SCENARIUSZE REALNEJ KONWERGENCJI W UNII EUROPEJSKIEJ
advertisement
IX Kongres Ekonomistów Polskich Zbigniew Matkowski, Mariusz Próchniak, Ryszard Rapacki Szkoła Główna Handlowa w Warszawie SCENARIUSZE REALNEJ KONWERGENCJI W UNII EUROPEJSKIEJ – KRAJE EŚW A UE-15 Streszczenie: Referat zawiera omówienie dotychczasowych badań nad konwergencją dochodową krajów Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW) do Europy Zachodniej (UE-15). Nawiązując do naszych wcześniejszych badań, przedstawiamy nowe prognozy zmian luki dochodowej między Polską i pozostałymi krajami EŚW a UE-15. Prognozy (symulacje) wykonujemy w trzech wariantach, różniących się założeniami, horyzontem czasowym i metodą obliczeń. Scenariusz 1 (optymistyczny) jest oparty na ekstrapolacji dotychczasowych trendów rozwojowych z okresu 1993-2012. Scenariusz 2 (umiarkowany) wykorzystuje średniookresową prognozę wzrostu PKB do 2018 r. sporządzoną przez MFW i długookresową prognozę demograficzną Eurostatu. Scenariusz 3 (ostrzegawczy) jest oparty na długookresowej prognozie ekonomicznej i demograficznej Komisji Europejskiej, uwzględniającej spadek liczby ludności i proces starzenia się społeczeństwa; sygnalizujemy w nim możliwość odwrócenia tendencji konwergencyjnych i ponownego zwiększania się luki rozwojowej między EŚW a UE-15. Abstract: The paper discusses the current state of research on income-level convergence of the Central and Eastern European (CEE) countries towards Western Europe (EU-15). Referring to our previous studies, we present new forecasts of changes in the size of the income gap between Poland and the other CEE countries and the EU-15. Forecasts (simulations) are carried out in three variants which differ in terms of assumptions, time horizon, and the method of calculations. Scenario 1 (optimistic) is based on the extrapolation of past development trends in the 19932012 period. Scenario 2 (moderate) incorporates a medium-term GDP growth forecast till 2018 prepared by the IMF and the long-term demographic forecast by Eurostat. Scenario 3 (cautionary) is based on the long-term economic and demographic European Commission’s projection, involving depopulation and the ageing process of the society; under this scenario we point out to the possibility of reversing the hitherto convergence trends that would lead to rising income gaps between the CEE and the EU-15. Słowa kluczowe: konwergencja, wzrost gospodarczy, Unia Europejska, prognozowanie Wstęp Celem tego opracowania jest zbadanie perspektyw dalszej realnej konwergencji między Polską i innymi krajami Europy Środkowo-Wschodniej a krajami Europy Zachodniej, tzn. wyrównywania poziomów rozwoju i zmniejszania luki dochodowej dzielącej te dwie grupy krajów. Interesuje nas przede wszystkim kwestia możliwości i szans dalszego zmniejszania różnicy w poziomie dochodów między Polską a wyżej rozwiniętymi krajami Europy Zachodniej. Jednak problem ten – podobnie jak w naszych wcześniejszych analizach – przedstawiamy w szerszym kontekście regionalnym, obejmującym 10 krajów Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW), które przystąpiły dotąd do Unii Europejskiej (UE-10). Punktem odniesienia jest przeciętny poziom PKB per capita mierzony według parytetów siły nabywczej w 15 krajach Europy Zachodniej, które wcześniej utworzyły Wspólnotę Europejską (UE-15).1 Należy zaznaczyć, że w tym miejscu rozważamy tylko jeden aspekt realnej konwergencji gospodarczej, a mianowicie tendencję do wyrównywania poziomu dochodów. Pojęcie konwergencji, rozumianej jako proces zbliżania się (upodobniania) gospodarek, ma wiele innych aspektów, takich jak upodobnianie się struktur produkcji i struktur organizacyjnych, wyrównywanie poziomu technologii, upodobnianie się instytucji, a nawet wzorców kulturowych, jak również synchronizacja wahań koniunkturalnych. Wszystkie te aspekty i przejawy konwergencji mają wpływ na tempo wzrostu poziomu dochodów i dobrobytu jako ostatecznego celu gospodarowania w wymiarze społecznym. Niniejsze opracowanie składa się z czterech części. W części pierwszej próbujemy wyjaśnić zjawisko konwergencji dochodowej w świetle teorii ekonomii i przedstawiamy krótko wnioski wynikające z wcześniejszych badań empirycznych. W części drugiej przedstawiamy dotychczasowy przebieg konwergencji między dwiema badanymi grupami krajów oraz czynniki określające długookresową dynamikę wzrostu gospodarczego, które mogą podtrzymać procesy konwergencji w ramach Unii Europejskiej, ale mogą też doprowadzić do ich zahamowania bądź nawet odwrócenia. W części trzeciej omawiamy założenia i metodę naszej symulacyjnej prognozy dalszego przebiegu konwergencji między tymi dwiema grupami krajów. W części czwartej przedstawiamy i omawiamy uzyskane wyniki. Na końcu podsumowujemy główne wnioski wypływające z przeprowadzonej analizy. 1. Podstawy teoretyczne i dowody empiryczne Hipoteza konwergencji orzeka, że kraje słabiej rozwinięte rozwijają się szybciej niż kraje wyżej rozwinięte i dzięki 1 Wyodrębniona tutaj grupa UE-15 nie pokrywa się oczywiście ze strefą euro; obejmuje ona 12 krajów z pierwotnego składu strefy euro oraz Wielką Brytanię, Szwecję i Danię. Grupa UE-10 nie obejmuje Chorwacji, która została przyjęta do Unii Europejskiej dopiero w 2013 r. 1 temu zbliżają się do nich stopniowo pod względem poziomu rozwoju, a zwłaszcza przeciętnego poziomu dochodu na 1 mieszkańca. Taki wniosek wynika wprost z neoklasycznych modeli wzrostu gospodarczego, które sugerują, że kraje słabiej rozwinięte, dysponując relatywnie mniejszą ilością kapitału (przy dostatecznej ilości i jakości innych czynników produkcji), oferują wyższą stopę zwrotu z inwestycji, co przyciąga inwestycje zagraniczne, zapewniając większy przyrost kapitału produkcyjnego, a w konsekwencji szybszy wzrost gospodarczy. Wniosek ten jest prawdziwy przy założeniu, że gospodarki rozpatrywanych krajów są otwarte i dysponują zbliżonym poziomem techniki produkcji, kultury organizacyjnej i kwalifikacji pracowników. Model Solowa implikuje istnienie tendencji do wyrównywania poziomów dochodu pod warunkiem, że rozważane gospodarki dążą do tego samego stanu równowagi długookresowej (steady-state). Teoretyczne objaśnienie zjawiska konwergencji na gruncie neoklasycznego modelu wzrostu przedstawili: Sala-i-Martin (1996) oraz Barro, Sala-i-Martin (1992). Inne objaśnienie konwergencji wiąże się z faktem, że nowa technika, powstająca głównie w krajach wysoko rozwiniętych, wymaga ogromnych nakładów na badania i rozwój oraz na wykształcenie i utrzymanie kadry naukowobadawczej. Jednak z chwilą pojawienia się nowych produktów i nowych technologii szybko następuje ich przepływ do pozostałych krajów, stymulowany przez handel międzynarodowy i działalność międzynarodowych korporacji, napływ zagranicznych inwestycji, sprzedaż licencji czy też zwyczajne przechwytywanie, adaptację i imitację cudzych wynalazków. W rezultacie kraje słabiej rozwinięte nie muszą się bezpośrednio angażować w tworzenie innowacji, lecz korzystają nieodpłatnie lub za stosunkowo niewielką cenę z transferu zagranicznej technologii. Mogą więc przeznaczyć swoje zasoby inwestycyjne na inne cele, w tym na rozbudowę aparatu wytwórczego oraz zwiększanie technicznego uzbrojenia pracy. W ten sposób, korzystając z prawie darmowej technologii, mogą rozwijać się szybciej. Endogeniczne teorie wzrostu – w tym modele Romera i Lucasa – odrzucają założenie o malejących przychodach z kapitału i kwestionują bezpośrednią ujemną zależność między wyjściowym poziomem dochodu per capita a tempem wzrostu gospodarczego. Podkreślają one zdolność krajów wysoko rozwiniętych do kumulacji efektów postępu technicznego, a jednocześnie ograniczoną zdolność krajów słabo rozwiniętych do efektywnej absorpcji nowych wynalazków (jedną z przeszkód może być brak wykwalifikowanej kadry pracowników i odpowiednio rozwiniętej sieci lokalnych kooperantów). Niektóre endogeniczne modele wzrostu wręcz wykluczają możliwość konwergencji sugerując, że tempo wzrostu gospodarczego może rosnąć wraz ze wzrostem poziomu dochodu. Istnieją także różnice poglądów na temat wpływu procesów