Dziecko w rodzinie patologicznej

Dziecko w rodzinie patologicznej- referat.
Rodzina to grupa ludzi oddziałujących na siebie, wewnątrz tej samej wspólnoty,
tworząc różne układy stosunków rodzinnych.
Układy te mogą być ustalone w różnorodny sposób: albo przez przyjazne i
popierające siły, albo przez wrogie i niebezpieczne.
Jeśli dostają się do rodziny czynniki destrukcyjne może dojść do jej rozkładu i
rozbicia.
Rodzina musi dostosować się do wielu zmiennych okoliczności wewnętrznego
życia, które wpływają na wzajemne stosunki jej członków. W warunkach
korzystnych uczucia miłości i lojalności przeważają utrzymując harmonię
rodzinną. W warunkach nadmiernych napięć i konfliktów powstają antagonizmy
i nienawiść, powodujące zagrożenie życia rodzinnego.
Głównym ogniwem pojęcia rodziny jest dziecko.
Przychodząc na świat daje rodzicom ogromną radość, szczęście lecz przede
wszystkim nakłada na nich ogromną odpowiedzialność.
To przy udziale rodziny ma się dokonać podstawowy proces kształtowania pojęć
moralnych dziecka, jego wrażliwość emocjonalna i społeczna.
Pamiętać należy, że rola rodziny nie ogranicza się do wczesnych lat życia, lecz
trwa do momentu usamodzielnienia się dziecka.
Wpływu rodziny nie da się zastąpić przez żadne inne formy opieki. O sile
oddziaływań decydują czynniki emocjonalne, osobisty stosunek rodziców do
dziecka oraz zaufanie dziecka do rodziców.
Rodziny, które radzą sobie z własnymi problemami możemy nazwać
funkcjonalnymi. Są jednak i takie, które nie potrafią pomyślnie rozwiązywać
sytuacji kryzysowych i realizować swych funkcji. Nazywamy je
dysfunkcjonalnymi bądź patologicznymi.
Cechą charakterystyczną tych rodzin jest występowanie niekorzystnych
czynników takich jak:
 rozbicie rodziny
 konflikty między członkami rodziny
 nadużywanie alkoholu
 popełnianie przestępstw
 poważne choroby i zaburzenia psychiczne
 uprawianie prostytucji
 złe warunki bytowe
Wśród rodzin patologicznych wyróżniamy następujące ich typy:
 rodzina sanatorium- dominują w niej objawy lękowe, poczucie
zagrożenia, rodziny starają obniżyć lęk przez stworzenie pozornego ciepła
i komfortu, członkowie rodziny unikają otwartego konfliktu
 rodzina twierdza- przeważa wrogość w relacjach wewnątrzrodzinnych,
brak zaufania, rodzina zamyka się od wpływów zewnętrznych, stosuje
mechanizm izolacji

rodzina teatr- dominuje gra, teatralne pokazywanie rodziny, próba
stworzenia na zewnątrz obrazu rodziny idealnie funkcjonującej
Zaburzenia wewnątrzrodzinne powodują tworzenie rodzin wykoślawionych i
rozszczepionych.
Patologia relacji rodzin wykoślawionych występuje gdy jedno z rodziców,
najczęściej matka zdecydowanie przeważa i działa patogennie. Ojciec bierny,
pasywny przyjmuje postawę wycofanego.
Taki układ działa szczególnie niekorzystnie na rozwój chłopców. Matka
niewrażliwa na pozostałych członków rodziny skrajnie ingeruje w życie dziecka,
jest przesadnie opiekuńcza i nie umie pogodzić się z usamodzielnieniem się
dziecka.
Obserwujemy tu brak granicy między matką a dzieckiem lub jest ona bardzo
zminimalizowana. Matka uważa, że syn ma spełnić to co jej się nie udało.
