feliks nowowiejski - twórczość

FELIKS NOWOWIEJSKI
- TWÓRCZOŚĆ
Dorobek kompozytorski Feliksa Nowowiejskiego jest imponujący, obejmuje oratoria, opery, oparte
na polskich tańcach ludowych balety, symfonie na orkiestrę, symfonie organowe, koncerty, drobne utwory
instrumentalne i pieśni. Jego twórczość – nagradzana i doceniana za życia, po II wojnie światowej (19391945) uległa zapomnieniu. Wiele dzieł, pozostających w rękopisach, zaginęło bezpowrotnie. Obecnie
muzyka kompozytora jest ponownie odkrywana i wykonywana, zarówno w kraju, jak i za granicą. Dla
uhonorowania pamięci Feliksa Nowowiejskiego jego imieniem nazwano Filharmonię Warmińsko-Mazurską
w Olsztynie, Akademię Muzyczną w Bydgoszczy oraz szkoły muzyczne, m.in. w Gdańsku, Gnieźnie,
Szczecinie i Tucholi. W uchwale przyjętej przez Sejm 31 grudnia 2015 r. Feliks Nowowiejski został
patronem 2016 roku:
Sejm ustanawia Feliksa Nowowiejskiego patronem 2016 r. w przekonaniu o szczególnym
znaczeniu dorobku tego wybitnego kompozytora, dyrygenta, pedagoga, organisty wirtuoza,
organizatora życia muzycznego i szambelana papieskiego. W niepodległej Polsce brał czynny
udział w tworzeniu i organizowaniu życia artystycznego. (…) Jego dorobek wywarł wpływ na
kulturę muzyczną całego świata, a w szczególności Polski. Artysta zawsze stał po stronie
polskości i polskiej kultury
– stanowi uchwała przygotowana przez posłów.
W 2016 r. przypada 70. rocznica śmierci, a w 2017 r. – 140. rocznica urodzin twórcy.
DROGA DO SŁAWY
Nie wiadomo, kto zaczął uczyć małego Feliksa muzyki, ale zachowała się informacja o tym, że już
w wieku 10 lat skomponował suitę fortepianową zatytułowaną "Łatwe tańce klasyczne i współczesne". Na
tej podstawie przyjęto go do prowadzonej przez jezuitów szkoły muzycznej w Świętej Lipce. Gdy w 1893
roku Nowowiejscy przeprowadzili się do Olsztyna, Feliks przerwał naukę w szkole muzycznej i podjął pracę
w Pruskiej Orkiestrze Pułku Grenadierów i w różnych zespołach amatorskich. Stało się to impulsem do
komponowania utworów dla orkiestr wojskowych. W 1898 roku otrzymał I nagrodę stowarzyszenia "The
British Musician" na konkursie kompozytorskim w Londynie za marsz "Pod sztandarem pokoju". Utwór
stał się bardzo popularny – orkiestry wojskowe na świecie do dziś mają go w swoim repertuarze. Dzięki tej
nagrodzie Feliks dysponował sumą pieniędzy, którą przeznaczył na dalsza studia muzyczne. W 1902 r. 25letni kompozytor dał się poznać jako twórca dużych form muzycznych. Otrzymał wtedy Nagrodę im.
Giacomo Meyerbeera – Prix de Rome – za oratorium "Powrót syna marnotrawnego" i „Uwerturę
romantyczną”. Uzyskane fundusze pozwoliły mu na odbycie dwuletniej podróży artystycznej po wielu
krajach Europy (Niemcy, Włochy, Francja, Belgia), w czasie której miał okazję poznać najwybitniejszych
twórców muzyki tego okresu. W tych latach Feliks Nowowiejski skomponował oratorium "Quo vadis" na
podstawie powieści Henryka Sienkiewicza, które przyniosło mu ogromny sukces i sławę w Europie oraz
w świecie. "Quo vadis" jest najwybitniejszym dziełem kompozytora.
ORATORIA
F. Nowowiejski jest autorem 3 oratoriów:

Powrót syna marnotrawnego (1901)

Quo vadis (1903)

Znalezienie świętego Krzyża (1905-1909)
Oratorium – utwór wokalno-instrumentalny, zazwyczaj o treści religijnej, składający się, podobnie jak opera,
z arii, recytatywów, fragmentów chóralnych, orkiestrowych, ale bez akcji scenicznej, kostiumów i dekoracji.