globalizacji i integracji gospodarczej na tendencję do wyrównywania poziomów rozwoju. Podczas gdy tradycyjna teoria handlu międzynarodowego (np. Viner 1950) wskazywała, że rozszerzająca się wymiana i integracja gospodarcza prowadzi jednoznacznie do zbliżania się poziomów i wzorców rozwoju, niektóre nowsze teorie (zwłaszcza odwołujące się do tzw. nowej geografii ekonomicznej (Krugman 1991)) przestrzegają, iż integracja i globalizacja może również powodować utrwalanie istniejących struktur produkcji i kierunków specjalizacji, a w rezultacie zwiększanie różnic dochodowych pomiędzy współpracującymi krajami. Podobną sugestię zawierają niektóre nowe teorie wzrostu gospodarczego zwracające uwagę na hermetyczność nowoczesnych technologii oraz na negatywne skutki zjawiska zwanego „drenażem mózgów”, czyli odpływu wykwalifikowanych kadr z krajów słabo rozwiniętych. Literatura empiryczna na temat realnej konwergencji w Unii Europejskiej – także w układzie: nowe i stare kraje Unii, strefa euro i pozostałe kraje Unii lub kraje EŚW i kraje Europy Zachodniej – jest obfita i nie sposób dokonać w tym miejscu (przy ograniczonej objętości tego tekstu) nawet skróconego jej przeglądu. Obszerny przegląd piśmiennictwa z tego zakresu, ze szczególnym uwzględnieniem badanej tutaj relacji między krajami EŚW i Europą Zachodnią, zawiera niedawna nasza publikacja (Matkowski, Próchniak, Rapacki 2013). Z najważniejszych pozycji piśmiennictwa zagranicznego poświęconych bezpośrednio badaniu procesów wyrównywania dochodów między nowymi i starymi krajami Unii można wymienić dwa raporty EEAG (2004) i Komisji Europejskiej (2009) oraz prace analityczne takich autorów jak: Kaitila i in. (2007), Schadler i in. (2006), Vamvakidis (2009), Iancu (2009), Marelli i Signorelli (2010), Halmai i Vásáry (2010), Tatomir i Alexe (2011), Niebuhr i Schlitte (2009), Czasonis i Quinn (2010), Alexe (2012), Kulhánek (2012), Staňisić (2012), Borsi i Metiu (2013). Z prac polskich autorów na temat konwergencji gospodarczej w ramach Unii Europejskiej, a w szczególności między Polską i innymi krajami EŚW a strefą euro i Europą Zachodnią na uwagę w omawianym tutaj kontekście zasługują przede wszystkim prace: Growiec (2005), Siwiński (2007, 2009), Soszyńska (2008), Wolszczak-Derlacz (2009), Batóg (2010), Adamczyk i Łojewska (2011), Stawicka (2012), Walczak (2012), Grzelak i Kujaczyńska (2013), jak również kilka książek poświęconych problematyce konwergencji (m.in. Rapacki 2009). W badaniach tych, prowadzonych przy użyciu różnych metod i obejmujących różne okresy oraz grupy krajów, potwierdzone zostało zjawisko konwergencji dochodowej w Unii Europejskiej, a w szczególności tendencja do wyrównywania dochodów pomiędzy nowymi i starymi krajami Unii. Przebadane zostały również główne mechanizmy procesu konwergencji oraz czynniki pobudzające i hamujące ten proces. Oceniane były także perspektywy dalszej konwergencji, przy różnych założeniach co do przyszłego wzrostu gospodarczego w obrębie Unii. W ostatnim czasie coraz częściej zwraca się uwagę na tendencje dywergencyjne w obrębie Unii Europejskiej – zarówno pomiędzy krajami o różnych poziomach rozwoju i różnych strukturach gospodarczych, jak i w układzie regionalnym (np. Alexe 2012, Monfort i in. 2013, Głodowska 2012, Mucha 2012). Nasze własne badania nad konwergencją krajów Europy Środkowo-Wschodniej do Europy Zachodniej (zob. wykaz bibliografii podanej na końcu tego opracowania), prowadzone w systematyczny sposób od 2003 r., potwierdziły występowanie umiarkowanej tendencji do wyrównywania poziomu dochodów w obrębie całej Unii Europejskiej oraz znacznie bardziej wyraźną tendencję do zbliżania się gospodarek nowych i starych członków Unii, tzn. do wyrównywania poziomów dochodu między krajami EŚW i krajami Europy Zachodniej. Określone zostały podstawowe 2 parametry tego procesu (w tym współczynniki zbieżności i )2 oraz przebadane zostały przy użyciu metod ekonometrycznych najważniejsze determinanty tego procesu. Wielokrotnie podejmowane były również próby prognozowania dalszego przebiegu konwergencji dochodowej zarówno wśród krajów EŚW, jak i pomiędzy krajami EŚW a Europą Zachodnią, przy różnych założeniach co do dalszego rozwoju obu tych grup. 2. Dotychczasowy przebieg i perspektywy konwergencji Chociaż uśrednione tempa wzrostu gospodarczego krajów Europy Środkowo-Wschodniej (UE-10) i Europy Zachodniej (UE-15) sugerują występowanie tendencji do konwergencji między tymi grupami krajów w całym okresie od początku transformacji, to zjawisko stopniowego wyrównywania poziomów dochodu między tymi grupami wystąpiło na dobre dopiero w drugiej połowie lat 1990-tych i uległo wzmocnieniu w okresie poprzedzającym akcesję krajów EŚW do Unii oraz bezpośrednio po jej rozszerzeniu. Z danych przytoczonych w tabeli 1 wynika, że w pierwszej dekadzie transformacji jedynie dwa kraje tego regionu – Polska i Słowenia – rozwijały się szybciej niż, średnio biorąc, kraje Europy Zachodniej. Trzy republiki bałtyckie oraz Bułgaria i Rumunia nie zanotowały w przekroju całej tej dekady żadnego wzrostu realnego PKB lub nawet odnotowały jego spadek. Dopiero w drugiej dekadzie transformacji, w latach 2000-2010, wszystkie kraje tej grupy wyraźnie przyspieszyły swój wzrost gospodarczy, osiągając stosunkowo wysokie tempa wzrostu PKB, 2-4 razy wyższe niż Europa Zachodnia. Dzięki temu proces skracania dystansu rozwojowego i zmniejszania luki dochodowej między tymi dwiema grupami krajów, rozpoczęty około 1995 r., uległ przyspieszeniu. Tendencja ta została jednak zahamowana w latach 2008-2009 w wyniku globalnego kryzysu, kiedy to wszystkie kraje omawianej grupy – z wyjątkiem Polski – doznały głębokiej recesji, przeważnie znacznie dłuższej i głębszej (zwłaszcza w trzech krajach bałtyckich) w porównaniu ze spadkiem zagregowanego PKB w Europie Zachodniej. Tabela 1. Tempa wzrostu PKB i wielkość luki dochodowej w krajach EŚW w stosunku do Europy Zachodniej w latach 1990-2012 Kraje Polska Bułgaria Czechy Estonia Litwa Łotwa Rumunia Słowacja Słowenia Węgry UE-15 Tempo wzrostu PKB (% średnio rocznie) 1990-2000 2000-2010 4,7 4,3 –1,1 4,8 1,1 3,8 0,4 4,6 –2,5 5,3 –1,5 4,8 –0,6 5,0 1,9 5,4 2,7 3,3 1,0 2,2 2,0 1,3 Luka dochodowa (PKB per capita wg PSN, UE-15 = 100) 1990 35 43 73 52 58 51 32 58 68 54 100 1995 37 28 66 31 30 27 28 41 64 44 100 2000 42 24 62 39 35 31 23 43 70 47 100 2005 46 34 72 56 50 45 32 55 80 57 100 2010 57 40 73 58 56 50 43 66 77 59 100 2012 60 43 72 63 64 56 45 68 75 60 100 Źródło: World Bank, World Development Indicators Database, databank.worldbank.org; Eurostat Database, ec.europa.eu/eurostat; IMF, World Economic Outlook Database, www.imf.org. Obliczenia własne. Druga część tabeli 1 pokazuje kształtowanie się w poszczególnych krajach EŚW w okresie od 1990 r. relatywnego poziomu PKB per capita według PSN, mierzącego rozmiary luki dochodowej względem przeciętnego poziomu tego wskaźnika w UE-15. Jak widać z tych danych, w większości krajów EŚW tendencja do zmniejszania luki dochodowej w stosunku do Europy Zachodniej pojawiła się dopiero w drugiej połowie lat 1990-tych (w przypadku Bułgarii i Rumunii jeszcze później) i utrzymywała się do wybuchu globalnego kryzysu. Tendencja ta została przerwana w okresie recesji lat 2008-2009. W latach 2010-2011, po wyjściu z recesji, większość krajów tego regionu zdołała odrobić poniesione straty, jednak rok 2012 przyniósł podobne osłabienie procesu konwergencji w związku z zahamowaniem wzrostu lub spadkiem produkcji w większości krajów EŚW pod wpływem recesji w strefie euro. W rezultacie tylko kilka krajów EŚW zdołało w ciągu pięciu ostatnich lat (2007-2012) znacząco zmniejszyć dystans dochodowy dzielący je od Europy Zachodniej. Największy postęp pod tym względem poczyniła Polska, zmniejszając rozmiary luki dochodowej w stosunku do przeciętnego poziomu PKB per capita w UE-15 o 10 punktów procentowych. Należy jednak zauważyć, iż postęp osiągnięty przez Polskę oraz niektóre inne kraje EŚW (zwłaszcza kraje bałtyckie) w ostatnich pięciu latach nie był bynajmniej efektem szczególnie wysokiej dynamiki wzrostu tych krajów, lecz przede wszystkim wynikiem stagnacji bądź spadku produkcji w Europie Zachodniej w okresie globalnego kryzysu i późniejszych zawirowań w strefie euro (średnioroczne tempo wzrostu PKB w UE-15 w latach 2007-2012 było ujemne i wyniosło – 1,1%). Pomimo tego trzy kraje omawianej grupy – Czechy, Słowenia i Estonia – nie zdołały w tym okresie poprawić swojej pozycji w stosunku do Europy Zachodniej pod względem poziomu PKB per capita. Tendencja do zbliżania się krajów EŚW do poziomu dochodów Europy Zachodniej, która ujawniła się najwyraźniej w latach 1995-2005, nie jest w żadnym razie zagwarantowana na przyszłość. Z faktu, że gospodarka polska – podobnie Współczynnik zbieżności pokazuje tempo konwergencji przy założeniu zbliżania się do wspólnego stanu ustalonego, a współczynnik weryfikuje istnienie zbieżności w kategoriach odchylenia standardowego. 