Matki te w dzieciństwie nie otrzymały dostatecznej akceptacji, nie czuły się
kochane. Ojcowie w tych rodzinach są postrzegani jako „duże dzieci”, czują się
wykluczeni z życia rodzinnego, bywają zazdrośni, przeżywają frustrację w
rolach małżeńsko-rodzinnych. Brak akceptacji ze strony małżonki powoduje, że
popadają w alkoholizm lub pracoholizm. Synowie otrzymują często komunikat
od matki „nie wolno ci być takim jak ojciec”. Taki chłopiec jest pozbawiony
właściwych wzorców męskich i ma zaburzoną identyfikację z własną płcią.
Rodziny rozszczepione to takie, w których występuje otwarty konflikt między
małżonkami a dziecko jest tego świadkiem. Sytuacja ta działa patogennie
szczególnie na dziewczynki. Matka początkowo jest pewna swojej roli, lecz
wszelkie jej działania podważa ojciec. Dominująca rola ojca prowadzi do tego,
że kobieta staje się słaba i nie wytrzymuje walki. Matki żałują, że urodziły córki
i przekazują jak to „źle być kobietą”. Ojciec nie wspiera żony, oczekuje
podziwiania przez innych i w pewien sposób czuje się niedowartościowany.
Dominującą postawą stara się wymusić uległość ze strony małżonki. Gdy żona
nie spełnia jego oczekiwań to wymaga tego od córki. W silnych patologiach
staje się uwodzicielski wobec niej ale także lekceważący, bo generalnie
lekceważy kobiety. Córka postawiona jest w pozycji osoby, która ma dźwignąć
to konfliktowe małżeństwo. Jest to jednak niemożliwe przez co dziecko
uwewnętrznia konflikt rodziców i przeżywa go jako własny. Chcąc zachować
przy sobie oboje rodziców często przyjmuje rolę kozła ofiarnego, obwiniając za
konflikt siebie.
Niekorzystne dla dziecka są sytuacje związane ze zjawiskami ukrytych
lojalności. Mamy tu do czynienia z tzw. lojalnością rodzinną- postawą wierności
rodzinnej ideologii, powstałej przez szereg pokoleń. Odnosi niepożądane skutki,
gdy zawiera negatywne wzorce funkcjonowania rodziny. Dziecko postawione
jest w trudnej sytuacji, kiedy dojdzie do konfliktu między małżonkami, bo każde
chce być wierne tradycji swojej rodziny i nie chce wypracować własnej.
Przykładem takiej sytuacji może być konflikt natury religijnej.
Drugie pojęcie związane z lojalnością rodzinną to tzw. delegacje rodzinnedziecko zostaje delegowane po za rodzinę i musi być lojalne wobec niej.
Występują tu negatywne bodźce oddziałujące na dziecko gdy:
 zlecone zadanie nie koresponduje z siłami i możliwościami dziecka
 gdy jest konflikt zadań: co innego chce realizować dziecko, a co innego
rodzic
 dziecko delegowane jest do takich zadań, które dostarczają rodzicowi
niedozwolonych korzyści (np. przyzwolenie na udział w grupie
przestępczej)
 delegowanie dziecka jako „pacjenta”- źródła problemu tkwią gdzie indziej
(np. w konflikcie małżonków) ale to dziecko delegowane jest na
„pacjenta” by odwrócić uwagę od istoty sprawy
Sytuacje patologii w rodzinie wywołują także zaburzenia w aspekcie postaw
rodzicielskich. Uwzględniają one stałe ustosunkowanie się rodzica wobec
dziecka. Pierwszą typologię postaw określił Kanner. Zaobserwował cztery
podstawowe typy postaw rodzicielskich:
 postawa akceptacji i miłości pozytywnie wpływająca na rozwój dziecka
 jawne odrzucenie- unikanie kontaktu z dzieckiem, bardzo surowe
traktowanie (prowadzi do zahamowania uczuć wyższych, wzrostu agresji,
niedostosowania społecznego, przestępczości)
 postawa perfekcjonistyczna- wysokie wymagania i brak akceptacji
zachowań dziecka (pojawiają się frustracje, brak wiary we własne siły,
obniżony obraz siebie, częste lęki, poczucie winy)
 przesadna opiekuńczość- silna postawa poświęcenia wobec dziecka, duża
pobłażliwość, przytłaczająca obecność rodzica (dziecko bardzo zależne,
mało samodzielne, brak własnej inicjatywy, niezaradność życiowa)
Kolejną typologię postaw rodzicielskich określiła Maria Ziemska. Według niej
istnieją pary postaw: pozytywne i odpowiadające im negatywne.