Przeznaczony jest do wykonania koncertowego. Soliści-śpiewacy reprezentują postaci dramatu, ale fabuła jest
tylko opowiadana za pomocą recytatywu przez śpiewaka zwanego świadkiem lub narratorem. Czasem rolę tę
przejmuje chór, który ma w oratorium znaczenie zazwyczaj ważniejsze niż w operze. Wybitnym twórcą oratoriów
był działający w baroku Jerzy Fryderyk Haendel.
Pierwsze oratorium – Powrót syna marnotrawnego powstało w 1901 r. i sprawiło, że młody kompozytor dał
się od razu poznać jako twórca dużych form muzycznych. Oratorium przeznaczone jest na głosy solowe,
chór mieszany, organy i orkiestrę symfoniczną. Opiera się tekście przypowieści o synu marnotrawnym
z Ewangelii według św. Łukasza. Pierwszy raz w Polsce miało być ono przedstawione we Lwowie
w 1914 r., jednak ze względu na wybuch I wojny światowej (1914-1918) nie doszło do jego wystawienia.
Partyturę długo uważano za zaginioną. Prawykonanie utworu odbyło się dopiero w 1993 r. w Olsztynie
i Świętej Lipce.
Quo vadis (1903) jest najwybitniejszym dziełem Nowowiejskiego. Inspiracją do jego powstania
była powieść Henryka Sienkiewicza pod tym tytułem i podróż kompozytora do Rzymu w 1903 r.
Quo vadis to powieść historyczna Henryka Sienkiewicza. Powstała pod koniec XIX w. Jej akcja rozgrywa się w Rzymie,
w I w. n.e.. Historyczny wątek powieści skupia się na osobie panującego wtedy rzymskiego cesarza Nerona, a także na
prześladowaniach szerzącej się wiary chrześcijańskiej. Quo vadis odniosło światowy sukces i zostało przetłumaczone na
ponad 50 języków. Sukces tej powieści przyczynił się do otrzymania przez H. Sienkiewicza literackiej nagrody Nobla
w 1905 r. za: wybitne osiągnięcia pisarskie w literaturze epickiej. W czasie, gdy Nowowiejski pisał swoje oratorium
powieść H. Sienkiewicza była już znana w Europie i przetłumaczona na kilka języków.
Pod wpływem lektury, a przede wszystkim pod wrażeniem miejsc opisywanych w powieści,
Nowowiejski powziął zamiar stworzenia kompozycji wokalno-instrumentalnej, wysnutej z dziejów
pierwszych chrześcijan.
Określony jako „sceny dramatyczne” utwór jest monumentalny – składa się z 5 części i operuje
rozbudowanym zespołem wykonawczym obejmującym trzech solistów (sopran, baryton i bas), chór
mieszany, organy i wielką orkiestrę symfoniczną, w której Nowowiejski, zgodnie z późnoromantycznymi
tradycjami, eksponuje partię instrumentów dętych blaszanych. Styl Quo vadis nawiązuje do wielkich oper
historycznych, popularnych w XIXw., poprzez takie cechy jak:
- monumentalizm,
- wyraźne kontrasty pomiędzy fragmentami dramatycznymi (związanymi z rozwojem akcji)
i lirycznymi (wyrażającymi uczucia),
- zastosowanie motywów przewodnich – myśli muzycznych łączących się z określonymi postaciami,
oraz wskazuje na pokrewieństwo ze stylem oratoryjnym Haendla, poprzez pierwszoplanową rolę partii
chóralnych.
Premiera oratorium odbyła się w 1907 roku w Usti nad Łabą i spotkała się z uznaniem wśród
słuchaczy. Mimo to kompozytor nie był zadowolony z jego kształtu i dokonał w nim korekt. W ostatecznej
wersji oratorium zabrzmiało w 1909 roku w Amsterdamie. W przerwie koncertu królowa Holandii
Wilhelmina, w dowód uznania podarowała Nowowiejskiemu swój pierścień, a kompozytor został
uhonorowany pozłacanym wieńcem laurowym ze wstęgami w barwach narodowych Holandii. Na ziemiach
polskich Quo vadis zabrzmiało po raz pierwszy w 1912 r. w Warszawie. Dzieło to zostało entuzjastycznie
przyjęte w całej Europie i Ameryce. Do 1939 r. (wybuch II wojny światowej) prezentowane było około
dwieście razy w miastach Europy i obu Ameryk. Między innymi wykonane było w słynnej nowojorskiej sali
koncertowej Carnegie Hall. Takim powodzeniem nie mogło się poszczycić żadne polskie dzieło od czasów
Fryderyka Chopina. Utwór ten ugruntował międzynarodową sławę Nowowiejskiego jako kompozytora.