2 3 jak gospodarki pozostałych krajów EŚW – rozwijała się dotąd szybciej niż większość gospodarek Europy Zachodniej i dzięki temu zmniejszała dystans dzielący ją od wyżej rozwiniętych krajów Unii Europejskiej, nie wynika bynajmniej, że tendencja ta utrzyma się także w przyszłości. Zjawisko konwergencji gospodarczej w ramach Unii Europejskiej – stymulowane przez wspólną politykę integracyjną, wspartą pomocą finansową i przepływem czynników produkcji oraz technologii – daje się oczywiście wyjaśnić na gruncie teorii ekonomii, lecz w żadnym razie nie jest obiektywnym prawem ekonomicznym. Możliwość wyrównywania wzwyż poziomów rozwoju w obrębie ugrupowania integracyjnego, jakim jest Unia Europejska, jest wielką szansą dla krajów słabiej rozwiniętych, lecz jej urzeczywistnienie wymaga od nich samych dużego wysiłku, a od bogatszych i wyżej rozwiniętych krajów dobrej woli oraz pomocy świadczonej w imię wspólnych interesów rozwojowych w ramach konsekwentnej polityki spójności. Nasze wcześniejsze analizy trendów i czynników wzrostu gospodarczego w krajach EŚW (np. Matkowski 2010a, Rapacki i Próchniak 2010, 2012) wskazują, iż kraje te są w stanie zachować przewagę nad głównymi krajami Europy Zachodniej pod względem dynamiki wzrostu gospodarczego przynajmniej w obecnym dziesięcioleciu, rozwijając się w dającym się utrzymać i względnie stabilnym tempie 2-4% rocznie. Kraje te posiadają bowiem duże zasoby nie w pełni wykorzystanego kapitału fizycznego i ludzkiego oraz duże możliwości dalszego wzrostu wydajności pracy poprzez szersze zastosowanie nowoczesnych technologii i nowych rozwiązań organizacyjnych. Dysponują przy tym znacznymi rezerwami dobrze wykształconej i relatywnie taniej siły roboczej oraz znacznymi zasobami ziemi i surowców, które powinny przyciągać nadal krajowe i zagraniczne inwestycje. Wykorzystując lepiej posiadane zasoby oraz tworząc nowe, kraje te mogą utrzymać w obecnej dekadzie przewagę w stosunku do Europy Zachodniej pod względem dynamiki wzrostu gospodarczego, choć niekoniecznie tak znaczną jak w minionym dziesięcioleciu. Jednak faktyczne tempo wzrostu produkcji w krajach EŚW będzie limitowane chłonnością rynków eksportowych, zwłaszcza w Europie Zachodniej, oraz konkurencyjnością wytwarzanych wyrobów. Dlatego prognozy wzrostu gospodarczego krajów EŚW – przynajmniej średnioterminowe – nie mogą być wyprowadzane jedynie z analizy czynników podażowych, określających dynamikę potencjalnej produkcji, lecz muszą uwzględniać ograniczenia popytowe oraz rosnącą konkurencję zarówno na rynku krajowym, jak i na rynkach zagranicznych. W szczególności, prognozy te muszą uwzględniać ograniczenia wynikające z niskiej dynamiki wzrostu gospodarczego w Europie Zachodniej. W dłuższym okresie utrzymanie przez kraje EŚW przewagi nad krajami Europy Zachodniej pod względem dynamiki wzrostu gospodarczego będzie jednak coraz trudniejsze. Po pierwsze, ujawnią się bariery podażowe wynikające z niedostatecznej akumulacji, słabnącego dopływu zagranicznych inwestycji oraz odpływu najbardziej wartościowej części siły roboczej (ludzi młodych i wykwalifikowanych). Po drugie, strumień funduszy pomocowych płynących z Unii Europejskiej, który stymulował dotąd wzrost gospodarczy w tej grupie krajów, zacznie niebawem słabnąć, a na dłuższą metę może przekształcić się w odpływ finansowy netto. Po trzecie, poważnym ograniczeniem wzrostu od strony popytowej – zwłaszcza dla krajów małych i najbardziej otwartych – będzie słaba, ogólnie biorąc, dynamika produkcji i popytu na rynkach Europy Zachodniej oraz trwające nadal perturbacje finansowe w strefie euro. Po czwarte i najważniejsze, w obecnym dwudziestoleciu i w dalszej perspektywie z rosnącą ostrością ujawnią się demograficzne bariery wzrostu gospodarczego, w postaci zmniejszającego się przyrostu naturalnego, spadku ogólnej liczby ludności i postępującego procesu starzenia się ludności. Te niekorzystne zmiany demograficzne wystąpią w zasadzie w całej Europie, lecz będą najbardziej intensywne w niektórych krajach tego regionu i wzmacniane poprzez odpływ młodych ludzi w wieku produkcyjnym. Właśnie ograniczenia wzrostu gospodarczego wynikające z niekorzystnych zmian demograficznych mogą okazać się największym zagrożeniem dla dalszego rozwoju krajów EŚW oraz czynnikiem, który może zahamować tendencję do konwergencji, a nawet doprowadzić do jej odwrócenia. Taką właśnie ewentualność ukazuje ostrzegawczy wariant naszej prognozy dotyczącej dalszego przebiegu konwergencji między krajami EŚW i krajami Europy Zachodniej, oparty na długookresowej prognozie wzrostu gospodarczego krajów Unii Europejskiej do 2060 r. Prognoza ta, przedstawiona w najnowszym raporcie Komisji Europejskiej (European Commission 2012), została oparta na gruntownej analizie zmian demograficznych, a zwłaszcza procesów starzenia się ludności oraz spadku ogólnej liczby ludności w wielu krajach Unii Europejskiej. Zgodnie z tą prognozą, w ciągu 50 lat okresu 2010-2060 liczba ludności w Polsce skurczy się z 38,2 mln do 32,6 mln, co oznacza spadek o prawie 15%. Odsetek ludności w wieku produkcyjnym zmniejszy się o 1/4, a odsetek populacji w wieku starszym (powyżej 64 lat) zwiększy się o blisko 2/3. Stopa obciążenia ludności pracującej utrzymaniem dzieci oraz osób starszych wzrośnie mniej więcej dwukrotnie. Tymczasem wskaźnik aktywności zawodowej oraz stopa zatrudnienia wzrosną w bardzo niewielkim stopniu. Saldo zewnętrznego dopływu i odpływu siły roboczej będzie dla Polski nadal ujemne. Wielkość zatrudnienia od 2015 r. będzie wykazywać tendencję spadkową i w skali całego okresu do 2060 r. ogólny poziom zatrudnienia w kraju obniży się o 1/3. Czynnikiem kompensującym spadek zatrudnienia będzie umiarkowany wzrost wydajności pracy, lecz jego tempo będzie systematycznie maleć. Rezultatem tych niekorzystnych zmian demograficznych będzie postępujący spadek tempa wzrostu realnego PKB, z 4,3% w 2010 r. do 2,0% w 2020 r., 1,5% w 2030 r., około 1,0% w 2040 r. i 0,5% w latach 2050 i 2060. Równoczesny spadek liczby ludności zniweluje częściowo wpływ gasnącego wzrostu produkcji na kształtowanie się PKB per capita, jednak tempo wzrostu tego ostatniego wskaźnika będzie bardzo niskie (w granicach 1-2% w skali rocznej) i, poczynając od 2020 r., także malejące. W konfrontacji z prognozą wzrostu gospodarczego krajów Europy Zachodniej, wyprowadzoną z tego samego źródła, oznaczać to będzie stopniowe zwalnianie tempa konwergencji dochodowej w stosunku do Europy Zachodniej aż do całkowitego odwrócenia tej tendencji i ponownego przejścia ku dywergencji około 2045 r. Podobne procesy, stawiające pod znakiem zapytania długookresowe perspektywy dalszej konwergencji dochodowej 4 między Europą Środkowo-Wschodnią i Europą Zachodnią, mogą wystąpić – zgodnie z tą prognozą – we wszystkich pozostałych krajach EŚW, może z wyjątkiem Bułgarii. 