomiędzy II a III stadium – 1,41 cm; pomiędzy III a IV – 1,68 cm; zaś pomiędzy IV i V – 0,84 cm (ryc. 4.). Zarówno u 13, jak i 14latków różnice w wynikach były istotne statystycznie (tab. 3.). W przypadku tkanki tłuszczowej nie stwierdzono tak wyraźnych zależności pomiędzy tempem dojrzewania płciowego a rozwojem somatycznym, jak w przypadku wyżej opisanych cech. Najwyższe otłuszczenie wystąpiło u chłopców będących w III stadium dojrzałości płciowej, następnie obserwowano spadek wartości tej cechy; niewielki w grupie 13-latków, zaś znaczny u 14-latków (ryc. 5). Obserwowany u chłopców wzrost masy ciała i wskaźnika masy ciała był prawdopodobnie konsekwencją rozrostu szkieletu i układu mięśniowego a nie wzrostu ilości tkanki tłuszczowej. Ryc. 1. Wysokość ciała chłopców w zależności od stopnia dojrzałości płciowej. 140 Helena Popławska i inni Dyskusja Ryc. 2. Masa ciała chłopców w zależności od stopnia dojrzałości płciowej. Ryc. 3. Wskaźnik masy ciała chłopców w zależności od stopnia dojrzałości płciowej. Ryc. 4. Obwód podudzia chłopców w zależności od stopnia dojrzałości płciowej. Ryc. 5. Tkanka tłuszczowa chłopców w procentach w zależności od stopnia dojrzałości płciowej. Porównując zaawansowanie w dojrzewaniu płciowym chłopców z Południowego Podlasia z wynikami badań przeprowadzonych na tym samym terenie około 20 lat wcześniej przez Wilczewskiego [16], można zauważyć przyspieszenie dojrzewania płciowego w ciągu analizowanego okresu. Zaobserwowano wcześniejsze pojawianie się oraz proces skracania okresów trwania poszczególnych stadiów dojrzałości płciowej. W 1980 roku I stopień dojrzałości płciowej występował jeszcze u chłopców 17-letnich, zaś w 1999 roku już tylko w jednym przypadku w wieku 14 lat. Z badań Wilczewskiego [16] wynika, że II stopień dojrzałości był bardziej rozciągnięty w czasie i trwał u chłopców 10 lat, zaś 20 lat później zaobserwowano skrócenie tego okresu do 5 lat. Podobna tendencja wystąpiła w przypadku III stopnia dojrzałości płciowej. Stadium to uległo skróceniu z 8 do 6 lat. Obserwuje się również wcześniejsze pojawianie się poszczególnych stopni dojrzałości płciowej. Na przykład V stopień u chłopców w 1980 roku pojawił się po raz pierwszy u 14-latków, zaś w 1999 roku u 12-latków. Opierając się na średnich arytmetycznych pojawiania się poszczególnych stadiów dojrzałości płciowej można stwierdzić, że przeciętny okres dojrzewania u badanych chłopców wynosił 5,02 roku. Porównując uzyskane przez nas wyniki z badaniami Chrzanowskiej i wsp. [17] prowadzonymi wśród dzieci i młodzieży Krakowa stwierdzono dłuższy średni okres dojrzewania płciowego u dzieci i młodzieży wiejskiej z Południowego Podlasia w stosunku do młodzieży miejskiej. Różnica ta wynosiła około 1 roku. Na podstawie przeprowadzonej analizy wyników zaobserwowano, że stan zaawansowania w dojrzewaniu płciowym ściśle wiąże się z poziomem rozwoju cech somatycznych dzieci i młodzieży. Dzieci dojrzewające wcześniej osiągają w tym okresie zdecydowanie wyższy poziom rozwoju fizycznego w stosunku do rówieśników dojrzewających później. Wilczewski i wsp. [18] ustalili u chłopców podlaskich będących w wieku 13 lat różnicę w wysokości ciała pomiędzy II i V stopniem dojrzałości płciowej