Pozytywne
Negatywne
1. Akceptacja- przyjęcie dziecka takim
jakie jest, rodzice kochający dziecko,
czerpią przyjemność z kontaktu z nim,
aprobują ale także ganią zachowania
dziecka
1. Odrzucenie- rodzic ma dystans do
dziecka, jest nim rozczarowany, ma
krytyczny stosunek, nie wnika w
potrzeby i uczucia, dziecko karane i
zastraszane
2. Współdziałanie- rodzice
zainteresowani dzieckiem, aktywni w
nawiązywania i utrzymywaniu
kontaktu, czerpią przyjemność ze
współdziałania z dzieckiem
2.Unikanie- ubogi stosunek uczuciowy
ze strony rodzica, luźny kontakt z
dzieckiem, rodzic niekonsekwentny w
stawianiu wymagań, zaniedbywanie
dziecka,
3. Uznanie praw dziecka- postawa
kształtująca odpowiedzialność dziecka,
rodzice tłumaczą i wyjaśniają,
oczekiwania rodziców na miarę
możliwości dziecka
3. Nadmierne wymagania- wysokie
wymagania rodziców wobec dziecka,
okazywanie niezadowolenia z braków
wyników, wypowiedzi rodziców mają
charakter oceniający, narzucanie
dziecku swoich ideałów i wzorów
4. Rozumna swoboda- rodzice
odpowiednio dozują swobodę do
możliwości i dojrzałości dziecka,
troszczą się o zdrowie i
bezpieczeństwo, obiektywni w
rozpoznawaniu ryzyka, dziecko
odczuwa więź z rodzicami i ma
poczucie odpowiedzialności za swe
zachowania
4. Nadmierna ochrona- rodzice
nadmiernie opiekuńczy i pobłażliwi,
izolują dziecko od rówieśników, uczą
dziecko bezradności i bierności,
spełniają kaprysy i zachcianki, za
wszelką cenę chcą zatrzymać dziecko
w domu
Do zaburzeń w funkcjonowaniu rodziny może prowadzić problem granicy
między członkami rodziny. Może dochodzić do sytuacji, w której dwóch
członków rodziny jest wyizolowanych wobec innych (tzw. koalicja).
Żywią oni wrogie uczucia wobec innych, powodując poczucie braku
bezpieczeństwa.
Ze względu na granice wewnątrzrodzinne David Field opisał typy tych rodzin.
1. Rodzina chaotyczna- źle zorganizowana i rozdarta, występują w niej ciągłe
konflikty, członkowie rodziny wzajemnie dręczą się swoimi problemami,
dzieci ignorowane lub wykorzystywane, nie istnieją bliższe związki między
rodzicami a dziećmi. Małżeństwo nie jest autentycznym związkiem, jest w
nim mało lub brak miłości. Małżonkowie mogą sobie grozić wzajemnie
rozwodem. Styl rodzicielski to przede wszystkim brak konsekwencji wobec
dzieci, rodzice kierują się nastrojami. Rodzice są niesprawiedliwi, grożą
dzieciom i używają wobec nich siły. Stosują dyscyplinarne środki a kara ma
na celu poniżenie dziecka. Dzieci czują się niekochane, zagrożone, mają
poczucie że są bardzo złe, czasem przeżywają chęć zemsty, gniew i gorycz.
Na ogół odchodzą z takiego domu zbyt wcześnie, jako dorośli wracają tylko
z poczucia obowiązku. Granice między rodzicami a dziećmi są zbyt sztywne.
Trudno tu mówić o dynamice życia rodzinnego, członkowie żyją obok siebie,
nie mając poczucia wspólnoty.