3. Założenia i metoda prognozy Punktem wyjścia naszych symulacyjnych prognoz dalszego przebiegu konwergencji (lub dywergencji) jest szacunek wyjściowej luki dochodowej między krajami UE-10 i grupą UE-15, mierzonej relacją PKB per capita, oraz zakładane tempa wzrostu PKB (lub PKB per capita) w okresie objętym prognozą. W tym badaniu za podstawę przyjmujemy lukę dochodową istniejącą w 2012 r. (w scenariuszu 3 – 2010 r.), mierzoną relacją PKB per capita, liczonego według siły nabywczej walut. Podawane okresy wymagane do zamknięcia luki dochodowej liczone są od tego wyjściowego punktu czasowego. Przy obliczaniu długości okresu niezbędnego do likwidacji luki dochodowej korzystamy z następującego wzoru: t t X 1 g 100 1 h , gdzie: X – wyjściowy poziom PKB per capita w kraju UE-10 (mierzony w stosunku do średniej dla UE-15 = 100), g – zakładane średnioroczne tempo wzrostu PKB per capita kraju UE-10, h – zakładane średnioroczne tempo wzrostu PKB per capita obszaru UE-15, t – liczba lat niezbędnych do osiągnięcia przez dany kraj UE-10 średniego poziomu PKB per capita obszaru UE-15. Celem obliczeń jest znalezienie wartości zmiennej t, zgodnie ze wzorem: ln X ln 100 . t ln 1 h ln 1 g W scenariuszu 2, zakładającym określone przyszłe tempo wzrostu PKB ogółem, wzór ten jest stosowany po odpowiednim przekształceniu, z uwzględnieniem przewidywanego tempa wzrostu liczby ludności, w celu uzyskania wynikającego z tego tempa wzrostu PKB per capita. Trzeba zauważyć, że zgodnie z algorytmem konwergencji szybkość procesu „doganiania” oraz długość okresu niezbędnego do wyrównania poziomu dochodów zależy od relacji tempa wzrostu jednej i drugiej grupy krajów, ale zależność ta nie jest wprost proporcjonalna. Dla przyspieszenia procesu konwergencji nie wystarczy przyspieszenie wzrostu gospodarczego w krajach słabiej rozwiniętych; konieczne jest zwiększenie relacji między tempami wzrostu obydwu grup krajów. Z drugiej strony, gdyby tempo wzrostu obydwu grup zmalało w przyszłości np. o połowę w stosunku do dotychczasowych trendów, to okres niezbędny do wyrównania poziomu dochodów uległby znacznemu wydłużeniu. Bardzo ważną kwestią związaną z międzynarodowymi porównaniami poziomu dochodów jest problem doboru właściwych przeliczników walut, uwzględniających różnice cen oraz rzeczywistą siłę nabywczą pieniądza. Międzynarodowe porównania dochodu narodowego (lub PKB) przypadającego na 1 mieszkańca są dokonywane zazwyczaj z uwzględnieniem siły nabywczej walut na rynkach poszczególnych krajów i istniejących różnic cen, tzn. według parytetów siły nabywczej walut (PSN). Dla krajów Unii Europejskiej coroczne szacunki PKB per capita według PSN podaje Eurostat. Szacunki te do niedawna były podawane w wartościach absolutnych wyrażonych w euro, ale od kilku lat są ujmowane jedynie w formie relacji do przeciętnego poziomu PKB per capita w Unii Europejskiej (UE-27 = 100), a w przedstawianych dalej scenariuszach konwergencji są przeliczane w stosunku do przeciętnego poziomu tego wskaźnika w krajach Europy Zachodniej (UE-15 = 100). Wielu ekonomistów jest zdania, że parytety siły nabywczej walut, przyjmowane w porównaniach międzynarodowych (szacowane przez Bank Światowy, MFW i Eurostat), zawyżają wielkość dochodu narodowego i dochodu per capita dla niektórych krajów słabiej rozwiniętych, w tym krajów EŚW.3 Problem adekwatności przeliczników walut stosowanych w międzynarodowych porównaniach dochodu narodowego ma zasadnicze znaczenie w badaniach nad konwergencją. Można się dziwić, że autorzy dokonujący takich porównań przechodzą przeważnie nad tą kwestią do porządku dziennego, przyjmując bez zastrzeżeń szacunki PKB per capita według PSN, podawane przez uznane źródła statystyki międzynarodowej. Nieadekwatne przeliczniki walut mogą bowiem zniekształcać relacje poziomu dochodów między porównywanymi krajami, prowadząc do mylnych ocen dotyczących wielkości różnic w aktualnych poziomach dochodów i błędnych ocen dotyczących długości okresu niezbędnego do likwidacji tych różnic. Z tego względu w naszych wcześniejszych analizach konwergencji dochodowej w obrębie Unii Europejskiej i w innych grupach krajów prognozy konwergencji były zazwyczaj sporządzane w dwóch wersjach kalkulacyjnych: przy wyjściowym i docelowym poziomie PKB per capita mierzonym według parytetów siły nabywczej (PSN) i alternatywnie – według bieżących kursów walutowych (BKW). W tym opracowaniu, dla zachowania większej przejrzystości przedstawianych prognoz, oceny dotyczące rozmiarów wyjściowej luki dochodowej oraz tempa jej zmniejszania będą dotyczyły wartości PKB per capita liczonej według PSN; alternatywne szacunki rozmiarów luki 3 W tym badaniu sprawą zasadniczą jest adekwatność szacunków względnego poziomu PKB per capita według PSN podawanych dla poszczególnych krajów UE przez Eurostat (w nomenklaturze Eurostatu: PPS – purchasing power standard), na których oparta jest nasza estymacja wyjściowej luki dochodowej. Wartości liczbowe tych wskaźników podawane w statystyce Eurostatu podlegają niekiedy znacznym i nie zawsze objaśnionym zmianom. Na przykład, ostatnio zasadniczo skorygowany został szereg czasowy tego wskaźnika dla Litwy, w wyniku czego kraj ten pod względem wielkości PKB per capita wysunął się nie tylko przed Polskę i Węgry, lecz również wyprzedził Estonię (tego ostatniego nie potwierdzają jednak równoległe szacunki PKB per capita według PSN podawane w dolarach przez MFW). Korekta ta tłumaczy też różnice w wielkości luki dochodowej dla Litwy występujące w tabelach 1 i 4. 5 dochodowej liczonej według BKW i wynikające z tego długości okresów „doganiania” traktujemy jako wielkości kontrolne.4 Nie można jednak wykluczyć, że podawane przez Eurostat szacunki PKB per capita według PSN dla krajów EŚW są – ogólnie biorąc – zawyżone, a rzeczywiste rozmiary obecnych różnic dochodowych w stosunku do Europy Zachodniej są znacznie większe. Dlatego podawane niżej oceny dotyczące długości okresu niezbędnego do likwidacji luki dochodowej, oparte na relatywnej wielkości PKB per capita liczonej według PSN, należy traktować jako minimalne, a szacunki dotyczące wyjściowej i docelowej luki dochodowej – jako maksymalne. W naszych obliczeniach pomijamy nie dający się przewidzieć wpływ zmian cen i kursów walutowych na wyrównywanie realnych dochodów, tzn. rachunek prowadzimy według siły nabywczej walut w roku wyjściowym. Gdyby uwzględnić prawdopodobne dalsze zmniejszanie się w przyszłości różnic cen między krajami EŚW i krajami Europy Zachodniej, to wyniki obliczeń byłyby z pewnością mniej korzystne dla tej pierwszej grupy krajów. Prognozę (czy raczej symulację) zamykania luki dochodowej sporządzamy w trzech wariantach, według trzech scenariuszy odzwierciedlających różne założenia co do dalszego rozwoju gospodarczego Polski i pozostałych krajów EŚW (tzn. grupy UE-10) oraz dalszego rozwoju grupy UE-15, reprezentującej Europę Zachodnią. Pierwszy wariant (scenariusz 1) ma charakter ekstrapolacyjny i opiera się na założeniu, że poszczególne kraje UE10 oraz grupa UE-15 jako całość utrzymają w przyszłości średnioroczne tempa wzrostu PKB per capita notowane w okresie 1993-2012, tzn. w całym dotychczasowym przebiegu transformacji systemowej z wyłączeniem szokowych zmian na początku okresu transformacji. Ten wariant nawiązuje do naszych wcześniejszych analiz, obejmujących cały okres transformacji, lecz zawiera nową estymację okresu „doganiania”, opartą na zaktualizowanych danych. Drugi wariant (scenariusz 2) zakłada, że w latach 2012-2018 kraje UE-10 i grupa UE-15 jako całość będą rozwijać się zgodnie z najnowszą średnioterminową prognozą dynamiki PKB podawaną przez MFW, a poczynając od 2020 r. zgodnie z nieco skorygowaną prognozą MFW dotyczącą tempa wzrostu PKB w 2018 r.; dane za 2019 r. zostały dołączone za pomocą interpolacji.5 Założone tempa wzrostu PKB zostały następnie przekształcone w tempa wzrostu PKB per capita poprzez uwzględnienie przewidywanych zmian liczby ludności, zgodnie z prognozą demograficzną Eurostatu do 2060 r. Trzeci wariant (scenariusz 3) jest całkowicie nowy. Opiera się on na długookresowej prognozie ekonomicznej i demograficznej Komisji Europejskiej (European Commission 2012), podającej prognozowane tempa wzrostu PKB per capita do 2060 r. (w przedziałach pięcioletnich – puste miejsca w obrębie każdego przedziału wypełniono przez interpolację), wyprowadzone z analizy trendów demograficznych i opartej na niej prognozy wzrostu potencjalnego PKB.6 Procedurę obliczeń wykonanych przy opracowaniu tej prognozy omawiamy szerzej w części przedstawiającej