sięgającą 14,49 cm, zaś w masie ciała – 16,08 kg. Różnice pomiędzy grupami wyodrębnionymi ze względu na rozwój biologiczny były nie tylko istotne statystycznie, ale zdecydowanie większe od tych, jakie występują pomiędzy 13- a 18-latkami będącymi na tym samym etapie dojrzałości płciowej [18]. Podobne rezultaty uzyskali Volver i Viru [12] oceniając zróżnicowanie w rozwoju fizycznym i sprawności dziewcząt estońskich znajdujących się na różnych etapach dojrzewania płciowego. Rezultatem ich badań było ukazanie, że dziewczęta w wieku 11–14 lat różniące się stadium dojrzałości płciowej charakteryzowały się odmiennym poziomem rozwoju fizycznego. Badania te wskazują na wyraźne różnice pomiędzy wysokością i masą ciała u dziewcząt wcześnie i późno dojrzewających. Na przykład dziewczęta Poziom rozwoju fizycznego chłopców wiejskich w zależności od stopnia dojrzałości płciowej w II stadium dojrzałości płciowej osiągnęły wysokość 147 cm, w III stadium – 157 cm, zaś w IV – 165 cm. Ważyły odpowiednio: 35,5 kg; 44,5 kg i 53,4 kg. Laaneots i wsp. [19] przeprowadzili badania na dziewczętach w wieku 11–12 lat. Zauważyli oni, że różnica w wysokości ciała pomiędzy dziewczętami będącymi w II i IV stadium dojrzałości płciowej wynosiła 10,3 cm i była istotna statystycznie na poziomie p ≤ 0,05. W masie ciała różnica pomiędzy tymi stadiami wynosiła 12,4 kg. Floris [20] ustalił u dziewcząt kanadyjskich będących w wieku 11 lat różnicę w wysokości ciała pomiędzy dziewczętami wcześnie i późno dojrzewającymi sięgającą 6,71 cm, zaś w masie ciała 9,14 kg na korzyść wcześnie dojrzewających. Podobne rezultaty przedstawiła Łaska-Mierzejewska [21] na materiale polskim. 13,5-letnie dziewczęta miesiączkujące były o 4,3 cm wyższe i o 8,1 kg cięższe od swoich nie miesiączkujących koleżanek. Z przedstawionych przez nas rezultatów badań, poza uwagami o charakterze teoretycznym, wynikają pewne przesłanki dla nauczycieli wychowania fizycznego. Prowadząc zajęcia z tego przedmiotu należy pamiętać, że osoby w tym samym wieku kalendarzowym mogą się znacznie różnić pod względem rozwoju cech somatycznych, a tym samym osiągać różne wyniki w próbach sprawnościowych i wydolnościowych. Nie można więc opierać się wyłącznie na normach opracowanych dla odpowiednich kategorii wiekowych, ale uwzględniać rozwój biologiczny każdego dziecka. Wnioski 1. Zaawansowanie w dojrzewaniu płciowym wyraźnie zróżnicowało badaną grupę chłopców pod względem rozwoju fizycznego. 2. Chłopcy w V stadium dojrzałości płciowej charakteryzowali się najwyższą wysokością ciała, masą ciała, wskaźnikiem masy ciała oraz obwodem podudzia. 3. Nie stwierdzono zwiększania się poziomu tkanki tłuszczowej u chłopców wraz z przechodzeniem na kolejne etapy dojrzewania płciowego. 4. Przy ocenie sprawności fizycznej dzieci oraz przy wystawianiu ocen z wychowania fizycznego należy brać pod uwagę biologiczne, czyli faktyczne możliwości dziewcząt i chłopców, a nie opierać się wyłącznie na normach opracowanych dla odpowiednich kategorii wiekowych. Piśmiennictwo 1. Artaria M.D., Henneberg M.: Why did they lie? Socio – economic bias in reporting menarcheal age. Ann. Hum. Biol., 2000, 27, 1, 57-65. 