2. Rodzina władzy- rodzicom brakuje umiejętności lub zainteresowania
budowaniem wewnętrznych relacji. Występuje trwałe skoncentrowanie na
efektach zadań. Dzieci są pod silną władzą rodziców, wiedzą czego się od
nich oczekuje ale nie wiedzą że są kochane. Rodzice mają ściśle określone
role a objawem miłości jest obowiązkowość. Dziecko dopiero po fakcie
dowiaduje się, że źle postąpiło. Rodzice nie dają wskazówek liczą, że
dziecko samo wie jak postąpić. Nie zauważają postępów dziecka i uznają je
za coś oczywistego, normalnego. Dzieci bardzo dobrze wiedzą co znaczy
obowiązek i praca. Traktują rodziców jak przełożonych i nie są wobec nich
otwarte. Wydaje im się często, że rodzice są przeciwko nim. Dzieci starają
się jak najszybciej opuścić dom i jako dorosłe opiekują się rodzicami jedynie
z poczucia obowiązku. Starzejący się rodzice chcą nadmiernie ingerować w
dorosłe życie dzieci i ich rodzin. Granice są właściwie otwarte tylko w jedną
stronę- to rodzice mówią, krytykują i karzą. Nie ma przepływu informacji od
dziecka.
3. Rodzina nad opiekuńcza- członkowie rodziny unikają niezgody, wolą spokój
za wszelką cenę, nie potrafią skonfrontować się z konfliktem, unikają
rozmów o problemach. Rodzina wspaniale radzi sobie w kultywowaniu
rodzinnej tradycji, we wzajemnej lojalności. Dzieci są głównym czynnikiem
wyznaczającym plany rodziny. Rodzice rzadko odwołują się do autorytetu i
dzieci posiadają wpływowe pozycje w rodzinie. Oczekują na nieustanną
pomoc, uczą się tylko brać i przyjmują postawę roszczeniową. Mają przy
tym wygórowane wymagania. Rodzice często pytają dziecko czego sobie
życzy, chcąc spełnić wszystkie jego zachcianki. Dzieci nie godzą się na
wykonywanie jakichkolwiek obowiązków, zadań. Częściej ulegają presji
rówieśników, są narażone na złe wpływy grupy. Ze strony rodziców jest
staranie by opóźnić odejście dzieci z domu. Dzieci tylko pozornie są
niezależne. Często nie chcą opuszczać domu, a jeśli już to mogą odczuwać
poczucie winy, że porzucili troskliwych rodziców. Mają trudności w
wypracowaniu właściwych kontaktów we własnej rodzinie. Przeżywają lęk,
czy sobie poradzą bez rodziców. Dziecko ma często ambiwalentny stosunek:
z jednej strony ma wdzięczność za troskę, a z drugiej żal za nadmierną
opiekuńczość.
4. Rodzina uwikłana- silne zorientowanie rodziców na sobie, przesadnie
przywiązują wagę do wzajemnych relacji. Dążą do przesadnej bliskości i
naruszają granice prywatności. Rodzice są bardzo oddani dzieciom i
jednocześnie bardzo zaborczy. Styl rodzicielski charakteryzuje się:
manipulacją dziecka, wywieraniem presji, stawianiem w sytuacji bez
wyjścia, wywoływaniem poczucia winy. Dzieci starają się dostosować do
rodziców, odgadywać ich pragnienia ale nie są w tym autentyczne. Stąd biorą
się zaburzenia w sferze emocjonalnej. Z takiego domu dzieci nigdy nie
odchodzą, nawet jeśli odejdą fizycznie. Odejście dziecka traktowane jest jako
brak lojalności. Nie ujawnia się prawdziwych uczuć, bardziej ceni się
konformizm niż szczerość.
5. Rodzina prawidłowa- szanuje się prawa i uczucia innych, członkowie
rodziny wzajemnie się wspierają i zachęcają do rozwoju. Dzieci czują się
kochane, szanowane, rozumiane i wysłuchane. Podstawą relacji jest miłość.
Styl rodzicielski oparty na własnym autorytecie. Rodzice znają mocne i słabe
strony dziecka, wzajemnie zaspokajają jego potrzeby.
