Diagnozowanie

Bąk Robert
Słupsk
3
Diagnozowanie
DIAGNOZOWANIE STANU SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ UCZNIÓW KLAS I-III
JAKO PRZECIWDZIAŁANIE REGRESJI ROZWOJU DZIECKA
Wśród motywów podejmowania prób określenia stanu sprawności fizycznej dzieci
znajduje się także chęć znalezienia odpowiedzi na pytanie: jak rozwija się młode pokolenie?
W problematyce tej, poza rozwojem fizycznym, kwestią zasadniczą jest rozwój motoryki u
dzieci. O ile bowiem w przypadku pierwszym (rozwój fizyczny) można twierdzić, iż
następują zmiany pozytywne – zachodzi proces leptosomizacji i akceleracji rozwoju, o tyle
rozwój motoryki budzi zaniepokojenie.
Młode, bardziej dorodne pokolenie wykorzystuje do swojego rozkwitu warunki
tworzone przez rodziców. Owszem i tu są pewne niepokoje: przyśpieszony rozwój
biologiczny nie idzie w parze z rozwojem społecznym; a zaspokojenie potrzeb żywieniowych
zaczyna przeradzać się w początki otyłości. (Z badań polskich [za: Drabik, 1995: Rodkiewicz
i wsp. 1987] wynika, że 10 - 20 % dzieci 10-letnich ma wysoki poziom cholesterolu we krwi).
Tradycyjnymi próbami określenia morfologicznego aspektu rozwoju było przypisywanie
centyli każdemu dziecku. W zalecanych współcześnie testach sprawności fizycznej (np. test
YMCA, Eurofit) ujmuje się także sprawność morfologiczną czyli dokonuje się pomiaru
fałdów skórno-tłuszczowych.
Znacznie jednak bardziej niepokojący jest rozwój motoryki. Widmo „kolosa na
glinianych nogach” zaczyna stawać się realne. Posiadany poziom sprawności fizycznej jest
pochodną aktywności fizycznej. Obserwując współczesne dzieci można stwierdzić, że
zajęcia ruchowe zaczynają być wypierane z ich grafika zajęć. Pociechy częściej spędzają czas
wolny przed telewizorem czy komputerem. A przecież zmagania o właściwe zachowania
zdrowotne należy rozpocząć w dzieciństwie, gdyż styl życia sformowany w młodości
kontynuowany jest zwykle w wieku późniejszym. Dotyczy to również aktywności fizycznej
[Drabik, 1997]. Ponadto, choroby przewlekłe i niepełna sprawność wieku średniego i
starczego zaczynają się już w młodości. Oznacza to, że zapobieganie, aby było skuteczne,
musi rozpoczynać się znacznie wcześniej.
Potrzeba stwierdzenia jak jest w istocie z poziomem zdolności motorycznych wśród
uczniów klas I-III Szkoły Podstawowej nr 8 w Słupsku spowodowała, iż grupa nauczycielek
tychże klas wyszła z inicjatywą sprawdzenia tego stanu za pomocą Indeksu Sprawności
Fizycznej Zuchory. Wyciągnięte wnioski mają pomóc w dalszej pracy, zwłaszcza w
przypadku stwierdzenia zagrożeń rozwojowych. Autor skomentował wyniki badań oraz
porównywał je z literaturą omawiającą tę tematykę.
WYNIKI BADAŃ NAD ZDOLNOŚCIAMI MOTORYCZNYMI WŚRÓD UCZNIÓW
KLAS I-III SZKOŁY PODSTAWOWEJ NR 8 W SŁUPSKU
Test Zuchory został uznany przez Szopę, Mleczko i Żaka (1996) za najbardziej godny
polecenia do stosowania w praktyce szkolnej. Trzeba jednak dodać, że ani wtedy, ani obecnie
nie było i nie ma polskiego testu osadzonego w koncepcji ''health-related fitness" (związanej
ze zdrowiem), a współcześnie szczególnie preferowanej.
