Nowoczesne zarządzanie ryzykiem w środowisku pracy

advertisement
Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach
I Konferencja Naukowa BEZPIECZEŃSTWO PRACY – EDUKACJA - ŚRODOWISKO
Wojciech Mniszek
Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu,
Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach
Nowoczesne zarządzanie ryzykiem w środowisku pracy
Wprowadzenie
W nowoczesnych systemach zarządzania dąży się do integracji, a szczególnie do
integracji zarządzania tymi aspektami działalności w przedsiębiorstwie, w których da się
stosować podobne metody postępowania, wytyczne i kryteriai. W praktyce działania
przedsiębiorstw kwestię zarządzania różnymi aktywnościami można rozwiązać na kilka
sposobów: poprzez budowę oddzielnych systemów zarządzania poszczególnymi
aktywnościami, poprzez budowę systemu zarządzania jedną aktywnością i stopniowe
integrowanie z nim następnych systemów lub poprzez budowę od podstaw systemu
zintegrowanego. Przy wyborze decyzji o postępowaniu w tym zakresie trzeba rozważyć
podobieństwa i różnice w istniejących systemach, pożądany poziom integracji i inne
czynniki sprzyjające lub niesprzyjające integracji, jak również bieżącą sytuację
przedsiębiorstwa, a zwłaszcza to, czy już funkcjonują w nim jakieś formalne systemy
zarządzania.
Dobrym przykładem występowania zgodności między systemami zarządzania i prób ich
integracji są systemy zarządzania:
•jakością
•oddziaływaniem na środowisko
•bezpieczeństwem i higieną pracy
Ich integracji sprzyja fakt, że systemy te zostały opracowane na podstawie tych samych
założeń ideowych i z zastosowaniem podobnych, a częściowo nawet identycznych procedur
formalnych. Zintegrowane wdrożenie tych trzech systemów zapewnia przedsiębiorstwu
znaczne oszczędności w kosztach wdrażania, a zintegrowane zarządzanie daje konkretne
korzyści ekonomiczne. Wydaje się, że wspólnym mianownikiem integrowania różnych
systemów zarządzania może być zarządzanie ryzykiem, ponieważ, z każdym z tych aspektów
zarządzania przedsiębiorstwem wiąże się pewne ryzyko. Ryzyko, zwłaszcza w przypadku
zarządzania bezpieczeństwem zawodowym, procesowym i oddziaływaniem na środowisko
wydaje się być znaczącą częścią wspólną, ponieważ dla tych obszarów zarządzania duże
znaczenie ma unikanie zagrożeń dla zdrowia i życia ludzi.
Powszechne rozumienie słowa RYZYKO to prawdopodobieństwo niepowodzenia, porażki,
działanie, którego efekt jest niepewny, dyskusyjny. Ryzykowanie to odważenie się na takie
niebezpieczeństwo.
Pojęcie ryzyka towarzyszy działalności człowieka:
w życiu osobistym;
w działalności gospodarczej;
1
Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach
I Konferencja Naukowa BEZPIECZEŃSTWO PRACY – EDUKACJA - ŚRODOWISKO
w zdrowiu;
i w wielu innych sferach działalności.
Przeciwieństwem słowa ryzyko jest SZANSA, powszechne rozumienie tego słowa to
możliwość, perspektywa odniesienia sukcesu w jakiejś dziedzinie, warunki sprzyjające do
osiągnięcia czegoś.
W szerokim piśmiennictwie fachowym wprowadzono określenie zarządzanie ryzykiem (risk
management), do dzisiaj trwają dyskusje czy jest to określenie wystarczająco dokładne w
stosunku do zagadnień wchodzących w ten obszar. Niektórzy specjaliści zamiast zarządzanie
ryzykiem proponują stosowanie określenia kontrolowanie ryzyka, do dziś w języku polskim
nie znaleziono jednak lepszego terminu niż zarządzanie ryzykiem, albowiem zarządzanie to
dotyczy wielu zagadnień, od oceny ryzyka aż do zarządzania działaniami, które przynoszą
efekty w postaci zmniejszania ryzyka. Tak więc przy tym określeniu pozostano i funkcjonuje
w praktyce.
Ryzyko zawodowe
Ryzyko zawodowe zostało w Polsce zdefiniowane w Ustawie o służbie medycyny pracyii. Jest
to możliwość wystąpienia niepożądanych, związanych z wykonywaną pracą zdarzeń
powodujących straty, w szczególności niekorzystnych skutków zdrowotnych będących
wynikiem zagrożeń zawodowych, występujących w środowisku pracy lub związanych ze
sposobem wykonywania pracy. Istnieje także określenie ryzyko zdrowotne, które rozumiane
jest jako prawdopodobieństwo wystąpienia określonych ujemnych skutków zdrowotnych w
wyniku narażenia na czynnik szkodliwy.