Wadliwa struktura rodziny może występować z uwagi na liczbę osób w
rodzinie. Rozróżniamy:
1. Rodzina wielka:
 rodzina wielopokoleniowa
 rodzina wielodzietna
2. Rodzina mała (2,3 dzieci):
 rodzina nuklearna (1 dziecko)
3. Rodzina niepełna:
 rodzina rozwiedziona
 rodzina niepełna w skutek separacji
 rodzina owdowiała
 rodzina matek samotnych, które nigdy nie weszły w związek
małżeński
4. Rodzina pozornie pełna- jeden ze współmałżonków długo przebywał poza
domem (fizycznie wszyscy są w rodzinie ale nie psychicznie).
Obserwujemy chłód emocjonalny, brak więzi, zainteresowania tym co
dzieje się w rodzinie.
Rodziny rozwiedzione- rozwód jest przejawem patologii i wprost dotyczy
upadku struktury rodziny.
Skutki rozwodu dla dziecka:
 szok- dziecko tylko pozornie jest obserwatorem tego co dzieje się w
domu, czuje się odrzucone i niekochane. Na skutek sytuacji
konfliktowych przeżywa duże poczucie winy.
 manipulacja- traktowanie przedmiotowe przez rodziców po to, by
osiągnąć swój cel. Zmuszanie dziecka do pewnych deklaracji,
ustosunkowania się do tego co dzieje się w domu.
 napięcie emocjonalne- dziecko przeżywa dużo uczuć negatywnych
 frustracja potrzeb psychicznych- brak miłości, uznania, bezpieczeństwa
może prowadzić do zachowań antyspołecznych.
 objawy neurotyczne: podwyższony niepokój, zaburzenia
psychosomatyczne na skutek trudności psychicznych, depresyjność,
obniżona samoocena
Objawy mogą dotyczyć także sfer dziecka:
 sfera społeczna- dziecko izoluje się od grupy, bywa agresywne, występuje
aspekt napiętnowania dziecka
 sfera poznawcza- problemy z koncentracją uwagi, obniżone funkcje
pamięciowe, procesy myślenia łączą się z treściami związanymi z
rozwodem, obniżona sprawność intelektualna
 sfera moralna- zaprzeczenie normom moralnym i religijnym, występuje
zjawisko buntu
Czynnikiem mającym zdecydowany wpływ na rozwój patologii w rodzinie
jest alkoholizm oraz agresja i przemoc.
Około połowa polskich dzieci i nastolatków deklaruje w badaniach, że
przynajmniej czasami cierpi z powodu nadużywania alkoholu przez jednego
z rodziców.
Alkoholizm to choroba, która prowadzi do wyniszczenia rodziny. W tym
dramacie szczególnie trudną sytuację mają dzieci.
W życiu rodziny z problemem alkoholowym możemy wyróżnić pewne fazy:
1. Incydenty nadmiernego picia- wprowadzają napięcie w małżeństwie,
podejmowane są pewne próby przez osobę niepijącą ale bez efektów, z
jednej strony są to wymówki z drugiej usprawiedliwianie się
2. Nasilenie picia- izolacja, myśli skoncentrowane na piciu, wyraźnie
wzrasta napięcie w relacjach małżeńskich, u dzieci pojawiają się
zaburzenia emocjonalne
3. Rezygnacja z prób interwencji- przerwana zostaje perspektywa związana
z planami rodziny, zaburzenia u dzieci stają się problemem
4. Przejęcie kontroli rodziny przez osobę niepijącą- osoba pijąca traktowana
jest jak duże, niegrzeczne dziecko, rezygnacja z dalszej perspektywy
rodziny, wejście w patologiczną homeostazę
5. Odseparowanie osoby pijącej- może dojść do rozstania, osoba zdrowa
koncentruje się na problemach bytowych i emocjonalnych
6. Wyraźny proces odseparowania- reorganizacja rodziny, emocjonalne
rozstanie z osobą pijącą
7. Faza stabilizacji- w przypadku podjęcia leczenia całkowita abstynencja i
organizacja rodziny na nowo
W domu alkoholika panuje atmosfera ciągłej nerwowości i bardzo często
przemocy. Dziecko żyje w poczuciu nieustannego zagrożenia i niepewności.
