Stymulowanie rozwoju społeczeństwa informacyjnego w
advertisement
Opinie i ekspertyzy Stowarzyszenia „Miasta w Internecie” Stymulowanie rozwoju społeczeństwa informacyjnego w województwie zachodniopomorskim jako czynnik wzrostu gospodarczego w regionie Studium PRO@CTIS – część pierwsza Tarnów – Szczecin, grudzień 2009 r. Studium prezentuje wyniki analiz przeprowadzonych w ramach prac projektu PRO@CTIS – Zachodniopomorski Alians dla Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego w okresie: luty – grudzień 2009 roku. Autorzy DOMINIKA CZERNIAWSKA Uniwersytet Warszawski KRZYSZTOF GŁOMB Stowarzyszenie „Miasta w Internecie” ARTUR KRAWCZYK Stowarzyszenie „Miasta w Internecie” Konsultacja merytoryczna DOMINIK BATORSKI Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego GRZEGORZ FIUK Szczeciński Park Naukowo-Technologiczny w Szczecinie Dokumentacja Zespół Stowarzyszenia „Miasta w Internecie” w składzie: JAROSŁAW KAMIRSKI, ANNA TYRAŁA, SŁAWOMIR WILK Redakcja JÓZEF ORZEŁ Projekt graficzny STUDIO PIRUS © Stowarzyszenie „Miasta w Internecie”, 2009 Ekspertyza nr 5/2009 Ekspertyzy i opinie SMWI nr 5 Studium zostało przygotowane w ramach projektu PRO@CTIS współfinansowanego przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 2 Spis treści 1. Transformacyjne znaczenie inwestycji w e-rozwój regionu – perspektywa wzrostu gospodarczego i realizacji celów lizbońskich.................................................. 4 2. Uwarunkowania e-rozwoju województwa zachodniopomorskiego w kontekście najważniejszych czynników społeczno-gospodarczych................................. 17 Ekspertyza nr 5/2009 3. Zachodniopomorska Agenda Cyfrowa – propozycja konceptualizacji rozwoju społeczeństwa informacyjnego w regionie na lata 2010-2013................................................25 3 1. Transformacyjne znaczenie inwestycji w e-rozwój regionu – perspektywa wzrostu gospodarczego i realizacji celów lizbońskich 1.1. ZWIĄZEK INWESTYCJI W ICT Z ROZWOJEM. Wyjaśnienie natury relacji pomiędzy inwestycjami we wdrażanie rozwiązań teleinformatycznych (ICT1) w przedsiębiorstwach i instytucjach sektora publicznego oraz poziomem edukacji cyfrowej2 mieszkańców a rozwojem społeczno-gospodarczym regionów stanowi jedno z kluczowych zagadnień zaktualizowanej „strategii lizbońskiej”. U źródeł wielu decyzji politycznych lat 2005 – 2009 stoi przekonanie o pozytywnym i stymulującym wpływie teleinformatyki na wzrost i konkurencyjność gospodarek, rynek pracy, przeciwdziałanie nierównościom społecznym i rozwój kapitału ludzkiego, a także na dobre zarządzanie. Ostatnio przedmiotem szczególnego zainteresowania stały się związki między inwestycjami w ICT, a ochroną środowiska naturalnego3, na przykład w kontekście efektywnego pozyskiwania, dystrybucji i oszczędności energii4. Na poziomie strategicznym i politycznym przeświadczenie o silnym wpływie inwestycji w teleinformatykę na rozwój gospodarczy i przemiany społeczne stanęło u podstaw ukierunkowania obecnych krajowych i regionalnych programów rozwoju państw członkowskich Unii Europejskiej na zmodyfikowane cele lizbońskie, sformułowane w latach 2005-2006. Znalazło ono swój wyraz także w zapisach programów operacyjnych polskiej Narodowej Strategii Spójności na lata 2007-20135, w tym w Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Zachodniopomorskiego6 (RPO WZ). Pogląd o prorozwojowym charakterze inwestowania np. w dostęp do Internetu lub usługi publiczne świadczone drogą elektroniczną jest obecnie powszechnie akceptowany i przywoływany w dyskusjach przez polskie władze publiczne różnych szczebli, także na poziomie gmin wiejskich. Podstawowym źródłem tych przekonań w krajach UE są odważne tezy strategii „i2010 – Europejskie Społeczeństwa Informacyjne dla Wzrostu i Zatrudnienia”, przedstawionej w czerwcu 2005 roku przez J. M. Barroso, obejmującego wówczas przewodniczenie Komisji Europejskiej7. Inwestowanie w ICT uznano w nim za najsilniejszy czynnik stymulujący współcześnie rozwój gospodarek UE25, decydujący o ich pozycji konkurencyjnej oraz dynamice wzrostu: Technologie informacyjne i komunikacyjne są czynnikiem silnie stymulującym wzrost gospodarczy i zatrudnienie. Odpowiadają one za jedną czwartą wzrostu PKB i 40% wzrostu produktywności. Usługi, umiejętności, media i treści związane z ICT stanowią coraz ważniejszy element gospodarki i społeczeństwa. Natura wpływu ICT na rozwój gospodarczy jest trojaka, jak twierdzą przedstawiciele Grupy Ekspertów i2010 Wysokiego Szczebla: ICT (ang. Information and Communications Technologies) – technologie informacyjno-komunikacyjne, technologie teleinformatyczne 2 Edukacja cyfrowa (ang. digital literacy) – zdolność do to zdolność do zlokalizowania, organizowania, rozumienia, oceny i wytwarzania informacji z wykorzystaniem technologii informacyjnych, a także do komunikowania się i udziału w sieciach współpracy poprzez Internet 3 Por. S. Forge, C. Blackman, E. Bohlin, M. Cave, A Green Knowledge Society. An ICT policy agenda to 2015 for Europe’s future knowledge society. A study for the Ministry of Enterprise, Energy and Communications, Government Offices of Sweden by SCF Associates Ltd. Final Report. Stockholm, September 2009 4 World Economic Forum, Green Technology: Driving Economic and Environmental Benefits from ICT, January 2009 5 Por. http://pl.wikipedia.org/wiki/Narodowe_Strategiczne_Ramy_Odniesienia, http://www.mrr.gov.pl/ 6 Zarząd Województwa Zachodniopomorskiego, Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013, Szczecin, październik 2007r. 7 Komisja Europejska, Komunikat Komisji Europejskiej do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów, „i2010 – Europejskie społeczeństwo informacyjne na rzecz wzrostu i zatrudnienia”, COM(2005)229 końcowy, Bruksela, 1 czerwca 2005r. Ekspertyza nr 5/2009 1 4 ✪✪ ✪✪ ✪✪ po pierwsze – wzrost efektywności jest skutkiem szybkiego postępu technologicznego w produkcji towarów i usług ICT w przemyśle usług ICT. W ten sposób sektor ICT staje się motorem wzrostu produktywności dla całej gospodarki. Wzrost efektywności w sektorze ICT odzwierciedlony jest również w szybkim spadku cen produktów ICT po drugie – inwestycje w ICT dostarczają więcej kapitału dla pracowników, co podnosi ich produktywność po trzecie, wzrost wykorzystania ICT we wszystkich sektorach gospodarki pomaga firmom zwiększyć efektywność8. Globalny kryzys ekonomiczny na nowo postawił w centrum uwagi kwestie zwrotu z inwestycji w nowe technologie teleinformatyczne. Ocenia się na przykład, iż każdy dolar zainwestowany w szerokopasmowy dostęp do Internetu […] powoduje dziesięciokrotny zwrot ekonomiczny9. Z kolei, zdaniem autorów raportu przygotowanego na zlecenie Komisji Europejskiej, szybsze upowszechnienie szerokopasmowego dostępu do Internetu może zapewnić (w UE) jeden milion nowych miejsc pracy i wzrost o 850 mld Euro do 2015 roku10. Tezy te weryfikowane są dziś w praktyce poprzez realizację inicjatyw na rzecz przeciwdziałania skutkom globalnego kryzysu ekonomicznego, podjętych przez Komisję Europejską począwszy od marca 2009 roku. Zaplanowano wówczas wydatkowanie blisko 1 mld Euro na budowę sieci szerokopasmowych na obszarach wiejskich. Polskie gminy wiejskie uzyskają z tej puli ponad 60 mln Euro. ! Praktyka realizacji polityk inwestowania w teleinformatykę w regionach europejskich dowodzi jednak, iż ten silnie już ugruntowany politycznie pogląd wymaga w każdym z regionów indywidualnej analizy warunków zapewnienia ekonomicznej i społecznej skuteczności inwestycji w rozwiązania teleinformatyczne, w celu uniknięcia niebezpieczeństwa nadmiernie uproszczonego podejścia. Okazuje się bowiem, iż istnieją liczne doświadczenia we wdrażaniu programów inwestycyjnych wskazujące na występowanie różnego rodzaju czynników wewnętrznych i zewnętrznych: uwarunkowań zastanych lub procesów zmiany, które podnoszą lub obniżają skuteczność wdrożeń ICT. W rezultacie, inwestycje tej samej wielkości lub o podobnym charakterze wywołują różne efekty zmiany lub skutkują wpływem transformacyjnym o zróżnicowanej sile11. Na efektywność inwestycji silnie zatem wpływa ich otoczenie: dowody wskazują na to, że same inwestycje w technologie informacyjno-komunikacyjne są niewystarczające do osiągnięcia przekształcających rezultatów – muszą im towarzyszyć inne zmiany: struktur, procesów, praktyk i postaw oraz sprzyjające środowisko. Obejmują one m. in. zmiany organizacyjne, wolę eksperymentowania, rozwój odpowiednich umiejętności, innowacyjność i skuteczne zarządzanie zmianą12. Transformacja regionalna dzięki zastosowaniu ICT jest procesem długotrwałym, przekraczającym ramy czasowe pojedynczego okresu programowania polityki strukturalnej. Ten ostatni jest zatem zbyt krótki, aby w regionie ujawniły się pozytywne rezultaty inwestycji w ICT (inaczej mówiąc – by nastąpił widoczny zwrot z inwestycji). Może to rodzić pośród władz województw rezerwę do podejmowania ambitnych inicjatyw na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego, dodajmy – nie skorelowanych z pespektywą polityczną (wyborczą). W Polsce, z powyższych głownie powodów, relatywnie krótki okres inwestowania i2010 High Level Group, The economic impact of ICT: evidence and questions. 20 April 2006 The Committee on Appropriations. The American Recovery and Reinvestment Act of 2009. http://appropriations.house. gov/pdf/RecoveryReport01-15-09.pdf (Jan. 2009). 10 M. Fornefeld, G. DeLaunay D. Elixmann, The Impact of Broadband on Growth and Productivity. A study on behalf of the European Commission. Micus Management Consulting, 2008. 11 Por. G. Hughes, J. Assis, J. Cornford, K. Gareis, R. Richardson i M. Sokol, Analiza porównawcza i promowanie transformacyjnego wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT) w regionach Unii Europejskiej. Podsumowanie rezultatów projektu TRANSFORM. Wydanie polskie, Tarnów, sierpień 2009 12 Tamże, s. 6 Ekspertyza nr 5/2009 8 9 5 środków w regionalne projekty teleinformatyczne (zaledwie od roku 2002) jest przyczyną trudności we wskazaniu bezpośrednich dowodów na wzrost gospodarczy w regionach wywołany dzięki realizacji projektów na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Aby uzyskać takie przekonywujące i weryfikowalne dowody, władze województw dążyć winny do opracowania i sfinansowania programu badań nad e-rozwojem regionalnym. Dla zwiększenia skuteczności inwestycji konieczne jest także wsparcie budowy baz wiedzy o efektywnych modelach e-rozwoju regionalnego, o dobrych praktykach projektów, o interoperacyjności systemów ICT na różnych poziomach zarządzania (gmina – powiat – województwo – centrum), a także zapewnienie system transferu tej wiedzy do liderów lokalnych inicjatyw. Na poziomie strategii istotne jest także zapewnienie polityce e-rozwoju stałego wsparcia w ramach głównych regionalnych polityk: rozbudowy infrastruktury cywilizacyjnej, edukacji mieszkańców, przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu, rozwoju systemu opieki zdrowotnej, zapewnienia skutecznej administracji publicznej oraz rozwoju nauki. ! Inwestowanie w rozwiązania teleinformatyczne samo w sobie nie gwarantuje skutecznego wpływu na rozwój regionalny. Sukces władz publicznych na tym polu jest funkcją powiązania procesów inwestycyjnych z zapewnieniem rzeczywistego wykorzystania ICT dla celów transformacyjnych oraz wysokiego poziomu korzystania z wdrożonych rozwiązań teleinformatycznych przez grupy docelowe decydujące o zakresie i jakości zmian modernizacyjnych w regionie. 1.2. TRANSFORMACYJNE WYKORZYSTANIE ICT W REGIONACH. Transformacyjne zastosowania teleinformatyki to takie, które umożliwiają mieszkańcom, przedsiębiorcom, władzom publicznym realizację swoich zadań i obowiązków w nowy jakościowo sposób. Zakłada się, że bez zastosowania ICT te cele najczęściej nie były możliwe do osiągnięcia13. Regionalny poziom zarządzania stwarza obecnie w Polsce unikalne, nieporównywalne z innymi poziomami (kraj, powiat, gmina) warunki do transformacyjnych zastosowań ICT. Wynika to nie tylko ze zdolności województw do finansowania regionalnych programów e-rozwoju z funduszy strukturalnych, czy z wysokiego potencjału synergicznego i aktywnego współdziałania podmiotów w skali województwa. Bierze się on bowiem także, co szczególnie ważne, ze zdolności do podtrzymania i wykorzystania rezultatów inwestycji w ICT w długoterminowej perspektywie. Związek przyczynowo-skutkowy między inwestycjami w rozwiązania teleinformatyczne a wzrostem gospodarczym regionów zachodzi w trzech przypadkach: a) gdy inwestujemy w ICT, b) gdy produkujemy rozwiązania teleinformatyczne oraz c) gdy korzystamy z nich14. W Unii Europejskiej regiony są głównym polem realizacji (a często także wartościowych eksperymentów i pilotażowych wdrożeń) programów dziedzinowych chłonnych na technologie teleinformatyczne: Ekspertyza nr 5/2009 ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ rozwoju e-biznesu wspierania inwestycji w ICT w małych i średnich przedsiębiorstwach z funduszy strukturalnych innowacyjności budowy regionalnej infrastruktury sieciowej Tamże s. 35 European Commission, Enterprise and Industry Directorate General, Effects of ICT capital on economic growth. Staff papers, Brussels, 30 June 2006 13 14 6 ✪✪ ✪✪ integracji społecznej poprzez przeciwdziałanie „wykluczeniu cyfrowemu” elektronicznej administracji. W większości z tych programów teleinformatyka stanowi warstwę narzędziową. Sukces ich realizacji zależeć będzie zatem głównie od prawidłowego doboru celów strategicznych w danym regionie, właściwego określenia listy działań, a także od sprzyjających regulacji prawnych, stabilnego finansowania oraz sprawnego zarządzania. Rozwiązania teleinformatyczne mają w związku z powyższym tylko znaczenie pomocnicze, wspierające główne procesy realizacji programów rozwoju, chociaż bardzo ważne wobec złożoności materii technicznej i jej wpływu na projektowanie rozwiązań organizacyjnych. Zachowanie właściwego balansu pomiędzy możliwym a koniecznym zakresem zastosowania ICT w programach rozwojowych, jest ważnym zadaniem osób kierujących ich wdrożeniami. Przecenianie roli rozwiązań ICT, uleganie ich ograniczeniom, a z drugiej strony – poddawanie się pokusie ich atrakcyjności, bywa przyczyną rozczarowań w trakcie wdrożeń projektów transformacyjnych. Z kolei niektóre krytyczne oceny ich realizacji wyrażane w Polsce przez opinię publiczną, wynikające jakoby w z niewłaściwego zastosowania ICT, są skutkiem nieprofesjonalnej realizacji fazy wstępnej projektów, którą w polskich warunkach często cechują: ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ ! pośpieszne podejmowanie decyzji pod presją formalnych terminów wynikających z procedur kontraktowania projektów finansowanych z funduszy strukturalnych dominujący wpływ argumentów bieżącej polityki na decyzje władz publicznych15 brak rzetelnej i wariantowej analizy wykonalności projektu, wykazującej wszystkie uwarunkowania, zagrożenia i ryzyka wdrożeń upraszczające analizy prawne uwarunkowań realizacji inwestycji, skutkujące występowaniem wielu nieprzewidzianych problemów formalno-prawnych na etapie realizacji projektów. W Polsce niepowodzenie realizacji wielu projektów transformacyjnych (ogólnokrajowych, regionalnych, lokalnych), w których teleinformatyka odgrywa rolę narzędziową, wynika często z niezrozumienia ich rzeczywistej natury i deficytu umiejętności współdziałania liderów programów z twórcami wdrażanego środowiska teleinformatycznego. Ekspertyza nr 5/2009 Główne domeny życia społecznego i gospodarczego, na które rozwiązania teleinformatyczne mogą wpływać znacząco prezentuje rysunek 1. Wskazuje on na fakt, iż podstawowy potencjał transformacyjny technologii ICT tkwi nie tylko w ich zdolności do zmiany modeli organizacyjnych w oświacie, zarządzaniu terytorium, opiece zdrowotnej i w przedsiębiorstwach, lecz także w zastosowaniu elektronicznych kanałów komunikacji do stymulowania nowej dynamiki społecznej16. Proces taki, nazwany obrazowo „demoralizacją” realizacji projektów na przykładzie wdrożeń finansowanych ze środków działania 1.5 ZPORR, opisano w: Studium rozwoju społeczeństwa informacyjnego w latach 2008-2010, Kielce 2008 16 G. Hughes, J. Assis, J. Cornford, K. Gareis, R. Richardson i M. Sokol (2009), s. 26 15 7 e-zdrowie Sektor publiczny administracja elektroniczna Usługi i demokracja e-kształcenie • Lokalna i regionalna e-demokracja i e-uczestnictwo • Lokalne i regionalne usługi publiczne • Tworzenie atrakcyjnego środowiska dla biznesu (inwestycje dośrodkowe) i ludzi (imigracja) e-administracja e-demokracja e-dostępność e-integracja e-bankowość e-zamówienia e-podatki e-uczestnictwo Sektor prywatny Konkurencyjność i dobrobyt Społeczeństwo obywatelskie Jakość życia i dobrobyt • e-obywatele i uczestnictwo demokratyczne • Integracja, spójność i solidarność • Odnowienie społeczności e-praca • MSP jako siła napędowa rozwoju regionalnego i zatrudnienia • Badania i rozwój (R&D) na rzecz innowacyjności i konkurencyjności e-zakupy e-społeczności e-biznes Rysunek 1. Główne obszary transformacyjnych zastosowań ICT Źródło: G. Hughes, P. Komarek (2004)17 Prosta absorpcja rozwiązań teleinformatycznych w instytucjach sektora publicznego czy przedsiębiorstwach, traktowana jako swego rodzaju powtórna fala automatyzacji jest pożyteczna, lecz samo wdrożenie rozwiązań ICT nie zapewnia oczekiwanych ulepszeń czy zwiększenia wydajności procesów. Powodzenie takich projektów w równym stopniu zależy od właściwego doboru i wdrożenia narzędzi ICT, jak od kultury instytucji pozwalającej na skuteczne zrealizowanie innowacyjnej zmiany, od poziomu kompetencji cyfrowych pracowników, a także od zaangażowania kluczowych dla instytucji osób we wdrożenie ICT i poziomu wykorzystania jego rezultatów. Ekspertyza nr 5/2009 ! 17 Inwestycje w rozwiązania teleinformatyczne podejmowane dla zwiększenia efektywności zasobów, bez uwzględnienia specyficznych uwarunkowań wewnątrzregionalnych oraz powiązania wdrożeń ICT z kluczowymi procesami rozwojowymi, decydującymi o dynamice zmiany, nie wywołują skutków transformacyjnych (zmian jakościowych) oczekiwanych przez władze województw. G. Hughes, P. Komarek, PRELUDE guide to policy and practice on: eCommunities, Brussels, 2004 8 Różnice między absorpcją ICT w regionach, a wpływaniem projektów ICT na transformację prezentuje rysunek 2: Wykorzystanie potencjału efektywności ICT: automatyzacji, przechowywania informacji, przetwarzania danych JEDNOSTKI FIRMY Wykorzystanie potencjału przkształcania ICT: tworzenia sieci, umożliwiania kształcenia i innowcyjności, uczestnictwa i usamodzielnienia Oszczędność czasu w kontaktach z administracją Oszczędność czasu w poszukiwaniu informacji Oszczędność kosztów przy zakupach Łatwiejsza komunikacja z przyjaciółmi i rodziną Wyższa jakość produktów i usług Bardziej efektywne uczenie się, itd. Więcej uczestnictwa społecznego – kapitał społeczny Więcej uczestnictwa obywatelskiego i politycznego Usamodzielnienie klienta Usamodzielnienie pacjenta Więcej uczestnictwa w pracy Lepsza integracja społeczna, itd. Lepsze produkty i usługi Większe rynki geograficzne Lepsza obsługa klienta Wyższa produkcyjność Więcej kontroli nad procesami i pracą, itd. Nowe produkty i usługi Reorganizacja łańcuchów dostaw Decentralizacja Uczestnictwo pracownika i klienta Innowacja z dużym zaangażowaniem Większa konkurencyjność, itd. Oszczędność kosztów w dostarczaniu usług Oszczędność pracy Oszczędność czasu Większa różnorodność usług Bardziej zadowoleni klienci” “ Więcej kontroli nad procesami i pracą, itd. Nowe usługi dla lepszego zaspokajania potrzeb Reorganizacja przepływu informacji Decentralizacja Uczestnictwo polityczne Bardziej zaangażowani obywatele Bardziej reagująca administracja. itd. SEKTOR PUBLICZNY Faza1: Absorbcja ICT Faza2: Przekształcenie poprzez ICT Proces upowszechniania ICT Rysunek 2. Upowszechnianie ICT jako dwufazowy proces transformacji Źródło: G. Hughes, J. Assis, J. Cornford, K. Gareis, R. Richardson i M. Sokol (2009) Zdaniem autorów niedawno opublikowanego studium, stanowiącego podsumowanie prac badawczych projektu TRANSFORM18: Wywołanie transformującej zmiany poprzez technologie informacyjno-komunikacyjne nie jest proste. W rzeczy samej, to właśnie ta złożoność tłumaczy, dlaczego stosunkowo niewielu regionom (lub państwom członkowskim), jak do tej pory, udało się tę zmianę zrealizować. Przedstawienie twórcom polityk regionalnych uproszczonego rozwiązania w rodzaju „jeden rozmiar dla wszystkich”, które miałoby pomóc stawić czoła wyzwaniu tworzenia gospodarki opartej na wiedzy, nie przyniesie korzyści. Rozwiązaniem postawionego problemu jest podejmowanie przez regiony analiz zasobów wewnętrznych, oraz procesów rozwojowych jakie decydują o kierunku i dynamice zmian społecznych i gospodarczych. A w rezultacie – ukierunkowanie działań władz publicznych na cele wynikające z wiedzy dostarczonej w ramach badań i monitoringu warunków ekonomicznych, społecznych, instytucjonalnych i kulturowych (związanych z tożsamością, lokalizacją i historią regionu). Warunkiem transformacyjnego wpływu inwestycji w ICT w skali regionalnej jest nie tylko wdrożenie (udostępnienie) rozwiązań teleinformatycznych, ale i zapewnienie absorpcji (przyswojenia) ICT przez potencjalnych użytkowników. Wymaga to zapewnienia odpowiednich instrumentów absorpcji, całkowicie odmiennych od „twardych” działań inwestycyjnych. Ekspertyza nr 5/2009 Zdaniem ekspertów19 dla zapewnienia transformacyjnego wpływu inwestycji w teleinformatykę w regionach konieczne jest zrównoważenie „twardych” inwestycji w rozwiązania ICT uruchomieniem przez władze województw i samorządy lokalne w znaczącej skali programów działań „miękkich” w zakresie20: G. Hughes, J. Assis, J. Cornford, K. Gareis, R. Richardson i M. Sokol (2009), s. 30 Tamże 20 Na wsparcie winny składać się: utworzenie odpowiednich instytucji regionalnych, zapewnienie finansowania odpowiedniej wielkości, osobiste zaangażowanie liderów województw w promocję procesów alfabetyzacji cyfrowej, uruchomienie wymiany doświadczeń z regionami UE posiadającymi doświadczenie we zakresie realizacji programów edukacji cyfrowej oraz stworzenie systemu kształcenia dla specjalistów w zakresie rozwoju społeczeństwa informacyjnego na poziomie wyższym. 