Kolejne oratorium, ”Znalezienie Świętego Krzyża”, powstało pod wrażeniem podróży
F. Nowowiejskiego po Ziemi Świętej. Przeznaczone jest, podobnie jak pozostałe oratoria, na głosy solowe,
chór mieszany, organy i orkiestrę symfoniczną, ale w większym stopniu nawiązuje do tradycji barokowych.
CECHY ORATORIÓW F. NOWOWIEJSKIEGO:
1. Nawiązanie do tradycji barokowych oratoriów J.F. Haendla:
- stosowanie faktury polifonicznej
- wykorzystanie formy fugi
- duża rola partii chóralnych
2. Nawiązanie do tradycji muzyki późnoromantycznej:
- stosowanie rozbudowanej orkiestry
- ważna rola instrumentów dętych, zwłaszcza blaszanych
- rozbudowana harmonika.
TWÓRCZOŚĆ SCENICZNA
Obejmuje opery:
Legenda Bałtyku (1924)
Ondraszek
Obieżysasy
Kaszuby
balety:
Wesele na wsi (1928; wystawiany także jako Malowanki ludowe lub Wesele na Kujawach)
Król wichrów (1927; wystawiany także jako Tatry lub Leluja)
i muzykę do sztuk teatralnych.
Opera – rozbudowana forma przedstawienia, łącząca muzykę z teatrem. W jej konstrukcji największe
znaczenie mają soliści-śpiewacy, chór i orkiestra. Składa się z arii, recytatywów, fragmentów
zespołowych i orkiestrowych. Zazwyczaj ma świecką treść. Opera dzieli się na akty. Jej treść zapisana
jest w libretcie.
Balet – widowisko taneczne z towarzyszeniem muzyki.
Opera Legenda Bałtyku (1924) opera skomponowana została na podstawie starosłowiańskiego mitu
o zatopionym u brzegów wyspy Uznam mieście Wineta. Jej akcja rozgrywa się na słowiańskim wybrzeżu
Bałtyku w czasach przedhistorycznych. Wyróżnia się doskonałym opracowaniem monumentalnych scen
zespołowych z udziałem chóru i solistów. Nowowiejski nawiązał w niej do tradycji romantycznej opery
włoskiej i niemieckiej, wprowadził elementy polskiego folkloru i prasłowiańskich legend oraz
z powodzeniem zastosował zabiegi archaizujące. Bogactwo wątków ludowych, baśniowych i mitologicznych
we wspaniałej oprawie muzycznej sprawiło, że opera ta w dniu swej premiery okazała się wielkim sukcesem
i w ciągu jednego sezonu została wystawiona ponad 50 razy, zyskując status opery narodowej. Najbardziej
znanym jej fragmentem, który sławą przerósł całe dzieło, jest aria Domana z II aktu Czy ty mnie kochasz,
o dziewczyno. Stało się tak za sprawą Jana Kiepury, który wykonywał ją w różnych zakątkach świata, a także
wielu innych słynnych tenorów, którzy umieścili ją w swoim repertuarze.
Dwóch rywali, rybak Doman i kupiec Lubor, stara się o rękę Bogny. Jej ojciec, Mestwin, sprzyjający bogatemu
Luborowi, wysyła Domana po pierścień Juraty, legendarnej władczyni zatopionego przez Peruna miasta W inety.
Przedstawione w trzecim obrazie dno morza nasunęło interesujący pomysł, by scena ta miała charakter baletowy.