Test Zuchory przeprowadzony został wiosną 2006 roku. Badaniami objęto wszystkich
zdrowych uczniów klas I-III. Osobami bezpośrednio zaangażowanymi w przeprowadzeniu
testu były nauczycielki klas I-III. Wstępną analizę statystyczną przeprowadziły: mgr I.
Dudkowska - Juzwa, mgr J. Domaszk, mgr M. Ostrowska, mgr B. Kostrzewa, mgr M.
Łapińska - Wencławska. Do opracowania wykorzystano najlepsze wyniki osiągnięte przez
dziecko spośród wszystkich prób. Analizowano każdy rocznik z uwzględnieniem płci.
1. Próba gibkości.
Podając za prof. W. Osińskim (2003) „gibkość może być definiowana jako zakres ruchu w
pojedynczym stawie lub kilku stawach. Zaburzenia gibkości mogą być pierwszym
symptomem choroby, bezpośrednio poprzedzającym wyraźną bolesność kręgosłupa. Zwykle
płeć, wiek i budowa ciała silnie wyznaczają poziom gibkości, ale zawsze można napotkać
odstępstwa od tej ogólnej zasady. (…) Kobiety wykazują w zdecydowanej większości
wyraźną przewagę nad mężczyznami [za: Osiński, 2000: Alter, 1996]. Trzeba przyznać, że
zmienność ontogenetyczna zakresu ruchów w różnych stawach człowieka jest w badaniach
naukowych dotąd słabo rozeznana. Niewątpliwie też przy różnych metodach pomiaru
uzyskiwano dotąd różne wyniki. Podstawowy rozwój ruchomości w stawach powinien
przypadać na lata wczesne (10-14 rok życia)”.
Z kolei twórca Testu Sprawności Fizycznej Dzieci i Młodzieży YMCA - Franks (1994),
który zalicza gibkość do czynników szczególnie warunkujących zdrowie, w swoich kryteriach
oceny stosuje prawie niezmienny poziom wymagań w zakresie tej zdolności. W koncepcji
bowiem ''health-related fitness" (związanej ze zdrowiem) sprawność fizyczna ma umożliwić
osiągnięcie optymalnej jakości życia. Wyniki testu są analizowane na podstawie
rzeczywistych potrzeb z punktu widzenia standardu zdrowia. Do tego nie jest potrzebna
sportowa sprawność fizyczna, nie trzeba bić rekordów. W grupie wiekowej 6-12 lat zarówno
u chłopców, jak i u dziewcząt pożądany (w YMCA – najwyższy czyli tzw, „dobrze”) poziom
zdrowia w zakresie gibkości jest stały. Badane dziecko powinno móc w skłonie o 2 cm
przekroczyć palcami dłoni podstawę oparcia własnych stóp.
Wg Przewędy (1966) „u uczniów w pierwszych klasach szkoły podstawowej
obserwujemy (…) małe wyrobienie zdolności, z wyjątkiem dużej gibkości oraz dość
znacznej zwinności, a nieraz swoistej szybkości”. Potwierdzałaby to spostrzeżenie w zakresie
gibkości
rycina 1.
Ryc. 1. Naturalna zmienność gibkości ciała z wiekiem: a) niemowlę, b) małe dziecko, c) dziecko, d) w okresie
dojrzewania, e) dorosły [Kendall, Kendall, Wadsworth, 1971 – podano za Alter, 1996].
W przeprowadzonych badaniach w SP8 w Słupsku (ryc. 2.) w świetle literatury nie budzi
zastrzeżeń stan gibkości dziewcząt, natomiast niepokoją chłopcy z klasy I. Najmłodsi powinni
przecież wykazać się dużą gibkością (Przewęda, 1966) lub chociaż poziomem zbliżonym do
kolegów z klas II-III (Franks, 1994).
Gibkość
6,00
4,60
5,00
3,00
3,76
3,61 3,63
4,00
4,08
2,54
2,00
1,00
0,00
chłopcy
klasy I
klasy II
dziewczęta
klasy III
Ryc. 2. Gibkość dzieci z klas I-III z uwzględnieniem płci.
2. Próba szybkości.
Dla przypomnienia należy dodać, że w indeksie Zuchory test szybkości zawiera duży
komponent koordynacji ruchowej i dlatego ta próba budzi pewne wątpliwości co do trafności.