18 19 9 WIZJA roponowania wiarygodnych i aktualizowanych wizji e-rozwoju regionu, ✪✪ p wykorzystujących upowszechnianymi przez władze dokumentami: agendami cyfrowymi, planami działań, mapami drogowymi – w celu włączenia w dyskusję nad rozwojem społeczeństwa informacyjnego jak najszerszego spectrum mieszkańców, specjalistów i decydentów UCZENIE SIĘ odnoszenia poziomu kompetencji cyfrowych społeczeństwa regionu jako całości ✪✪ p oraz kluczowych grup docelowych posiadających wpływ na dynamikę i jakość procesów transformacyjnych w regionie, tak w ramach oświaty obowiązkowej, edukacji przez całe życie, jak i „uczenia się przez działanie” KAPITAŁ SPOŁECZNY udowania i wzmacniania kapitału społecznego regionu poprzez tworzenie sieci ✪✪ b partnerskich dla realizacji kursów dla lokalnych liderów e-rozwoju, transfer wiedzy o dobrych praktykach, doradztwo oraz zapewnienie narzędzi komunikacyjnoorganizacyjnych dla interesariuszy rozwoju społeczeństwa informacyjnego PRZYWÓDZTWO ✪✪ z apewnienia zarówno silnego osobistego przywództwa regionalnych politycznych i społecznych liderów procesów e-rozwoju, jak i przywództwa kolektywnego (zespoły kierownicze) OTWARTOŚĆ ✪✪ z apewnienia warunków dla otwartości środowiska instytucjonalnego, która sprzyja włączaniu nowych pomysłów i idei innowacyjnych, debacie publicznej i podejmowaniu decyzji politycznych, a także dla swobodnego przepływu osób, technologii i koncepcji z zewnątrz21. ! Wobec wysokich nakładów na inwestycje teleinformatyczne, planowane w latach 2010-2013 we wszystkich polskich województwach, źródła przewagi konkurencyjnej regionu wg autorów opracowania zlokalizowane są nie tyle we wdrażaniu projektów „twardych”, ile w dopełnieniu polityki e-rozwoju skutecznie realizowanymi przedsięwzięciami „miękkimi”. 1.3. WYSOKA ALOKACJA ŚRODKÓW NA INWESTYCJĘ TELEINFORMATYCZNE. Ekspertyza nr 5/2009 Silne przekonanie o zasadności inwestowania we wdrożenia ICT w sektorze publicznym i prywatnym znalazło swój wyraz w priorytetach budżetowych Narodowej Strategii Spójności na lata 2007-2013. Wydatki na projekty teleinformatyczne stanowią drugi, po inwestycjach drogowych, priorytet budżetowy programów operacyjnych NSS na lata 2007-2013 w Polsce. Na projekty teleinformatyczne przeznaczono w niej blisko 4 mld Euro (3794076625 Euro), co prezentuje wykres 1: 21 G. Hughes, J. Assis, J. Cornford, K. Gareis, R. Richardson i M. Sokol (2009), s. 35 10 1 619 973 697 Euro 1 215 245 689 Euro 958 857 239 Euro 154 602 847 Euro Technologie informacyjno -telekomunikacyjne /Społeczeństwo Informacyjne 51 240 577 Euro Usługi dla obywateli 175 332 Euro Usługi dla biznesu 2000 - 2006 2007 - 2013 Wykres 1. Inwestycje w ICT w programach operacyjnych NSS na lata 2007-2013 Źródło: opracowanie własne SMWI 22 ! Inwestycje ICT w instytucjach publicznych i przedsiębiorstwach uznawane są przez polskie władze publiczne, w ślad za wytycznymi odnowionej Strategii Lizbońskiej, za ważny czynnik rozwoju gospodarczego i społecznego. Uzyskały w związku z tym wysoki priorytet w programach operacyjnych Narodowej Strategii Spójności na lata 2007-2013. Planowane wydatki na projekty ICT nie mają precedensu i wielokrotnie przekraczają kwoty dostępne wcześniej. Prace nad wyborem i szczegółowym określeniem priorytetów programów operacyjnych NSS na lata 2007-2013 zrealizowano w latach 2005-2006 i ich wyniki były bezpośrednim następstwem programów pierwszej perspektywy polityki spójności (2004-2006). Główną część środków finansowych na projekty ICT, zrealizowane w latach 2004-2007 w polskich regionach, stanowiła alokacja w ramach działania 1.5 Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego, który został zatwierdzony w lipcu 2004 roku. W rezultacie samorządy województw mogły uruchomić procedury związane z wydatkowaniem środków dopiero w roku 2005. Skróciło to znacznie czas dostępny na przygotowanie i realizację projektów oraz wpłynęło negatywnie na ich jakość i poziom innowacyjności. Celem działania 1.5 ZPORR był rozwój infrastruktury społeczeństwa informacyjnego osiągany przez: ✪✪ ✪✪ Ekspertyza nr 5/2009 ✪✪ ✪✪ finansowanie regionalnych i lokalnych projektów rozbudowy sieci informacyjnej, realizowanych w powiązaniu z przedsięwzięciami o charakterze krajowym i regionalnym zastosowanie technologii społeczeństwa informacyjnego w pracy instytucji publicznych wykorzystanie technologii społeczeństwa informacyjnego do działań samorządowej administracji, w szczególności w celu modernizacji infrastruktury teleinformatycznej, elektronicznego obiegu dokumentów, archiwizacji dokumentów i rozwoju elektronicznych usług dla ludności zapewnienie dostępu do Internetu w miejscach publicznych. Danish Technological Institute, Empirica, “Cities on Internet” Association, Study on the development of the Information Society in EU rural development and regional policies: comparative analysis of current strategies, implementation approaches, socioeconomic impact and future approaches, Brussels, November 2009 22 11 Rodzaje projektów teleinformatycznych działania 1.5 ZPORR w latach 2006 - 2008 [mln zł] inne systemy dla kultury e-usługi dla biznesu systemy e-Zdrowia e-usługi dla ludności PIAP obiegi dokumentów podpis elektroniczny zarządzanie edukcją systemy zarządzania sieci dostępowe 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Wykres 2. Rodzaje projektów ICT zrealizowanych w ramach działania 1.5 ZPORR Źródło: opracowanie własne SMWI23 W rezultacie – co pokazuje wykres 2 – inwestycje w regionach finansowane ze środków działania 1.5 ZPORR objęły skromny zestaw oryginalnych inicjatyw projektowych. Dominują wśród nich projekty mało ambitne technologicznie i organizacyjnie, skoncentrowane na zaspokojeniu podstawowych potrzeb urzędów administracji publicznej24. Pośród inwestycji dominowały zakupy infrastrukturalne (serwery, sprzęt komputerowy, sieci LAN i WAN). Dopełnieniem obrazu inwestycji ICT w regionach był brak ich powiązań z systemami realizowanymi centralnie współfinansowanymi ze środków Sektorowego Programu Operacyjnego „Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw”. Centralne projekty ePUAP, PESEL2 oraz e-Deklaracje, które zrealizowane zostały tylko w części planowanych funkcjonalności i nie wykorzystały uzyskanego dofinansowania, nie stworzyły – wbrew zapowiedziom – podstaw do szerokiego świadczenia elektronicznych usług publicznych przez administrację publiczną. Rozwoju usług publicznych nie ułatwiają obowiązujące przepisy prawne (ustawy i rozporządzenia), które są obecnie w radykalny sposób modyfikowane przez władze ustawodawcze. Nie wypracowano także mechanizmów współpracy miedzy samorządami a instytucjami rządowymi, co skutkowało brakiem koordynacji prowadzonych projektów. Dopiero obecnie wspólne opracowywanie przez MSWiA i Konwent Marszałków RP „Linii Współpracy centralnych i regionalnych systemów teleinformatycznych administracji publicznej w Polsce”25 stwarza szansę na zapewnienie synergii działań oraz określenia podstawowych funkcjonalności i architektury technicznej systemów rządowych i samorządowych, a także zapewnienie interoperacyjności systemów działających na różnych poziomach administracji publicznej. Projekty działania 1.5 ZPORR – tak co do zakresu, jak i sposobu realizacji – cechowało na ogół naśladownictwo rozwiązań już istniejących w instytucjach publicznych w Polsce lub opieranie się na funkcjonalnościach proponowanych do wdrożenia przez firmy sektora ICT, realizujące zlecenia uzyskane w wyniku procedur publicznych. Sprzyjała temu presja czasu – z jednej strony krótki okres pozostający do dyspozycji samorządów na przygotowanie koncepcji i wniosków projektowych w latach 2005-2006 oraz z drugiej – krótki termin rozliczenia środków ZPORR otrzymanych na realizację projektów. Stowarzyszenie „Miasta w Internecie”, Stan wdrażania polityki strukturalnej w zakresie budowy infrastruktury społeczeństwa informacyjnego w województwach w latach 2004 – 2008 (działanie 1.5 ZPORR), Raport na zlecenie MSWiA, Kraków – Tarnów, wrzesień 2007 24 Tamże, s. 19 25 Portal Interoperacyjności ePUAP Strona główna / Portal Interoperacyjności / Wątki / Wątek Linia Współpracy centralnych i regionalnych systemów teleinformatycznych http://epuap.gov.pl/wps/portal/!ut/p/c1/dYxLDoIwFADPwglei_y2yDcUKIiJtRt CBAXEQuQnt1dXrpxZzwCHj6JYmlsxNb0oOmDAtdy1_ENGPIwMkqhI3oXITSNDRlSF07fQcvQHE0Hs948KzsD134cmnoPkwAsUahs482U4AkNKnrXbk25Wztr1lYSOiO1xisLyGpJGT_frIIa59r165NpcFp01WiYJsH1JJWBLU60w3MWKFVN6AzYOiOM!/dl2/d1/L0lDU0 dLYVkhL0lCU0FDSXdrREFncUpBd0FKb29HL1lBNDV5bHchLzdfRkNIUlNLRzEwT1BHRTAySkdKNE9EODFTSDIvRG9rdW1lbnRSb2JvY3 p5TGlzdC5qc3A!/#7_FCHRSKG10OPGE02JGJ4OD81SH2 Ekspertyza nr 5/2009 23 12 Działania podejmowane przez władze województw w latach 2008-2009 na rzecz e-rozwoju są najczęściej kontynuacją priorytetów strategicznych odziedziczonych po przesądzeniach ZPORR z roku 2004. Te zaś były w znacznej mierze zapożyczeniem koncepcji rozwojowych regionów UE z przełomu XX i XXI wieku. ! Tak określone programy inwestycji w ICT nie uruchamiają endogenicznego potencjału regionów, koncentrują się na celach niezweryfikowanych przez badanie potrzeb społecznych i środowisk przedsiębiorców i w rezultacie grożą nieefektywnym wydatkowaniem znacznej skali środków publicznych Na niebezpieczeństwo niepełnej lub nieskutecznej absorpcji funduszy strukturalnych na inwestycje teleinformatyczne zwracają także uwagę eksperci europejscy. W obecnym okresie programowania (20072013) na inwestycje w projekty teleinformatyczne przeznaczono w skali Unii Europejskiej 347 mld Euro. Zdaniem autorów raportu końcowego projektu TRANSFORM: można być pewnym (w oparciu o ostatnie zdarzenia), że przynajmniej niektóre państwa członkowskie i regiony nie będą w stanie w pełni wykorzystać alokowanych środków z powodu braku zdolności absorpcyjnej. Nawet wśród tych państw i regionów, które w pełni wydatkują fundusze, niektórym nie uda się osiągnąć jakichś odczuwalnych zmian, jeśli chodzi o konkurencyjność, wzrost, zatrudnienie, integrację i jakość życia26. 1.4. NIEBEZPIECZEŃSTWO ZŁEGO WYBORU PRIORYTETÓW E-ROZWOJU. Analizy obecnych działań władz województw wskazują, iż praktyka wdrażania polityk e-rozwoju województw na lata 2007-2013 nie różni się zasadniczo od doświadczeń poprzedniej pespektywy planowania strategicznego. Zapisy Regionalnych Programów Operacyjnych polskich województw odnoszące się do inicjatyw na rzecz społeczeństwa informacyjnego nie ukazują w sposób przejrzysty i zindywidualizowany regionalnych profilów e-rozwoju, czerpiących z tożsamości społeczno – kulturowej województw oraz stanowiących odpowiedź na ich wewnętrzne uwarunkowania. Cechuje je nadmiernie ogólny charakter, liczne wzajemne podobieństwa, analogie i bliskie zapożyczenia, a także nawiązywanie do priorytetów działania 1.5 ZPORR. Trudno na ich podstawie wnioskować o wiodących kierunkach rozwoju, dominujących branżach gospodarki, uwarunkowaniach kulturowych regionów. Za wyjątkiem województwa mazowieckiego nie znane są podstawy merytoryczne dla decyzji o wysokości alokacji środków funduszy strukturalnych na rozwój społeczeństwa informacyjnego w regionach27. Nie ma także bezpośrednich powiązań pomiędzy działaniami zapisanymi w RPO a inicjatywami zaplanowanymi w wojewódzkich strategiach e-rozwoju. Stawia to często pod znakiem zapytania planistyczną wartość rozdziałów RPO odnoszących się do zagadnień społeczeństwa informacyjnego. Ekspertyza nr 5/2009 Najbardziej wyraźnie problem ten ukazuje się w praktyce realizacji projektów – w zamiarze władz samorządowych – zapewniających mieszkańcom szerokopasmowy dostęp do Internetu. Władze swe decyzje wzorowały na inwestycjach w wiodących regionach Unii Europejskiej z przełomu XX i XXI wieku. Oznacza to niestety, że próbujemy naśladować wzory powstałe w całkowicie odmiennych od dzisiejszych warunkach prowadzenia biznesu operatorskiego, konkurencji rynkowej pośród operatorów oraz z innego niż dziś etapu rozwoju technologii dostępowych. Od kilku lat zaangażowanie się polskich samorządów w zapewnienie mieszkańcom szerokopasmowego G. Hughes, J. Assis, J. Cornford, K. Gareis, R. Richardson i M. Sokol (2009), s. 19 W województwie mazowieckim kwota na rozwój społeczeństwa informacyjnego zapisana w RPO powiązana jest z analizami potrzeb związanych z finansowaniem projektów określonych w Strategii e-Rozwoju Województwa Mazowieckiego na lata 20072013 26 27 13 dostępu do Internetu zyskało nie tylko formalną aprobatę28, ale także i akceptację społeczną. Dlatego w planach budżetowych programów operacyjnych NSS na lata 2007 – 2013 zapisano bardzo wysokie alokacje na te cele, ponad 1,6 mld Euro – 42% planowanego budżetu (por. wykres 1). Doświadczenie wdrażania w latach 2008-2009 tego typu projektów, finansowanych ze środków RPO, Programu Operacyjnego „Innowacyjna Gospodarka” i Programu „Rozwój Polski Wschodniej” (zwłaszcza opóźnienia w tym ostatnim), wskazują na poważne niebezpieczeństwo nie tylko nietrafionych inicjatyw, ale i niewykorzystania środków alokowanych na publiczne inwestycje sieciowe. Potrzeby inwestycyjne na tym polu przewidywano przed trzema laty w oparciu o dostępne wówczas dane dotyczące prognoz rozwoju technologii szerokopasmowych, zmiany kosztów ich udostępnienia oraz zapotrzebowanie sektora prywatnego i publicznego na usługi świadczone drogą elektroniczną. W dyskusjach uwzględniano także zakres i lokalizacje planowanych inwestycji dużych operatorów teleinformatycznych, o ile firmy te zdecydowały się dane takie udostępnić. Dane tego typu – ze swojej natury – są zmienne w czasie i w przestrzeni, i szybko się dezaktualizują. Dynamiczny rozwój technologii dostępowych powoduje bowiem podniesienie jakości wdrożeń, a silna konkurencja na rynku zmusza operatorów do inwestycji w lokalizacjach dotąd mniej opłacalnych oraz do poszukiwania nowych modeli biznesowych. Z kolei konwergencja technologii internetowych i audiowizualnych wprowadza do konkurencji międzyoperatorskiej koncerny telewizyjne, zainteresowane przekazem sieciowym oraz operatorów telefonii mobilnej, co dodatkowo zwiększa ofertę. Dziś znaczna część klasycznych argumentów potwierdzających widoczną jeszcze przed kilkoma laty potrzebę zaangażowania się władz samorządowych w tradycyjnie rozumiane inwestycje sieciowe, straciła na mocy. Złożony zaś i długotrwały charakter inwestycji, konieczność utrzymania chłonnej technologicznie infrastruktury oraz niebezpieczeństwo naruszenia zasad wolnego rynku (działania konkurencyjne wobec regionalnych operatorów) winny skłaniać władze samorządowe do głębokiej refleksji i poszukiwania, innych niż dotąd, organizacyjno-biznesowych modeli inwestycji w sieci dostępu do Internetu. Działania takie powinny być ukierunkowane na: ✪✪ ✪✪ ✪✪ ! realizację wspólnych przedsięwzięć z operatorami teleinformatycznymi, szczególnie w modelu partnerstwa publiczno-prywatnego (PPP) dla eliminowania „białych plam” wsparcie dla operatorów prywatnych działających w regionie poprzez ułatwienia w dostępie do środków funduszy strukturalnych (RPO, działanie 8.4 PO IG) koordynację regionalnych inicjatyw na rzecz zapewnienia dostępu do Internetu poprzez działania organizacyjne, zapewnienie aktualnej i rzetelnej informacji, odpowiadającej na potrzeby firm sektora prywatnego oraz prowadzenie stałego monitoringu jakości i rozwoju usług dostępowych. Działania na rzecz budowy sieci szerokopasmowego dostępu do Internetu w województwach prowadzone są jak dotąd przez władze publiczne bez przeprowadzenia rzetelnych analiz opłacalności inwestycji publicznych w długoletniej perspektywie (biznesplan) oraz bez przeprowadzenia badań nad zapotrzebowaniem mieszkańców i przedsiębiorców na e-usługi świadczone drogą elektroniczną (stymulacja popytu). Ekspertyza nr 5/2009 Wysoka podaż środków na finansowanie projektów teleinformatycznych (i związane z nią, wskazane w poprzednim podrozdziale zagrożenia) oraz często zbyt ogólne i nieskorelowane na ogół ze specyficznymi uwarunkowaniami regionów zapisy RPO (głównego źródła finansowania projektów ICT sektora Jak dotąd realizacja projektów na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego nie wynika bezpośrednio z regulacji prawnych, dotyczących zadań samorządów. W pierwszej połowie latdwutysięcznych projekty takie były niekiedy kwestionowane przez organa kontrolne ze względu na brak podstawy prawnej do działania ze strony samorządów gmin czy powiatów. Obecnie praktyki takie się już nie zdarzają, choć nadal brak odpowiednich regulacji (tzw. megaustawa powstała w wyniku współpracy Ministerstwa Infrastruktury, MSWiA oraz Urzędu Komunikacji Elektronicznej). 28 14 publicznego w latach 2007-2013), są istotnymi przesłankami do dokonania przez polskie regiony oceny i modyfikacji dotychczasowych założeń rozwoju społeczeństwa informacyjnego, czyli aktualizacji dotychczasowych polityk. Perspektywa rozliczenia środków alokowanych w programach operacyjnych NSS na lata 2007-2013 sięga końca roku 2015, co pozostawia wciąż władzom województw do dyspozycji znaczący okres czterech lat na realizację pełnego cyklu działań stanowiącego fundamentalny koncept europejskiej metodyki29 wdrażania regionalnych strategii rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Koncepcja ta opiera się na wdrażaniu zrównoważonego modelu wypracowanego przez European Regional Information Society Association (ERIS@)30, dość powszechnie wykorzystywanego w regionach UE. Zaproponowany przez ERIS@ model realizacji strategii e-rozwoju został pozytywnie zweryfikowany w okresie od połowy lat 90-tych XX wieku przez kilkadziesiąt regionów z UE15. W ramach tego modelu aktualizacja (rewizja) polityki rozwoju społeczeństwa informacyjnego stanowi standardowe narzędzie dokonywania zmian w regionalnych strategiach e-rozwoju już na etapie przedinwestycyjnym, co prezentuje rysunek 3: Inwentaryzacja początkowa Projekty skoordynowane w obszarach Analiza SWOT Polityki narodowe i UE Propozycje projektów i istniejące projekty Konsultacje Definicja Sprzężenie Priorytety Dokument Rewizja Plan działań Rewizja Monitoring Rewizja Sprzężenie Option paper Rysunek 3. Cykl realizacji regionalnych programów rozwoju społeczeństwa informacyjnego SI Źródło: ERIS@ (2006)31 Obserwacja stanu zaawansowania działań władz województw ukierunkowanych na rozwój społeczeństwa informacyjnego sytuuje je na różnych etapach cyklu, zaprezentowanego na rysunku 3. Ponad połowa polskich województw posiada strategie rozwoju społeczeństwa informacyjnego32 (lub analogiczne dokumenty) przyjęte w ostatnich latach przez wojewódzkie sejmiki samorządowe. Jednak w większości z nich, praktyka wdrażania RPO i innych programów NSS na lata 2007-2013 nie została bezpośrednio powiązana z operacjonalizacją wdrażania strategii. Ekspertyza nr 5/2009 Zdaniem przedstawicieli władz województw najpoważniejszą przeszkodę w koordynacji wdrażania strategii e-rozwoju stanowią obowiązujące regulacje prawne, dotyczące możliwości horyzontalnej koordynacji wdrażania programów operacyjnych NSS. Dotyczy to zwłaszcza koordynacji programów: PO Kapitał ludzki, PO Innowacyjna Gospodarka, Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich W oraz PO Rozwój Polski Wschodniej. ERIS@ Jak rozwijać Regionalne Inicjatywy Społeczeństwa Informacyjnego? Przewodnik. Wydanie polskie., Tarnów, grudzień 2006 Por. http://www.erisa.be 31 ERIS@ Jak rozwijać Regionalne Inicjatywy Społeczeństwa Informacyjnego? Przewodnik. Wydanie polskie., Tarnów, grudzień 2006, s. 45 32 Strategię rozwoju społeczeństwa informacyjnego zatwierdziły województwa: lubelskie (2004), łódzkie (2006), małopolskie (2007), mazowieckie (2006), śląskie (2009), podkarpackie (2007), warmińsko – mazurskie (2007), wielkopolskie (2004), zachodniopomorskie (2005). Dokumentu o randze strategii, zaakceptowanego przez samorząd województwa nie posiadają województwa: dolnośląskie, lubuskie, kujawsko-pomorskie, opolskie, podlaskie i pomorskie. 