Ocena sytuacji epizootiologicznej wścieklizny na terenie Europy w

Prace kliniczne i kazuistyczne
8.Mól H.: Wścieklizna zwierząt w Polsce w latach 19992000 w przyrodniczej i urzędniczej inwentaryzacji na
koniec wieku. Życie Wet. 2001,76,270-273.
9.Smreczak M.: Wścieklizna zwierząt w Polsce w latach
1983-2000. Med. Weter. 2003, 59, 474-477.
10. Smreczak M.: Efekty doustnego uodparniania lisów przeciwko wściekliźnie. W: Nauka łowiectwu. Cz. 1. Kryzys
zwierzyny drobnej i sposoby przeciwdziałania. Wyd. Samorząd Województwa Mazowieckiego. Warszawa, 2007,
39‑47.
11.Smreczak M., Orłowska A., Żmudziński J.F.: Rabies situation in Poland in 2008. Bull. Vet. Inst. Pul. 2009, 53,
583‑587.
12.Smreczak M., Trębas P., Żmudziński J.F.: Wścieklizna
w Polsce w 2005 roku. Med. Weter. 2007, 63, 541-544.
13.Smreczak M., Trębas P., Żmudziński J.F.: Wścieklizna
w Polsce w 2006 roku. Med. Weter. 2008, 64, 68-71.
14.Smreczak M., Żmudziński J.F.: Wścieklizna w Polsce
w 2007 roku. Med. Weter. 2009, 66, 617-620.
15. Kamieniarz R., Kryński A., Wielich T.: Wyniki szczepień
lisów przeciw wściekliźnie na tle danych o populacji tego
gatunku w Wielkopolsce. Med. Weter. 2008, 64, 318-321.
16. Flis M.: Wścieklizna w województwie lubelskim w latach
2002-2009 na tle dynamiki liczebności lisów wolno żyjących. Med. Weter. 2010, 66, 562-565.
Ocena sytuacji epizootiologicznej
wścieklizny na terenie Europy w 2011 r.
Henryk Lis, Krzysztof Górski
z Katedry Rozrodu i Higieny Zwierząt Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach
W
ścieklizna pozostaje ciągle jednym
z ważnych problemów epidemiologicznych i epizootiologicznych na świecie.
Państwa członkowskie Światowej Organizacji Zdrowia Zwierząt (OIE), omawiając na
osiemdziesiątej Sesji Generalnej tematykę
objętą pojęciem „jedno zdrowie”, jako zadanie priorytetowe dla służb weterynaryjnych
wskazały na wściekliznę. Za przykład modelowy w skali światowej uznano postępowanie, którego głównym celem jest kontrolowanie i eliminowanie wścieklizny psów. Przypomniano, że każdego roku umiera z powodu
wścieklizny tylko na kontynentach afrykańskim i azjatyckim co najmniej 55 tysięcy ludzi, a kolejne 14 mln otrzymuje szczepionkę przeciw wściekliźnie z powodu pokąsania
bądź zadrapania przez zakażone psy. Globalny koszt szczepień wynosi ponad 1 mld
USD. Chore psy odpowiadają za 99% śmiertelnych zejść ludzi z powodu wścieklizny (1).
Ciągłego doskonalenia i uściślania niektórych przepisów wymagają obowiązujące
w poszczególnych krajach rozporządzenia
i instrukcje, jak powinni postępować lekarze weterynarii pozostający na pierwszej
linii zetknięcia się z podejrzeniem choroby u zwierząt domowych lub wolno żyjących. Te ostatnie nastręczają szczególnie
wiele kłopotów i trudności interpretacyjnych, a relacje i interakcje między zwierzętami domowymi a wolno żyjącymi pozostają przedmiotem studiów i oceny Naukowej Komisji Chorób Zwierząt OIE oraz
grupy roboczej powołanej do tego celu.
Materiał i metody
Zestawienia liczby przypadków wścieklizny u zwierząt domowych i wolno żyjących dokonano na podstawie materiałów
Życie Weterynaryjne • 2013 • 88(4)
publikowanych w Rabies-Bulletin-Europe
(2) oraz dokumentacji będącej w posiadaniu Głównego Inspektoratu Weterynarii
(3), a także własnych zapisków i obserwacji.