2. Bocheńska Z., Chrzanowska M.: Rozwój somatyczny, fizjologiczny i psychiczny dzieci i młodzieży o różnym poziomie sprawności fizycznej w świetle badań długofalowych. Wydawnictwo Monograficzne AWF Kraków. 1993, 52. 3. Boëtsch G., Loukid M., Montero P.: Menarcheal age and socio – economical factors in Marrakech (Marocco). Int. J. Anthrop., 141 1995, 10, 4, 183-187. 4. Charzewski J., Lewandowska J., Piechaczek H. i wsp.: Wiek menarche dziewcząt warszawskich 1986-1997. Wych. Fiz. Sport., 1998, 1, 61-66. 5. Jones M., Hitchen P., Stratton G.: The importance of considering biological maturity when assessing physical fitness measures in girls and boys aged 10 to 16 years. Ann. Hum. Biol., 2000, 27,1, 57-65. 6. Łaska-Mierzejewska T., Łuczak E.: Uwarunkowania wysokiej zależności pomiędzy budową ciała i wiekiem menarchy. Prz. Antrop., 1996, 59, 115-119. 7. Łaska-Mierzejewska T.: Biological effects of socio – economic changes in the rural environment of the Krosno province in 1967-1997. Prz. Antrop., 1997, 60, 25-34. 8. Malina R., Bouchard C.: Growth, Maturation, and Physical Activity. Human Kinetics Books.1991, II. 9. Saczuk J., Popławska H., Wilczewski A.: Wiek biologiczny a poziom sprawności fizycznej dziewcząt i chłopców. Wych. Fiz. Sport., 1999, 1-2, 3-18. 10. Tanner J.: Rozwój w okresie pokwitania. PZWL, Warszawa, 1963. 11. Milicer H.: Rozwój somatyczny i motoryczny chłopców w okresie pokwitania. Wych. Fiz. Sport., 1964, 3, 227-244. 12. Volver A., Viru A.: Motor development related to sexual maturation in 11- to 14- year-old girls. Biol. Sport., 1997, 14, 3, 205-211. 13. Martin R., Saller K.: Lehrbuch der Anthropologie in systematicher Darstellung mit besonderer Berücksichtigung der anthropologischen Method. Verlag, Stuttgart, 1957. 14. Slaughter M., Lohman T., Boileau R. et al.: Skinfold equations for estimation of body fatness in children and youth. Hum. Biol., 1988, 60, 709-723. 15. Międzynarodowy Program Biologiczny. IBP handbook – growth and physique. 1967. 16. Wilczewski A.: Ocena poziomu rozwoju biologicznego dzieci i młodzieży województwa bialskopodlaskiego. Wydawnictwo AWF, Warszawa, 1985. 17. Chrzanowska M., Gołąb S., Żarów R. i wsp.: Dziecko Krakowskie 2000. Poziom rozwoju biologicznego dzieci i młodzieży miasta Krakowa. AWF, Kraków, 2002. 18. Wilczewski A., Saczuk J., Nowowiejski A. i wsp.: Sprawność fizyczna dziewcząt i chłopców w zależności od stopnia dojrzałości płciowej. Realizacja funkcji zdrowotnych kultury fizycznej w praktyce pedagogicznej. IWF i S, Biała Podlaska, 1992, 94-108. 19. Laaneots L., Karelson K., Viru A.: Relation of aerobic capacity to the stage of sexual maturation in girls. Biol. Sport, 1996, 13, 2, 137-143; 20. Floris G.: Some antropometric charakteristics in menstruated and nonmenstruated girls. Il’end Anthropological Congress of Aleš Hrdlička. Universitas Carolina Pragensis, 1982, 147-149. 21. Łaska-Mierzejewska T.: Relationships between the body height/weight proportions (ponderal index) and the age at menarche. Biol. Sport, 1993, 10, 4, 245-256. Helena Popławska, Agnieszka Dmitruk Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie Zamiejscowy Wydział Wychowania Fizycznego ul. Akademicka 2, 21-500 Biała Podlaska Kierownik naukowy: prof. dr hab. Maciej Skład