29 30 15 W 7 regionach realizacja polityki e-rozwoju – głównie poprzez instrumenty RPO – odbywa się bez źródłowego dokumentu programowego, a więc bez powiązania jej z wcześniejszą, otwartą debatą publiczną na temat wizji i priorytetów rozwoju społeczeństwa informacyjnego oraz bez korelacji z różnymi politykami UE w tym zakresie. ! Brak strategii rozwoju społeczeństwa informacyjnego lub jej dezaktualizacja w czasie zasadniczo utrudniają realizację polityk e-rozwoju w oparciu o aktualną wiedzę, szczególnie na temat zdiagnozowanych w weryfikowalnych procedurach potrzeb mieszkańców. Postulat podejmowania decyzji przez władze województw w oparciu o aktualne i zweryfikowane dane skutkować winien opracowaniem modelu i finansowaniem badań nad e-rozwojem polskich regionów jako rezultatem inwestycji podejmowanych dzięki środkom programów NSS. Ekspertyza nr 5/2009 16 2. Uwarunkowania e-rozwoju województwa zachodniopomorskiego w kontekście najważniejszych czynników społecznogospodarczych 2.1. MARKERY E-ROZWOJU REGIONU. W załączniku do niniejszego Studium został opublikowany bogaty zbiór danych dotyczących różnych aspektów e-rozwoju województwa zachodniopomorskiego. Analizy niniejszego rozdziału posiłkują się nimi, jednak koncentrują się na ocenie znaczenia tylko tych wskaźników i danych, które posiadają kluczowe znaczenie z punktu widzenia ewaluacji prowadzenia polityki rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Wskaźniki te – można określić jako markery e-rozwoju regionu – lepiej od innych ukazują dynamikę i kierunek transformacji oraz pozwalają na dokonanie czytelnych rozróżnień między czynnikami rozwoju oraz porównań z innymi województwami33. Pozwalają też wnioskować o przyczynach zmian. 2.2. KORZYSTANIE Z INTERNETU A DOSTĘP DO SIECI. Popularnym wskaźnikiem pozwalającym na ocenę regionalnego rozwoju społeczeństwa informacyjnego jest indeks korzystania z Internetu przez mieszkańców. W uproszczeniu można uznać, iż zbiorowość internautów (osób korzystających z Internetu, a nie tylko z komputera, czy telefonu komórkowego) to właśnie „społeczeństwo informacyjne”. Warto zastrzec, iż polscy internauci w niewielkim stopniu korzystają dziś z Internetu poza domem34, dlatego szczególnie ważne będzie ustalenie jak bardzo stymulującym czynnikiem przyrostu użytkowników Internetu będzie pojawienie się w gospodarstwach domowych komputera z dostępem do Internetu. W ramach badania panelowego „Diagnoza społeczna”35 ustalono, iż w 2009r. ponad połowa Polaków to Internauci (50,8%), a już 53,2% mieszkańców województwa zachodniopomorskiego korzysta dziś z Internetu (por. wykres 3). Z kolei średni odsetek gospodarstw domowych w Polsce z dostępem do Internetu jest identyczny, jak w tym regionie – około 51%. W okresie dwudziestu czterech miesięcy między badaniem w 2005 a 2007 roku odsetek gospodarstw domowych korzystających z Internetu wzrósł w województwie zachodniopomorskim o 13,4%, zaś w relacji roku 2009 do 2007 aż o 17,7%. To obiektywnie bardzo wysoka – i najwyższa w Polsce – dynamika wzrostu, co ukazuje wykres 4. Niniejsze Studium nie stawia sobie za cel opracowania kompleksowego zbioru wskaźników, które składałyby się na system benchmarkingu rozwoju społeczeństwa informacyjnego na poziomie regionalnym. Takich możliwości nie stwarzają bowiem formalno-prawne uwarunkowania projektu PRO@CTIS i finansowania ze środków poddziałania 8.1.2 PO „Kapitał ludzki”. Jednakże potrzeba opracowania takiego systemu benchmarkingu jest jednym z wniosków prac analitycznych nad Studium (patrz rozdział: Propozycja konceptualizacji rozwoju społeczeństwa informacyjnego województwa zachodniopomorskiego na lata 2010-2013. Przypomnijmy, iż w Polsce nie opracowano i nie przyjęto jak dotąd systemu ewaluacji e-rozwoju, powiązanego z praktyką wdrażania Narodowej Strategii Spójności oraz monitoringiem Strategii Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego w Polsce do roku 2013. 34 Coraz większy odsetek osób korzystających z Internetu to osoby, które mają dostęp do sieci w domu (obecnie 91% w porównaniu do 80% dwa lata wcześniej). Por. Diagnoza społeczna 2009, s. 30 35 Diagnoza społeczna – badanie polskich panelowe, prezentujące kompleksowe dane na temat gospodarstw domowych oraz postaw, stanu ducha i zachowań osób tworzących te gospodarstwa; jest diagnozą warunków i jakości życia Polaków w ich własnym sprawozdaniu. Przygotowywana co dwa lata przez Radę Monitoringu Społecznego i Wyższą Szkołę Finansów i Zarządzania. Ekspertyza nr 5/2009 33 17 Odsetek osób pow. 16. roku życia W większości województw wzrost odsetka użytkowników Internetu był mniejszy od przyrostu odsetka gospodarstw posiadających dostęp do Internetu, co prowadzi to, do wniosku, iż techniczny dostęp do Internetu nie jest jedynym warunkiem korzystania z zasobów tego ostatniego. W przypadku grupy regionów (śląskie, podlaskie, mazowieckie, lubelskie, dolnośląskie, opolskie) co najmniej kilkunastoprocentowy przyrost odsetka gospodarstw z dostępem do Internetu skutkował niespełna dziesięcioprocentowym wzrostem odsetka użytkowników Internetu. 60 Korzystanie z Internetu przez mieszkańców województwa zachodniopomorskiego 50,8 50 41 40 30 20 53,2 35,5 32,1 23,3 20,8 22,5 10 0 Kraj 2003 2005 2007 2009 Zachodniopomorskie Wykres 3. Korzystanie z Internetu w województwie zachodniopomorskim Źródło: D. Batorski (2009) W okresie 2007–2009 odsetek gospodarstw domowych w województwie zachodniopomorskim posiadających dostęp do Internetu wzrósł o 16,9%, a odsetek mieszkańców regionu korzystających z Internetu – aż o 17,7%. To dynamika wzrostu nie tylko najwyższa w Polsce, ale i bardzo wysoka w Unii Europejskiej. W efekcie województwo zachodniopomorskie, po raz pierwszy w historii, osiągnęło pozycję o 2,4% powyżej średniej krajowej. Wzrost ten może być powiązany z najwyższą w Polsce dynamiką rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw36. Ciekawie na tym tle prezentuje się wartość wskaźnika dla województwa świętokrzyskiego, gdzie blisko 25% wzrostu dostępu do Internetu w gospodarstwach domowych wywołało słaby, niespełna dziesięcioprocentowy wzrost odsetka Internautów. Najsłabszą korelacją między przyrostem procentowym gospodarstw z dostępem do Internetu a wzrostem odsetka Internautów cechuje się województwo warmińsko-mazurskie, a w kujawsko-pomorskim uzyskanie przez 15% wzrost o 15% gospodarstw dostępu do Internetu skutkowało wzrostem odsetka korzystających z Internetu aż o jedną czwartą. Ekspertyza nr 5/2009 W województwie zachodniopomorskim skala wzrostu obu wskaźników w ostatnich 2 latach, jest bardzo podobna. Por. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Raport o stanie sektora małych i średnich firm w latach 2006 – 2007, Warszawa 2008. Dynamika wzrostu MSP w latach 2006-2008 w regionie wynosiła 10%, sektor MSP zatrudniał aż 84.1 % pracujących w województwie. Wg raportu PARP: w regionie Internet wykorzystuje w swojej działalności 90-99% firm małych i dużych, z kolei, wśród przedsiębiorstw mikro udział podmiotów użytkujących te technologie zawiera się w granicach 70–79%. Warto dodać, że wraz z wielkością przedsiębiorstwa wzrasta stopień zaawansowania stosowanych narzędzi ICT, takich jak własna strona www czy lokalna sieć komputerowa. Podobną tendencję zauważyć można w kategoriach zakresu zastosowania Internetu czy specjalistycznego oprogramowania. 36 18 15 Zachodniopomorskie Kujawsko - pomorskie 10 Warmińsko - mazurskie Dolnośląskie Opolskie Lubelskie Śląskie Lubuskie Wielkopolskie Mazowieckie Podlaskie Łódzkie Małopolskie Świętokrzyskie 5 Podkarpackie Pomorskie 0 Przyrost użytkowników (w punktach procentowych) 20 Zmiany w dostępie i korzystania z internetu w województwach w latach 2007 - 2009 10 15 20 25 Przyrost gospodartw domowych z dostępem do internetu (w pkt proc.) Wykres 4. Zmiany w dostępie i korzystaniu z Internetu w województwach w latach 2007-2009 Źródło: D. Batorski (2009) Ekspertyza nr 5/2009 Analiza ww. wskaźnika pozwala wysunąć następujące tezy, istotne z punktu widzenia zarządzania e-rozwojem województw: 37 ✪✪ rozwój korzystania z Internetu przez mieszkańców jest tylko częściowo zależny od zwiększenia się dostępności Internetu w gospodarstwach domowych – istnieją inne, niż związane z fizycznym dostępem, silnie oddziaływujące czynniki, które powodują, iż podobny przyrost odsetka gospodarstw domowych, posiadających dostęp do Internetu, wywołuje silnie zróżnicowany efekt wzrostu odsetka użytkowników w różnych regionach (np. demograficzne, kulturowe, ekonomiczne) ✪✪ różnice w korzystaniu z Internetu przez mieszkańców w różnych województwach są w niewielkim stopniu wynikiem międzyregionalnych dysproporcji rozwoju infrastruktury dostępu do Internetu – istnieją inne, endogeniczne, kluczowe czynniki wpływające na to zróżnicowanie, związane ze strukturą wiekową ludności, poziomem edukacji, zamożnością, miejscem zamieszkania czy statusem zawodowym37. ✪✪ w ostatnich dwóch latach w województwie zachodniopomorskim nastąpił największy w Polsce wzrost odsetka Internautów – co stało się niezależnie od działań władz publicznych, w tym samym czasie w regionie nie dokonano bowiem znaczących inwestycji zapewniających dostęp do Internetu ani promocji tego typu działań, a także nie zrealizowano programów edukacyjnych, które mogłyby przyczynić się do tak masowego wzrostu zainteresowania korzystaniem z Internetu. ! Rezultaty badań wskazują, że zapewnienie dostępu do Internetu przez władze publiczne (rozbudowa sieci teleinformatycznej) stanowi tylko jeden z wielu istotnych czynników stymulujących rozwój społeczeństwa informacyjnego w województwie zachodniopomorskim w latach 2010-2013. Diagnoza społeczna 2009, s. 30 19 2.3. E-ROZWÓJ A WYKLUCZENIE CYFROWE. Dowodząc, iż zastosowanie ICT jest czynnikiem wzrostu i transformacji regionów, musimy mieć na względzie rezultaty badań wskazujące na to, iż zakres w jakim powstają korzyści (wynikające z inwestycji w ICT) zależy w mniejszym stopniu od „ilości” ICT, a w większym od sposobu ich wykorzystania, a w jeszcze większym – od ich znaczenia lub wagi dla użytkownika (jednostki, firmy czy regionu)38. Rozwój społeczeństwa informacyjnego w regionie jest zatem zarówno funkcją inwestycji infrastrukturalnych, jak i działań na rzecz integracji cyfrowej39 mieszkańców, dotąd nie korzystających z Internetu. Ten drugi ważny proces jest Polsce niedoceniany i nie znajduje odpowiedniego wyrazu w założeniach rządowej i regionalnych polityk e-rozwoju. ! O tym jak pod wpływem inwestycji w ICT będą rozwijały się polskie regiony nie decydują wyłącznie cel i skala inwestycji w „twarde” projekty teleinformatyczne, ale głównie zakres i skuteczność „miękkiego” wykorzystania rezultatów tych inwestycji. Pogląd ten nie został dostatecznie przyswojony w praktyce działań władz regionów. Powszechność i skuteczność korzystania z ICT przez mieszkańców w regionie są uwarunkowane społecznie i psychospołecznie przez poziom rozwoju gospodarczego, profil demograficzny, poziom kompetencji cyfrowych, strukturę osadnicza i uwarunkowania kulturowe. Zależności te wymagają w Polsce zdecydowanie pogłębionych analiz i badań, bowiem, jak dotąd, w regionalnych analizach e-rozwoju koncentrowano się na zagadnieniach infrastrukturalnych: inwentaryzacji infrastruktury sieciowej, analizach dostępności Internetu czy informatyzacji sektora publicznego. Od wyników tych badań zależeć będzie skuteczność prowadzonych przez władze publiczne programów przeciwdziałania wykluczeniu cyfrowemu. Jak wykazano w Diagnozie społecznej 200940 czynnikami silnie różnicującymi Polaków z punktu widzenia korzystania z Internetu jest: 3wiek – z Internetu korzysta zdecydowana większość młodych (87% osób w wieku 16-24 lat), ale bardzo niewiele starszych osób (6% w wieku 65 i więcej lat) – por. także wykres 5. Korzystanie z Internetu przez mieszkańców województwa zachodniopomorskiego w kategoriach wiekowych (2009) 0,9 65+ lat 7,9 21,2 60 - 64 30 47,4 42,1 45 - 59 lat 65,9 60,2 35 - 44 lata 82,9 77,4 25 - 34 lata do 24 lat 71,2 Ekspertyza nr 5/2009 0 20 40 60 80 89,9 kobieta 100 Odsetek osób powyżej 16 roku życia mężczyzna Wykres 5. Korzystanie z Internetu przez mieszkańców woj. zachodniopomorskiego wg kategorii wiekowych Źródło: D. Batorski (2009) G. Hughes, J. Assis, J. Cornford, K. Gareis, R. Richardson i M. Sokol (2009), s. 17 W terminologii instytucji europejskich dominowało w ostatnich latach określenie e-Inclusion – tłumaczone na język polski jako e-Integracja. Por. http://en.wikipedia.org/wiki/E-Inclusion 40 Diagnoza społeczna 2009, s. 290 38 39 20 3wykształcenie – w Polsce pośród osób z wyższym wykształceniem 83% to Internauci, z wykształceniem podstawowym zaledwie 7%, co pokazuje w podziale na kobiety i mężczyzn wykres 6. Korzystanie z komputera przez mieszkańców województwa zachodniopomorskiego a wykształcenie (2009) 84,4 82,5 wyższe i policealne 65,3 średnie 78,7 44,4 45 zawodowe/gimnazjum 12,3 19 podstawowe i niższe 0 20 kobieta 40 60 80 100 Odsetek osób powyżej 16 roku życia mężczyzna Wykres 6. Korzystanie z Internetu przez mieszkańców woj. zachodniopomorskiego a wykształcenie Źródło: D. Batorski (2009) 3a także uczenie się – z sieci korzystają przede wszystkim osoby uczące się (w skali kraju 94% uczniów i studentów). Oznacza to, że wszelkie formy edukacji, w tym edukacji permanentnej wymagają dziś korzystania z Internetu. Najmniejszy odsetek Internautów notuje się wśród polskich emerytów, rencistów i rolników. Aż trzy czwarte internautów to osoby uczące się lub pracujące poza rolnictwem. Coraz mniejsze znaczenie różnicujące odgrywa zamożność mieszkańców. Odczuwany subiektywnie jako wysoki jeszcze przed kilkoma laty koszt zakupu usługi dostępu do sieci i komputera, przestał być istotną barierą, choć wciąż jeszcze w woj. zachodniopomorskim jest on większy niż w innych regionach kraju (8%). Wskaźniki opisujące cechy społeczności zachodniopomorskich internautów nie odbiegają zasadniczo od średniej krajowej. Większość z nich sytuuje region w środku stawki ogólnopolskiej (patrz: Załącznik diagnostyczny) Nie zanotowano większej różnicy z punktu widzenia korzystania z Internetu między mieszkańcami zachodniopomorskich miast a średnimi krajowymi. Jednak na obszarach wiejskich jest ona nadal wyraźna. Pomimo dynamicznego, szybszego niż w miastach, wzrostu odsetka użytkowników komputerów na obszarach wiejskich pomiędzy 2007 a 2009 rokiem (skok z 25,1% do 35,1%) utrzymuje się dystans rzędu 8,7 punktów procentowych, co jest największą różnicą stwierdzoną w zakresie tego wskaźnika w Polsce w roku 2009. Korzystanie z internetu a miejsce zamieszkania (2009) 35 34,9 wieś 48,7 poniżej 20 tyś. 59,8 58,7 56,6 20 - 100 tyś. 69 Ekspertyza nr 5/2009 100 - 200 tyś. 74,3 70,5 73,7 200 - 500 tyś. 0 20 40 60 Odsetek osób powyżej 16 roku życia kobieta 80 mężczyzna Wykres 7. Korzystanie z Internetu w woj. zachodniopomorskim a miejsce zamieszkania Źródło: D. Batorski (2009) 21 Silnymi barierami w korzystaniu z Internetu przez mieszkańców województwa zachodniopomorskiego – deklarowanymi w badaniach – są brak kompetencji cyfrowych oraz brak motywacji do korzystania z Internetu, a co za tym idzie brak sprzętu. Dotyczą one aż 20% mieszkańców regionu. Interesujące są również powody nie posiadania dostępu do Internetu przez zachodniopomorskie gospodarstwa domowe. Aż 25,6 % spośród nich stwierdziło w badaniach, iż przyczyną jest brak potrzeby korzystania z Internetu, 17,2% – brak odpowiedniego sprzętu, 13,5% – zbyt duże koszty dostępu do Internetu, a 11,4% – brak umiejętności korzystania w zasobów sieci. Z drugiej strony aż 13% posiadaczy dostępu Internetu w domu z niego nie korzysta41. Porównania wyników badań z 2007 i 2009 roku wskazują, że czynniki ekonomiczne i techniczne nie korzystania z Internetu tracą na znaczeniu, a na plan pierwszy wysuwają się bariery miękkie: mentalne (brak potrzeby), psychiczne (brak motywacji) i kompetencyjne (brak umiejętności)42. Ponad dwudziestoprocentowa grupa mieszkańców regionu deklaruje jako powód niekorzystania z Internetu brak kompetencji, motywacji, umiejętności i potrzeb. Oznacza to, iż ich wykluczenie cyfrowe jest w zasadniczej mierze wynikiem osobistych decyzji i prywatnych uwarunkowań, nie zaś zewnętrznych czynników ekonomicznych czy technicznych. ! Populacja ta stanowi połowę osób wykluczonych cyfrowo w woj. zachodniopomorskim i – ze względu na psychospołeczne przyczyny wykluczenia – powinna stanowić podstawową grupę docelową działań władz publicznych ukierunkowanych na rozwój społeczeństwa informacyjnego44 43 Działania te winny obejmować opracowanie i realizację: ✪✪ ✪✪ kampanii uświadamiających korzyści z używania Internetu oraz motywujących do posługiwania się narzędziami teleinformatycznymi, szczególnie w prowadzeniu działalności gospodarczej oraz w podnoszeniu efektywności i produktywności pracy. Kampanie takie służyć winny ukazaniu bezpośredniego związku pomiędzy używaniem rozwiązań ICT, a wzrostem dobrobytu, jakości życia, uzyskiwaniem lepszego miejsca na rynku pracy oraz różnego typu ułatwieniami w realizacji codziennych zajęć programów edukacji cyfrowej44, zarówno o charakterze powszechnych kursów dla osób z grup w ograniczonym stopniu korzystających z Internetu spowodu wieku, niskiego statusu wykształcenia, zamieszkiwania na wsi czy trudnego położenia ekonomicznego, jak i specjalistycznych szkoleń dla grup docelowych szczególnie istotnych z punktu widzenia e-rozwoju województwa (np. nauczycieli, urzędników samorządowych, pracowników służby zdrowia, liderów wiejskich). Opracowanie i realizacja powyższych działań wymagać będzie od władz polskich regionów modyfikacji założeń aktualnej polityki e-rozwoju i opracowania programów, w ramach których, systemowo i synergicznie powiązane zostaną działania miękkie – motywujące, uświadamiające i edukacyjne, z twardymi – inwestycjami w sieci, usługi i treści Internetu. Por. Diagnoza społeczna 2009, s.287 Tamże 43 Por. Diagnoza społeczna 2009, s. 289. Zdaniem D. Batorskiego: Sam dostęp nie gwarantuje tego, że ludzie będą z niego korzystać. Potwierdza to, wcześniej już sygnalizowaną, nieadekwatność wielu działań na rzecz upowszechnienia korzystania z Internetu, które są w Polsce prowadzone. Sam sprzęt i szerokopasmowa sieć nie wystarczą do tego by korzystanie z ICT było w Polsce rzeczywiście powszechne. 