W ontogenezie rozwój szybkości motorycznej, mierzonej biegiem na krótkie dystanse, u
chłopców kończy się w 18., a u dziewcząt w 15. roku życia [Denisiuk 1975]. U dziewcząt
stabilizację obserwowano w 12, regres już około 15 roku życia [Osiński, 2000]. W całej
ontogenezie płeć męska uzyskuje wyniki lepsze (Szopa, Mleczko i Żak, 1996).
Szybkość
6,00
4,01
4,00
2,19
3,08 3,17
2,73 2,64
2,00
0,00
chłopcy
klasy I
klasy II
dziewczęta
klasy III
Ryc. 3. Szybkość dzieci z klas I-III z uwzględnieniem płci.
Zgodnie z literaturą wyniki osiągnięte w badaniach w SP8 winny być coraz lepsze. Tak
jednak dzieje się tylko w przypadku dziewcząt (ryc.3.). Na dodatek są one wyraźnie szybsze
od kolegów. Chłopcy nie dość, że są wolniejsi, to klasa III wypadła gorzej od młodszego
rocznika. Bez względu na to jakie są przyczyny tego stanu rzeczy (być może: problemy
koordynacyjne, słabszy rocznik) jest to niepokojące.
3. Próba skoczności
To co potocznie nazywamy skocznością w teorii motoryczności zalicza się do zdolności
szybkościowych i określa się mianem siły eksplozywnej (Szopa, Mleczko i Żak, 1996, s.36).
W badaniach populacyjnych mierzy się ją najczęściej wyskokiem dosiężnym lub za pomocą
skoku w dal obunóż z miejsca. W sile eksplozywnej poziom wzrastał u dziewcząt jedynie
do 14 r.ż., a u mężczyzn do 27 roku życia. Stwierdzono, że kobiety już w wieku 22 lat
wykazywały poziom tak ocenianej siły mięśniowej, jak u 6-letnich dziewcząt, a u mężczyzn
45-letnich zbliżony do 12-letnich chłopców [za: Osiński, 2003: Wolański, Parizkova 1976].
Do 14 roku życia poziom rozwoju tej zdolności u obu płci powinien być bardzo zbliżony
(Szopa, Mleczko i Żak, 1996, s.77).
Skoczność
6,00
5,00
4,00
3,00
3,19
3,13
2,75
2,55
2,43
1,99
2,00
1,00
0,00
chłopcy
klasy I
klasy II
dziewczęta
klasy III
Ryc. 4. Skoczność dzieci z klas I-III z uwzględnieniem płci.
Przedstawienie wyników badań w SP8 w świetle literatury budzi niepokój. Cały poziom
klasy II wykazuje załamanie rozwoju skoczności (ryc. 4.). Wśród chłopców klas III zdolność
ta stabilizuje się na poziomie klasy I, nie jest dużo lepiej u dziewcząt. Wyniki tych ostatnich
niepokoją dodatkowo, gdyż w tym wieku powinny one mieć porównywalne wyniki do
chłopców.
Zdolności siłowe (próba siły ramion, siła mięśni brzucha)
W zakresie zdolności siłowych w całym okresie ontogenezy przewagę mają osobnicy płci
męskiej. Wśród chłopców szczyt bezwzględnej siły mięśniowej ok. 20-25 roku życia, u
dziewcząt ok. 18-20 roku życia. Przyrost siły jest szybki w okresie progresywnym, a
gwałtowny u chłopców w okresie pokwitania. Spadek siły mięśniowej jest dość łagodny w
próbach siły statycznej, a wyraźnie i systematycznie postępuje w próbach dynamicznych (rzut
piłką lekarską). Siła względna osiąga u dziewcząt swój szczyt wyjątkowo wcześnie, bo już
ok. 8-9 roku życia, kiedy u mężczyzn ok. 21-22 roku życia. Po osiągnięciu wartości
maksymalnej siła względna spada systematycznie, w dość podobnym tempie u kobiet i u
mężczyzn w całym analizowanym okresie ontogenezy (Osiński, 2003).