Wyniki i omówienie
W 2011 r. na terenie Europy zarejestrowano 5801 przypadków wścieklizny, w tym
2592 (44, 7%) u zwierząt domowych i 3164
(54,5%) u zwierząt wolno żyjących oraz
u 33 (0,6%) nietoperzy.
Wśród zwierząt domowych najwięcej
przypadków (967) zarejestrowano u psów,
następnie u kotów (892), bydła (517), owiec
i kóz (146), koni (36), psów bezpańskich
(24), świń (7) i innych gatunków (3).
Wśród zwierząt wolno żyjących
wścieklizna lisów została rozpoznana
w 2724 przypadkach, u jenotów (253),
kun (66), wilków (24), borsuków (19), szopów (4), innych mięsożernych (7), dzików
(6), saren (4), jeleni (9), danieli (4), nietoperzy (33) i innych gatunków (33).
Na skutek zakażenia się wścieklizną
zmarło w 2011 r. dwanaście osób, w tym
w Rosji 10, na Białorusi – jedna i we Włoszech – jedna.
Większość państw europejskich jest
wolna od wścieklizny (tab. 1 i 2). Natomiast
najwięcej przypadków choroby stwierdzono w Rosji –1997, z czego 963 przypadki
dotknęły zwierząt domowych, a 1034 przypadki u zwierząt wolno żyjących. Na Ukrainie stwierdzono 1430 przypadków (827
– u zwierząt domowych i 602 u zwierząt
wolno żyjących). Na Białorusi stwierdzono
992 przypadki, w tym 301 u zwierząt domowych i 691 u wolno żyjących. W Chorwacji stwierdzono 375 przypadków, w tym
52 u zwierząt domowych i 323 u zwierząt
17. Smeja K.: Wścieklizna w województwie lubelskim w latach 1999-2004. Med. Weter. 2005, 61, 772-774.
18.Orłowska A., Smreczak M., Trębas P., Żmudziński J.F.:
Rabies outbreak in Małopolska region in Poland in 2010.
Bull. Vet. Inst. Pul. 2011,55, 555-561.
19. Welz M., Dębski P.: Wścieklizna zwierząt w województwie podkarpackim. Życie Wet. 2003, 78, 225-226.
20. Siemionek J., Szweda W., Radkowski M.: Sytuacja epizootyczna wścieklizny w województwie warmińsko-mazurskim w latach 2001–2005. Med. Weter. 2007, 63, 700-702.
Dr Marian Flis, e-mail: [email protected]
wolno żyjących (głównie u lisów). W Rumunii stwierdzono 342 przypadki –
98 u zwierząt domowych i 244 u wolno
żyjących. W Turcji rozpoznano 300 przypadków, w tym 251 u zwierząt domowych (głównie u bydła – 109) i 49 u wolno żyjących. Dalsze miejsca zajmują: Polska
(160 przypadków), Mołdawia (62), Litwa
(14), Bośnia i Hercegowina (16), Serbia
(46). Kraje wolne od wścieklizny, a stwierdzające ją jedynie u nietoperzy, to Niemcy (11 przypadków), Francja (6), Holandia
(7), Hiszpania (2) i Węgry (2).
W Polsce w 2011 r. stwierdzono 160 przypadków wścieklizny, w tym
34 przypadki u zwierząt domowych
i 126 przypadków u zwierząt wolno żyjących. Wśród zwierząt domowych rozpoznano wściekliznę u 9 psów (w tym jeden
bezpański), 10 kotów, 14 sztuk bydła i jednej świni (3). Ze zwierząt wolno żyjących
najwięcej przypadków stwierdzono u ­lisów
(103), kun (9), borsuków (4), jenotów (2),
saren (2), jeden u daniela, jeden u innych
gatunków i 4 u nietoperzy.
Wścieklizna wystąpiła tylko na terenie
województw: lubelskiego (12 przypadków),
małopolskiego (60 przypadków), podlaskiego (14 przypadków) i warmińsko-mazurskiego (8 przypadków). W województwach mazowieckim i pomorskim rozpoznano po jednym przypadku wścieklizny
u nietoperzy (tab. 3).
Na przeprowadzoną akcję szczepienia lisów przeciw wściekliźnie i badania
kontrolne wydatkowano w 2010 r. prawie
45 mln zł (4). W 2011 r. na zakup szczepionki dla przeprowadzenia akcji wiosennej
i jesiennej wydatkowano ponad 27 mln zł
(bez VAT).