44 Por. Komisja Wspólnot Europejskich, Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie w sprawie kluczowych kompetencji w uczeniu się przez całe życie, Bruksela, 10 listopada 2005, COM(2005)548 końcowy. Dokument definiuje kompetencje cyfrowe (informatyczne) obejmują umiejętne i krytyczne wykorzystywanie technologii społeczeństwa informacyjnego (IST) w pracy, rozrywce i porozumiewaniu się. Opierają się one na podstawowych umiejętnościach informatycznych: wykorzystywania komputerów do uzyskiwania, oceny, przechowywania, tworzenia, prezentowania i wymiany informacji oraz do porozumiewania się i uczestnictwa w sieciach współpracy za pośrednictwem Internetu. Kompetencje informatyczne stanowią jeden o ośmiu, które powinien posiadać każdy Europejczyk. 41 Ekspertyza nr 5/2009 42 22 Pogląd o kluczowym znaczeniu działań w zakresie kompetencji cyfrowych podzielają autorzy Diagnozy społecznej 2009: Podstawowe problemy i bariery upowszechnienia tych technologii i zmniejszenia zjawiska cyfrowego podziału to nie brak dostępu do komputerów i Internetu. Choć brak sprzętu lub brak możliwości (technicznych i finansowych) założenia stałego łącza są istotne, to znacznie częściej barierami są przede wszystkim brak motywacji, wiedzy, a także umiejętności korzystania z komputerów i Internetu. Niestety wciąż zbyt mało jest w Polsce działań, które mogłyby to zmienić, a obecne i planowane działania administracji państwowej w zbyt wielkim stopniu ograniczają się jedynie do rozwiązywania problemów infrastrukturalnych. Mimo olbrzymich pieniędzy przeznaczonych w ramach Programów Operacyjnych na przeciwdziałanie wykluczeniu cyfrowemu, a także na budowę sieci szerokopasmowych, czy zapewnianie dostępu na etapie ostatniej mili, istnieje poważna obawa, że wydanie tych pieniędzy nie przyczyni się do zmniejszenia skali wykluczenia cyfrowego w Polsce. Konsekwencją takiego stanu rzeczy może być postępujące rozwarstwienie społeczeństwa i społeczne wykluczenie osób, które z tych technologii nie będą potrafiły skorzystać. 2.5. POTENCJAŁ E-ROZWOJU WOJEWÓDZTWA. Uruchomienie endogenicznego potencjału odgrywa ważną rolę w procesach rozwoju regionalnego. Zdaniem G. Gorzelaka: Świat nie zna ani jednego przypadku wydobycia się z zacofania jedynie w wyniku uzyskania pomocy zewnętrznej. Przeciwnie, jeżeli pomoc ta ma być jedynym czynnikiem rozwoju, dany układ terytorialny wykształca wewnętrzną zależność od zewnętrznego subsydiowania, zmniejszając tym samym swoją zdolność rozwojową45. Stwierdzenie to stanowi silną rekomendację dla prowadzenia przez władze województwa polityki wsparcia gminnych i powiatowych inicjatyw prorozwojowych, przy jednoczesnej mobilizacji lokalnego potencjału, który jest warunkiem sine qua non skutecznego wdrażania m.in. regionalnych programów e-rozwoju. Dodatkowych argumentów na konieczność mobilizacji zasobów endogenicznych dostarczają analizy projektu TRANSFORM46, rekomendujące rozwijanie sieci (partnerstw) regionalnych jako elementu wzmacniania kapitału społecznego47. W województwach daje się zaobserwować wewnętrzne zróżnicowanie wielu parametrów, warunkujących rozwój regionalny. Część z nich wpływa bardziej niż inne na zdolność samorządów lokalnych do samodzielnego opracowywania i realizacji inicjatyw na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego48. Wykorzystano je w konstrukcji tzw. indeksu potencjału e-rozwoju, różnicującego powiaty z punktu widzenia endogenicznego potencjału niezbędnego do realizacji tych inicjatyw. Mapę potencjału e-rozwoju województwa zachodniopomorskiego w podziale na powiaty przedstawia rys. 4. Ekspertyza nr 5/2009 Wartości wskaźnika powyżej 2,81 określa się jako bardzo wysokie, w przedziale 2,21-28 – wysokie, 1,61 – 2,2 – średnie, 1,01- 1,6 – niskie, zaś poniżej 1 – za bardzo niskie. Wskaźnik dla całego województwa zachodniopomorskiego wynosi 1,91 (w roku 2007: 1,76) co lokuje region na 9 miejscu w kraju49. W stosunku do roku 2007 wzrósł on tylko o 8,5%. Bardzo wysokim wskaźnikiem charakteryzuje się wyłącznie miasto (powiat grodzki) Szczecin, wysokim – miasto Koszalin, powiat kołobrzeski, powiat kamieński oraz miasto Świnoujście. Średnimi wartościami wskaźnika cechują się powiaty szczecinecki i wałecki. Na większości obszaru województwa dominuje niski wskaźnik e-rozwoju (bardzo niski w powiecie pyrzyckim). G. Gorzelak, Strategiczne kierunki rozwoju Polski Wschodniej – ekspertyza dla potrzeb opracowania Strategii rozwoju społecznogospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020, EUROREG, 2007, s. 3 46 http://transform-eu.org/index.htm 47 G. Hughes, J. Assis, J. Cornford, K. Gareis, R. Richardson i M. Sokol (2009), s. 31 48 Metodyka opracowania indeksu potencjału e-rozwoju została szczegółowo opisana a w Strategii e-Rozwoju Województwa Mazowieckiego, Warszawa, 2006. s. 49 49 Najwyższym wskaźnikiem charakteryzuje się woj. mazowieckie 2,85 oraz wielkopolskie (2,34) i śląskie (1,91). Najniższym – świętokrzyskie (1,50) i warmińsko-mazurskie (1,54). 45 23 Rysunek 4. Wskaźnik potencjału e-rozwoju w powiatach woj. zachodniopomorskiego (2009) Źrodło: opracowanie własne SMWI. ! Województwo zachodniopomorskie zalicza się do regionów o średnich wskaźnikach potencjału e-rozwoju, lecz miejsce w rankingu zawdzięcza ono wyłącznie wysokiej pozycji Szczecina, Koszalina oraz Kołobrzegu. Rozkład wartości indeksu e-rozwoju wskazuje na koncentrację potencjału w miastach na północy województwa i wyraźny jego deficyt w jego centralnej części oraz w powiatach peryferyjnych. Wskazuje on na potrzebę organizacji programu pobudzającego lokalne inicjatywy, na który składać się powinny działania: ✪✪ ✪✪ ✪✪ Ekspertyza nr 5/2009 ✪✪ motywujące do podejmowania inicjatyw na rzecz e-rozwoju środowisk lokalnych, szczególnie w gminach wiejskich oraz promujące tematykę zastosowania ICT dla rozwiązywania problemów rozwoju lokalnego zapewniające transfer wiedzy do samorządów lokalnych m.in. poprzez szkolenia koordynujące inicjatywy lokalne na poziomie ponadlokalnym lub wojewódzkim (stworzenie regionalnej sieci interesariuszy e-rozwoju) w celu stymulowania zdolności partnerów do realizacji projektów bazującym na transformacyjnym zastosowaniu ICT wspierające naturalnych liderów (Szczecin, Koszalin, Kołobrzeg, ale także Szczecinek i Wałcz), wokół których rozwijać się mogą wartościowe merytorycznie i stabilne organizacyjnie inicjatywy projektowe. 24 3. Zachodniopomorska Agenda Cyfrowa – propozycja konceptualizacji rozwoju społeczeństwa informacyjnego – perspektywa lat 2010-2013 3.1. KONTEKST STRATEGICZNY. W czerwcu roku 2005 władze województwa przyjęły podstawowy dokument określający kierunki rozwoju społeczeństwa informacyjnego w regionie: Strategię Budowy Społeczeństwa Informacyjnego w Województwie Zachodniopomorskim na lata 2006-201550. Odnosi ona planowane działania władz publicznych w zakresie e-rozwoju do przesądzeń ówczesnego otoczenia regulacyjnego: europejskiej strategii eEurope 2005 – An Information Society for All51 oraz krajowych dokumentów: ePolska 2001-2006 – Plan działań na rzecz społeczeństwa informacyjnego w Polsce52, Strategia Informatyzacji Rzeczypospolitej Polskiej na lata 2004-200653: ePolska, a także Narodowa strategia rozwoju dostępu szerokopasmowego do Internetu na lata 2004–200654. Strategia skorelowana jest także – w warstwie kierunków interwencji – z założeniami Strategii Rozwoju Województwa Zachodniopomorskiego do roku 2015, uchwalonej przez Sejmik Wojewódzki w październiku 2000r. W warstwie diagnostycznej bazuje ona na danych z lat 2002-2004, a analizuje głównie uwarunkowania infrastrukturalne: dostępu do Internetu, zakresu dostępnych usług świadczonych elektronicznie przez administrację publiczną i zaopatrzenia w sprzęt komputerowy np. sektora oświaty. Opisuje także sektor ICT w regionie i poziom absorpcji przez firmy zachodniopomorskie rozwiązań teleinformatycznych. W Strategii sformułowano i szczegółowo opisano 4 strategiczne kierunki rozwoju społeczeństwa informacyjnego w województwie: a) rozbudowę i modernizację infrastruktury społeczeństwa informacyjnego b) edukację na rzecz społeczeństwa informacyjnego c) elektroniczne usługi publiczne d) rozwój e-gospodarki, a także zaproponowano mechanizmy wykonawcze55, których koordynatorem miały stać się: ✪✪ Komitet Sterujący, powołany decyzją Marszałka Województwa Zachodniopomorskiego do zarządzania Strategią. Regionalne Biuro Gospodarki Przestrzennej Województwa Zachodniopomorskiego, Strategia Budowy Społeczeństwa Informacyjnego w Województwie Zachodniopomorskim na lata 2006-2015, Szczecin, czerwiec 2005r. 51 Communication form the Commission to the Council, the European Parliament, the Economic and Social Committee and the Committee of Regions, eEurope 2005: An information society for all – An Action Plan to be presented in view of the Sevilla European Council, Brussels, 26 May 2002, COM(2002)263 final21/22 June 2002 52 ePolska 2001-2006 – Plan działań na rzecz społeczeństwa informacyjnego w Polsce, Warszawa, 2001 53 Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, Strategia Informatyzacji Rzeczypospolitej Polskiej na lata 2004-2006, Warszawa, grudzień 2003r. 54 Ministerstwo Infrastruktury, Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, Narodowa strategia rozwoju dostępu szerokopasmowego do Internetu na lata 2004–2006, Warszawa, grudzień 2003r. 55 Rozdział IV „Zasady wdrażania Strategii”, s. 103-106 Ekspertyza nr 5/2009 50 25 ✪✪ ✪✪ ✪✪ Rada Rozwoju Regionu, będąca wsparciem dla działań Zarządu Województwa w zakresie wdrażania strategii Komitet Monitorujący Wojewódzki Operator Społeczeństwa Informacyjnego (WOSI), powołany początkowo jako jednostka organizacyjna lub zakład budżetowy Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego. Źródłami finansowania działań zakorzenionych w przesądzeniach strategicznych miały być: a) budżet państwa b) budżety samorządów: wojewódzkiego, powiatowych i gminnych, które umożliwiają montaż finansowy dla projektów realizowanych w ramach wsparcia ze Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego PORR c) programy europejskie (ZPORR oraz sektorowe programy operacyjne) d) przedsiębiorstwa ICT zainteresowane inwestowaniem w infrastrukturę społeczeństwa informacyjnego, szczególnie w modelu partnerstwa publiczno-prywatnego (PPP). W ostatnich latach władze województwa korzystały niekiedy z powyższych inspiracji, np. powołując Zachodniopomorską Radę ds. Społeczeństwa Informacyjnego (2007) lub tworząc Biuro ds. Społeczeństwa Informacyjnego w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Zachodniopomorskiego (2009). Kierunkowe zapisy Strategii, logika wzajemnych powiązań jej celów i priorytetów, nie znalazły wszakże pełnego wyrazu w kompleksowym planie działań na rzecz e-rozwoju regionu. Strategia Budowy Społeczeństwa Informacyjnego w Województwie Zachodniopomorskim na lata 20062015 odegrała w ostatnich latach pozytywną rolę w pobudzaniu debaty na temat e-rozwoju regionu. Szczególnie w zakresie kierunków strategicznych i propozycji działań stanowi wciąż wartościowe źródło inspiracji. Jednakże, ze względu m. in. na: zdezaktualizowaną, ze względu na upływ czasu, regionalną i globalną bazę diagnostyczną; postęp w naukach społecznych, pozwalający lepiej rozumieć naturę relacji i interakcji między ICT a ich użytkownikami; upowszechnienie dostępu do Internetu, dynamiczny rozwój teleinformatyki i rozszerzenie spectrum ich użyteczności – jako dokument formułujący program działań władz publicznych – ma dziś głównie znaczenie historyczne. W roku 2009 istotnym mankamentem omawianej Strategii jest także brak zakorzenienia jej ustaleń i przesądzeń merytorycznych w aktualnych strategiach rozwoju społeczeństwa informacyjnego, tak europejskich, jak i krajowych56 oraz w systemie ich wdrażania (np. w relacjach z programami operacyjnymi NSS). Ekspertyza nr 5/2009 Praktyka wdrażania programu rozwoju społeczeństwa informacyjnego w perspektywie polityki strukturalnej lat 2007-2013 potwierdza potrzebę opracowania nowych rekomendacji strategicznych uwzględniających w pełni aktualne uwarunkowania formalno-prawne, społeczne, gospodarcze, rozwojowe i technologiczne. Zadaniem niniejszego Studium, wynikającym z zakresu działania 8.1.2 PO KL (z którego jest finansowane) jest zaproponowanie nowego ujęcia celów i priorytetów strategicznych w perspektywie krótkookresowej. ! Strategia Budowy Społeczeństwa Informacyjnego w Województwie Zachodniopomorskim na lata 2006-2015 jest dokumentem nieadekwatnym do aktualnych potrzeb wdrażania regionalnej polityki e-rozwoju. Działania władz publicznych oparte być winny na krótkookresowym planie operacyjnym kompleksowo określającym zakres i sposób interwencji w latach 2010-2013. Analiza diagnostyczna zawarta w opisie osi priorytetowej 3 RPO WZ na lata 2007-2013 nie odbiega od analogicznych ustaleń Strategii. Głównym beneficjentem projektów mają być samorządy i inne podmioty publiczne. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Strategia rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce do roku 2013, Warszawa, grudzień 2008r. 56 26 Jako najpoważniejsze zadania do realizacji w tym czasie uznano w omawianej analizie niwelowanie dysproporcji w zakresie dostępu i wykorzystania infrastruktury teleinformatycznej oraz upowszechnienie wykorzystania technologii społeczeństwa informacyjnego w pracy instytucji publicznych i rozwój e-usług dla ludności i biznesu57. Zaproponowano także inwestowanie w publiczne punkty dostępu do Internetu. Podobnie jak w Strategii – bez przeprowadzenia odpowiednich badań diagnostycznych – za najważniejsze inwestycje uznano w RPO WZ: budowę sieci dostępu do Internetu oraz rozwój e-usług, co znalazło odzwierciedlenie w wyborze działań 3 osi priorytetowej RPO Rozwój społeczeństwa informacyjnego. 3.2. KONTEKST DZIAŁAŃ NA RZECZ E-ROZWOJU W LATACH 2004-2009. Planowanie i wdrażanie programu rozwoju społeczeństwa informacyjnego wymaga wypracowania i współdzielenia przez różnorodnych partnerów regionalnej kultury e-rozwoju. Kultura ta, stanowiąc składnik polityki innowacji, wyrażać się powinna w zestawie zdefiniowanych, wspólnie akceptowanych i uznawanych za „swoje” celów i wartości oraz w infrastrukturze współdziałania – regionalnej sieci współpracy, stanowiącej środowisko kreowania koncepcji, współdzielenia i transferu wiedzy z zewnątrz regionu oraz kumulacji zasobów58. Znaczenie budowania regionalnej kultury e-rozwoju, jako warunku sine qua non skutecznego i zrównoważonego rozwoju społeczeństwa informacyjnego jest w Polsce wciąż niedoceniane przez władze publiczne. Licznych przykładów na tym polu dostarczała realizacja inwestycji w ICT ze środków funduszy strukturalnych w latach 2004-2008. Projekty te traktowane były analogicznie do inwestycji w infrastrukturę drogową czy wodno-kanalizacyjną, a w ich planowaniu i realizacji w niewielkim stopniu uwzględniano złożoność społecznych oraz psychospołecznych uwarunkowań korzystania z technologii informatycznych przez mieszkańców. Rola władz województw ograniczała się do odgórnego kreowania i wdrażania regionalnych projektów inwestycyjnych oraz organizacji procesów dystrybucji środków działania 1.5 ZPORR w ramach procedur konkursowych. Doświadczenie regionów UE uczy, iż podejście takie jest niewystarczające. W rezultacie w polskich województwach procesy budowania regionalnej kultury e-rozwoju, takie jak kreowanie sieci partnerskich, udostępnianie publicznie zasobów wiedzy dziedzinowej, tworzenie mechanizmów transferu wiedzy do lokalnych społeczności, edukacja cyfrowa mieszkańców, stymulowanie inicjatyw oddolnych i ich klastering na poziomie (sub)regionalnym, znajdują się na ogół w inicjalnej fazie rozwoju59 lub nie występują wcale. W latach 2005-2007 w województwie zachodniopomorskim z działania 1.5 ZPORR60 zrealizowano 16 projektów teleinformatycznych, których sumaryczny budżet wyniósł 26,1 mln złotych. Fundusze strukturalne stanowiły główne źródło finansowania publicznych inwestycji w ICT w województwie. Zarząd Województwa Zachodniopomorskiego, Regionalny Program Operacyjny Województwa Zachodniopomorskiego na lata 2007-2013, Szczecin, październik 2007r., s. 107-109. 58 Por. G. Hughes, J. Assis, J. Cornford, K. Gareis, R. Richardson i M. Sokol (2009), s. 32 59 Tworzenie sieci regionalnych w polskich województwach rozpoczęły z końcem 2006 roku prace projektu SIRMA – Sieć dla Innowacyjnego eRozwoju Mazowsza (http://www.sirma.pl/web/guest/home). Obok inicjatywy Zachodniopomorskiego Aliansu dla Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego, kreowanej w ramach PRO@CTIS (http://www.proactis.pl) obecnie trwają analogiczne działania w ramach projektu WiR – Wielkopolska Sieć Interesariuszy eRozwoju (http://www.wir-wielkopolska.pl), OPSI – Opolskie Partnerstwo dla eRozwoju (http://www.opsi.org.pl) oraz TR@NSPOD – Podlaskie Partnerstwo dla eRozwoju (http://www. transpod.pl). 60 http://www.zporr.gov.pl/ Ekspertyza nr 5/2009 57 27 Listę projektów przedstawia tabela 1: Lp. Nazwa projektu Budżet projektu 1. Regionalna platforma cyfrowa Powiat Kołobrzeski 0,53 mln zł 2. Poprawa infrastruktury informatycznej Urzędu Gminy w Policach i wdrożenie systemu obiegu dokumentów 0,24 mln zł 3. E-Gryfino I - Wdrożenie rozwiązań społeczeństwa informacyjnego w gminie Gryfino 2,53 mln zł 4. Modernizacja Akademickiej Miejskiej Sieci Komputerowej w Szczecinie 0,56 mln zł 5. Czytelnia Multimedialna w Bibliotece Głównej Akademii Morskiej w Szczecinie 0,08 mln zł 6. Budowa łącza teleinformatycznego AMSK pomiędzy Politechniką Szczecińską a Uniwersytetem Szczecińskim 0,34 mln zł 7. Wrota Zachodniopomorskie 4,47 mln zł 8. Wrota Parsęty – usługi i infrastruktura społeczeństwa informacyjnego na terenie dorzecza Parsęty 9,84 mln zł 9. E-Urząd. Usługi elektroniczne dla interesantów Urzędu Miejskiego w Szczecinie 3,20 mln zł 10. W sieci Cz@plinka 0,90 mln zł 11. E – Urząd i elementy społeczeństwa informacyjnego w Gminie Myślibórz 0,90 mln zł 12. Budowa i rozwój społeczeństwa informacyjnego na terenie Powiatu Gryfińskiego 0,64 mln zł 13. E-Urząd – przyjazna administracja w Urzędzie Miejskim w Stargardzie Szczecińskim 0,39 mln zł 14. Regionalna platforma teleinformatyczna w Gminie Wolin 0,49 mln zł 15. Rozwój usług publicznych on-line w mieście i gminie Kamień Pomorski 0,33 mln zł 16. eDębno I - wdrażanie rozwiązań społeczeństwa informacyjnego w Gminie Dębno 0,67 mln zł Tabela 1. Projekty działania 1.5 ZPORR w woj. zachodniopomorskim Zródło: opracowanie własne SMWI (2007)61 Największe budżety posiadały projekty inwestycyjne w Szczecinie (Zachodniopomorski Urząd Wojewódzki oraz Państwowa Straż Pożarna oraz Urząd Miejski) oraz projekt „Wrota Parsęty” zrealizowany przez konsorcjum 26 samorządów lokalnych pod kierownictwem Związku Miast i Gmin Dorzecza Parsęty. Zakres projektów zaprezentowanych w tabeli 1 obejmował na ogół zakup sprzętu komputerowego wraz z oprogramowaniem, budowę sieci wewnętrznych, wdrożenie elektronicznego obiegu dokumentów oraz innego wyspecjalizowanego oprogramowania oraz udostępnienie i rozwój serwisów internetowych. Ekspertyza nr 5/2009 Projekty koncentrowały się głównie na potrzebach urzędów samorządowych i obsłudze zadań urzędników. Wbrew deklaracjom zawartym w uzasadnieniach projektów, w ich ramach nie doszło do szerokiego udostępnienia pakietu e-usług publicznych mieszkańcom województwa w oczekiwanej skali. Liczba użytkowników tych systemów nie jest monitorowana, a dane o niej nie są udostępniane publicznie. Przekonanie o konieczności rewizji podejścia do zakresu i sposobu wdrażania w latach 2004-2009 polityki rozwoju społeczeństwa informacyjnego legło u podstaw debaty zapoczątkowanej w drugiej połowie Stowarzyszenie „Miasta w Internecie”, Stan wdrażania polityki strukturalnej w zakresie budowy infrastruktury społeczeństwa informacyjnego w województwach w latach 2004 – 2008 (działa¬nie 1.5 ZPORR), Raport na zlecenie MSWiA, Kraków – Tarnów, wrzesień 2007 61 28 2007 przez władze województwa62, a także powołania Zachodniopomorskiej Rady Społeczeństwa Informacyjnego (ZRSI)63. W roku 2009, w wyniku wcześniejszych przygotowań zrealizowano I etap projektu PRO@CTIS64, którego głównymi zadaniami były: opracowanie nowych założeń strategicznych dla działań władz publicznych w województwie w zakresie e-rozwoju, stanowiących odpowiedź na zmieniające się otoczenie społeczno-ekonomiczne oraz zawiązanie partnerstwa regionalnego o charakterze sieciowym. W jego ramach przeprowadzono szereg dyskusji eksperckich, debat w kręgu interesariuszy e-rozwoju, warsztatów koncentrujących się na najważniejszych problemach e-rozwoju oraz spotkań konsultacyjnych w terenie65. Spotkania te gromadziły liczne grono przedstawicieli różnych instytucji i środowisk: władz województwa, samorządów lokalnych, firm (w tym branży ICT), placówek naukowo-badawczych oraz szkół wyższych, organizacji pozarządowych (w tym lokalnych), instytucji otoczenia biznesu oraz różnego typu partnerstw celowych. W grudniu 2009r. zawiązano Zachodniopomorski Alians dla Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego – regionalną sieć interesariuszy e-rozwoju, która skupia w końcu 2009 roku 85 podmiotów. 