4. Próba siły ramion.
Omawiana zdolność wykazuje przebieg podobny do podawanego w literaturze (ryc. 5.).
Zastanawiające jest jednak, dlaczego chłopcy są słabsi od dziewcząt. Przy zróżnicowaniu tej
próby przez autora testu wyniki liczbowe winny być chociaż zbliżone.
Siła ramion
6,00
5,00
4,00
3,31
3,00
2,00
2,65
2,33 2,45
2,83
1,74
1,00
0,00
chłopcy
klasy I
klasy II
dziewczęta
klasy III
Ryc. 5. Siła ramion dzieci z klas I-III z uwzględnieniem płci.
5. Siła mięśni brzucha.
W przypadku siły mięśni brzucha widoczny jest przede wszystkim niski poziom
wykonywanych prób (ryc. 6.). Częściowo chłopców mogą tłumaczyć ostrzejsze kryteria.
Wśród dziewcząt niepokojące są wyniki II klasy, nawet gorsze od młodszych koleżanek.
Pamiętać należy, iż mięśnie brzucha jako mięśnie posturalne są bardzo ważne z punktu
widzenia zapobiegania wadom postawy.
Siła mięśni brzucha
6,00
5,00
4,00
3,00
2,00
1,13
2,04 2,00
1,51 1,71
2,48
1,00
0,00
chłopcy
klasy I
klasy II
dziewczęta
klasy III
Ryc. 6. Siła mięśni brzucha dzieci z klas I-III z uwzględnieniem płci.
6. Próba wytrzymałości.
Obserwacje nad ontogenetyczną zmiennością zdolności wytrzymałościowych, ocenianych
w biegu na dystansie, wskazują, że wyniki wzrastają u mężczyzn do 20, a u kobiet jedynie
do l0-12 roku życia. Już 14-letnie dziewczęta prezentują wytrzymałość zbliżoną do
dziewcząt 6-letnich (Raczek, 1986). W 12-minutowym teście Coopera najlepsze wyniki
osiągały dziewczęta 9-letnie (u chłopców 16).
Najbardziej związana ze zdrowiem jest wytrzymałość. O ile wysiłki szybkościowe i
siłowe powodują stan wytrenowania mięśni szkieletowych i układów nerwowo-mięśniowych,
o tyle wysiłki wytrzymałościowe wpływają na usprawnienie funkcji narządów wewnętrznych,
głównie krążenia, oddychania, termoregulacji. i całego metabolizmu tkankowego. Z tego
powodu wydolność układów krążenia i oddychania jest uznawana za najistotniejszy
komponent sprawności, sprzyjający zdrowiu(Drabik 1995; Bielski, 1996 ).
Według opinii większości specjalistów ukierunkowane rozwijanie sprawności
wytrzymałościowej (ogólnej) można rozpocząć już w wieku 8-10 lat nie później jednak jak
w 12 roku życia [Raczek, 1986].
Przedstawienie wyników badań w SP8 w świetle literatury budzi niepokój. Cały poziom
klasy I wykazuje bardzo niski poziom wytrzymałości (ryc. 7.). Ten rocznik kompletnie nie
wykorzystuje szans rozwojowych w zakresie zdolności, która ma najwięcej wspólnego ze
zdrowiem. Wśród chłopców klas III zdolność ta wykazuje regres. Trzeba dołożyć wszelkich
starań, także ze strony rodziców, aby wykorzystać ten okres.
Wytrzymałość
6,00
5,31 5,18
5,22 5,30
5,00
4,00
3,00
2,98
2,76
2,00
1,00
0,00
chłopcy
klasy I
klasy II
dziewczęta
klasy III
Ryc. 7. Wytrzymałość dzieci z klas I-III z uwzględnieniem płci.
Najnowsze badania wskazują, że nie ma obawy o możliwość zaszkodzenia zdrowiu
przez znaczne obciążenie pracą niedoskonałego jeszcze ustroju dzieci, ponieważ zabezpiecza
przed tym jego duża zdolność adaptacyjna.