uzyskane wyniki. W odróżnieniu od wariantu 1, który ma charakter czysto ekstrapolacyjny i opiera się na założeniu utrzymania w przyszłości długookresowej dynamiki wzrostu gospodarczego notowanej w poprzednich kilkunastu latach, warianty 2 i 3 mają charakter analityczny. Opierają się one na określonych założeniach co do przewidywanej dynamiki wzrostu gospodarczego oraz ścieżek dojścia do docelowych trajektorii stabilnego wzrostu. Scenariusz przyjmowany w wariancie 1 jest, ogólnie biorąc, bardziej optymistyczny w porównaniu z wariantem 2, zarówno jeśli chodzi o zakładane tempa wzrostu krajów EŚW, jak i długość okresu niezbędnego do zamknięcia luki dochodowej. Obydwa warianty analityczne (scenariusz 2 i 3) uwzględniają explicite czynnik demograficzny, niezwykle ważny w długookresowych prognozach, a przede wszystkim przewidywane zmniejszanie się liczby ludności w krajach EŚW i proces jej starzenia się. Spadek liczby ludności będzie różnicować dynamikę PKB per capita w stosunku do dynamiki PKB ogółem, działając ogólnie w kierunku przyspieszenia tendencji do wyrównywania poziomu dochodów. Jednocześnie jednak procesy starzenia się społeczeństw będą osłabiały tempo wzrostu gospodarczego. Efektem netto zmian demograficznych według scenariusza 3 będzie postępujące osłabienie tendencji konwergencyjnych między badanymi grupami krajów i powrót do dywergencji, znanej z okresu sprzed transformacji. 4 Jak dalece wartości PKB per capita dla krajów EŚW różnią się w zależności od tego, czy są liczone według parytetów siły nabywczej czy według bieżących kursów walutowych, pokazuje następujące zestawienie. Relacja tego wskaźnika w poszczególnych krajach EŚW w stosunku do jego przeciętnego poziomu w krajach Europy Zachodniej (UE-15 = 100), mierząca relatywny poziom dochodu i rozmiary luki dochodowej w 2012 r., kształtowała się następująco (pierwsza liczba pokazuje wskaźnik PKB per capita liczony wg PSN, a druga – wg BKW): Bułgaria – 44 (16), Czechy – 73 (43), Estonia – 64 (38), Litwa – 65 (32), Łotwa – 57 (32), Polska – 60 (29), Rumunia – 45 (18), Słowacja – 69 (39), Słowenia – 76 (51), Węgry – 61 (29). Jak z tego widać, względny poziom dochodu liczony wg BKW jest o 3064% niższy od poziomu dochodu liczonego wg PSN, a rozmiary luki dochodowej są odpowiednio większe. Przy tym różnica między tymi dwiema wielkościami jest z reguły tym większa, im niższy poziom rozwoju i dochodu w danym kraju. 5 W przypadku Polski zamiast prognozowanego przez MFW na 2018 r. tempa wzrostu PKB wynoszącego 3.7% przyjęto (nieco ostrożniej) docelowe tempo wzrostu równe 3.5%; w przypadku Węgier podniesiono do 2.0% zbyt konserwatywny naszym zdaniem szacunek prognostyczny MFW, wynoszący 1.6%. 6 Dane źródłowe zawarte w tej prognozie nie pozwalają dokładnie wyznaczyć tempa wzrostu dla grupy UE-15 w składzie określonym w tym opracowaniu. Punktem odniesienia w naszych obliczeniach są w tym przypadku projekcje tempa wzrostu PKB per capita dla strefy euro (UE-17) – przy dopuszczalnym założeniu, że średnie roczne tempa wzrostu UE-15 i UE-17 nie różnią się od siebie. Natomiast przy pomiarze wyjściowej luki dochodowej – zarówno w tym scenariuszu, jak i w dwóch poprzednich – punktem odniesienia był przeciętny poziom PKB per capita w obrębie grupy UE-15 zgodnie z jej składem przyjętym w tym opracowaniu, obliczony przez nas poprzez zważenie odpowiednich wskaźników dla poszczególnych krajów liczbą ludności. 6 W rzeczywistości w naszym badaniu testowane były jeszcze inne warianty prognozy – zarówno o charakterze ekstrapolacyjnym, jak i analitycznym. Wspomnimy o nich przy omawianiu wyników uzyskanych w trzech podstawowych wariantach. Wszystkie dane wykorzystane w tym opracowaniu pochodzą z następujących źródeł: Komisja Europejska, Eurostat, Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Źródła te zostały wskazane bliżej w bibliografii. 4. Scenariusze konwergencji Przedstawione poniżej trzy możliwe warianty dalszego przebiegu konwergencji dochodowej oparte są na omówionych wyżej trzech scenariuszach dalszego wzrostu gospodarczego w Polsce i w pozostałych krajach EŚW oraz w grupie UE15 jako całości, reprezentującej Europę Zachodnią: 1) wariant optymistyczny (wyjściowy), 2) wariant umiarkowany (pośredni), 3) wariant pesymistyczny (ostrzegawczy). Scenariusz 1 Scenariusz 1 (tabela 2) jest prostą ekstrapolacją dotychczasowych trendów wzrostu gospodarczego, zakładającą utrzymanie w przyszłości przez kraje UE-10 i grupę UE-15 jako całość średniorocznego tempa wzrostu PKB per capita notowanego w okresie 1993-2012. Przy tym założeniu i przy przyjęciu za podstawę obliczeń luki dochodowej istniejącej w 2012 r., mierzonej poziomem PKB per capita liczonym według PSN, poszczególne kraje UE-10 potrzebują od 12 do 47 lat, aby osiągnąć przeciętny poziom dochodów w UE-15. Według tego scenariusza, zakładającego utrzymanie dotychczasowej długookresowej dynamiki wzrostu gospodarczego, istniejącą lukę dochodową w stosunku do Europy Zachodniej najszybciej mogłyby zlikwidować trzy kraje bałtyckie: Litwa, Łotwa i Estonia, a także Słowacja, które - utrzymując dotychczasowe tempo wzrostu PKB per capita - mogłyby osiągnąć poziom dochodów porównywalny z Europą Zachodnią w ciągu 12-14 lat. Polska potrzebowałaby na to – licząc od 2012 r. – 16 lat, tzn. mogłaby osiągnąć przeciętny poziom PKB per capita istniejący w Europie Zachodniej jeszcze przed 2030 r. Dla Czech i Słowenii wymagany okres wynosi odpowiednio 16 i 18 lat. W dużo gorszej sytuacji znalazłyby się dwa kraje najbardziej opóźnione w rozwoju w tej grupie: Bułgaria i Rumunia, które mogłyby osiągnąć przeciętny poziom dochodu notowany w krajach UE-15 dopiero za 38 i 41 lat. Jednak w najgorszym położeniu byłyby Węgry, które utrzymując bardzo niską dynamikę wzrostu notowaną w minionym dwudziestoleciu mogłyby „dogonić” Europę Zachodnią dopiero za 47 lat. Tabela 2. Zamykanie luki dochodowej – scenariusz 1 Kraj Luka dochodowa w 2012 r. (PKB per capita wg PSN, UE-15 = 100) Polska Bułgaria Czechy Estonia Litwa Łotwa Rumunia Słowacja Słowenia Węgry UE-15 Źródło: Obliczenia własne (databank.worldbank.org). 60 43 72 63 64 56 45 68 75 60 100 oparte na danych Tempo wzrostu PKB per capita w % (średnia z lat 1993-2012) Czas potrzebny do osiągnięcia średniego poziomu dochodów w UE-15 (w latach, od 2012 r.) 4,4 3,5 2,9 4,8 5,0 5,6 3,2 4,3 2,8 2,3 1,2 Eurostatu (ec.europa.eu/eurostat) 16 38 20 13 12 14 41 13 18 47 x i Banku Światowego Należy zaznaczyć, że wszystkie te obliczenia były prowadzone przy przyjęciu za podstawę wyjściowego poziomu PKB per capita w 2012 r. liczonego według PSN. Gdyby za bazę estymacji przyjąć wyjściową wartość PKB per capita liczoną według bieżących kursów walutowych, to okres niezbędny do wyrównania poziomu dochodów w stosunku do Europy Zachodniej wydłużyłby się bardzo znacznie: dla krajów bałtyckich i Słowacji wyniósłby on ok. 30 lat, dla Polski – 40 lat, dla Czech i Słowenii – 45-50 lat, dla Bułgarii i Rumunii – 80-90 lat, a dla Węgier – ponad 100 lat. Jak z tego widać, scenariusz 1 można nazwać optymistycznym tylko wówczas, jeśli uznamy, iż prawidłową miarą wyjściowej luki dochodowej jest PKB per capita według PSN (oraz że przyszłe zmiany cen i kursów walut nie wpłyną znacząco na wartość tego przelicznika). Scenariusz 2 W scenariuszu 2 (tabela 3) przyjęto te same ustalenia dotyczące wyjściowej luki dochodowej, lecz kalkulacje długości okresu „doganiania” oparto na założeniu, że wszystkie kraje UE-10 oraz grupa UE-15 jako całość będą się rozwijały w latach 2012-2018 w tempie zgodnym z najnowszą średnioterminową prognozą wzrostu PKB opracowaną przez MFW, a poczynając od 2020 r. - zgodnie z prognozą MFW podaną na 2018 r. (z dwiema autorskimi poprawkami dla Polski i 7 Węgier, odnotowanymi wyżej); dane za 2019 r. zostały wstawione przez interpolację. Przyjęte w ten sposób tempa wzrostu PKB zostały następnie przeliczone na tempa wzrostu PKB per capita z uwzględnieniem prognozy demograficznej do 2060 r., opracowanej przez Eurostat. Logikę tego scenariusza można streścić następująco. W ciągu najbliższych pięciu lat zarówno kraje UE-10, jak i grupa