3.3. ZACHODNIOPOMORSKA AGENDA CYFROWA – PODEJŚCIE SYSTEMOWE. W trakcie realizacji projektu PRO@CTIS podjęto analizy zmierzające do konceptualizacji wniosków wynikających z dotychczasowych doświadczeń wdrażania projektów teleinformatycznych w regionie oraz wyników dyskusji warsztatowych. Ich celem było zaproponowanie nowej systemowej wizji rozwoju społeczeństwa informacyjnego66 w regionie. Prace te były inspirowane m.in. postulatami dopracowania przez władze województwa całościowego ujęcia działań – akcentowanymi w trakcie dyskusji projektowych oraz sugestiami ze strony samych władz. W wyniku analiz zaproponowano do realizacji – jako program pod nazwą Zachodniopomorska Agenda Cyfrowa na lata 2010-201367 – siedem wzajemnie ze sobą powiązanych inicjatyw, które prezentuje rysunek 5: (patrz następna strona) Por. http://www.um-zachodniopomorskie.pl/index.php?wiad=3641 Tamże, por. także: http://www.zrsi.wzp.pl 64 Projekt został opracowany i zrealizowany przez Stowarzyszenie „Miasta w Internecie” w Tarnowie (lider) oraz Szczeciński Park Naukowo-Technologiczny (partner) w ramach grantu ze środków poddziałania 8.1.2 Programu Operacyjnego „Kapitał ludzki”. 65 Szczegółowy opis tych wydarzeń znaleźć można w serwisie: http://www.proactis.pl 66 Zagadnienie metodologii planowania rozwoju społeczeństwa informacyjnego w regionach zostało wszechstronnie opisane w przewodniku: ERIS@ Jak rozwijać Regionalne Inicjatywy Społeczeństwa Informacyjnego? Przewodnik. Wydanie polskie, Tarnów, grudzień 2006, i jego analiza przekracza ramy niniejszego opracowania. Por. G. Hughes, J. Assis, J. Cornford, K. Gareis, R. Richardson i M. Sokol (2009), s.33 67 Terminem agenda cyfrowa (ang. digital agenda) określa się w wielu krajach na świecie operacyjne programy działań na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego. W ostatnim czasie zwyczajowe portfolio komisarza Komisji Europejskiej ds. społeczeństwa informacyjnego i mediów zwykło się określać właśnie jako „European Digital Agenda.” 62 Ekspertyza nr 5/2009 63 29 Obserwatorium e-rozwoju Wzmacnianie regionalnej sieci e-rozwoju Projekt „Internet dla zachodniopomorskiej wsi” działania 8,3 PO IG, realizowany w latach 2010-2011 Platformy usług dziedzinowych udostępniane powszechnie mieszkańcom lub gestorom e-usług Regionalne systemy e-usług Oddolne projekty inicjowane przez samorządy, w tym projekty liderów e-rozwoju Podstawowy system wsparcia edukacyjnego dla wszystkich projektów w latach 2010-2013 Zachodniopomorski Program Edukacji Cyfrowej Zachodniopomorska Sieć Teleinformatyczna Projekt budowy sieci szkieletowej w latach 2010-2014 w ramach konsorcjum samorządowego Projekty e-rozwoju społeczności lokalnych Zachodniopomorska Agenda Cyfrowa na lata 2010-2013 Grupa projektów badawczych w celu diagnozy i monitoringu e-rozwoju województwa Stworzenie warunków dla powiązań sieciowych stymulujących rozwój społeczeństwa informacyjnego w województwie Inicjatywa zapewnienia dostępu do Internetu na wsi Ekspertyza nr 5/2009 Rysunek 5. Inicjatywy na rzecz e-rozwoju rekomendowane do realizacji w ramach Zachodniopomorskiej Agendy Cyfrowej na lata 2010-2013 Źrodło: opracowanie własne SMWI. 30 Opis proponowanych inicjatyw składających się na Zachodniopomorską Agendę Cyfrową przedstawia tabela 2: Termin realizacji Lp. Nazwa inicjatywy e-Rozwoju Koordynacja Typ działania Finansowanie 1. Obserwatorium e-Rozwoju UMWZ Projekty badawcze RPO WZ – 3 oś, PO KL 2010 -2013 2. Regionalne systemy e-usług Podmiot publiczny – samorząd województwa i/lub inny samorząd lokalny Projekt RPO WZ – 3 oś, infrastruktu- projektu ralny kluczowy 2011-2013 3. Zachodniopomorska Sieć Teleinformatyczna Podmiot publiczny – samorząd województwa i/lub inny samorząd lokalny Projekt RPO WZ – 3 oś, infrastruktu- projektu ralny kluczowy 2010-2015 Samorządy lokalne, organizacje pozarządowe, firmy ICT Projekty infrastrukturalne z kom- PO IG (działanie ponentem 8.3 i 8.4), PROW szkoleniowym 2010-2011 Samorządy lokalne, organizacje pozarządowe, firmy ICT Projekty infrastrukturalne z komponentem szkoleniowym RPO WZ – 3 oś, projekty konkursowe oraz kluczowe, PROW 2010-2012 Partnerzy ZARSI wraz z SMWI i SPNT Projekt transferu PO KL (podwiedzy, działanie 8.1.2), edukacji PROW i koordynacji 2010-2013 Podmiot wskazany przez władze województwa Projekty edukacji cyfrowej oraz promocji zastosowań ICT 2010-2013 4. 5. 6. 7. Inicjatywa zapewnienia dostępu do Internetu na wsi Projekty e-Rozwoju społeczności lokalnych Rozwój regionalnej sieci e-Rozwoju Zachodniopomorski Program Edukacji Cyfrowej PO KL – projekt systemowy (poddziałanie 8.1.1) Tabela 2. Projekty rekomendowane do realizacji w ramach „Programu e-rozwoju województwa zachodniopomorskiego na lata 2010 – 2013” Źródło: opracowanie własne SMWI (2007)68 Ekspertyza nr 5/2009 3.3.1. DEFICYT WIEDZY O UWARUNKOWANIACH E-ROZWOJU REGIONU. Mimo prowadzenia przez kilka uczelni w regionie różnorodnych badań na temat rozwoju społeczeństwa informacyjnego, podstawa diagnostyczna e-rozwoju województwa, stanowiąca wyniki tych prac badawczych jest skromna. Wykorzystane w Studium dane regionalne stanowią rezultaty ogólnopolskich badań, takich jak Diagnoza społeczna lub pochodzą z zasobów statystyki publicznej. Uwarunkowania formalne projektu PRO@CTIS uniemożliwiały finansowanie prac badawczych. Stowarzyszenie „Miasta w Internecie”, Stan wdrażania polityki strukturalnej w zakresie budowy infrastruktury społeczeństwa informacyjnego w województwach w latach 2004 – 2008 (działa¬nie 1.5 ZPORR), Raport na zlecenie MSWiA, Kraków – Tarnów, wrzesień 2007 68 31 Brak danych pochodzących z badań wewnątrzregionalnych utrudnia rzetelne planowanie i prowadzenie polityki e-rozwoju, zwłaszcza w kontekście decyzji inwestycyjnych. Twórcy dokumentacji projektów teleinformatycznych, finansowanych ze środków publicznych, nie posiadają bowiem odpowiedniego zasobu zweryfikowanych badawczo informacji, pozwalających na wiarygodne przesądzenia, skonfrontowane z wynikami szczegółowych prac badawczych. Odbija się to na jakości proponowanych rozwiązań projektowych, szczególnie w aspekcie prognozowania zapotrzebowania na e-usługi oraz określania rodzaju i stopnia wpływu uwarunkowań społeczno-ekonomicznych na korzystanie z ICT. Deficyt wiedzy, a w jego rezultacie, nietrafione decyzje, błędy w szacunkach popytowych, niewiedza o stopniu nasycenia regionu technologiami towarzyszyły na co dzień realizacji projektów działania 1.5 ZPORR w minionych latach. ! Niedostatek wiarygodnych danych może stać się krytycznym czynnikiem dla skutecznej realizacji inwestycji w projekty teleinformatyczne ze środków funduszy strukturalnych, na które przewidziano w latach 2010 -2015 kwotę 56 mln Euro, a zatem ponad ośmiokrotnie wyższą niż w latach 2004-2008. Z powyższych ustaleń wynika rekomendacja dla realizacji w najbliższych latach pakietu projektów badawczych – w ramach inicjatywy Obserwatorium e-Rozwoju – pomyślanych jako źródło weryfikowalnych danych społecznych i ekonomicznych, przydatnych w formułowaniu, realizacji, a także monitoringu polityki e-rozwoju. Naturalnym koordynatorem tych badań wydaje się być Wydział Polityki Regionalnej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego. Postuluje się pilne opracowanie zakresu takiego programu badawczego (w pierwszej połowie 2010 roku) i podjęcie pierwszych inicjatyw badawczych w II kwartale 2010 w celu zgromadzenia danych niezbędnych do rzetelnego przygotowania dokumentacji wysoko-budżetowych inicjatyw: Zachodniopomorska Sieć Teleinformatyczna oraz Regionalne systemy e-usług, w przypadku których niebezpieczeństwo nietrafnych decyzji jest największe. 3.3.2. ZAPOTRZEBOWANIE NA KOMPETENCJE CYFROWE. W rozwoju społeczeństwa informacyjnego wyróżnia się 3 poziomy zaawansowania, różnicujące działania władz państw i regionów w ostatniej dekadzie. Na poziomie pierwszym władze publiczne koncentrują się na zapewnieniu dostępu do Internetu oraz usług publicznych świadczonych drogą elektroniczną (głównie e-administracji), na drugim zaś podejmują działania promujące korzystanie z zasobów i usług Internetu oraz pozyskiwanie podstawowych umiejętności korzystania z nich. Trzeci poziom charakteryzuje organizacja i realizacja programów edukacji pozwalających mieszkańcom na nabycie bardziej złożonych i zrównoważonych e-umiejętności oraz wiedzy w zakresie m.in. krytycznej oceny zasobów cyfrowych, szacowania poziomu zaufania, jakim je obdarza, korzystania z platform usługowych czy pracy w elektronicznych środowiskach współpracy69. Ekspertyza nr 5/2009 Jak wykazano w tabeli 3 w krajach wiodących w wykorzystaniu ICT jako czynnika rozwoju gospodarczego, upowszechnienie średniego i wysokiego poziomu kompetencji skorelowane jest z poziomem zaawansowania podaży usług publicznych dostępnych w pełni online. Poziom zaawansowania kompetencji cyfrowych całej populacji warunkuje ich zdolność do korzystania z oferowanych przez władze usług publicznych – głównie administracji, służby zdrowia i systemu oświaty. Zrównoważone programy (strategie) rozwoju społeczeństwa informacyjnego zwracają uwagę na konieczność równoległych inwestycji w infrastrukturę dostępową (sieci teleinformatyczne), rozwijania oferty e-usług, udostępniania w Internecie zasobów treści cyfrowych oraz realizowania programów edukacji, zarówno w formie powszechnej alfabetyzacji cyfrowej mieszkańców, jak i poprzez wyspecjalizowane szkolenia dla wybranych grup docelowych, kluczowych z punktu widzenia e – rozwoju. 69 ang. collaborative environments 32 Najpełniej korelacja ta daje się zaobserwować w krajach skandynawskich (Dania, Szwecja, Norwegia70) oraz w Niemczech, Wielkiej Brytanii i do pewnego stopnia w Austrii. Z kolei w krajach południa Europy (Portugalia, Włochy) znaczącym inwestycjom w systemy w latach 2000 – 2006 nie towarzyszyła równoważnej skali aktywność w zakresie alfabetyzacji cyfrowej. Odsetek usług publicznych dostępnych on line [2007]72 Odsetek średnich i wysokich kompetencji cyfrowych [2008] Austria 100 57 Państwo Dania 63 76 Estonia 70 47 Finlandia 67 50 Grecja 45 25 Niemcy 75 56 Norwegia 78 67 Polska 25 35 Portugalia 90 37 Słowacja 35 54 Szwecja 75 69 Węgry 50 36 Wlk. Brytania 89 60 Włochy 70 42 Tabela 3. Porównanie poziomu dostępności e-usług publicznych z poziomem kompetencji mieszkańców Źródło: Opracowanie SMWI na podstawie Capgemini [2007] oraz Eurostat [2007] Polska należy do krajów, w których niskiemu poziomowi dostępności usług publicznych on line towarzyszy niski poziom niezbędnych do korzystania z nich kompetencji cyfrowych. Ten ostatni wpływa na kształtowanie się nowego typu wykluczenia cyfrowego mieszkańców, jakie rodzi się w warunkach wysokiej podaży e-usług publicznych, której nie towarzyszy odpowiedniej skali popyt na te usługi. Interesujący jest przykład 3 krajów, w których kompetencje cyfrowe są wyraźnie wyższe niż dostępność e-usług (Słowacja – 19 punktów procentowych, Dania – 13 i Polska – 10). Internauci tych krajów są najbardziej aktywni i samodzielni. Narodowe strategie e-rozwoju powinny brać tę aktywność i ten kapitał ludzki pod uwagę jako sprzyjający czynnik. Realizację programów alfabetyzacji cyfrowej należy traktować zatem jako element procesu pobudzania popytu na e-usługi sektora publicznego, a także zwiększania efektywności i ekonomicznej opłacalności inwestycji w rozwiązania teleinformatyczne. Programy te winny być w szczególności adresowane do osób dorosłych aktywnych zawodowo – potencjalnych użytkowników systemów elektronicznej administracji i służby zdrowia. Ekspertyza nr 5/2009 W ramach projektu PRO@CTIS opracowano szczegółową koncepcję Zachodniopomorskiego Programu Edukacji Cyfrowej72, stanowiącego odpowiedź na strukturalny deficyt umiejętności informatycznych mieszkańców, który jest w największym stopniu odpowiedzialny za utrzymywanie słabej dynamiki erozwoju, z jaką mamy do czynienia w kraju od początku XXI wieku. Brak danych dla Finlandii odnoszących się do poziomu kompetencji cyfrowych mieszkańców. Por. przypis 6 Dane na podstawie wskaźnika full online availability. Por. DG Information Society and Media European Commission, Capgemini, The User Challenge Benchmarking. The Supply Of Online Public Services, wrzesień 2007 72 K. Głomb, A. Krawczyk, Koncepcja Zachodniopomorskiego Programu Edukacji Cyfrowej Pracowników [projekt systemowy działania 8.1.1 PO „Kapitał ludzki” na lata 2010-2012]. Wersja 3.0, Tarnów, październik 2009r. 70 71 33 Poziom kompetencji Polaków w grupach wiekowych przedstawia tabela 4 Przedział wieku [lata] Poziom umiejętności cyfrowych w Polsce 16-24 25-54 55-74 Brak podstawowych umiejętności 6 45 81 Niski 20 22 10 Średni 44 22 6 Wysoki 29 11 2 Tabela 4. Umiejętności cyfrowe Polaków (2007) Źródło: opracowanie własne SMWI na podstawie danych EUROSTAT73 (2008) Kompetencje cyfrowe mieszkańców województwa zachodniopomorskiego nie odbiegają od średniej krajowej, chociaż nieco wzrosły od 2007 roku w wyniku wzrostu poziomu komputeryzacji (patrz: Załącznik Diagnostyczny). Uprawniona jest zatem teza, iż mieszkańcy województwa zachodniopomorskiego dotknięci są, podobnie jak cała populacja Polaków, strukturalnym deficytem kompetencji cyfrowych. Rekomenduje się zatem, aby: ✪✪ ✪✪ działania zmierzające do upowszechnienia edukacji cyfrowej pośród mieszkańców województwa skoncentrować w pierwszym etapie na zapewnieniu kompetencji cyfrowych 5000 pracowników sektora publicznego: administracji, oświaty, opieki publicznej, opieki społecznej oraz kultury działania na rzecz podnoszenia poziomu umiejętności informatycznych mieszkańców regionu zostały sfinansowane jako tzw. projekt systemowy działania 8.1.1 PO „Kapitał ludzki” w latach 2010-2012. Realizacja przedsięwzięcia będzie miała kluczowe znaczenie dla zapewnienia wydajności i skuteczności wdrożeń projektów realizowanych w ramach III osi priorytetowej RPO WZ Rozwój społeczeństwa informacyjnego, a także innych projektów proponowanej Zachodniopomorskiej Agendy Cyfrowej na lata 20102013. Kolejnym elementem tych działań będzie pakiet projektów realizowanych i adresowanych do Lokalnych Grup Działania (LGD) – organizacji pozarządowych, koncentrujących się na realizacji PROW. Rola LGD w procesach motywowania członków lokalnych społeczności do pozyskiwania umiejętności cywilizacyjnych (w tym informatycznych), upowszechniania korzystania z ICT w życiu i pracy oraz edukacji cyfrowej na wsi jest nie do przecenienia. Dlatego też postuluje się opracowanie w pierwszej połowie 2010 roku zestawu projektów upowszechnieniowo-edukacyjnych finansowanych ze środków sekretariatu regionalnego Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich, których realizację podjęto by począwszy od II połowy 2010 roku. Nieduże projekty szkoleń specjalistycznych finansowane z PO KL, a pozyskiwane w procedurach konkursowych przez aktywne instytucje edukacyjne w regionie mogą być wartościowym uzupełnieniem zaproponowanego pakietu inicjatyw. Ekspertyza nr 5/2009 3.3.3. REGIONALNE SYSTEMY E-USŁUG. W ramach RPO WZ na projekty wdrażające aplikacje i e-usługi przewidziano 16 mln Euro74, czyli dwu i półkrotnie więcej niż na wszystkie inwestycje publiczne w ICT w w regionie w latach 2004-2008. EUROSTAT, Skills and digital literacy, Brussels (2008) Por. Załącznik nr 1 do Uszczegółowienia RPO WZ na lata 2007-2013, s.3. Kwota ta obejmuje 12 mln Euro środków EFRR oraz 4 mln Euro środków krajowych 73 74 34 Adresatem tych środków są wyłącznie instytucje publiczne, w największym zaś stopniu urzędy administracji, w których nastąpią wdrożenia rozwiązań ICT: ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ wspomagających zarządzanie w administracji publicznej, w instytucjach ochrony zdrowia i edukacji (np. elektroniczny obieg spraw i dokumentów) służących do wymiany danych między instytucjami sektora publicznego udostępniających rejestry publiczne oraz treści cyfrowe online przez instytucje sektora publicznego zwiększających na poziomie regionalnym i lokalnym zakres dostępności e-usług publicznych dla obywateli o charakterze usług i aplikacji dla mieszkańców (np. e-administracja, e-zdrowie, e-edukacja, e-integracja) podnoszących bezpieczeństwo świadczonych usług elektronicznych oraz wdrażających podpis elektroniczny w jednostkach administracji publicznej wspierających rozwój i stosowanie telefonii internetowej w administracji publicznej tworzących i rozwijających Geograficzne Systemy Informacji Przestrzennej na poziomie regionalnym i lokalnym75. Podstawowym ograniczeniem realizacji działania 3.2 RPO WZ jest brak bazy aktualnych danych na temat zapotrzebowania mieszkańców i przedsiębiorców na e-usługi, tak świadczone przez administrację publiczna, jak i firmy prywatne. Dane te pozwoliłyby trafnie wytypować rodzaje usług zgodnie z potrzebami klientów, a w rezultacie ograniczyć zakres nietrafionych inwestycji środków publicznych. Dlatego też realizacja inicjatywy Obserwatorium e-Rozwoju, powinna poprzedzać opracowanie studium wykonalności i szczegółowej dokumentacji regionalnego systemu e-usług76. W pierwotnych założeniach, z lat 2007 – 2008, działanie 3.2 RPO WZ posłużyć miało sfinansowaniu jednego projektu regionalnego o znaczącej skali, ukierunkowanego na zbudowanie platformy informatycznej świadczącej e-usługi publiczne dla mieszkańców województwa w powiązaniu z systemami ICT urzędów samorządów lokalnych. Jednakże w grudniu 2009 roku, w wyniku prac podjętych przez samorządy Szczecina i Koszalina oraz dyskusji w ramach projektu PRO@CTIS pojawiła się inicjatywa włączenia projektu Zachodniopomorski Portal Edukacyjny na Indykatywną Listę Projektów Lokalnych, stanowiącą załącznik do Uszczegółowienia RPO WZP. Platforma tworzona wspólnie przez oba wiodące miasta województwa udostępniona zostanie innym urzędom gmin i powiatów, które realizować będą za jej pośrednictwem swoje lokalne cele i zadania. Na Zachodniopomorski Portal Edukacyjny złożą się następujące komponenty funkcjonalne: Ekspertyza nr 5/2009 ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ system wspomagania edukacji oferta edukacyjne regionu system edukacji na odległość prezentacja najlepszych praktyk edukacyjnych w regionie katalog multimedialnych materiałów dydaktycznych baza wiedzy, zawierająca materiały egzaminacyjne, testy giełda podręczników, skryptów i innych materiałów edukacyjnych bank ofert pracy dla nauczycieli wykaz szkół i placówek oświatowych zlokalizowanych na mapie forum dyskusyjne dla pracowników oświaty rozbudowany system zarządzania oświatą. W trakcie opracowania Studium trwały prace nad formalno-prawnymi decyzjami związanymi z umieszczeniem projektu na Indykatywnej Liście Projektów Lokalnych RPO WZ. Zarząd Województwa Zachodniopomorskiego, Uszczegółowienie Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Zachodniopomorskiego na lata 2007-2013 (wersja 4.2), Szczecin, grudzień 2009r., s. 142 76 W trakcie opracowywania Studium, w grudniu 2009r.. na zlecenie Wydziału Polityki Regionalnej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego uruchomiono badania na temat usług e-administracji oraz e-turystyki 75 35 Realizacja portalu edukacyjnego, zapewniającego wszechstronną obsługę regionalnego systemu oświaty drogą elektroniczną, jest – w długoletniej perspektywie – działaniem o dużym znaczeniu dla stymulowania kompetencji cyfrowych mieszkańców województwa, a w konsekwencji dla kształcenia kadr gospodarki wiedzy w regionie. Przyczyni się także istotnie do podniesienia poziomu umiejętności wykorzystywania ICT przez nauczycieli i innych pracowników oświaty. Należy zwrócić uwagę, iż do krytycznych czynników realizacji projektu zaliczyć należy nie tyle skuteczność wdrożenia składających