Wykazano, że organizm dziecka przystosowuje się szybciej do obciążenia niż organizm
dorosłego. Liczne wywody specjalistów pozwalają stwierdzić, że nie ma żadnych
lekarskich zastrzeżeń do uprawiania przez dzieci ćwiczeń wytrzymałościowych pod
warunkiem, iż nie są one organizowane na zasadach ostrego współzawodnictwa [Osiński,
2000; Raczek, 1986].
WNIOSKI KOŃCOWE
Celem badań była próba znalezienia „miejsca” początków kryzysu rozwijania zdolności
motorycznych w ontogenezie lub stwierdzenia, że mamy do czynienia z rocznikiem słabym.
Bez względu na przyczynę byłby to argument za wzmocnieniem pracy nad daną zdolnością
motoryczną dziecka.
We współczesnej teorii wychowania fizycznego unika się podawania średnich wyników
sprawności fizycznej z poszczególnych prób sprawdzających daną zdolność motoryczną,
gdyż zaciera to stan faktyczny. Uśrednienie wyników sprawności fizycznej poprzez podanie
średniej arytmetycznej zdolności motorycznej bardzo dobrej i zdolności dostatecznej może
spowodować przeoczenie potrzeby pracy nad tą ostatnią.
Należy zwrócić uwagę, iż dr K. Zuchora wyróżnił 6 stopni oceny sprawności fizycznej:
minimalny, dostateczny, dobry, bardzo dobry, wysoki, wybitny. W przypadku zamiany ich na
oceny szkolne „zuchorowska – dobra” byłaby szkolną trójką, a „zuchorowska - bardzo dobra”
– szkolną czwórką. Należy uzmysłowić to rodzicom, gdyż w świadomości ludzkiej bardzo
mocno funkcjonuje system ocen szkolnych.
ZALECENIA
Poniżej wskazano nad jakimi zdolnościami chłopców trzeba popracować (ryc.8), gdyż:
1. Stan gibkości chłopców z klasy I budzi niepokój.
2. Chłopcy nie dość, że są wolniejsi od dziewcząt, to klasa III wypadła gorzej od młodszego
rocznika.
3. Cały poziom klasy II wykazuje załamanie rozwoju skoczności. Wśród chłopców klas III
zdolność ta stabilizuje się na poziomie klasy I.
4. Chłopcy są słabsi od dziewcząt w przypadku siły względnej ramion. Przy zróżnicowaniu
tej próby przez autora testu wyniki liczbowe winny być chociaż zbliżone.
5. W przypadku siły mięśni brzucha stwierdzono niski poziom wykonywanych prób.
6. Cały poziom klasy I wykazuje bardzo niski poziom wytrzymałości. Wśród chłopców
klas III zdolność ta wykazuje regres.
Zdolności motoryczne chłopców
6,00
5,31
5,18
5,00
3,613,63
4,00
3,19
3,13
2,73 2,64
3,00
2,33 2,45
1,51 1,71
2,00
2,19
2,98
2,54
2,43
1,74
1,13
1,00
0,00
siła mięśni
brzucha
siła ramion
szy bkość
klasy I
skoczność
klasy II
gibkość
wy trzy małość
klasy III
Ryc. 8. Zdolności motoryczne chłopców z klas I-III.
W przypadku dziewcząt stwierdzono (ryc.9.):
1. Nie budzi zastrzeżeń stan gibkości.
2. Stwierdzono postępujący rozwój szybkości.
3. Wśród dziewcząt z klasy II zaobserwowano załamanie rozwoju skoczności. Niepokoi
dodatkowo fakt braku porównywalnych wyników do chłopców.
4. Siła względna u dziewcząt wykazuje przebieg podobny do podawanego w literaturze.
W klasie III prezentują mniejszą siłę względną niż w klasie II. Czyżby już
dojrzewanie, a jeśli nie, to dlaczego spadek siły ramion? Być może wzrost zawartości
tkanki tłuszczowej ze względu na tryb życia?
5. W przypadku siły mięśni brzucha stwierdzono niski poziom wykonywanych prób.
Wśród dziewcząt niepokojące są wyniki II klasy, nawet gorsze od młodszych
koleżanek.