Domana gra wtedy tancerz: pokonuje topielice, strzygi i in. morskie potwory, i pocałunkiem budzi uśpioną czarami
Juratę, która z wdzięczności wręcza mu pierścień. Tymczasem Lubor, wykorzystując nieobecność rywala, próbuje
uwieść Bognę. Odtrącony, niszczy posąg bóstwa i oskarża Bognę o świętokradztwo. Tłum domaga się jej śmierci
dla przebłagania znieważonego bóstwa. W porę przybywa jednak Doman ze zdobytym czarodziejskim
pierścieniem. Sprawiedliwości stało się zadość.
W baletach F. Nowowiejski wprowadza wokalne partie solowe i chóralne, stąd też bywają określane
także jako opery-balety. Ich cechą charakterystyczną jest wykorzystanie polskiego folkloru - melodii
i tańców ludowych.
Król Wichrów (1927) to balet fantastyczny w 9 obrazach, który powstał z inspiracji Nowowiejskiego
motywami obecnymi w polskich legendach i podaniach ludowych. Charakteryzująca go neoromantyczna
muzyka ilustruje polską przyrodę i pejzaż tatrzański. Akcja dzieła, zlokalizowana w Górach Bajecznych,
toczy się na pograniczu świata duchów i zjaw.
MUZYKA CHÓRALNA
Obejmuje blisko 500 kompozycji, powstających głównie w dwudziestoleciu międzywojennym, gdy
F. Nowowiejski działał jako dyrygent poznańskich chórów, działacz Wielkopolskiego Związku Kół
Śpiewackich i juror konkursów oraz zjazdów śpiewaczych. Największe znaczenie mają utwory religijne
oraz pieśni patriotyczne.
Dorobek Nowowiejskiego w zakresie twórczości religijnej pozwala zaliczyć go do czołowych
polskich kompozytorów muzyki kościelnej tego okresu. Wiele z utworów powstało z myślą o amatorskich
zespołach chóralnych, toteż nie piętrzą przed wykonawcami trudności technicznych. Nowowiejski pisał
zarówno kompozycje bezpośrednio związane z liturgią (dziewięć cykli mszalnych w języku łacińskim
i polskim, na przykład: Missa pro pace, Msza polska pasterska, Msza polska „Bogu Rodzica”), oraz
wykonywane nie tylko podczas nabożeństw, ale także w salach koncertowych (psalmy, hymny kościelne,
kolędy, pieśni nabożne, opracowania Ave Maria, Stabat Mater i Veni Creator). W 1935 r. w podziękowaniu
za tworzenie licznych i wartościowych artystycznie dzieł religijnych — w tym słynną Missa pro pace (Msza
w intencji pokoju) na chór męski i organy — Nowowiejski otrzymał z rąk Piusa XI tytuł szambelana
papieskiego, jedną z najwyższych nominacji przyznawanych wówczas w Kościele osobom świeckim.
Pieśni patriotyczne powstawały do tekstów najwybitniejszych polskich poetów, m.in. Jana
Kochanowskiego, Adama Mickiewicza, Cypriana Kamila Norwida i Zygmunta Krasińskiego. Odwoływały
się do polskiej historii i narodowej dumy – na przykład Bitwa pod Racławicami, Testament Bolesława
Chrobrego, Żałobny pochód Kościuszki na Wawel, Do odrodzonej Polski, Pieśń o orle, Szumią pod
Gdańskiem Bałtyku fale. Ogromnym powodzeniem cieszył się jego śpiewnik Hymny patriotyczne (1928)
zawierający hymny poszczególnych regionów naszego kraju (m.in. Hymn Górnośląski, Hymn Pomorski,
Hymn Kaszubski, Hymn Warmiński).
W 1920 r. Feliks Nowowiejski mocno zaangażował się w działania poprzedzające plebiscyt, mający rozstrzygnąć
o przyłączeniu Warmii i Mazur do wyzwolonej Polski. Na jego potrzeby skomponował Hymn Warmiński zaczynający
się słowami „O Warmio, moja miła. Rodzinna ziemio ma” (obecnie jest on oficjalnym hymnem Olsztyna, melodia
rozbrzmiewa codziennie w południe z olsztyńskiej wieży ratuszowej). Działania te miały wzmocnić poczucie
narodowej tożsamości Polaków zamieszkałych na terenach plebiscytowych.