się nań systemów ICT, ile konsekwentne przeprowadzenie transformacji w zarządzaniu lokalnymi systemami oświaty, upowszechnienie korzystania z pełnego spectrum funkcjonalności portalu przez nauczycieli i inny personel szkolny dzięki odpowiedniemu systemowi motywacji i zachęt, a także zapewnienie przywództwa w procesach zmian na szczeblu gminnym i powiatowym. W 2009 roku w ramach powołanego przez Marszałka Województwa Zachodniopomorskiego zespołu zadaniowego aplikacje i e-usługi RPO z aktywnym udziałem Szczecińskiego Parku Naukowo-Technologicznego (SPNT) podjęte zostały prace nad określeniem głównych działań w zakresie elektronicznych aplikacji i usług cyfrowych niezbędnych do realizacji w ramach wspólnego projektu jednostek samorządu terytorialnego z udziałem innych jednostek sektora finansów publicznych77. Działania te składają się na projekt kluczowy RPO planowany do realizacji w nadchodzących latach. Ekspertyza nr 5/2009 1. Nazwa zadania Typ aplikacji rozwój usług elektronicznych świadczonych przez administrację publiczną na rzecz interesantów mieszkańców i przedsiębiorców Lp. e-AdministracjaAdministracja W dokumencie przedstawionym pod dyskusję we wrześniu 2009r. do realizacji zostały zarekomendowane działania, które prezentuje tabela 4. Zaproponowana lista obejmuje zadania opisane jako „e-Edukacja”, tożsame z zakresem projektu Zachodniopomorski Portal Edukacyjny. Zakres wdrożenia ✪✪ portal regionalny i serwisy informacyjne – treści cyfrowe, standaryzacja informacji ✪✪ platforma komunikacji elektronicznej (e-Urząd) – zakup oprogramowania dla urzędu i jego jednostek podległych, elektroniczny obieg dokumentów, archiwum elektroniczne, podpisy elektroniczne, elektroniczna skrzynka podawcza, jednolite formularze ✪✪ hurtownia danych i baza wiedzy o regionie (e-Region) – integracja danych z systemów bazodanowych jednostek samorządowych w hurtowni danych, generowanie raportów i prognoz wraz z portalem e-Region ✪✪ system map cyfrowych (GIS) z portalem WWW z różnymi podstawowymi i tematycznymi mapami cyfrowymi i częścią opisową, zdjęcia lotnicze i satelitarne, zgeneralizowane studium zagospodarowania przestrzennego oraz plany miejscowe, turystyka ✪✪ wewnętrzny portal intranetowy udostępniający wybrane zasoby dla upoważnionych użytkowników ✪✪ rozszerzony elektroniczny obieg dokumentów dla urzędu i podległych jednostek lub rozbudowa systemu obecnie używanego ✪✪ modernizacja i integracja systemów wewnętrznych lub wymiana na system zintegrowany ✪✪ dodatkowa infrastruktura techniczna (serwery, komputery, drukarki, urządzenia sieciowe) G. Fiuk, W. Kręt, Z. Krupa, K. Papierkowska, Koncepcja rozwoju usług społeczeństwa informacyjnego Województwa Zachodniopomorskiego. Projekt „e-Zachodniopomorskie” – aplikacje i e-usługi, Szczecin, 2009, s. 1 77 36 zwiększenie podaży informacji i usług turystycznych przez Internet świadczenie usług medycznych, konsultacji, diagnostyki medycznej i profilaktyki drogą elektroniczną elektroniczna rekrutacja, platforma edukacyjna, e-learning i tworzenie treści cyfrowych oraz narzędzia wspierające zarządzanie oświatą Ekspertyza nr 5/2009 4. e-Turystyka 3. Typ aplikacji (ciąg dalszy) e- Zdrowie 2. Nazwa zadania (cd.) e-Edukacja Lp. (cd.) Zakres wdrożenia (ciąg dalszy) ✪✪ elektroniczny system informacji turystycznej (eSIT) – krainy turystyczne i Miasta), transport, posiłki i zakupy, pogoda, tradycje, legendy, przysmaki, mapy cyfrowe (integracja z systemem GIS zadania e-Administracja) ✪✪ elektroniczny system informacji o komunikacji i transporcie – zintegrowany planer podróży na terenie województwa, informacja o dostępnych środkach lokomocji na danym obszarze, informacja o cenach ✪✪ utworzenie i rozwój sieci infokiosków – automatów informacyjnych udostępniających informacje z systemów elektronicznej informacji turystycznej i o transporcie i komunikacji ✪✪ mobilne systemy informacji miejskiej i turystycznej (mobilne portale miejskie (MPM), rezerwacje mobilne) – zakupy, jedzenie, wydarzenia i ciekawe imprezy, atrakcyjne miejsca do zwiedzania, komunikacja z funkcjami dostępnymi w wersji mobilnej z modułem płatności mobilnych ✪✪ wdrożenie systemów i aplikacji udostępniających usługi informa- cyjne lecznicze i profilaktyczne oraz komunikacyjne dla pacjentów oraz pracowników ochrony zdrowia wraz z elementami niezbędnymi do ich funkcjonowania (systemy informatyczne „części białej” oraz „części szarej”, sprzęt komputerowy, elementy sieci teleinformatycznej) ✪✪ wdrożenie regionalnego systemu wymiany i zarządzania danymi medycznymi pomiędzy placówkami szpitalnymi tworzącymi konsorcjum projektu, zgodnie ze standardami wymiany danych medycznych, EHR oraz klasyfikacji i kodowania danych medycznych ✪✪ inne lokalne(indywidualne) dla poszczególnych uczestników: np. konsultacje zdalne pacjenta z lekarzem, usługi telemedycyny i monitoring funkcji zdrowotnych, opieka paliatywna na odległość ✪✪ elektroniczna rekrutacja dzieci i młodzieży do szkoły, ✪✪ p ortal edukacyjny z treściami cyfrowymi z zakresach edukacji w wybranych tematach (historia, geografia, turystyka), specyficznych dla regionu ✪✪ przetworzenie do postaci elektronicznej części zasobów bibliotecznych ✪✪ wdrożenie narzędzi do e-learningu oraz materiałów multimedialnych do e-learningu ✪✪ zapewnienie sprawnego zarządzania przepływem informacji w obszarze edukacji wraz z obiegiem dokumentów dla jednostek edukacyjnych ✪✪ wdrożenie systemu wspomagającego zarządzanie publicznymi jednostkami edukacyjnymi podległymi samorządowi ✪✪ elektroniczne usługi dla uczniów i rodziców – dzienniczek ucznia Tabela 4. Zakres planowanego projektu kluczowego „e-Zachodniopomorskie” (2009) Źródło: G. Fiuk, W. Kręt, Z. Krupa, K. Papierkowska (2009) 37 W 2008 roku korzystanie z usług e-administracji deklarowało 15.9% Polaków w wieku 16-74 lata. Jednakże większość z nich ograniczało się do nietransakcyjnych form kontaktu – wyszukiwania informacji na stronach administracji (14%) i pobierania formularzy urzędowych (9,7 %). Tylko 4,6% Polaków – czyli 1,3 mln kontaktowało się z administracją wysyłając wypełnione formularze w celu załatwienia swoich spraw w urzędach78. Załatwianie spraw w urzędach drogą elektroniczną nie cieszy się zainteresowaniem Polaków79. Warto zapytać jakie są przyczyny takiego stanu rzeczy. Dokonując oceny zasadności inwestycji w usługi e-administracji, w aspekcie zapotrzebowania deklarowanego przez jej klientów, należy także mieć na uwadze, iż informacja administracji umożliwia skrócenie realizacji procedur, co jest także korzystne dla interesantów przybywających do urzędu lub wnoszących sprawy tradycyjną drogą korespondencyjną. Wobec braku pogłębionych badań krajowych nad e-administracją, podstaw dla oceny zainteresowania korzystaniem z usług publicznych online dostarczyć muszą argumenty z opracowań europejskich. Pomocne będą zwłaszcza wyniki badań przeprowadzonych w ostatnich latach na zlecenie Komisji Europejskiej: coroczny benchmarking rozwoju usług publicznych w UE27 oraz badanie poziomu satysfakcji użytkowników systemów e-administracji. Usługi dla obywateli Poziom zaawansowania e-usług w 2009 (%) wysoki PT MT 100 90 80 EU 27+ IT LT CZ LV HU EL PL SK CY BG RO 70 niski BE 80% SI AT SE IE UK EE DK FI NL FR ES DE 60 50 LU NO IS 40 30 20 10 30% 0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 Poziom udostępnienia e-usług administracji 90 100 Rysunek 6. Poziom udostępnienia e-usług administracji w relacji do korzystania z nich przez mieszkańców Źródło: Komisja Europejska (2009)80 Rysunek 6 wskazuje, iż krajach Unii Europejskiej z e-usług administracji korzysta średnio 30% mieszkańców, w Polsce zaś około 15% (analogicznie do danych GUS). Poziom udostępnionych usług publicznych, objętych badaniem Capgemini, jest także poniżej średniej w UE27. Zdaniem europejskich ekspertów: władze publiczne krajów członkowskich UE udostępniają już usługi administracji, jednakże wygląda na to, że obywatele i firmy korzystają z nich w zbyt małym stopniu81. Podkreślmy, że konstatacja ta jest sprzeczna z poglądem upowszechnianym w ostatnich latach przez decydentów politycznych, którzy twierdzą, iż przyczyną nie korzystania z e-usług publicznych jest brak systemów ICT je udostępniających. Teza ta nie znajduje bowiem potwierdzenia w praktyce rozwiniętych krajów UE. Ekspertyza nr 5/2009 Zdaniem raportu Komisji Europejskiej to nie ograniczenia w dostępie do e-usług są podstawową barierą korzystania z nich. Europejczycy nie korzystają z usług publicznych online głównie z powodu: Główny Urząd Statystyczny, Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w przedsiębiorstwach, gospodarstwach domowych i przez osoby prywatne w 2008 r., Warszawa, 2008r. 79 Polska należy do krajów o najniższych wskaźnikach rozwoju e-administracji pośród krajów Unii Europejskiej. W ostatnim badaniu przeprowadzonym na zlecenie Komisji Europejskiej firma Capgemini zaliczyła nasz kraj do grupy o najsłabiej rozwiniętych systemach e-usług publicznych dla mieszkańców, jakkolwiek zaznaczono, iż w porównaniu z rokiem 2007 dokonano w nim istotnego skoku. 80 European Commision, Directorate General for Information and Media, Smarter, Faster, Better eGovernment – 8th Benchmark Measurement, Brussels, November 2009 81 Tamże, s. 67 78 38 ✪✪ ✪✪ ✪✪ braku świadomości, iż usługi takie są dostępne w Internecie braku potrzeby korzystania przekonania o braku wartości dodanej e-usług, bo towarzyszą im podobne utrudnienia i ograniczenia, co usłudze dostępnej bezpośrednio w urzędzie, a zatem brak zachęty do korzystania z e-usług. Innym ograniczeniem jest deficyt kompetencji cyfrowych82. Do kluczowych czynników wpływających na poziom korzystania z e-usług administracji należą natomiast: ✪✪ ✪✪ zaufanie do elektronicznej formy świadczenia usług – im większe mamy zaufanie do Internetu tym większe prawdopodobieństwo że będziemy korzystać z usług publicznych online zaufanie do rządu i administracji publicznej – w Polsce, jak pokazuje wykres 7 wysoki poziom zaufania do władz publicznych deklaruje zaledwie 6.5% badanych. Wartość tego wskaźnika sytuuje Polskę na ostatnim miejscu pośród krajów objętych analizą. (Bardzo) wysoki poziom zaufania do rządu Wielka Brytania Szwecja Hiszpania Polska Holandia Włochy Niemcy Francja Belgia Austria 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% (Bardzo) wysoki poziom zaufania do administracji publicznej Wykres 7. Odsetek badanych deklarujących wysoki poziom zaufania do rządu i administracji publicznej (2008) Źródło: Komisja Europejska (2008)83 Ekspertyza nr 5/2009 6,9 6,8 6,5 6,5 6,3 6,2 5,9 5,9 5,5 4,7 Holandia Austria Francja Belgia Wielka Brytania Niemcy Hiszpania Włochy Polska 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 Szwecja Polaków cechuje najniższy z badanych w UE poziom satysfakcji z usług administracji publicznej, co ilustruje wykres 8. Niski poziom zaufania i satysfakcji z pracy urzędów deklaruje aż 59,8%, średni – 22,6%, za tylko 6,5% – wysoki. Wolno sądzić, iż takie postawy Polaków skutkują ich niskim zaufaniem do skuteczności e-administracji i powodują rezerwę wobec korzystania z takiego sposobu załatwiania spraw. Wykres 8. Poziom satysfakcji z usług administracji publicznej (2008) Źródło: Komisja Europejska (2008)84 European Commission, Information Society and Media Directorate General, Study on the measurement of eGovernment user satisfaction and impact, Brussels, 2008 83 Tamże, s. 112. 84 Tamże, s. 113 82 39 Niski poziom zaufania do rządu i samorządu kontrastuje z wysokim poziomem zaufania Polaków do realizowania płatności online oraz relatywnie wysoką gotowością do dostarczania administracji danych osobowych poprzez strony internetowe (patrz wykres 9) Wielka Brytania Szwecja Hiszpania Polska Holandia Włochy Niemcy Francja Belgia Austria 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% (Bardzo) wysoki poziom zaufania do realizacji płatności online (Bardzo) wysoki poziom zaufania przy dostarczaniu administracji danych osobowych poprzez www (2008) Wykres 9. Odsetek badanych deklarujących wysoki poziom zaufania do realizacji płatności online i dostarczania administracji danych osobowych poprzez www (2008) Źródło: Komisja Europejska (2008)85 Powyższe wyniki badań każą zweryfikować często przywoływany w dyskusjach pogląd o podobieństwach w zachowaniach Polaków – klientów e-administracji oraz bankowości elektronicznej. Badanie Komisji Europejskiej wskazuje, iż fundamentalne czynniki nie korzystania z usług e-administracji mają naturę psychospołeczną a zarazem polityczną – i są związane z deficytem zaufania do działalności władz publicznych, tak rządu, jak i samorządów. Jednocześnie zaufanie tej samej grupy polskich użytkowników Internetu do usług e-bankowości jest kilkunastokrotnie wyższe, co wskazuje dodatkowo, iż Polacy – wbrew obiegowym opiniom – nie są konserwatywnymi użytkownikami sieci. 8 7,5 7 6,5 informacje e-administracji e-usługi administracji (rządowej) Wielka Brytania Szwecja Hiszpania Polska Holandia Włochy Niemcy Francja Belgia Austria 6 e-uczestnictwo Wykres 10. Satysfakcja z usług e-administracji (2008) Źródło: Komisja Europejska (2008)86 Poziom odczuwanej satysfakcji z korzystania z e-administracji w krajach UE nie jest istotnie zróżnicowany. Polacy, którzy zdecydowali się korzystać z e-usług publicznych (przypomnijmy, iż jest to kilkuprocentowa ich populacja), oceniają je podobnie jak Niemcy i Włosi. Ekspertyza nr 5/2009 Podsumowując wyniki badania Study on the measurement of eGovernment user satisfaction and impact: ✪✪ 85 86 w Polsce wzrost korzystania z systemów i aplikacji e-usług dla mieszkańców jest „zakładnikiem” poziomu zaufania do władz publicznych. Politycy powinni dołożyć starań, aby ich wizerunek oraz działania skutkowały wzrostem zaufania publicznego, będzie to Tamże, s. 108 Tamże, s. 147 40 ✪✪ najmocniejszym stymulatorem wzrostu zainteresowania Polaków korzystaniem z usług e-administracji niezbędne są także znaczące działania promujące korzystanie z e-administracji wśród Internautów, motywujące Polaków do korzystania z tego kanału kontaktu z urzędami. Ważna rolę odegrać winna także realizacja programów podnoszących poziom umiejętności cyfrowych, zawierających komponent szkoleniowy w zakresie korzystania z eusług publicznych. Założenia kluczowego projektu wdrożenia systemów e-administracji w województwie zachodniopomorskim powinny uwzględniać powyższe uwarunkowania. Opis uwarunkowań zewnętrznych (podażowych) wdrażania systemów e-administracji w Polsce, warto uzupełnić przeprowadzając analizę uwarunkowań wewnętrznych (popytowych). W Polsce ważną przeszkodą w skutecznym świadczeniu e-usług przez administrację lokalną jest bowiem wciąż statystycznie niski poziom umiejętności pracowników samorządowych w wykorzystywaniu systemów ICT urzędów, a także brak konsekwencji w transformacji tradycyjnego systemu organizacji pracy w elektroniczny system workflow. Rezultatem wdrożeń systemów e-administracji zbyt często i wbrew deklarowanym celom, obejmującym zmianę modelu pracy urzędu, staje się wyłącznie wymiana sprzętu komputerowego i towarzyszącego im oprogramowania biurowego, a także zainstalowanie oprogramowania dziedzinowego (np. elektronicznego obiegu dokumentów), wykorzystywanego ekstensywnie lub przez nieliczny odsetek pracowników urzędu i nie poprawiającego jakości usług dla klientów. Częściowym powodem nieznacznych dotąd efektów wdrażania systemów e-administracji w regionach jest brak ich powiązań z systemami centralnymi a szczególnie ePUAP oraz brak realizacji części lokalnej projektu PESEL. Rozwoju usług publicznych nie ułatwiają także obowiązujące przepisy prawne (ustawy i rozporządzenia). Nie było też dotąd praktycznie współpracy miedzy samorządem a instytucjami rządowymi, co skutkowało brakiem koordynacji prowadzonych projektów. Nadzieją na zasadnicza zmianę i na koordynowanie działań jest opracowywanie przez MSWiA i Konwent Marszałków Województw RP programu współpracy oraz dokumentu „Linia Współpracy centralnych i regionalnych systemów teleinformatycznych administracji publicznej w Polsce”87. Daje to podstawę do stwierdzenia, iż w roku 2010 określone zostaną podstawowe funkcjonalności poszczególnych komponentów projektu ePUAP, takie jak szyna integracyjna i katalog usług publicznych, a także przesądzony kształt architektury technicznej systemów informatycznych rządowych i samorządowych. Efektywność wdrożeń ogranicza także deficyt przywództwa w procesie transformacyjnej zmiany, wynikający – znów – z braku wiedzy dziedzinowej i kompetencji cyfrowych cechującego lokalnych liderów politycznych: wójtów, burmistrzów, czy starostów, która skutkuje niechęcią do angażowania się przez nich w złożone i wymagające konsekwentnego zarządzania wewnętrzne procesy administracyjne. Ekspertyza nr 5/2009 Jakkolwiek w roku 2009 zasadniczej poprawie uległ sposób zarządzania rozwojem e-administracji w Polsce i wyznaczono nowe cele realizacji platformy ePUAP, a także podjęto uzgodnienia na temat współpracy między systemami centralnymi a lokalnymi, to prace nad krajową architekturą systemów i kierunkami rozwoju systemu e-usług publicznych nie zostały zakończone. Za bardzo ważny komponent regionalnego systemu e-usług w województwie zachodniopomorskim uznać należy planowane wdrożenie systemów e-zdrowia. Placówki publicznej służby zdrowia odczuwają deficyt nowoczesnych rozwiązań ICT wynikający głównie z ograniczonych możliwości finansowania inwestycji. Ostatnie kompleksowe inwestycje w zapewnienie szpitalom regionu oprogramowania oraz sprzętu komputerowego nastąpiły bowiem w latach 2000-2002. Samorząd województwa i powiaty – organy założycielskie publicznych Zakładów Opieki Społecznej – szpitali i przychodni specjalistycznych, nie wdrożyły dotąd żadnego kompleksowego rozwiązania pozwalającego na bieżący monitoring finansowo-organizacyjny traktowany jako element racjonalizacji kosztów 87 Por. Portal Interoperacyjności ePUAP 41 i podnoszenia jakości zarządzania nimi. Inwestycje w rozwiązania teleinformatyczne w ostatnich latach podejmowane były bowiem głównie w związku z nowymi obowiązkami sprawozdawczymi oraz relacjami z Narodowym Funduszem Zdrowia. Ze środków programu INTERREG IIIa zrealizowano projekt „Sieć telemedyczna wspierająca leczenie chorób nowotworowych”, w ramach którego zapewniono moduły teleradiologiczne i telepatologiczne dla Zakładu Diagnostyki Obrazowej i Radiologii Interwencyjnej, Zakładu Patomorfologii Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie oraz Zachodniopomorskiego Centrum Onkologii w Szczecinie. Moduł telepatologiczny wdrożono w Zakładzie Patomorfologii Szpitala Wojewódzkiego w Koszalinie. Doświadczenia tego projektu, szczególnie związane z transferem wiedzy oraz doświadczeń z regionów partnerskich RFN, stanowią cenne uzupełnienie działań finansowanych ze środków krajowych. W województwie zachodniopomorskim działają 34 szpitale (23 powiatowe i 11 szpitali, dla których organem założycielskim jest samorząd województwa). Można zatem sądzić, iż – wobec niskiego poziomu inwestycji w sprzęt komputerowy oraz oprogramowanie w latach 2003-2009 – oczekiwania inwestycyjne ich kierownictw zmierzać będą w kierunku modernizacji i integracji istniejących systemów informatycznych. Skala potrzeb regionalnego systemu opieki zdrowotnej w tym zakresie jest najpewniej znacząco większa niż możliwości finansowania ze środków działania 3.2 RPO Województwa Zachodniopomorskiego. Dlatego też zakres komponentu e-zdrowia w ramach projektu kluczowego osi 3 RPO winien stać się przedmiotem szczegółowej analizy i weryfikacji rzeczywistych potrzeb PZOZ w regionie. Podstawowym wyzwaniami dla władz województwa oraz liderów projektu w jego fazie planistycznej będą: ✪✪ ✪✪ określenie zakresu alokacji środków działania 3.2 RPO WZ na składniki odtworzeniowe (zakup nowego sprzętu i oprogramowania, budowa sieci wewnętrznych) oraz na wdrożenie nowych usług e-zdrowia (informacyjnych, telemedycznych, zdalnej opieki paliatywnej) przesądzenie o modelu organizacyjnym i finansowym świadczenia nowych usług, w kontekście ich kwalifikowalności w ramach obecnego systemu finansowania usług przez NFZ oraz obowiązku zapewnienia 5-letniego okresu trwałości projektu zgodnie z standardowymi zobowiązaniami wobec UE. W