UE-15 przezwyciężą stopniowo skutki globalnego kryzysu oraz obecnych perturbacji w strefie euro, powracając około 2020 r. na swoje ścieżki stabilnego wzrostu (przeważnie niższe niż przed kryzysem). Tempo wzrostu PKB per capita jest wielkością wynikową z podzielenia zakładanej dynamiki produkcji przez przewidywane zmiany liczby ludności. Tabela 3. Zamykanie luki dochodowej – scenariusz 2 Kraj Luka dochodowa w 2012 r. (PKB per capita wg PSN, UE-15 = 100) Tempo wzrostu PKB (w %) 2012-2019 2020- Czas potrzebny do osiągnięcia średniego poziomu dochodów w UE-15 (w latach, od 2012 r.) Polska 60 2,9 3,5 24 Bułgaria 43 3,0 3,5 33 Czechy 72 2,3 3,0 24 Estonia 63 3,4 3,7 19 Litwa 64 3,6 3,8 16 Łotwa 56 4,1 4,0 18 Rumunia 45 2,7 3,5 36 Słowacja 68 3,0 3,6 20 Słowenia 75 3,0 2,0 72 Węgry 60 1,6 2,0 100 UE-15 100 1,2 1,6 x Źródło: Obliczenia własne oparte na danych Eurostatu (ec.europa.eu/eurostat) i MFW (www.imf.org). Pod względem zakresu obliczeń jest to znacznie bardziej złożony wariant prognozy. Może on być też bardziej realistyczny, gdyż nie jest to prosta ekstrapolacja dotychczasowych trendów, lecz analityczna kalkulacja oparta na określonych, dających się uzasadnić założeniach co do dalszej dynamiki PKB oraz na długoterminowej prognozie zmian liczby ludności. Jednak zakładane w tym wariancie przyszłe tempa wzrostu PKB dla krajów EŚW są prawdopodobnie na górnej granicy możliwej do osiągnięcia dynamiki wzrostu gospodarczego w świetle istniejących ograniczeń podażowych i popytowych. Ponadto włączenie prognozy demograficznej służy tutaj jedynie przeliczeniu temp wzrostu PKB ogółem w tempa wzrostu PKB per capita, bez uwzględnienia wpływu zmian demograficznych na dynamikę PKB, co jest oczywistym uproszczeniem. A zatem i ten scenariusz, choć teoretycznie możliwy, może okazać się również trudny do realizacji, zwłaszcza w przypadku krajów, dla których założono dosyć wysokie docelowe tempo wzrostu PKB, rzędu 3-4% rocznie. W tym wariancie prognozy, zwanym umiarkowanym, okres niezbędny do osiągnięcia przez kraje UE-10 średniego poziomu dochodów w UE-15 dla niektórych krajów się wydłuża, a dla innych skraca (w porównaniu z wariantem poprzednim). Na nieco szybsze doścignięcie Europy Zachodniej mogą tu liczyć Bułgaria (33 lata) i Rumunia (36 lat). Jednak dla większości krajów tej grupy okres „doganiania” się wydłuża: dla Litwy, Łotwy i Estonii – do 16-18 lat, dla Słowacji i Czech – do 20 i 24 lat, dla Polski – również do 24 lat. Dla Słowenii i Węgier, dla których przyjęte zostały bardzo niskie docelowe tempa wzrostu PKB (2% rocznie) czas potrzebny do pełnego zamknięcia luki dochodowej wydłuża się wprost niewiarygodnie – odpowiednio do 72 i 100 lat. We wcześniejszych analizach rozważaliśmy także inne scenariusze procesu konwergencji, w tym alternatywny wariant prognozy ekstrapolacyjnej, zakładający utrzymanie dotychczasowego tempa wzrostu PKB per capita z okresu 2000-2010. W tym okresie Polska notowała niższe średnioroczne tempo wzrostu PKB per capita niż w całym okresie od 1993 r., ale grupa UE-15 także rozwijała się wolniej. W konsekwencji długość okresu niezbędnego do zrównania się z grupą UE-15 pod względem poziomu PKB per capita pozostaje dla Polski w zasadzie taka sama jak w wariancie ekstrapolacyjnym omówionym wyżej. Analizowane były również inne warianty prognozy analitycznej, przy odmiennych założeniach dotyczących przyszłego tempa wzrostu krajów UE-10 i UE-15. We wszystkich przeanalizowanych wariantach długość okresu niezbędnego do osiągnięcia przez Polskę średniego poziomu dochodów w UE-15 mierzonego według PSN, liczona od 2010 r., mieści się w przedziale 20-30 lat. Można zatem przyjąć, że we wszelkich realistycznych scenariuszach dalszego rozwoju okres niezbędny do tego, aby Polska zrównała się z UE-15 pod względem poziomu dochodów mierzonego według PSN wynosi co najmniej 20 lat. Za całkowicie nierealne w związku z tym trzeba uznać opinie sugerujące, że Polska może dogonić Europę Zachodnią pod względem poziomu dochodów w ciągu 10 lat. Byłoby to oczywiście możliwe w przypadku, gdyby nasza gospodarka już od zaraz zaczęła rosnąć w tempie 5% rocznie, a kraje UE-15 w ogóle przestały się rozwijać. Taki scenariusz trzeba jednak z góry wykluczyć nie tylko dlatego, że długotrwała stagnacja w Europie Zachodniej jest nieprawdopodobna, lecz również dlatego, że w takiej sytuacji nasza gospodarka, zależna od eksportu na rynki zachodnie i dopływu zagranicznych inwestycji, także nie mogłaby się normalnie rozwijać. Mało prawdopodobna jest też wysuwana przez niektórych autorów sugestia, że – po przeprowadzeniu niezbędnych reform – polska gospodarka 8 może przyspieszyć wzrost gospodarczy nawet do 7-8% rocznie. Bylibyśmy wówczas w stanie dogonić UE-15 w ciągu 10 lat, ale pod warunkiem, że kraje UE-15 zwolniłyby do 1% rocznie. Jest nieprawdopodobne, aby polska gospodarka mogła wkrótce osiągnąć i utrzymać przez wiele lat tak wysokie tempo wzrostu, zwłaszcza w sytuacji, gdyby Europa Zachodnia rozwijała się tak wolno. Dlatego trzeba pogodzić się z faktem, że nadrobienie historycznych opóźnień w rozwoju gospodarczym Polski i zlikwidowanie luki dochodowej dzielącej nas od Europy Zachodniej wymaga dłuższego czasu, choć niekoniecznie tak długiego jak okres 100 lat, który wymieniają niektórzy inni ekonomiści. Scenariusz 3 Podstawą scenariusza 3 (tabela 4) jest długoterminowa prognoza wzrostu gospodarczego krajów członkowskich Unii Europejskiej oraz długoterminowa projekcja demograficzna do 2060 r., opracowana przez Komisję Europejską. Najważniejszym wyznacznikiem przyszłego tempa wzrostu PKB są trendy demograficzne ujęte w tej projekcji. Wynika z niej, że liczba ludności w Polsce będzie się zwiększać do 2020 r., a następnie maleć; przyspieszenie tego spadku nastąpi po 2040 r. Podobne zjawiska wystąpią także w pozostałych krajach EŚW. Natomiast w Europie Zachodniej liczba ludności, zasilanej dalszym dopływem imigrantów (oraz ich licznym potomstwem), będzie wzrastać co najmniej do 2040 r., a jej spadek w następnych 20 latach będzie znacznie mniejszy. Zjawisku temu towarzyszyć będzie szybki proces starzenia się ludności, spadek odsetka ludności pracującej i wzrost obciążenia społeczeństwa kosztami utrzymania osób starszych. Prognoza wzrostu PKB i PKB per capita do 2060 r., podana przez Komisję Europejską, została sporządzona w przedziałach pięcioletnich, przy uwzględnieniu wpływu oczekiwanych zmian demograficznych i ruchów migracyjnych ludności na wzrost gospodarczy. Podstawą do sporządzenia tej prognozy były projekcje demograficzne, określające dynamikę ludności i podaży pracy oraz określone założenia dotyczące dalszego kształtowania się wskaźników aktywności zawodowej, zatrudnienia, czasu pracy oraz dynamiki wydajności pracy. Prognoza ta dotyczy przewidywanej dynamiki potencjalnego PKB i nie uwzględnia wpływu ograniczeń popytowych. Pominięcie popytowych ograniczeń wzrostu gospodarczego nie zmienia jednak zasadniczo najważniejszych ustaleń dotyczących procesu konwergencji między krajami UE-10 i UE-15, wyprowadzanych przez nas z tej prognozy. Można bowiem przypuszczać, że bariery popytowe związane z kształtowaniem się w przyszłości koniunktury na głównych rynkach światowych będą mocniejszym ograniczeniem faktycznej dynamiki PKB dla krajów EŚW niż dla krajów Europy Zachodniej ze względu na strukturę produkcji i relacje konkurencyjności. Stąd też wynikające z tej prognozy główne wnioski dotyczące groźby odwrócenia tendencji konwergencyjnych nie są pod tym względem przesadne. Tabela 4. Zamykanie luki dochodowej – scenariusz 3 Luka Tempo Najmniejsza luka dochodowa wzrostu dochodowa Luka dochodowa w 2010 r. PKB (PKB per capita (PKB per capita wg PSN, UE-15 = 100) (PKB per capita wg PSN, Kraj per capita w latach UE-15 = 100) wg PSN, 2011-2060 UE-15 = (% średnio Rok Poziom 2020 2030 2040 2050 2060 100) rocznie) 2044 75 67 71 75 74 71 Polska 57 1,8 Bułgaria 40 1,9 . . 