Często zniechęca się, popada w depresję, ma poczucie, że jest niechciane i
niekochane. Chcąc przystosować się do sytuacji stosuje mechanizm
zaprzeczania i projekcji. Stara się zaprzeczyć swoim uczuciom zachowaniem,
wycofuje się i ukrywa swoje uczucia. Przez projekcję przerzuca na innych
poczucie winy, staje się krytykanckie.
Pielęgnuje u siebie poczucie wyższości i mocy, a tak naprawdę jest to maska do
pierwotnego poczucia winy.
Dużą trudnością u dzieci alkoholików jest problem obrazu siebie- duży rozłam
między tym kim jestem, a kogo udaję. Dominuje uczucie wstydu, izolacja
społeczna, rozbudowany system kłamstw i zatajeń. Można także zaobserwować
brak poczucia bezpieczeństwa, niepewność i lęk.
W rodzinach, w których dochodzi do przemocy seksualnej: upokorzenie,
nienawiść, gniew i agresja.
Rozpatrując sytuację szkolną dziecka to dochodzi do obniżenia funkcji
intelektualnej, zaburzona zostaje wyobraźnia przestrzenna, słabiej przebiegają
procesy analizy i syntezy.
Bardzo często niski poziom kultury rodzica pijącego powoduje zaniedbywanie
funkcji rodzinnych. Dzieci mają duże trudności wychowawcze,
przystosowawcze i zachowania antyspołeczne. Przez specyficzną sytuację
rodzinną mają także obniżone aspiracje i plany życiowe.
Przemoc w rodzinie- na zjawisko składa się wymiar:
 fizyczny
 seksualny
 emocjonalny
 zaniedbywanie
Najczęściej występującym przejawem przemocy jest agresja słowna, następnie
agresja fizyczna.
Rozróżniamy następujące współczynniki korelujące z przemocą wobec dziecka:
 doświadczenie przemocy wyniesione z dzieciństwa
 nadużywanie alkoholu
 wiek rodziców
 niski poziom empatii już na poziomie niemowlęcym
 stres społeczny
 brak dojrzałości osobowościowej rodziców
Ważnym aspektem jest tu osoba drugiego rodzica. Przyjmuje on czasami
postawę cichego przyzwolenia na przemoc, które jest aktem odrzucenia dziecka.
Często w takich rodzinach przemoc jest po prostu stylem życia, a w skrajnych
przypadkach może dojść do uzależnienia.
Do najczęstszych przyczyn agresji można zaliczyć:
 wymuszenie posłuszeństwa
 brak kontroli emocji, duża impulsywność rodzica
 rozładowanie napięcia emocjonalnego rodzica
 brak zrozumienia potrzeb dziecka
 niepewność rodzicielska, brak umiejętności rodzicielskich]
 powielanie schematów z dzieciństwa
 projektowanie własnych niespełnionych ambicji
 sposób postrzegania dziecka przez rodzica
Konsekwencje przemocy:
 ślad i uraz w osobowości na całe życie (dziecko często wiąże miłość z
przemocą)
 trudności w zakresie rozwoju osobowości, w utrzymaniu relacji
społecznych
 wzrost agresji
 niska samoocena
 zmienność uczuć, tzw. labilność emocjonalna
 brak umiejętności rozwiązywania relacji interpersonalnych
 wrogość do otoczenia
 przywiązanie do opiekunów
 dzieci są nieustannie spięte, mają mniejsze poczucie humoru, są krnąbrne,
przyjmują postawę oczekiwania i czujności, odczuwają większą potrzebę
izolacji
 wycofanie, depresja, apatia
 wzorce brutalnego rodzica stają się wzorcami modelowymi
Opracował: Mariusz Maślach
Referat opracowany na podstawie wykładu: dr Danut Opozda „Patologie
życia rodzinnego” KUL 19.11.2004r.