kontekście zakresu nowych usług zdrowotnych należy zwrócić uwagę na fenomen dużego zainteresowania Polaków informacjami na temat zdrowia. Ponad 5,4 mln mieszkańców Polski (blisko 19 % mieszkańców w wieku 16-74 lat, a zatem blisko połowa Internautów) zadeklarowało w 2008 roku, iż poszukiwało w sieci informacji o zdrowiu. To trzykrotnie większa grupa niż populacja Polaków realizujących kontakty z administracją w pełni transakcyjnie oraz o 5 punktów procentowych więcej niż wszyscy korzystający w różny sposób z e-administracji. Odsetki poszukujących w Internecie informacji o zdrowiu w różnych grupach wiekowych prezentuje tabela 5: Przedziały wiekowe % populacji 16-24 25-34 35-44 45-54 55-64 65-74 26,2 29,9 23,4 15,8 9,8 2,1 Ekspertyza nr 5/2009 Tabela 5. Osoby poszukujące informacji o zdrowiu w Internecie (2008) Źródło: GUS (2008) 88 Dane prezentowane w tabeli 5 dotyczą – nie tylko Internautów, lecz pełnej populacji w danym wieku, a odsetek Internautów w starszych grupach wiekowych maleje do kilku procent. Oznacza to, iż po uwzględnieniu tych zmiennych, odsetek osób korzystających z informacji o zdrowiu był najwyższy pośród emerytów i osób biernych zawodowo (w roku 2006 sięgał 37%). Żadna z e-usług publicznych nie cieszy się takim zainteresowaniem starszych Polaków. Główny Urząd Statystyczny, Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w przedsiębiorstwach, gospodarstwach domowych i przez osoby prywatne w 2008 r., Warszawa, 2008r. 88 42 Oznacza to, iż zapotrzebowanie na wiarygodne i aktualne informacje o zdrowiu jest usługą o pierwszorzędnym znaczeniu dla osób dorosłych a w projektowanym systemie e-zdrowia w województwie zachodniopomorskim należy uwzględnić komponent publicznego systemu informacji o zdrowiu oraz sposobie działania placówek służby – jako element systemu profilaktyki i promocji zdrowia. Kierunki transformacji polskiej służby zdrowia powinny więc zawierać realizację wdrożeń e-usług transakcyjnych realizujących bezpośrednio potrzeby jej klientów – np. rejestracji w PZOZ oraz kolejkowanie świadczeń zdrowotnych. Ponad 4 mln Polaków w wieku 16-74 lata (14% populacji) korzysta z Internetu dla zdobycia informacji turystycznych (związanych z podróżą i zakwaterowaniem). To odsetek analogiczny do korzystających z informacji publikowanych na stronach jednostek administracji publicznej89, który w dodatku od kilku lat rośnie. Jednakże jak dotąd nie podjęto w województwie zachodniopomorskim inwestycji w projekty wspomagające sektor turystyczny, porównywalne co do skali i zakresu z inwestycjami w systemy informacyjne administracji. Na ten brak aktywności samorządów lokalnych w zakresie cyfrowych informacji lokalnych zwrócono uwagę w diagnozie RPO90, natomiast niewystarczającą promocję regionu i jego atrakcji turystycznych podkreślono w Strategii Rozwoju Województwa Zachodniopomorskiego do roku 2020 91. Spectrum rozwiązań teleinformatycznych, wspierających rozwój turystyki jest bardzo szerokie. Obejmuje ono między innymi: ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ udostępnianie online portali internetowych z zasobami informacji turystycznej zlokalizowanymi geograficznie internetowe systemy informacji oraz rezerwacji turystycznej systemy informatyczne obsługujące biura podróży i instytucje turystyczne systemy informatyczne dla gestorów usług turystycznych systemy komunikacji między uczestnikami rynku turystycznego systemy mobilnego powiadamiania turystów i gestorów usług turystycznych. Badania firmy Gemius stanowią najpopularniejsze źródło informacji związanych z planowaniem wyjazdu dla osób korzystających z Internetu. 58% Internautów planujących wyjazd z biurem podróży wskazała informacje z sieci jako najczęściej wykorzystywane podczas planowania wyjazdu92. internet 58% rodzina / znajomi 34% pracownicy biur podróży 28% foldery informacyjne 26% prasa 9% tablice informacyjne / plakaty / billboardy 8% telewizja 7% inne jeszcze nie szukałem(łam) informacji 3% 5% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Ekspertyza nr 5/2009 Wykres 10. Źródła planowania wyjazdu organizowanego przez biuro podróży 93 Źródło: Gemius (2009) Tamże Zarząd Województwa Zachodniopomorskiego, Regionalny Program Operacyjny na lata 2007 – 2013, Szczecin, październik 2007r., s. 49 91 Sejmik Województwa Zachodniopomorskiego, Strategia Rozwoju Województwa Zachodniopomorskiego do roku 2020, Szczecin, 2005 s. 49 92 GemiusReport, Turystyka wśród Internautów, wrzesień – październik 2008 93 Procenty nie sumują się do 100%, gdyż respondenci mieli możliwość udzielenia więcej niż jednej odpowiedzi. 89 90 43 Udostępnianie informacji turystycznej w Internecie należy do ekstensywnych sposobów wykorzystania rozwiązań ICT dla pobudzania rozwoju turystyki w regionie. Czynnikiem krytycznych takich inwestycji jest bowiem zapewnienie stałego zainteresowania gestorów usług turystycznych zasilaniem aktualnymi informacjami oraz pokonanie barier konkurencji między nimi. W Strategii Rozwoju Województwa Zachodniopomorskiego do roku 2020 pośród najpoważniejszych słabości rozwojowych wymienia się słabo rozwinięte produkty turystyczne związane z wykorzystaniem zasobów środowiska naturalnego i kulturowego94. Ich deficyt objawia się także w obszarze rybactwa, rybołówstwa i leśnictwa – ma zatem systemowy charakter. Dlatego też rozwój i promocję produktów turystycznych uznano za jedno z podstawowych działań realizujących cel strategiczny 1: „Wzrost innowacyjności i efektywności gospodarowania”. Rozwiązania ICT oferują dziś niezwykle skuteczne i wielofunkcyjne mechanizmy wsparcia rozwoju sektora turystycznego, w tym produktów turystycznych. Zapewniają wszakże tylko środowisko narzędziowe i nie zastąpią nowoczesnych i skutecznych działań na rzecz sformatowania, integracji i promocji produktów turystycznych. Stąd istotne znaczenie dla skuteczności planów realizacji komponentu e-turystyki w projekcie kluczowym regionalnego systemu e-usług będzie miało traktowanie inwestycji w rozwiązania ICT jako elementu szerszego projektu zmierzającego do przygotowania pakietu produktów turystycznych (agregacja i integracja ofert indywidualnych gestorów usług turystycznych do postaci złożonej oferty pobytowej). Komponent e-turystyki powiązać należy z realizacją strategicznego projektu osi priorytetowej 5 RPO WZ: Turystyka, kultura i rewitalizacja w powiązaniu z możliwościami realizacji projektu PO KL, ukierunkowanego na opracowanie pakietu produktów turystycznych. Wdrożenie komponentu e-turystyki w ramach regionalnego systemu e-usług wywrze pozytywny wpływ na rozwój gospodarki turystycznej regionu pod warunkiem: ✪✪ ✪✪ ✪✪ powiązania funkcjonalności systemów ICT z procesami biznesowymi indywidualnych gestorów usług i produktów turystycznych w regionie. Projekt oferować winien funkcjonalności przydatne w ich codziennej działalności zapewnienia modelu biznesowego – utrzymania i rozwijania rezultatów wdrożenia ICT, który będzie atrakcyjny dla przedsiębiorców turystycznych i i właścicieli gospodarstw agroturystycznych. Bez zasilania informacjami oraz korzystania z funkcjonalności systemu do realizacji działań biznesowych, system będzie wymagał znaczących nakładów ze strony władz publicznych zaprojektowania systemu w sposób przyjazny dla klienta, powiązany z jego sposobem poszukiwania informacji i ofert, co oznacza – zasadniczo różny od większości systemów promocyjno- informacyjnych udostępnianych dotąd przez władze publiczne w Polsce. Ekspertyza nr 5/2009 Jednakże według informacji uzyskanych z Wydziału Turystyki, Gospodarki i Promocji Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego komponent usług e-turystyki planowany do realizacji ograniczać się będzie do zapewnienia informatycznego zaplecza dla Systemu Informacji Turystycznej regionu, komplementarnego do części „analogowej” tego systemu, realizowanej w tradycyjny sposób. Zaproponowany projekt kluczowy regionalnego systemu e-usług koncentruje się na czterech komponentach, omówionych w powyższej części podrozdziału. Jakkolwiek trudno kwestionować zasadność wdrożeń w zakresie e-administracji, e-zdrowia, e-edukacji i e-turystyki, powstaje pytanie o uzasadnienie takich, a nie innych priorytetów inwestycyjnych oraz ich powiązanie z realizacją strategicznych celów rozwoju województwa zachodniopomorskiego w perspektywie finansowania środkami funduszy strukturalnych (2013) oraz w szerszym horyzoncie roku 2020. Sejmik Województwa Zachodniopomorskiego, Strategia Rozwoju Województwa Zachodniopomorskiego do roku 2020, Szczecin, 2005 s. 76 94 44 Wybrany wariant wykorzystania środków działania 3.2 RPO ma – z punktu widzenia wpływu na rozwój gospodarczy regionu – ekstensywny charakter. Nadzieje na wywołanie poważnego impulsu gospodarczego, choć w długotrwałej perspektywie, mogłyby budzić inwestycja w zastosowanie ICT dla podniesienia jakości obowiązkowej edukacji szkolnej w regionie oraz planowana inwestycja w systemy e-turystyki (pod warunkiem silnego ich powiązania z prowadzeniem działalności gospodarczej przez gestorów usług turystycznych w regionie). Należy podkreślić, iż poza programem wsparcia środkami funduszy strukturalnych wdrożeń rozwiązań ICT, znalazły się – w perspektywie 2010-2015 – projekty władz i instytucji publicznych adresowane do środowisk i branż ważnych dla rozwoju gospodarki województwa zachodniopomorskiego, takich jak: ✪✪ ✪✪ sektor małych i średnich przedsiębiorstw, który charakteryzuje się najlepszą w skali kraju dynamiką i poziomem rozwoju, a jednocześnie wyraźną słabością pod względem innowacyjności i efektywności. Sektor MSP w woj. zachodniopomorskim zatrudnia 60% pracujących w przedsiębiorstwach95. MSP wytwarzają około 78% produkcji sprzedanej w regionie96 sektor rolnictwa i obszary wiejskie – 94% województwa zajmują obszary wiejskie. Zachodniopomorska wieś znajduje się wciąż pod wpływem czynników powiązanych z upadkiem PGR i przedsiębiorstw około rolniczych, niskiego poziomu wykształcenia rolników, upadku wiejskich instytucji, wzrostu bezrobocia – w tym ukrytego, deficytu liderów i słabego rozwoju infrastruktury. Rozwojowi rolnictwa sprzyja natomiast korzystna struktura gospodarstw (średnio 15,3 ha) oraz uwarunkowania przyrodniczo-produkcyjne. Zdaniem autorów Studium należy rozważyć opracowanie i wdrożenie dedykowanych systemów e-usług dla powyższych dwóch grup docelowych. 3.3.4. WSPARCIE DLA INICJATYW ODDOLNYCH. Kilkunastomiesięczny proces konsultacji ze środowiskami samorządów gmin i powiatów województwa zachodniopomorskiego97, a także organizacji pozarządowych i LGD98 zaowocował wnioskami dotyczącymi oczekiwań środowisk lokalnych wobec władz województwa. Podstawowym oczekiwaniem samorządów lokalnych jest umożliwienie przez władze województwa aplikowania w ramach procedury konkursowej o środki działania 3.2 RPO WZ, wydzielone z ogólnej puli alokacji. Autorzy Studium rekomendują przeznaczenie na Projekty e-rozwoju społeczności lokalnych – stanowiące komponent Zachodniopomorskiej Agendy Cyfrowej – budżetu 2,5 – 3 mln Euro, co pozwoli zrealizować 6-9 lokalnych projektów. Jednocześnie proponuje się, aby uzyskanie wsparcia związane było ze spełnieniem szczegółowych warunków innowacyjności i pilotażowego charakteru wdrażanych inwestycji, określonych w warunkach formalno-prawnych konkursu. Należy także wziąć pod uwagę duże zapotrzebowanie na realizację projektów dla e-rozwoju środowisk wiejskich. Ekspertyza nr 5/2009 W trakcie badania ankietowego przeprowadzonego w ramach projektu PRO@CTIS uzyskano informacje na temat rodzajów projektów, których realizacją zainteresowani są partnerzy regionalni. Zdecydowana większość badanych (87%), w tym niemal wszystkie samorządy lokalne, deklarowała zainteresowanie realizacją projektów na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Blisko 40% spośród nich było zainteresowane samodzielną realizacją projektów – nie planowała wspólnych inicjatyw z innymi partnerami. PARP, Zróżnicowanie poziomu rozwoju przedsiębiorczości w regionach, 2006 Sejmik Województwa Zachodniopomorskiego, Strategia Rozwoju Województwa Zachodniopomorskiego do roku 2020, Szczecin, 2005 s. 39 97 W ramach projektu PRO@CTIS zrealizowano 20 wizyt studyjnych 98 http://www.wzp.pl/prow/leader/lokalne_grupy_dzialania.htm 95 96 45 Zakres projektów planowanych do realizacji przez partnerów z woj. zachodniopomorskiego prezentuje tabela 6: Zakres projektu planowanego do realizacji w latach 2010-2013 Odsetek101 podmiotów w regionie deklarujących realizację projektu zakup komputerów i oprogramowania biurowego dla instytucji/urzędu/ spółki 60 budowa sieci dostępu do Internetu w gminie/mieście/powiecie (światłowodami lub inną technologią, np. radiową lub satelitarną) 44 budowa wewnętrznej sieci łączącej komputery w instytucji 31 wdrożenie oprogramowania użytkowego niezbędnego do realizacji zadań instytucji 58 zakup podpisu elektronicznego dla pracowników 24 wdrożenie serwisu www (portalu) informacyjnego dostępnego w Internecie 37 wdrożenie systemów, aplikacji, platform usług publicznych umożliwiających świadczenie tych usług mieszkańcom drogą elektroniczną (online) 47 wdrożenie systemów, aplikacji, platform usług publicznych umożliwiających świadczenie tych usług przedsiębiorcom drogą elektroniczną 33 wdrożenie systemów, aplikacji, platform usług publicznych umożliwiających świadczenie tych usług innym (niż wymienionych w pkt g i h grupom docelowym) grupom docelowym drogą elektroniczną (online) 17 wdrożenie systemów e – Zdrowia (np. portale informacyjne, wspomaganie zarządzania placówkami opieki zdrowotnej, diagnostyka telemedyczna) 9 wdrożenie projektów e-integracji (np. adresowanych do niepełnosprawnych, do grup wykluczenia cyfrowego, bezrobotnych, gospodyń domowych, osób starszych) 14 budowa telecentrów – punktów publicznego dostępu do Internetu w lokalizacjach wiejskich 22 organizacja szkoleń dla pracowników samorządowych z zakresu korzystania z systemów informatycznych instytucji 37 organizacja szkoleń kursów dla mieszkańców gminy/miasta/powiatu w zakresie problematyki społeczeństwa informacyjnego 33 Tabela 6. Zakres projektów na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego planowanych do realizacji przez podmioty z województwa zachodniopomorskiego w latach 2010-2013 Źródło: opracowanie własne SMWI (2009) Ankietowani zwracali uwagę na potrzebę: ✪✪ ✪✪ Ekspertyza nr 5/2009 ✪✪ ✪✪ 99 realizacji projektów edukacyjnych adresowanych do mieszkańców wsi (73% badanych) udostępnienia możliwości załatwiania spraw drogą elektroniczną w urzędach gmin i starostw poprzez inwestycje w systemy informatyczne konkretnych urzędów lub rozwiązania platformowe (62%) sfinansowania budowy publicznych (bezpłatnych) punktów do Internetu zlokalizowanych w świetlicach wiejskich, remizach strażackich i innych punktach dostępnych dla mieszkańców wsi (60%) zapewnienia powszechnego i bezpłatnego dostępu do Internetu dla mieszkających na wsi rodzin uczniów, a także szkół podstawowych, gimnazjów i liceów, w celu zapewnienia im równych szans edukacyjnych w stosunku do uczniów szkół miejskich (60%). Odsetki się nie sumują do wartości 100%, bowiem ankietowani mieli możliwość wskazania kilku rodzajów projektów. 46 3.3.5. KLUCZOWA INWESTYCJA TELEINFORMATYCZNA. Projektem inwestycyjnym dla rozwoju społeczeństwa informacyjnego w województwie zachodniopomorskim o największym planowanym budżecie jest budowa Zachodniopomorskiej Sieci Teleinformatycznej. W roku 2006 władze województwa zachodniopomorskiego podjęły decyzję o zapewnieniu środków na budowę sieci dostępu do Internetu i towarzyszącej im infrastruktury, w ramach działania 3.1 RPO WZ. Zakres inwestycji obejmuje: ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ budowę lub rozbudowę lokalnych lub i regionalnych, szkieletowych i dostępowych, bezpiecznych sieci szerokopasmowych współdziałających ze szkieletowymi sieciami regionalnymi lub krajowymi tworzenie otwartych i dostępnych publicznie punktów dostępu umożliwiających dostęp do Internetu za pomocą sieci bezprzewodowej – tzw. hotspot-ów wyposażenie centrów zarządzania sieciami szerokopasmowymi w niezbędną infrastrukturę informatyczną tworzenie Publicznych Punktów Dostępu do Internetu (PIAP-ów). W roku 2007 przesądzono wszakże o nieuruchamianiu procedur konkursowych, a prace nad realizacją tego zadania koncentrowały się wokół budowy regionalnej sieci szkieletowej, za ich koordynację odpowiadał dr Krzysztof Bogusławski – dyrektor Akademickiego Centrum Informatyki Politechniki Szczecińskiej. W czerwcu 2008r. powstały wstępne założenia takiej sieci, nazwanej Zachodniopomorskim Internetem Optycznym Mieszkańców (ZIOM). Jednakże w czerwcu 2009r. władze województwa na wniosek samorządów Szczecina i Koszalina podjęły decyzję o wpisaniu na Indykatywną Listę Projektów Indywidualnych RPO WZ dwóch projektów budowy lokalnych sieci teleinformatycznych: ✪✪ ✪✪ Szczecin: infrastruktura społeczeństwa informacyjnego – etap 1 – Infrastruktura (o wartości 10 mln zł) Inteligentny Koszalin – rozbudowa infrastruktury społeczeństwa informacyjnego. e-Koszalin – budowa sieci teleinformatycznej i systemu monitoringu wizyjnego (o wartości 20 mln zł). W wyniku ponadrocznych dyskusji, z udziałem ZRSI oraz samorządów i regionalnych operatorów internetowych, w kwietniu 2009r. Zarząd Województwa Zachodniopomorskiego przyjął koncepcję projektu pod nazwą Zachodniopomorska Sieć Teleinformatyczna (ZST) i powołał zespół ds. przygotowania umowy konsorcjum, w skład którego mają wejść samorządy lokalne. W listopadzie 2009r. Sejmik Wojewódzki zatwierdził koncepcję projektu i skierował do realizacji z wykorzystaniem środków działania 3.1 RPO. Ekspertyza nr 5/2009 Przesądza ona, iż właścicielem sieci powstałej w wyniku realizacji projektu będzie stowarzyszenie samorządów uczestniczących w projekcie: samorządu województwa, powiatów i gmin. Jako podmiot umowy na finansowanie projektu ze środków RPO WZ odpowiadać ono będzie za trwałość operacyjną projektu, sprawozdawczość i gospodarkę finansową. Stowarzyszenie w drodze postępowania publicznego wyłonić ma operatora sieci, który udostępniać będzie usługę internetową firmom sektora ICT – operatorom „ostatniej mili”. Według koncepcji ZST przyjętej przez władze województwa, za budowę sieci „ostatniej mili” – a zatem za budowę sieci ze środków własnych, a następnie za świadczenie dostępu do Internetu dla mieszkańców, odpowiedzialne będą w całości samorządy gmin oraz operatorzy teleinformatyczni. Projekty te nie uzyskają wsparcia ze środków RPO. W ramach ZST powstać ma sieć światłowodowa (w szczególnych przypadkach stosowane będą inne technologie), zlokalizowana w infrastrukturze teletechnicznej powstałej w ramach projektu lub wydzierżawionej na zasadzie Nieodwołalnego Prawa Używania na okres minimum 20 lat. Sieć szkieletowa zapewni do- 47 stęp do miast powiatowych (o przepływności do 10Gbs), zaś dystrybucyjna – do siedzib gmin (do 1 GBs). Harmonogram realizacji projektu przewiduje jego zakończenie w grudniu 2013 roku. Jak wykazano w podrozdziale 1.4 niniejszego studium inwestycje publiczne w regionalne sieci szkieletowe należą do przedsięwzięć najwyższego ryzyka z punktu widzenia merytorycznej trudności inwestycji oraz racjonalności wydatkowania środków publicznych. Na inwestycje sieciowe przewidziano w budżecie działania 3.1 RPO 40 mln Euro, co stanowi ponad 70% środków osi 3 – Rozwój społeczeństwa informacyjnego. Najpoważniejsze wątpliwości związane z założeniami obecnej koncepcji ZST budzą: ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ Ekspertyza nr 5/2009 ✪✪ długi czas realizacji inwestycji – na szybko rozwijającym się i zmiennym technologicznie rynku usług dostępowych ryzyko nietrafionych inwestycji jest znaczne. Harmonogram realizacji usługi zakłada, iż dopiero w roku 2014 sieć będzie sprzedawała swoje usługi dostępu do Internetu operatorom „ostatniej mili”. Koncepcja ZST100 nie zawiera analiz zmian otoczenia technologicznego i rynkowego do czasu, gdy operator sieci będzie rozpoczynał swoją działalność brak analizy zapotrzebowania na usługę dostępową – inwestycja podejmowana jest bez wiedzy o zapotrzebowaniu na dostęp do Internetu w kontekście ilościowym (odsetek potencjalnych użytkowników), a także jakościowym (gotowość do zakupu usługi o danej