Pisał także pieśni inspirowane muzyką ludową, wykorzystując melodie z Warmii, Górnego Śląska,
Wielkopolski, Kujaw i Małopolski. Ukazywały się one głównie w zbiorach, takich jak Śpiewnik
górnośląski, Warmińskie pieśni ludowe, Dziesięć regionalnych pieśni ludowych.
W przedmowie do jednego ze swych śpiewników przeznaczonych dla chórów kompozytor tak pisał o znaczeniu
pieśni: „Gdy Ojczyzna nasza cudownem zdziałaniem Bożem zmartwychwstała, odczuwa się potrzebę podręczników
muzycznych z opracowaniem pieśni naszej rodzimej, która wywierając stanowczy wpływ na charakter duszy, na umysł
i serce społeczeństwa zaspokajałaby te konieczne postulaty edukacyjne narodu”.
Szczególne miejsce w twórczości F. Nowowiejskiego zajmuje pieśń Rota (1910). Skomponowana
została do wiersza Marii Konopnickiej, będącego protestem przeciwko germanizacji i antypolskim
działaniom władz pruskich. Nowowiejski napisał pieśń z myślą o zbliżających się obchodach 500. rocznicy
bitwy pod Grunwaldem. Po raz pierwszy została wykonana 15 lipca 1910 r. w Krakowie podczas wielkiej
manifestacji patriotycznej związanej z uroczystym odsłonięciem Pomnika Grunwaldzkiego ufundowanego
przez Ignacego Jana Paderewskiego dla upamiętnienia rocznicy zwycięskiej bitwy. Rotę śpiewały wówczas
pod dyrekcją kompozytora wszystkie chóry Krakowa, do których dołączyli się jeszcze chórzyści przybyli
z terenu Górnego Śląska, w sumie ok. 600 śpiewaków. W pierwotnej wersji nosiła ona nazwę Grunwald.
W roku opublikowania otrzymała jeszcze inny tytuł: Hasło. Jednak ostatecznie w społeczeństwie przyjęła się
jako Rota i śpiewana jest do dnia dzisiejszego. Pierwotna wersja Roty przeznaczona była na chór mieszany,
później F. Nowowiejski dokonał opracowań – na chór męski, chór żeński i na chór mieszany
z towarzyszeniem orkiestry. Wszystkie koncerty, w których uczestniczył kompozytor kończyły się Rotą,
śpiewaną zarówno przez wykonawców jak i słuchaczy. W ten sposób Nowowiejski dążył do pobudzenia
uczuć patriotycznych. Rota uważana jest za drugi hymn narodowy.
MUZYKA INSTRUMENTALNA
Największe znaczenie mają kompozycje organowe i symfoniczne.
F. Nowowiejski cieszył się opinią znakomitego organisty-wirtuoza i niedoścignionego interpretatora.
W Polsce, w grze na organach, nie miał sobie równych. Biegle opanował sztukę improwizacji. W twórczości
organowej Nowowiejskiego szczególne miejsce zajmuje zbiór 9 symfonii organowych, które kompozytor
nazwał swoim „testamentem muzycznym”, 4 koncerty organowe oraz poemat In paradisium. Są to utwory
przeznaczone na organy solo, na ogół o programowym charakterze i opatrzone tytułami. Inspiracją do ich
powstania była tematyka maryjna (pieśń Po górach dolinach w II symfonii, Bogurodzica w IX symfonii)
lub chorał gregoriański. Za swoją twórczość organową F. Nowowiejski zdobył wiele nagród
międzynarodowych, m.in. na konkursach we Francji. W 1931 r. The Organ Music Society w Londynie
w dowód uznania nadało mu honorowe członkostwo.
W zakresie muzyki symfonicznej F. Nowowiejski jest autorem 4 symfonii – I symfonia h-moll,
zwana Symfonią kolorów powstała w 1903 r. i została nagrodzona została Nagrodą im. Giacomo
Meyerbeera – Prix de Rome w 1904 r. (Nowowiejski otrzymał wtedy tę nagrodę po raz drugi). Po sukcesie
I symfonii kompozytor skupił się na twórczości wokalno-instrumentalnej i kolejne symfonie powstały
dopiero po upływie 35 lat: II symfonia „Rytm i praca” (1938), III Symfonia „Białowieska” (1939/1940)
oraz nieukończona, wokalno-instrumentalna IV Symfonia, nazwana „Symfonią Pokoju” ze słowami
św. Franciszka z Asyżu i Jana Kasprowicza. Skomponował także poematy symfoniczne, m.in. Beatrycze wg
Boskiej komedii Dantego czy Pożegnanie Ellenai wg Juliusza Słowackiego, oraz orkiestrową uwerturę
Swaty polskie (nagrodzona Uwertura romantyczna zaginęła).