46 50 54 55 55 Czechy 73 1,6 2046 87 79 82 86 86 85 Estonia 58 1,8 2046 78 63 70 77 77 76 Litwa 52 1,7 2048 70 57 62 68 70 68 Łotwa 50 1,8 2044 70 55 63 69 69 67 Rumunia 43 1,5 2044 51 48 49 51 51 49 Słowacja 66 1,8 2038 89 79 87 89 86 83 Słowenia 77 1,3 2037 83 82 83 83 81 80 Węgry 59 1,4 2045 64 57 60 63 63 62 UE-15 100 1,3 x x x x x x x Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Komisji Europejskiej (European Commission 2012). Przyszłe stopy wzrostu PKB i PKB per capita podawane w tej prognozie są dużo niższe od dotychczasowych trendów, a także od temp zakładanych w średnioterminowej prognozie MFW. Dotyczy to w szczególnym stopniu krajów EŚW, w których niż demograficzny i procesy starzenia się ludności nie będą w pełni skompensowane spodziewanym dopływem netto imigrantów. Rezultatem niekorzystnych zmian demograficznych będzie stopniowy spadek tempa wzrostu potencjalnego i rzeczywistego PKB, prowadzący do utraty przez kraje UE-10 przewagi nad krajami UE-15 w zakresie dynamiki realnego PKB. W przypadku Polski i Węgier może to nastąpić już około 2045 r., a w Słowacji i Słowenii jeszcze wcześniej. Spadek dynamiki PKB będzie w pewnym stopniu kompensowany spadkiem liczby ludności, jednak poczynając od 2025 r. lub 2030 r. tempo wzrostu PKB per capita w krajach UE-10 również zacznie maleć, podczas gdy przeciętna dynamika tego wskaźnika w krajach UE-15 pozostanie niewysoka, ale raczej stabilna. Począwszy od 2040 r. poszczególne kraje UE-10 (z wyjątkiem Bułgarii) zaczną tracić przewagę nad grupą UE-15 pod względem tempa wzrostu PKB per capita, czego efektem będzie odwrócenie dotychczasowej tendencji do konwergencji i postępująca ponownie dywergencja. 9 Według naszych obliczeń opartych na tej prognozie, przejście od konwergencji do dywergencji wystąpi najwcześniej, bo już w 2037 lub 2038 r., w Słowenii i Słowacji. W pozostałych krajach EŚW z wyjątkiem Bułgarii przełom ten nastąpi w latach 2044-2048. W przełomowym punkcie przejścia od konwergencji do dywergencji najmniejszą lukę dochodową w stosunku do Europy Zachodniej zanotują: Słowacja (–11%), Czechy (–13%) i Słowenia (–17%). Polska, która znajdzie się najbliżej standardów dochodowych Europy Zachodniej w 2044 r., osiągnie wówczas zaledwie 75% przeciętnego poziomu PKB per capita krajów UE-15, Litwa i Łotwa – 70%, Węgry – 64% a Rumunia – 51%. Jedynym krajem EŚW, którego nie obejmie fala ponownej dywergencji, będzie Bułgaria, ale kraj ten w 2060 r. może osiągnąć tylko 55% przeciętnego poziomu dochodów istniejącego w UE-15. Tabela 4 pokazuje rozmiary luki dochodowej w poszczególnych krajach EŚW w stosunku do UE-15 w latach rozpoczynających kolejne dekady okresu 2010-2060. Oczywiście, scenariusz ten nie daje żadnych wskazówek co do dalszego kształtowania się tendencji konwergencyjnych lub dywergencyjnych po 2060 r., gdyż taki właśnie jest horyzont prognozy ekonomicznej i demograficznej leżącej u podstaw tego scenariusza. Mamy nadzieję, że ten przygnębiający scenariusz się nie ziści, ale zależy to przede wszystkim od działań, które powinny być jak najszybciej podjęte przez rządy krajów EŚW w celu złagodzenia niekorzystnych trendów demograficznych, hamujących wzrost gospodarczy. Jednak w przypadku Polski w kontekście tej prognozy istnieją szczególne powody do niepokoju. Prawdopodobieństwo zmaterializowania się tego pesymistycznego scenariusza w naszym kraju wzmacniają bowiem trzy czynniki. Po pierwsze, oprócz grożącego nam w przyszłości spadku liczby ludności (w skali należącej do największych w Unii Europejskiej), można się spodziewać niekorzystnych zmian struktury wiekowej społeczeństwa, zwiększonej emigracji i drenażu mózgów oraz głębokiego i radykalnego wzrostu tzw. stopy zależności, wyrażającej relację między liczbą emerytów i liczbą osób pracujących. Tendencji tych nie będzie w stanie zrekompensować napływ imigrantów do Polski, m.in. z powodu bardzo niskiej jakości i skuteczności naszej polityki imigracyjnej. Po drugie, nie udało się nam w wystarczającym stopniu zreformować rynku pracy. Sprawia to, że stopień aktywności zawodowej w Polsce należy do najniższych, a naturalna stopa bezrobocia – do najwyższych w Unii Europejskiej. Po trzecie, zagrożenia rozwojowe związane z negatywnymi zmianami demograficznymi ujawnią się z pełną siłą w przypadku zaniechania dalszych niezbędnych reform strukturalnych i instytucjonalnych. Dlatego też liczymy, że przedstawiony wyżej scenariusz ostrzegawczy spełni nie tylko funkcję poznawczą, ale przede wszystkim uświadomi skalę rysujących się zagrożeń trwałego rozwoju gospodarczego w Polsce i stanie się katalizatorem działań w ramach polityki ludnościowej i społeczno-ekonomicznej państwa, które stworzą szanse zneutralizowania tych zagrożeń. Wnioski W niniejszym opracowaniu omówiliśmy krótko wyniki dotychczasowych badań nad konwergencją dochodową krajów Europy Środkowo-Wschodniej do Europy Zachodniej i, nawiązując do naszych wcześniejszych badań poświęconych tej problematyce, przedstawiliśmy nowe, zaktualizowane prognozy zmniejszania luki dochodowej między Polską i pozostałymi krajami tego regionu a zachodnią „piętnastką”. W scenariuszu optymistycznym, opartym na ekstrapolacji trendów wzrostu gospodarczego z okresu 1993-2012, Polska potrzebowałaby 16 lat, licząc od 2012 r., aby osiągnąć przeciętny poziom PKB per capita w krajach UE-15 liczony z uwzględnieniem siły nabywczej. W scenariuszu umiarkowanym, opartym na średniookresowej prognozie wzrostu PKB sporządzonej przez MFW i długookresowej prognozie demograficznej Eurostatu, likwidacja istniejącej luki dochodowej w stosunku do Europy Zachodniej byłaby możliwa w ciągu 24 lat. Gdyby obecną lukę dochodową mierzyć według bieżących kursów walutowych, okres ten znacznie by się wydłużył – prawdopodobnie do około 40 lat. W pozostałych krajach EŚW nadrobienie opóźnień rozwojowych w stosunku do Europy Zachodniej zajęłoby mniej lub więcej czasu, w zależności od istniejących obecnie rozmiarów luki dochodowej, dalszego tempa wzrostu gospodarczego i trendów demograficznych. W scenariuszu ostrzegawczym, opartym na długookresowej prognozie Komisji Europejskiej, uwzględniającej oczekiwany spadek liczby ludności i przyspieszony proces jej starzenia się, sygnalizujemy możliwość odwrócenia tendencji konwergencyjnych około 2040 r. i ponownego zwiększania się luki rozwojowej między Europą ŚrodkowoWschodnią a Europą Zachodnią. Gdyby scenariusz ten się spełnił, Polska nie tylko nie zdołałaby zlikwidować w dającej się przewidzieć przyszłości luki dochodowej dzielącej nas od Europy Zachodniej, lecz poczynając mniej więcej od 2045 r. zaczęłaby ponownie zwiększać dystans. Aby ten ostatni scenariusz się nie ziścił, konieczne jest szybkie podjęcie energicznych i skutecznych działań w ramach polityki ludnościowej i społeczno-gospodarczej państwa, które mogłyby zneutralizować powstające zagrożenia i umożliwić utrzymanie zadawalającego tempa wzrostu gospodarczego. To samo dotyczy pozostałych krajów EŚW, stojących w obliczu podobnych zagrożeń. Literatura Adamczyk-Łojewska G., Problemy konwergencji i dywergencji ekonomicznej na przykładzie krajów Unii Europejskiej, w tym Polski, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Ekonomia”, 2011, nr 211. Alexe I., How Does Economic Crisis Change the Landscape of Real Convergence for Central and Eastern Europe? „Romanian Journal of Fiscal Policy”, 2012, nr 3. Barro R., Sala-i-Martin X., Convergence, „Journal of Political Economy”, 1992, vol. 100. Batóg J., Konwergencja dochodowa w krajach Unii Europejskiej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2010. Borsi M.T., Metiu N., The Evolution of Economic Convergence in the European Union, „Discussion Paper”, Deutsche Bundesbank, nr 28, 2013. Czasonis M., Quinn M.A., Income Convergence in Europe: Catching Up or Falling Behind? „Acta Oeconomica”, 2012, nr 62 (2). 