Przeprowadzaną akcją szczepienia psów
objęto w 2011 r. około 2,5 mln tych zwierząt.
Wydaje się zasadne i uprawnione przeprowadzenie dodatkowej oceny zakresu szczepień lisów, jak też objęcie wszystkich psów
szczepieniami (łącznie z psami bezpańskimi).
Dyskusji, a może i oceny wymagają u nas
obowiązujące przy zwalczaniu wścieklizny przepisy. Odnosi się to szczególnie
do rozporządzenia ministra rolnictwa
i rozwoju wsi z 7 stycznia 2005 r., gdzie
309
Prace kliniczne i kazuistyczne
Tabela 1. Przypadki wścieklizny w krajach europejskich w 2011 r. u zwierząt domowych
Zwierzęta domowe
Państwo
psy
koty
bydło
konie
owce,
psy
świnie
kozy
bezpańskie
inne
Albania
0
Austria
0
Białoruś
130
103
50
3
3
1
1
Belgia
Bośnia i Hercegowina
Chorwacja
4
2
2
8
0
3
7
5
5
32
52
Cypr
Czarnogóra
301
0
Bułgaria
0
1
1
2
Republika Czech
0
Dania
0
Estonia
0
Finlandia
0
Francja
1
1
Grecja
0
Hiszpania
0
Holandia
0
Islandia
0
Irlandia
0
Litwa
1
1
2
Luksemburg
0
Łotwa
1
1
Macedonia
0
Malta
0
Mołdawia
15
5
19
1
2
2
44
Niemcy
0
Norwegia
0
Polska
8
10
14
1
1
34
Portugalia
Rumunia
Rosja
Serbia
0
41
20
23
5
8
1
386
333
161
5
54
1
2
3
1
1
1
98
23
963
8
Słowacja
0
Słowenia
0
Szwecja
0
Szwajcaria
0
Turcja
Ukraina
99
10
109
12
21
276
401
122
3
22
251
1
2
827
Węgry
0
Włochy
0
Wielka Brytania
0
RAZEM
310
razem
967
892
517
36
146
7
24
3
2592
w §3.1 zapisano „Powiatowy lekarz weterynarii, na podstawie dochodzenia epizootycznego oraz przeprowadzonych badań,
stwierdza wystąpienie choroby albo ją wyklucza oraz ustala, czy nie doszło do zakażenia człowieka wirusem choroby”. W punkcie 2 czytamy: „Powiatowy lekarz weterynarii niezwłocznie powiadamia państwowego
powiatowego inspektora sanitarnego:
1) o zakażeniu człowieka wirusem choroby, 2) o przypadku gdy stwierdzenie albo
wykluczenie choroby u zwierzęcia, o którym mowa w § 2 ust. 6, jest niemożliwe”.
Rodzą się wątpliwości, jakie badania,
poza dochodzeniem epizootycznym, w jakim terminie mają czy mogą być wykonane, by stanowić podstawę dla rozpoznania.
Czy tylko powiatowy lekarz weterynarii ma
przesądzać o zakażeniu bądź podejrzeniu
zakażenia człowieka. Za tym idzie decyzja o szczepieniu bądź nieszczepieniu ludzi czy zwierząt.
Czy przekazywanie sprawy Państwowej Inspekcji Sanitarnej ma być jedynie
formalnością?
Szczepienie ludzi, a szczególnie dzieci,
budzi zawsze emocje i niepokój. Niewiele
zmieniło się w tych zachowaniach od czasów
Pasteura. Przypomnijmy, jak dyskutowano nad tym w 1885 r., kiedy to „Pewna nieszczęśliwa matka, pani Meister z Meissengott w Alzacji, szlochając rozpaczliwie przywiozła do laboratorium dziewięcioletniego
synka, którego przed dwoma dniami pogryzł
w czternastu miejscach wściekły pies. Dziecko płakało rzewnie i było tak pokryte ranami, że z ledwością się poruszało. Pasteur
uległ prośbie matki i owej nocy 6 czerwca
1885 r. po raz pierwszy istota ludzka otrzymała zastrzyk z osłabionych zarazków wścieklizny. Potem jeszcze kolejno czternaście
zastrzyków. Po upływie dwu tygodni chłopiec wrócił do swojej alzackiej ojczyzny”.