Instrumentalną twórczość F. Nowowiejskiego dopełniają: Koncert wiolonczelowy, Koncert
fortepianowy „Słowiański”, Legenda na skrzypce i orkiestrę, utwory kameralne i fortepianowe.
Spośród dzieł F. Nowowiejskiego obecnie najczęściej wykonywane są utwory organowe i pieśni
chóralne. W Poznaniu działa Towarzystwo im. Feliksa Nowowiejskiego, które od 1994 r. jest
organizatorem Międzynarodowego Konkursu Organowego. W budynku stojącym w miejscu dawnego
domu rodzinnego muzyka w Barczewie znajduje się muzeum noszące nazwę Salonu Muzycznego im.
Feliksa Nowowiejskiego. W tym mieście co roku odbywa się Międzynarodowy Festiwal Muzyki
Chóralnej imienia kompozytora. Głównym jego celem jest upamiętnienie postaci twórcy i popularyzacja
jego kompozycji chóralnych oraz dzieł oratoryjnych.
NOWOWIEJSKI W ANEGDOCIE:)
Miał trochę irytujący zwyczaj, rzekomo wypływający z wrodzonej skromności: Kiedy po wybrzmieniu zaakceptowanej
kompozycji zrywały się oklaski, a twórca wywoływany przez publiczność musiał wychodzić kilkakrotnie, zwykł był wznosić oczy ku
niebu i wskazywać rękoma górne poziomy – „to nie moja, to Jego zasługa, od Niego mam talent”.
Przychodzi do Feliksa Nowowiejskiego młody, początkujący wirtuoz wiolonczeli. Przedstawia się z trudem skrywaną
tremą. – Mistrzu, przepraszam, czy w swym bogactwie twórczym, może ma pan coś na wiolonczelę? A Nowowiejski, nieco
zirytowany śmiałością młodzieńca: – Mam. Zabytkowy futerał.
Jako, że słynął z wirtuozowskiej gry na organach, a nade wszystko ze sztuki improwizacji, rad był wielce gdy miał w zasięgu
wzroku grono obserwatorów. Zwykle nie mogących od niego oczu oderwać. W jednej z kompozycji organowych jest rozbudowana
fraza wykonywana wyłącznie na klawiaturze nożnej. Nowowiejski – gdy miał obserwatorów – raźno przebierał nogami,
a uwolnionymi rękami, uzbrojonymi w grzebień, przegarniał bujne włosy. Ku osłupieniu – co oczywiste – publiczności.
Na jednym z rautów kompozytor, znalazłszy sobie wierne grono słuchaczy, dość żywo rozprawiał. Jedna z przechodzących
dam nie omieszkała wyrazić swej uwagi: – Wystarczy, że się spotkają, i rozmowy tylko o muzyce! Na co, przerwawszy na chwilę
wywód, Nowowiejski: – Ależ skąd, jedynie o dziełach jednego z naszych wspaniałych kompozytorów!
Bywało, że podczas samotnych spacerów po Poznaniu, zbaczał do piwiarni, tej w Rynku. Zajął raz miejsce przy stoliku
siadając przez nieuwagę na czapce gościa z sąsiedniego stolika. Ten z uprzejmym uśmiechem zwrócił Nowowiejskiemu uwagę
prosząc o uwolnienie nakrycia głowy. Na co równie uprzejmie Nowowiejski: – Już pan wychodzi? Jaka szkoda!
Jak wspomina jeden z synów Feliksa Nowowiejskiego, przysiadł kiedyś na brzeżku organowej ławeczki, kiedy ojciec tkwił w
wirze koncertowego popisu. Chłopczyk wstrzymywał oddech, by niczym nie rozpraszać wirtuoza. Ten zaś nieoczekiwanie nachylił ku
malcowi i wyszeptał: – Ciekawe, co też nam matusia na kolację dobrego uszykowała?