przepływności). Nie oszacowano także popytu publicznego, czyli zapotrzebowania na usługę dostępową generowanego przez instytucje publiczne takie jak urzędy, placówki kultury, służby zdrowia i inne jednostki samorządu. Prowadzona obecnie inwentaryzacja regionalnych zasobów sieci dostępowych szybko ulegnie dezaktualizacji wobec działań inwestycyjnych prowadzonych przez operatorów prywatnych w latach 2010-2011, tak regionalnych, jak i ogólnopolskich nieznany poziom finansowanie inwestycji – z końcem 2009r. nie znany jest planowany przebieg sieci, nie istnieją zatem przesłanki merytorycznej do dokonania wyceny kosztów planowanego przedsięwzięcia, a w rezultacie zaplanowania udziału własnego w budżetach samorządów lokalnych na lata 2010-2013101 brak biznesplanu działalności operatora ZST – w końcu roku 2009r. nie znane są podstawowe choćby uwarunkowania ekonomiczne działalności operatora ZST, jaki ma zostać wyłoniony w procedurze publicznej, takie jak: hurtowy koszt zakupu usługi Internetowej wysokiej przepływności od operatorów komercyjnych oraz koszty utrzymania sieci. Brak możliwości oceny popytu na usługi ZST może być powodem zasadniczych trudności w wyłonieniu operatora powstałej sieci pośród wyspecjalizowanych firm operatorskich nieznany popyt na usługę dostępu do Internetu – obecna koncepcja ZST zakłada, iż budowana sieć nie będzie źródłem usługi internetowej dla użytkowników końcowych, natomiast jej operator będzie świadczył usługi hurtowe dla operatorów „ostatniej mili”. W końcu roku 2009r. brak jest przesłanek merytorycznych dla oceny zapotrzebowania operatorów „ostatniej mili” na takie usługi świadczone przez operatora ZST w latach 2014-2015 nieznana konkurencyjność usług ZST wobec innych wariantów dostępu do sieci – jakkolwiek światłowód pozostaje wciąż rozwiązaniem gwarantującym najwyższą jakość transmisji, rozwój mobilnych i radiowych technologii dostępowych pozwala przewidywać ich podobną dynamikę w latach 2010-2013. Konwergencja technologii telefonii komórkowej, telewizji cyfrowej i Internetu prowadzi do podejmowania inwestycji dostępowych dla mieszkańców dokonywanych zarówno przez tradycyjnych operatorów teleinformatycznych, jak i komercyjne stacje telewizyjne (np. Cyfrowy Polsat), czy operatorzy mobilni (np. Polkomtel). W rezultacie, po ukończeniu inwestycji w ZST w roku 2013, oferta operatora sieci może nie spotkać się z zainteresowaniem operatorów „ostatniej mili”. Zdaniem autorów Studium przed podjęciem ostatecznej decyzji w sprawie inwestycji w ZST władze województwa zachodniopomorskiego winny dysponować pogłębionymi analizami opartymi na badaniach regionalnych oraz konsultacjach z wyspecjalizowanymi doradcami o europejskiej renomie w zakresie: Opis koncepcji ZST znaleźć można w serwisie: http://www.zrsi.wzp.pl/files/ZST_prezentacja_sejmik.pdf W okresie opracowania Studium, w grudniu 2009r., trwały prace nad inwentaryzacją zasobów sieciowych województwa, które miały doprowadzić do ustalenia wariantów przebiegu sieci i oszacowania kosztów 100 101 48 ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ foresightu rozwoju technologii dostępu do Internetu w latach 2010-2020 na rynku usług operatorskich po zakończeniu inwestycji w ZST rozwoju rynku operatorskiego w województwie zachodniopomorskim w rezultacie planowanych inwestycji prywatnych operatorów lokalnych, telewizji cyfrowych, operatorów telefonii komórkowych oraz operatorów ogólnopolskich agregacji popytu instytucji publicznych w województwie zachodniopomorskim na usługi dostępu do Internetu uwarunkowań realizacji alternatywnej koncepcji budowy sieci szkieletowej – w oparciu o partnerstwo publiczno-prywatne, wspólnie z operatorami internetowymi w celu znaczącego skrócenia okresu jej wdrażania. 3.3.6. WYZWANIE EDUKACJI CYFROWEJ. Blisko czterdzieści procent mieszkańców Unii Europejskiej to osoby posiadające podstawowe e-umiejętności. Ich znaczenie stale rośnie jako kompetencja na rynku gospodarki wiedzy, a niezdolność do korzystania z rozwiązań teleinformatycznych ICT staje się coraz większą przeszkodą w integracji społecznej i rozwoju osobistym. Rosnący rynek oferty nowych usług biznesowych dostępnych tylko w Internecie lub za pomocą narzędzi bazujących na ICT, a także udostępnianie zaawansowanych i podnoszących jakość życia e-usług administracji, służby zdrowia czy edukacji, silnie wpływa na pojawianie się nowych podziałów społecznych, wynikających z deficytu alfabetyzacji cyfrowej, a niezależnych od podziałów odziedziczonych z przeszłości (choć często z nimi powiązanych). Między innymi dlatego alfabetyzację cyfrową102 uznano za jedną z ośmiu kluczowych kompetencji XXI wielu, które winniśmy zdobywać przez całe życie103. W podrozdziale 2.3 Studium wskazano, iż Polska należy do krajów, w których deficyt i brak kompetencji cyfrowych u osób dorosłych104 manifestuje się w znaczący sposób i stanowi jedną z najpoważniejszych barier rozwojowych kraju. W 2007 roku połowę populacji Polek i Polaków stanowili całkowici analfabeci cyfrowi105 (20 miejsce pośród krajów członkowskich Unii Europejskiej), zaś niskie umiejętności deklarowało 24% mieszkańców (18 miejsce). Tylko 7% posiadało wysokie umiejętności w tym zakresie, zaś 19 % – średnie106. Nie notuje się przy tym większych różnic w między sytuacją kobiet i mężczyzn. Badania EUROSTAT107 przeprowadzone w 2006 roku wykazały, iż umiejętności cyfrowe upowszechnione są wśród Polaków jedynie w generacji osób urodzonych po 1982 roku, które rozpoczęły edukację w szkołach podstawowych po 1989 roku – a zatem w trakcie zmian ustrojowych lat 1989-90. Grupa ta określana jest nazwą „pokolenia Internetu”. Tylko 6%, a zatem nieznaczny jej odsetek, to osoby nie posiadające żadnych umiejętności cyfrowych. Niemal połowę populacji (44%) charakteryzują umiejętności średnie, a blisko jedną trzecią (29%) – wysokie. Dla porównania: braku kompetencji cyfrowych w tej grupie wiekowej nie notuje się w ogóle w takich krajach jak Dania i Norwegia, zaś jednoprocentowy odsetek cechuje Szwecję i Niemcy. Z drugiej strony analfabetami cyfrowymi jest blisko jedna trzecia młodych Węgrów (34%), Greków (32%) i Włochów (28%). Alfabetyzacja cyfrowa to zdolność do zlokalizowania, organizowania, rozumienia, oceny i wytwarzania informacji z wykorzystaniem technologii informacyjnych, a także do komunikowania się i udziału w sieciach współpracy via Internet. W tym terminie zawiera się praktyczna wiedza o obecnych technologiach informacyjnych, a także zrozumienie tego, jak i w jakim celu należy z nich korzystać. Człowiek cyfrowo kompetentny potrafi się komunikować i pracować wydajnie, szczególnie wspólnie z osobami posiadającymi taką samą wiedzę i umiejętności. Z punktu widzenia użytkownika alfabetyzacja cyfrowa dotyczy sprzętu komputerowego, programowania, Internetu, telefonów komórkowych i innych urządzeń elektronicznych. 103 Recommendation of the European Parliament and of the Council of18 December 2006 on key competences for lifelong learning (2006/962/EC). 104 Badanie dotyczyło populacji w wieku 16 – 74 lat 105 Brak podstawowych umiejętności cyfrowych (analfabetyzm cyfrowy) dotyczy w tym badaniu osób, które nigdy nie korzystały z komputera 106 EUROSTAT, Statistics in focus, How skilled are Europeans in using computers and the Internet?, 17/26, 2008r. 107 Badano 6 umiejętności związanych z korzystaniem z komputera oraz 6 dotyczących Internetu. Jeśli badana osoba legitymowała się 5 lub 6 z nich – oznaczało to, iż cechują ją wysoki poziom alfabetyzacji cyfrowej, jeśli 3-4 – średni, zaś w przypadku 1-2 – niski. Ekspertyza nr 5/2009 102 49 Na grupę wiekową 25-54 lata – stanowiącą podstawowe zasoby ludzkie polskiej gospodarki – składają się niemal w połowie analfabeci cyfrowi (44%) oraz po jednej piątej (22%) osoby o niskich i średnich umiejętnościach. Co dziesiąty (11%) Polak w tej grupie zdobył wysokie umiejętności cyfrowe. Ukazuje to ogromny dystans dzielący Polskę od Danii, Szwecji i Norwegii, gdzie występują tylko kilkuprocentowe grupy analfabetów, a także od Niemiec (10%), Wielkiej Brytanii (17%), Austrii i Słowacji (21%) oraz Finlandii (23%). Wysokimi kompetencjami cyfrowymi w tej grupie wiekowej wylegitymować się może aż blisko połowa (45%) Duńczyków, 41% Norwegów, blisko jedna trzecia Szwedów (37%), Austriaków (35%), Brytyjczyków (34%), Estończyków i Niemców (27%) oraz co piąty Włoch i Portugalczyk (23%), Węgier (22%) i Słowak (20%). Badanie wykazało, że zdecydowana większość (81%) Polaków po 55 roku życia to analfabeci cyfrowi. I znów w krajach skandynawskich ich odsetek jest znacząco niższy (Dania i Szwecja – 27%, Norwegia – 30%). Jak wykazano w rozdziale 2.3 kompetencje cyfrowe mieszkańców mają strategiczne znaczenie dla dynamiki rozwoju społeczeństwa informacyjnego w regionie i są czynnikiem silnie stymulującym rozwój gospodarki wiedzy. Dlatego też w ramach analiz projektu PRO@CTIS uznano, iż koniecznym komponentem działań władz województwa zachodniopomorskiego jest realizacja inicjatywy: Zachodniopomorski Program Edukacji Cyfrowej, wdrażanej jako projekt systemowy PO KL, działanie 8.1.1. Działanie te będą miały także pierwszorzędne znaczenie w ograniczaniu zakresu wykluczenia cyfrowego pośród mieszkańców regionu i przyczynią się do powodzenia realizowanych projektów inwestycyjnych (pobudzanie popytu na usługę dostępu do Internetu oraz e-usługi). Zachodniopomorski Program Edukacji Cyfrowej winien być przedsięwzięciem wieloletnim, realizowanym w latach 2010 – 2012. Badania zrealizowane w skali kraju oraz analizy (desk research) podjęte w ramach projektu PRO@CTIS wskazują na potrzebę ukierunkowania Programu na potrzeby 5 zasadniczych grup docelowych: ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ decydentów i urzędników administracji lokalnej, zwłaszcza z gmin miejsko-wiejskich i stricte wiejskich, a także pracowników samorządowych jednostek organizacyjnych średniego personelu medycznego, pielęgniarek i pracowników administracji publicznych ZOZ kierownictw, nauczycieli i innych pracowników szkół wiejskich, bibliotekarzy pracowników instytucji i przedsiębiorstw związanych ze świadczeniem powszechnych e-usług, w tym z sektora turystycznego, promocji dziedzictwa kulturowego i zasobów przyrodniczych regionu liderów środowisk wiejskich, w tym osób nadzorujących prace PIAP, sołtysów, liderów lokalnych organizacji pozarządowych (głównie LGD) i innych. Przyjmuje się, iż beneficjentami szkoleń realizowanych w latach 2010-2012 w ramach Programu będzie ok. 4950 osób z wymienionych powyżej grup docelowych. Ekspertyza nr 5/2009 Zakłada się, iż uczestnikami szkoleń i warsztatów będą pracujące osoby dorosłe. Szczególny nacisk zostanie położony na objęcie działaniami projektu osób powyżej 50 roku życia. Uczestnicy szkoleń zobowiążą się do spełnienia formalnych wymogów wynikających z udziału w projekcie finansowanym ze źródeł Europejskiego Funduszu Społecznego. Zagwarantowany zostanie parytet uczestnictwa kobiet i mężczyzn w ramach polityki równych szans. 50 Lp. Grupy docelowe 2010 2011 2012 Razem 1. Decydenci i urzędnicy administracji lokalnej, pracownicy samorządowi, pracownicy jednostek organizacyjnych samorządów 300 700 700 1700 Pracownicy instytucji i przedsiębiorstw związanych ze świadczeniem powszechnych e-usług, w tym z sektora turystycznego, promocji dziedzictwa kulturowego i zasobów przyrodniczych regionu 50 100 150 300 3. Średni personel medyczny, pielęgniarki, pracownicy administracji publicznych ZOZ 100 300 300 700 4. Kierownictwa i nauczyciele szkół wiejskich, bibliotekarki i inni pracownicy oświaty 200 300 500 1000 5. Liderzy lokalni w środowiskach wiejskich, w tym osoby nadzorujące prace PIAP, sołtysi, liderzy lokalnych organizacji pozarządowych 250 500 500 1250 Razem 4950 2. Tabela 4. Liczba beneficjentów ostatecznych szkoleń w poszczególnych grupach docelowych Źródło: Opracowanie własne SMWI i SPNT (2009) 3.3.7 WZMACNIANIE KAPITAŁU SPOŁECZNEGO DLA E-ROZWOJU. Kapitał108 społeczny regionu ma duże znaczenie gospodarcze. Zdaniem J. Czapińskiego ułatwia negocjacje, obniża koszty transakcji, skraca proces inwestycyjny (zmniejsza prawdopodobieństwo zaskarżania kolejnych decyzji władz administracyjnych), zmniejsza korupcję, zwiększa rzetelność kontrahentów, sprzyja długoterminowym inwestycjom i dyfuzji wiedzy, zapobiega nadużywaniu dobra wspólnego i zwiększa solidarność międzygrupową, a także poprzez rozwój trzeciego sektora sprzyja społecznej kontroli działania władz109. Kapitał społeczny wzrasta w środowisku, w którym rośnie zaufanie partnerów do siebie, a jakość i liczba kontaktów skutkuje wzmocnieniem powiązań między nimi oraz rodzi nowe powiązania. Dzięki regularnej, skoordynowanej i nasyconej treściami merytorycznymi komunikacji między partnerami zwiększa się produktywność współdziałania. Wskaźnikami kapitału społecznego są m.in. zaufanie interpersonalne, dobrowolna (…) przynależność do organizacji i pełnienie w nich funkcji, udział w nieprzymusowych zebraniach publicznych i zabieranie na nich głosu, organizowanie takich zebrań, dobrowolne działania na rzecz społeczności lokalnej (…) oraz pozytywny stosunek do demokracji, która tworzy najbardziej sprzyjające warunki dla rozwoju kapitału społecznego i sama się nim żywi110. Ekspertyza nr 5/2009 Stymulowanie wzrostu kapitału społecznego jest zadaniem wymagającym koordynacji na poziomie regionalnym i lokalnym – nie powstaje on w wyniku indywidualnych starań obywateli111. Projekt PRO@ CTIS, jako inicjatywa koordynująca, stawia sobie za cel wpływanie na jego wzrost w społeczności interesariuszy e-rozwoju w województwie zachodniopomorskim, czego finalnym efektem jest zawiązanie sieci współpracy, skupiającej podmioty różnych sektorów, deklarujące dobrowolnie gotowość do współpracy. Jakość i poziom kapitału społecznego, jakim cechuje się społeczność interesariuszy e-rozwoju, ma istotne znaczenie dla zapewnienia skuteczności realizacji zamierzeń inwestycyjnych władz województwa w rozwój infrastruktury społeczeństwa informacyjnego, sięgających 56 mln Euro. Stąd niezbędne jest, jak to szczegółowo uzasadniono w podrozdziale 1.2 Studium, zaplanowanie i wdrożenie działań o znaczącej http://pl.wikipedia.org/wiki/Kapital_spo%C5%82eczny Rada Monitoringu Społecznego, Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków, raport, redakcja Janusz Czapiński i Tomasz Panek, Warszawa, 2009, s. 270 110 Tamże, s. 271 111 Tamże. 280 108 109 51 skali w zakresie upowszechniania wspólnej wizji e-rozwoju regionalnego, powszechnej edukacji cyfrowej, promocji postaw otwartości na współpracę oraz pobudzania przywództwa liderów w realizacji inicjatyw lokalnych. Działania te winny być treścią inicjatywy Wzmacnianie regionalnej sieci e-rozwoju, stanowiącej kontynuację projektu PRO@CTIS, ukierunkowanej na stworzenie warunków organizacyjno-finansowych dla wzmacniania potencjału Zachodniopomorskiego Aliansu dla Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego112. Jako główne komponenty działań wzmacniających współpracę sieciową w latach 2010-2013 proponuje się: ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ ✪✪ zapewnienie Zachodniopomorskiej Agendzie Cyfrowej – w ramach bliskiej i aktywnej współpracy z władzami województwa – statusu regionalnego programu operacyjnego w zakresie e-rozwoju i stworzenie komitetu sterującego jego realizacją, grupującego przedstawicieli Aliansu oraz UMWZ rozbudowę bazy wiedzy w postaci zasobów katalogu usystematyzowanych odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania oraz Biblioteki e-Rozwoju, w ramach której udostępniane będą polskojęzyczne opracowania na temat różnorodnych aspektów rozwoju społeczeństwa informacyjnego zapewnienie systemu bieżącego doradztwa dla podmiotów publicznych wdrażających rozwiązania e-administracji i e-zdrowia, na który składać się będą porady online realizowane przez wyspecjalizowany moduł komunikacyjny portalu PRO@CTIS oraz wizyty doradcze w terenie, ukierunkowane na wsparcie w rozwiązywaniu indywidualnych problemów promocję tematyki e-rozwoju, między innymi organizację dorocznych konkursów na najlepsze inicjatywy lokalne w zakresie e-rozwoju, oraz współpracę z mediami organizację wspólnie z wyższymi uczelniami regionu studiów podyplomowych dla pracowników samorządowych w zakresie rozwoju społeczeństwa informacyjnego organizację dorocznych konferencji regionalnych, podsumowujących działania podmiotów regionalnych oraz władz województwa, a także stwarzających warunki do ujawniania się nowych oddolnych inicjatyw o charakterze innowacyjnym organizację wyjazdów studyjnych, krajowych i zagranicznych, dla pracowników sektora publicznego, w trakcie których zapoznają się oni z dobrymi praktykami wdrożeń ICT oraz wezmą udział w konferencjach tematycznych organizację seminariów i warsztatów tematycznych, w trakcie których eksperci wspólnie z przedstawicielami podmiotów regionalnych omawiać będą najważniejsze problemy planowania, wdrażania i oceny projektów teleinformatycznych oraz e-rozwoju środowisk lokalnych. 3.3.8. INTERNET DLA ZACHODNIOPOMORSKIEJ WSI. Ponad sześćdziesiąt procent ankietowanych uczestników projektu PRO@CTIS uznało za ważne dla rozwoju społeczeństwa informacyjnego regionu, zapewnienie bezpłatnego dostępu do Internetu dla zamieszkałych na wsi rodzin uczniów w celu zapewnienia im równych szans edukacyjnych z uczniami szkół miejskich. Oczekują oni, iż poprawa dostępności do sieci nastąpi w krótkookresowej perspektywie, w związku z zapewnieniami o dostępności środków na ten cel. Ekspertyza nr 5/2009 Ta społeczna rekomendacja, potwierdzona także w konsultacjach z przedstawicielami LGD przeprowadzonymi w sierpniu 2009r., wzmacnia uzasadnienie dla realizacji w województwie zachodniopomorskim Inicjatywy zapewnienia dostępu do Internetu na wsi. Proponuje się realizację w latach 2010 – 2012 pakietu projektów, finansowanych w ramach działania 8.3 PO IG, a ukierunkowanych na zapewnienie rodzinom z dziećmi w wieku szkolnym (gimnazjum), podopiecznym pomocy społecznej oraz osobom niepełnosprawnym możliwości korzystania z Internetu i podniesienia kompetencji cyfrowych. Modelowy zakres tych projektów będzie następujący: 112 http://www.proactis.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=85&Itemid=141 52 ✪✪ ✪✪ ✪✪ wyposażenie grupy rodzin wybranej przez władze gminy we współpracy z Ośrodkiem Pomocy Społecznej w zestawy sprzętu komputerowego wraz z oprogramowaniem stworzenie w każdej z gmin uczestniczących w projekcie „świetlicy internetowej”, wyposażonej w komputery i łącze Internetowe, która stanowić będzie element systemu zarządzania projektem oraz miejsce realizacji szkoleń. Operatorem świetlicy będą LGD. W świetlicy będzie można ponadto uzyskać wsparcie merytoryczne i doradztwo organizacja szkoleń dla osób dorosłych (rodziców) oraz gimnazjalistów i ich rodzeństwa, a także wybranych liderów wiejskich z wykorzystaniem infrastruktury „świetlic internetowych”. Szkolenia poprzedzone będą akcjami uświadamiającymi danej społeczności wiejskiej korzyści płynących z korzystania z Internetu oraz działaniami prezentującymi w atrakcyjny sposób narzędzia teleinformatyczne, takie jak komunikatory, narzędzia do dokonywania zakupów online, serwisy e-usług publicznych przydatne w codziennym życiu i inne. Projekty realizowane będą w ramach porozumień (konsorcjów) samorządów lokalnych (gmin i powiatów) i ich partnerów pozarządowych. W trakcie realizacji projektu PRO@CTIS gotowość do realizacji projektów działania 8.3 PO IG zadeklarowały grupy samorządów w rejonie powiatu choszczeńskiego i powiatu kołobrzeskiego. Wokół tych inicjatyw skupiać się będą działania organizacyjne w regionie. Ekspertyza nr 5/2009 Realizacja projektów ze środków PO IG, a zatem ze szczebla centralnego, stwarza szansę na istotne zwiększenie ogólnej puli środków na inicjatywy e-rozwoju w województwie. Zapewnienie niezbędnego wkładu własnego (min. 15%) przez samorządy (zwłaszcza gminy wiejskie) stanowi istotną barierę dla uczestnictwa w projektach. Dlatego też rekomenduje się władzom regionu objęcie „Inicjatywy zapewnienia dostępu do Internetu na wsi” swoim wysokim patronatem oraz zapewnienie połowy wkładu własnego niezbędnego do sfinansowania projektu, ze środków budżetu województwa na lata 2010 – 2011. 53