Ryzyko zawodowe, czy też zdrowotne, oblicza się, a raczej szacuje różnymi metodami, przy
czym bierze się pod uwagę przewidywany czas zatrudnienia pracownika na określonym
stanowisku pracy, stopień narażenia na czynniki szkodliwe, oddziaływanie tych czynników na
zdrowie wg aktualnego stanu wiedzy, pobraną dawkę czynnika szkodliwego i wiele innych
parametrów. W związku z podanymi definicjami określeń ryzyka zawodowego i zdrowotnego
nasuwa się pytanie czy zarządzanie ryzykiem jest możliwe i w jakim celu należy go
realizować. Cel jest oczywisty, chodzi o minimalizację ryzyka zdrowotnego czyli
podejmowanie takich działań technicznych i organizacyjnych na terenie zakładu
przemysłowego oraz profilaktyki zdrowotnej, które w perspektywie czasu, branego pod uwagę
przy szacowaniu wielkości ryzyka, poprzez poprawienie warunków higienicznych, ryzyko
obniżą lub wyeliminują.
Zarządzanie ryzykiem jest więc kompleksem działań, realizowanych przez zakładowe służby
BHP, lekarzy medycyny pracy oraz przez służby techniczne zakładu przemysłowego w celu
osiągnięcia zamierzonych efektów obniżenia ryzyka zdrowotnego. Kompleksowość działań,
związaną także z potrzebą angażowania specjalistów z różnych branż, czyni ten proces
złożonym i dlatego ujmuje się to w określenie zarządzanie ryzykiem. Wiele pozycji z
piśmiennictwa fachowego zajmuje się złożonością tego procesu, między innymi już w 1988
roku zauważonoiii, że całokształt działań związanych z identyfikacją zagrożeń zdrowia,
włącznie z odpowiednimi pomiarami stężeń i natężeń czynników szkodliwych, oceną
narażenia i ryzyka zdrowotnego oraz działaniami zmierzającymi do obniżenia ryzyka
zdrowotnego definiuje się jako zarządzanie ryzykiem (risk management).
W Kodeksie Pracyiv zamieszczono wiele zapisów dotyczących bezpieczeństwa i higieny
pracy, między innymi: „Niedopuszczalne jest stosowanie materiałów i procesów
technologicznych bez uprzedniego ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia
pracowników i podjęcia odpowiednich środków profilaktycznych. Minister zdrowia i opieki
społecznej w porozumieniu z ministrem pracy i polityki socjalnej oraz właściwymi ministrami
2
Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach
I Konferencja Naukowa BEZPIECZEŃSTWO PRACY – EDUKACJA - ŚRODOWISKO
określi, w drodze rozporządzenia wykaz jednostek upoważnionych do przeprowadzania badań
materiałów i procesów technologicznych w celu ustalenia stopnia ich szkodliwości dla
zdrowia oraz zakres tych badań.” Pracodawca jest także zobowiązany informować
pracowników o ryzyku zdrowotnym związanym z zatrudnieniem na określonym stanowisku.
Ocena ryzyka zawodowego jako element zarządzania ryzykiem wymaga więc stosowania
odpowiednich metod z zakresu kilku dyscyplin i jest wymagana prawem.
Algorytm oceny ryzyka zdrowotnego
W samym Kodeksie pracy nie przedstawiono metod oceny, jest to zrozumiałe ze względu na
obszerność zagadnień z tym związanych. Istnieje wiele innych aktów prawnych, regulujących
metodyczne aspekty wykonywania ocen szkodliwości dla zdrowia materiałów i technologii
stosowanych w różnych procesach produkcyjnych. Dla prawidłowego wykonania ocen, nie
wystarczy jednak sama znajomość przepisów prawa, potrzebne są interdyscyplinarne
umiejętności i duże doświadczenie w zakresie higieny pracy, medycyny pracy, toksykologii,
ergonomii, fizjologii pracy, technologii i organizacji produkcji i w wielu innych dyscyplinach.
W skrajnych przypadkach, pracodawca zadowala się wykonaniem pomiarów stężeń i natężeń
czynników szkodliwych na stanowiskach pracy, wykonanych gorzej lub lepiej, zakończonych
zwykłym porównaniem z wartościami dopuszczalnymi i samouspokojeniu, że spełnił
postanowienia Kodeksu pracy i innych aktów prawnych.