10 EEAG, Report on the European Economy 2010, CESifo, Munich 2010. European Commission, Five Years of an Enlarged EU. Economic Achievements and Challenges, „European Economy”, 2009, nr 1. European Commission, 2012 Ageing Report, ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2012/ 2012-ageing-report_en.htm. Eurostat, Eurostat Database, ec.europa.eu/eurostat. Głodowska A., Znaczenie konwergencji w aktualnej i przyszłej polityce strukturalnej Unii Europejskiej, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy”, 2012, nr 24. Growiec J., Dynamika konwergencji Polski z Unią Europejską, „Gospodarka Narodowa”, 2005, nr 5-6. Grzelak A., Kujaczyńska M., Real Convergence of the European Union Members States – Evaluation Attempt, „Management”, 2013, nr 17. Halmai P., Vásáry V., Real Convergence in the New Member States of the European Union (Shorter and Longer Term Prospects), „The European Journal of Comparative Economics”, 2010, nr 7. Iancu A., Real Economic Convergence, „Working Papers of National Institute of Economic Research”, nr 090104, Bucuresti 2009. IMF, World Economic Outlook Database, www.imf.org. Kaitila V., Alho K.E., Nikula N., Growth Prospects of Emerging Market Economies in Europe – How Fast Will They Catch up with the Old West?, „Discussion Paper” 1115, The Research Institute of the Finnish Economy, Helsinki 2007. Konwergencja gospodarcza Polski (red. Z.B. Liberda), PTE, Warszawa 2009. Krugman P., Geography and Trade, MIT Press, Cambridge, 1991. Kulhánek L., Real Convergence in Central European EU Member States, w: Proceedings of the 1st International Conference on European Integration 2012, ICEI 2012 (red. Honová I., Melecký L., Staníčková M.), 1 st International Conference on European Integration, Ostrava, May 17-18, VŠB – Technical University of Ostrava, 2012, p. 161170. Lucas R.E., On the Mechanics of Economic Development, „Journal of Monetary Economics”, 1988, vol. 22. Marelli E., Signorelli M., Institutional, Nominal and Real Convergence in Europe, „Banks and Bank Systems”, 2010, nr 5. Matkowski Z., Perspektywy wzrostu gospodarczego Polski w latach 2010-2020 i docelowy poziom PKB per capita, w: Innowacyjna Polska w Europie 2020. Szanse i zagrożenia trwałego rozwoju, red. U. Płowiec, PWE, Warszawa 2010, s. 99-115 [2010a]. Matkowski Z., Perspektywy zmniejszania luki dochodowej między Polską i innymi krajami Europy ŚrodkowoWschodniej a Europą Zachodnią, „Zarządzanie Ryzykiem”, 2010, nr 35/36 [2010b]. Matkowski Z., Próchniak M., Real Economic Convergence in the EU Accession Countries, „International Journal of Applied Econometrics and Quantitative Studies”, 2004, vol. 1-3. Matkowski Z., Próchniak M., Zbieżność rozwoju gospodarczego w krajach Europy Środkowo-Wschodniej i w stosunku do Unii Europejskiej, „Ekonomista”, 2005, nr 3. Matkowski Z., Próchniak M., Zbieżność rozwoju gospodarczego krajów Europy Środkowowschodniej w stosunku do Unii Europejskiej, w: Integracja a konkurencyjność przedsiębiorstw w UE, red. M. Stawicka, Szkoła Wyższa im. B. Jańskiego, Warszawa 2006, s. 73-88. Matkowski Z., Próchniak M., Convergence between the CEE-8 and EU-15, w: New Europe. Report on Transformation, ed. D.K. Rosati, Krynica-Zdrój, September 5-8, 2007, Eastern Institute, Warsaw 2007, s. 102-106. Matkowski Z., Próchniak M., Economic Convergence Between CEE8 and the European Union, „Eastern European Economics”, 2007, vol. 45. Matkowski Z., Próchniak M., Zbieżność poziomów dochodu i wahań cyklicznych w krajach Europy Środkowej i Wschodniej w stosunku do Unii Europejskiej, w: Wzrost gospodarczy w krajach transformacji: konwergencja czy dywergencja?, red. R. Rapacki, PWE, Warszawa 2009, s. 171-184. Matkowski Z., Próchniak M., Zbieżność rozwoju gospodarczego Polski i innych krajów Europy Środkowowschodniej w stosunku do Unii Europejskiej, „Zarządzanie Ryzykiem”, 2009, nr 30. Matkowski Z., Próchniak M., Konwergencja poziomów dochodu, w: Polska – raport o konkurencyjności 2013, red. M.A. Weresa, Instytut Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2013, s. 46-67; to samo w j. ang.: Real Income Convergence, w: Poland. Competitiveness Report 2013, ed. M.A. Weresa, World Economy Research Institute, Warsaw School of Economics, Warsaw 2013, s. 44-64. Matkowski Z., Próchniak M., Rapacki R., Nowe i stare kraje Unii Europejskiej – konwergencja czy dywergencja?, w: Badania koniunktury – zwierciadło gospodarki (red. K. Walczyk), „Prace i Materiały”, t. 91, Instytut Rozwoju Gospodarczego, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2013, s. 63-98. Monfort M., Cuestas J.C., Ordóñez J., Real Convergence in Europe: A Cluster Analysis, „Economic Modelling”, 2013, nr 33. Mucha M., Mechanizm dywergencji gospodarczej w strefie euro, „Ekonomista”, 2012, nr 4. Niebuhr A., Schlitte F., EU Enlargement and Convergence: Does Market Access Matter? „Eastern European Economics”, 2009, nr 47. Polska w Unii Europejskiej – dynamika konwergencji ekonomicznej (red. J.J. Michałek, W. Siwiński, M. Socha), PWN, Warszawa 2007. Próchniak M., Realna konwergencja typu beta () i sigma () w świetle badań empirycznych, „Zeszyty Naukowe”, nr 11 20, Kolegium Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2006. Próchniak M., Realna konwergencja w krajach Unii Europejskiej. Próba szacunków funkcji produkcji, w: Zmiany aktywności gospodarczej w świetle wyników badań koniunktury, „Prace i Materiały”, tom 87, Instytut Rozwoju Gospodarczego, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2011, s. 165-196. Próchniak M., Witkowski B., Bayesian Model Averaging in Modelling GDP Convergence with the Use of Panel Data, „Roczniki Kolegium Analiz Ekonomicznych SGH”, 2012, nr 26. Próchniak M., Witkowski B., Time Stability of the Beta Convergence among EU Countries: Bayesian Model Averaging Perspective, „Economic Modelling”, 2013, nr 30. Rapacki R. (red.), Wzrost gospodarczy w krajach transformacji: konwergencja czy dywergencja? PWE, Warszawa 2009. Rapacki R., Próchniak M., Konwergencja beta i sigma w krajach postsocjalistycznych w latach 1990-2005, „Bank i Kredyt”, 2007, nr 89. Rapacki R., Próchniak M., The EU Enlargement and Economic Growth in the CEE New Member Countries, „European Economy. Economic Papers”, 2009, nr 367. Rapacki R., Próchniak M., Wpływ rozszerzenia Unii Europejskiej na wzrost gospodarczy i realną konwergencję krajów Europy Środkowo-Wschodniej, „Ekonomista”, 2010, nr 4. Rapacki R., Próchniak M., Wzrost gospodarczy w krajach Europy Środkowo-Wschodniej na tle wybranych krajów wschodzących, „Gospodarka Narodowa”, 2012, nr 1-2. Romer P.M., Endogenous Technological Change, „Journal of Political Economy”, 1990, vol. 98. Sala-i-Martin X., The Classical Approach to Convergence, „Economic Journal”, 1996, vol. 106. Schadler S. i in., Growth in the Central and Eastern European Countries of the European Union, „IMF Occasional Paper”, nr 252, Washington 2006. Siwiński W., Unia Europejska i wzrost gospodarczy – perspektywy dla Polski i krajów Europy Centralnej, w: Polska w Unii Europejskiej – dynamika konwergencji ekonomicznej (red. J.J. Michałek, W. Siwiński, M. Socha), PWN, Warszawa 2007, s. 42-67. Siwiński W., Wzrost gospodarczy Polski i krajów Europy Środkowo-Wschodniej: czy możliwa jest trwała konwergencja dochodowa z Europą Zachodnią?, w: Konwergencja gospodarcza Polski (red. Z.B. Liberda), PTE, Warszawa 2009, s. 118-142. Solow R.M., A Contribution to the Theory of Economic Growth, „Quarterly Journal of Economics”, 1956, vol. 70. Soszyńska E., Różne podejścia do analizy procesów konwergencji gospodarczej, „Zarządzanie Ryzykiem”, 2008, nr 28. Staňisić N., The Effects of the Economic Crisis on Income Convergence in the European Union, „Acta Oeconomica”, 2012, nr 62. Stawicka M.K., Perspektywy zrównania poziomu rozwoju gospodarczego Polski i Unii Europejskiej. Prognoza na lata 2010-2040, „Zarządzanie i Edukacja”, 2012, nr 82. Tatomir C.F., Alexe I., Laggards or Performers? CEE vs. PIIGS Countries’ Catch-up with the Euro Area in the Last Ten Years, „MPRA Paper”, nr 35715, Munich 2011. Vamvakidis A., Convergence in Emerging Europe: Sustainability and Vulnerabilities, „Eastern European Economics”, 2009, nr 47. Viner J., The Custom Union Issue, Canergie Endowment for International Peace, New York 1950. Walczak E., Czynniki wzrostu gospodarczego w krajach Unii Europejskiej, „Wiadomości Statystyczne”, 2012, nr 4. Wolszczak-Derlacz J., Does Migration Lead to Economic Convergence in an Enlarged European Market? „Bank i Kredyt”, 2009, nr 40. World Bank, World Development Indicators Database, databank.worldbank.org. 12