6. Cały poziom klasy I wykazuje bardzo niski poziom wytrzymałości
W przypadku dziewcząt należy więc zwrócić uwagę w szczególności na skoczność
klasy II, siłę mięśni brzucha, wytrzymałość klasy I.
Zdolności motoryczne dziewcząt
6,00
5,225,30
5,00
4,60
4,01
4,00
3,31
3,00
2,48
2,042,00
2,00
2,55
2,75
2,65
4,08
3,76
3,083,17
2,76
2,83
1,99
1,00
0,00
siła mięśni
brzucha
skoczność
siła ramion
klasy I
szy bkość
klasy II
gibkość
wy trzy małość
klasy III
Ryc. 9. Zdolności motoryczne dziewcząt z klas I-III.
Aby powyższe zalecenia mogły być wdrożone zespół przygotowujący wstępną analizę
statystyczną proponuje działania wymienione poniżej:
1. Zwiększyć zasób ćwiczeń w klasach mających na celu poprawę poziomu poszczególnych
zdolności motorycznych, szczególnie tych o najsłabszych parametrach.
2. Aktywizować, zwłaszcza dzieci słabsze do podnoszenia własnej sprawności fizycznej.
3. Indywidualizować pracę z dziećmi szczególnie wymagającymi pomocy.
4. Zachęcać dzieci do udziału w zajęciach pozalekcyjnych, różnych formach rekreacji
ruchowej i podnoszenia dzięki temu własnej sprawności fizycznej.
Autor dodatkowo proponuje:
5. Wprowadzić intelektualizację czyli przekazywać wiedzę o funkcjonowaniu organizmu
ludzkiego ( mowa o wf w rozumieniu dbałości o zdrowie) zarówno:
 dzieciom – na poziomie dla dzieci
 jak i rodzicom - na poziomie dla dorosłych
6. Propagować rodzinną rekreację ruchową, uświadomić rodzicom zasadę stosowaną przez
Amerykańskie Stowarzyszenie Rekreacji potwierdzającą związek rodzinnej rekreacji
fizycznej (ruchowej) także z zapobieganiem problemom wychowawczym: „Rodzina,
która razem się bawi jest trwała.” Rekreacja ruchowa w rodzinie integruje, scala grupę
rodzinną. Zdrowy sposób na życie propagowany przez rodziców to bardzo ważny
warunek, aby wartości te eksponowane i reprezentowane przez nich udzieliły się dziecku.
PIŚMIENNICTWO:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Bielski J. (1996): Życie jest ruchem. Poradnik dla nauczycieli wychowania fizycznego. Agencja PromoLider, Warszawa.
Denisiuk L.(1975): Tabele punktacji sprawności fizycznej. Warszawa, WSiP.
Don Franks B. (1994): Test sprawności fizycznej dzieci i młodzieży YMCA. Przekład z języka
angielskiego: W.Osiński i E.Wachowski. AWF Poznań.
Drabik J. (1997): Promocja aktywności fizycznej. AWF, Gdańsk .
Drabik J. (1992): Sprawnośc fizyczna i jej testowanie u młodzieży szkolnej. AWF, Gdańsk, 1
Drabik J. (1995): Aktywność fizyczna w edukacji zdrowotnej społeczeństw. Cz. I. , AWF, Gdańsk.
Osiński W. (2000): Antropomotoryka. AWF Poznań.
Osiński W. (2003): Antropomotoryka. Wyd. II, poszerzone,AWF Poznań.
Osiński W. (1996): Zarys teorii wychowania fizycznego. AWF, Poznań.
Przewęda R. (1966): Motoryczność dziecka a szkoła. Wychowanie Fizyczne i Higiena Szkolna, 4, 5-9.
Raczek J. (1986): Motoryczność człowieka, poglądy, kontrowersje i koncepcje. [W:] Motoryczność dzieci i
młodzieży – aspekty teoretyczne oraz implikacje metodyczne. Red. J. Raczek. AWF Katowice.
12. Szopa J., Mleczko E., Żak S., (1996): Podstawy motoryki. PWN, Warszawa – Kraków.
8.
9.
10.
11.