Rzadko natomiast, a właściwie prawie wcale, można spotkać przykłady pogłębionego
rozpoznania sytuacji, poczynając od analizy technologii produkcji, poprzez wytypowanie i
zestawienie potencjalnych czynników szkodliwych na stanowiskach pracy, wykonanie
prawidłowych pomiarów stężeń i natężeń czynników szkodliwych, wykonanie obliczeń
wskaźników narażenia i wreszcie określenie zagrożeń dla zdrowia tj. oszacowanie ryzyka
zdrowotnego i zastosowanie właściwej profilaktyki medycznej w stosunku do pracowników
pracujących w warunkach narażenia na prawidłowo rozpoznane czynniki szkodliwe. Chodzi
tutaj nie tylko o formalne spełnienie wymagań odpowiednich aktów prawnych, ale przede
wszystkim o faktyczną i skuteczną ochronę zdrowia pracowników, które jest najcenniejszą
wartością dla człowieka. Na każdym z wymienionych etapów postępowania, prowadzących
do prawidłowego rozpoznania zagrożeń zdrowia i wdrożenia właściwej profilaktyki można
popełnić znaczące błędy, które się zwielokrotniają i prowadzą do fałszywych wniosków i w
rezultacie do niekorzystnych oddziaływań na zdrowie pracowników. Takie wieloetapowe
konsekwentne postępowanie jest konieczne i tylko krytyczne podejście do wyników każdego
etapu na drodze do rozpoznania zagrożeń zdrowia gwarantuje prawidłowy efekt końcowy.
Ponadto raz wykonana pogłębiona i prawidłowa ekspertyza może służyć pracodawcy w
działaniach związanych z utrzymywaniem prawidłowych warunków higienicznych na
stanowiskach pracy, a wszelkie zmiany technologiczne lub organizacyjne wymagają wtedy
tylko uzupełnienia ekspertyzy o wpływ nowych warunków. Nie trzeba nawet udowadniać, że
takie postępowanie ma także głębokie uzasadnienie ekonomiczne.
W każdym procesie wieloetapowej analizy sytuacji, a do takiego zaliczyć można rozpoznanie
i ocenę zagrożeń zdrowia pracowników, powinno się postępować metodą analizy krytycznej
po każdym etapie tego złożonego procesu. Na rys.1 przedstawiono logiczny algorytm
wskazujący schemat postępowania. Wyróżniono etapy, których zakończenie prawidłowym
wynikiem upoważnia do rozpoczęcia etapu kolejnego. W przypadku wyniku fałszywego
należy poszukiwać lepszych metod postępowania i dopiero po ich zastosowaniu prowadzić
procedurę w kolejnych etapach.
3
Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach
I Konferencja Naukowa BEZPIECZEŃSTWO PRACY – EDUKACJA - ŚRODOWISKO
Rys. 1 Algorytm wieloetapowego procesu postępowania z uwzględnieniem analizy
wyników i korekty błędów
W przypadku złożonego procesu jakim jest rozpoznanie zagrożeń zdrowia i ocena
ryzyka zdrowotnego można wyróżnić etapy postępowania, które wymagają analizy
błędów i korekty przed rozpoczęciem kolejnego etapu, ograniczono się tutaj do
przykładu przy narażeniu na substancje chemiczne, etapy zestawiono w tab.1.
4
Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach
I Konferencja Naukowa BEZPIECZEŃSTWO PRACY – EDUKACJA - ŚRODOWISKO
Tab. 1 Zarządzanie ryzykiem zdrowotnym przy narażeniu na substancje chemiczne
etap
dane
wynik realizacji
1. Analiza procesu 1. Schemat i opis procesu
1. Wykaz czynników
technologiczneg
technologicznego
szkodliwych na
o
2. Wykaz materiałów stosowanych w
poszczególnych
poszczególnych operacjach
stanowiskach pracy
3. Karty charakterystyk materiałów
2. Wykaz czynników
4. Wykaz stanowisk pracy
szkodliwych objętych
5. Liczba osób zatrudnionych na
NDS
poszczególnych stanowiskach pracy 3. Zestawienie czasów
6. Chronometraż pracy pracowników
pracy na
7. Wyniki pomiarów czynników
poszczególnych
szkodliwych dotychczas
stanowiskach
wykonywanych na stanowiskach
4. Analiza
pracy (jeśli istnieją)
dotychczasowych
8. Wizja lokalna procesu
wyników oceny
technologicznego
narażenia (jeżeli
9. Studia literaturowe
pomiary i ocena były
wykonywane)
2. Strategia
1. Metody poboru i oznaczania
1. Zestawienie
pomiarów
poszczególnych substancji
odpowiednich metod
czynników
chemicznych
oznaczania
szkodliwych
2. Zaplanowanie
pomiarów
reprezentatywnych dla
narażenia
pracowników
3. Wstępne
1. Wykaz stanowisk
pomiary stężeń
pracy, na których
substancji
potwierdzono
chemicznych
pomiarami wstępnymi
występowanie
czynników
szkodliwych
2. Wykaz czynników
szkodliwych, których
obecności nie
potwierdzono
3. Strategia pomiarów do
oceny narażenia
4. Właściwe
1. Zestawienie wyników
pomiary
pomiarów
substancji
chemicznych
5
Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach
I Konferencja Naukowa BEZPIECZEŃSTWO PRACY – EDUKACJA - ŚRODOWISKO
etap
dane
5. Ocena narażenia 1. Chronometraż pracy pracowników
2. Zestawienie wyników pomiarów
3. Metody obliczania wskaźników
narażenia
6. Ocena ryzyka
zdrowotnego
1.
2.
3.
7. Działania
techniczne i
organizacyjne
1.
2.
wynik realizacji
1. Zestawienie
wskaźników narażenia
pracowników na
poszczególnych
stanowiskach pracy
2. Wykaz czynników
szkodliwych i
stanowisk pracy do
pomiarów w
przyszłości wraz z
podaniem ich
częstości
3. Zalecenia do ochrony
osobistej
pracowników
4. Wytyczne do
modyfikacji
technologii i
organizacji pracy
5. Wskazania do badań
okresowych
pracowników
Toksyczne właściwości substancji 1. Ocena ryzyka
występujących na stanowiskach
zdrowotnego
pracy
2. Zalecenia dla służb
Metody oceny ryzyka zdrowotnego
BHP
Wyniki oceny narażenia
3. Zalecenia
profilaktyczne dla
służb medycyny pracy
Ocena narażenia i ryzyka
1. Poprawa
zdrowotnego
higienicznych
Analiza możliwości zastosowania
warunków pracy,
technicznych i organizacyjnych
obniżenie ryzyka
zmian warunków pracy
zdrowotnego
Podsumowanie
Zarządzanie ryzykiem w środowisku pracy, a w szczególności ryzykiem zdrowotnym,
jest procesem złożonym i powinno być elementem zarządzania zintegrowanego. Za
włączeniem zarządzania ryzykiem zdrowotnym do systemu zintegrowanego w
przedsiębiorstwie przemawia wiele argumentów, w tym ekonomiczne, a także
podobieństwa w metodach i kryteriach zarządzania innymi aspektami w
przedsiębiorstwie, które dyskutowano w referacie.
Do zakresu zarządzania ryzykiem zdrowotnym zalicza się rozpoznanie i ocenę ryzyka
oraz podejmowanie działań obniżających ryzyko i to zarówno działań w sferze
organizacyjnej, technicznej jak i w profilaktyce zdrowotnej. Ze względu na możliwość
popełniania błędów w wieloetapowym postępowaniu w zarządzaniu ryzykiem, a co za
tym idzie podejmowanie mało skutecznych działań, zaproponowano algorytm,
6
Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach
I Konferencja Naukowa BEZPIECZEŃSTWO PRACY – EDUKACJA - ŚRODOWISKO
polegający na analizie i korekcie błędów po każdym etapie postępowania. Ogólny
algorytm rozwinięto na przykładzie zarządzania ryzykiem zdrowotnym przy narażeniu
na niebezpieczne dla zdrowia substancje chemiczne, wyróżniono siedem etapów
postępowania i wskazano te wyniki realizacji etapu, które powinno się poddawać
analizie błędów. Postępowanie zgodnie z zaproponowanym algorytmem wymaga
zdyscyplinowania i współpracy specjalistów różnych dyscyplin, wydaje się jednak, że
przyniesie wymierne korzyści, wszak chodzi przede wszystkim o zdrowie pracowników,
a to jest wartością najcenniejszą dla człowieka. Zdrowy pracownik to olbrzymia
wartość, a w znacznym stopniu zależy to od właściwych warunków pracy.
Piśmiennictwo
I
Borysiewicz M.,Lisowska-Mieszkowska E., Żurek J.: Systemy zintegrowanego zarządzania
bezpieczeństwem procesowym w zakładzie przemysłowym oraz ochroną zdrowia i
oddziaływaniem na środowisko. Wydawnictwo CIOP, Warszawa 2001
II
Ustawa o służbie medycyny pracy z 27.06.1997. Dz.U. nr 96, poz. 593, art. 4
III
Occupational Health in the Chemical Industry. Papers presented at the XVI Medichem
Congress. Helsinki, Finland, 27-30 September 1988.
IV
Ustawa z 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy. Tekst ujednolicony po zmianie z 30
października 2002 roku. Stan prawny na 1 lipca 2003 roku, Art. 220 § 1
Abstract
Modern risk management in work environment
Risk management and particularly health risk management in work environment should be a
part of the integrated management system if the exposure to agents, which are dangerous for
health, is present in workplaces. Health risk management is defined as a complex process
including several activities like identifying potentially or actually harmful situations, assessing
them, and applying the appropriate control measures. The final effect of the risk management
process is the reduction of risk. To achieve this effect, all activities of risk management must
be reliable and specialists from different branches have to be involved. The algorithm of risk
management process in case of the exposure to chemical substances in hypothetical industry is
presented in this paper.
7
Download