Jeszcze jeden przykład z tych czasów:
„Pewnego dnia przybyło ze Smoleńska
dziewiętnastu rosyjskich chłopów, których
przed wieloma dniami pokąsał wściekły
wilk. Te dziwne postacie, z których pięć
było tak chorych, że musiano je natychmiast umieścić w szpitalu, znały po francusku tylko jeden wyraz »Pasteur«. Cały
Paryż był przejęty i podniecony. Pogryzione »mużyki« były najnowszą sensacją tego
miasta. Pytano, czy można ich jeszcze uratować, by zyskać na czasie, Pasteur odważył
się na jeszcze śmielszy eksperyment. Szczepił chłopom wściekliznę dwa razy dziennie, zamiast raz. Sam zaś prawie nie sypiał
i nie jadł: żył jak w gorączce. Aż wreszcie
nadszedł dzień, kiedy wzniósł się ku niemu jeden wspólny okrzyk dumy i dziękczynienia. Z dziewiętnastu chłopów szesnastu zostało przy zdrowiu i życiu. Wrócili
do ojczyzny, gdzie przyjęto ich z zapałem
i zabobonnym lękiem, jak zmartwychwstałych. Car przysłał Pasteurowi brylantowy
Życie Weterynaryjne • 2013 • 88(4)
Prace kliniczne i kazuistyczne
Tabela 2. Przypadki wścieklizny w krajach europejskich w 2011 r. u zwierząt wolno żyjących, nietoperzy i ludzi
Zwierzęta wolno żyjące
Państwo
lisy
jenoty szopy wilki borsuki kuny
inne
inne
dziki sarny jelenie daniele inne razem
łasicowate mięsożerne
nietopeczłowiek razem
rze
Albania
0
0
Austria
0
0
Białoruś
574
80
2
2
20
2
11
Belgia
691
1
993
0
0
Bośnia
i Hercegowina
8
8
16
Bułgaria
1
1
1
323
375
0
0
14
16
0
0
0
0
1
1
Finlandia
0
0
Francja
0
Grecja
0
Chorwacja
320
2
1
Cypr
Czarnogóra
13
1
Republika
Czech
Dania
Estonia
1
6
7
0
Hiszpania
0
2
2
Holandia
0
7
7
Islandia
0
0
Irlandia
0
0
Litwa
12
14
Luksemburg
0
0
Łotwa
0
1
6
6
0
0
Macedonia
4
7
1
4
2
Malta
Mołdawia
17
1
18
Niemcy
0
Norwegia
0
Polska
103
2
Rumunia
234
1
Rosja
827
140
Serbia
38
4
9
2
1
1
Portugalia
11
5
2
3
2
1
8
15
3
4
1
2
2
17
122
62
11
11
0
4
160
0
0
244
342
1034
10
2007
38
46
Słowacja
0
0
Słowenia
0
0
Szwecja
0
0
Szwajcaria
0
0
49
300
Turcja
Ukraina
38
542
22
4
7
3
2
4
1
25
3
Węgry
Włochy
1
1
1430
0
2
2
1
Wielka
­Brytania
RAZEM
602
1
0
2724
253
4
Życie Weterynaryjne • 2013 • 88(4)
24
19
66
20
7
6
4
0
4
33
3164
2
0
33
12
5801
311
Prace kliniczne i kazuistyczne
Tabela. 3. Stwierdzone w 2011 r. przypadki wścieklizny u zwierząt w Polsce
Razem
nietoperze
inne
daniele
jelenie
sarny
dziki
inne mięsożerne
inne łasicowate
kuny
borsuki
wilki
szopy
jenoty
lisy
świnie
owce
i kozy
konie
bydło
koty
psy
Województwo
inne
Zwierzęta wolno żyjące
bezdomne psy
Zwierzęta domowe
Dolnośląskie
Kujawsko-Pomorskie
Lubelskie
12
12
Lubuskie
Łódzkie
Małopolskie
2
7
3
1
38
1
6
1
1
Mazowieckie
60
1
1
Opolskie
Podkarpackie
6
Podlaskie
1
2
2
8
46
1
1
2
2
3
2
63
1
14
Pomorskie
1
Śląskie
1
1
1
Świętokrzyskie
Warmińsko‑Mazurskie
1
4
1
103
2
2
8
4
160
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
Razem
8
10
14
Order Świętej Anny, do którego była dołączona suma 100 tysięcy franków, przeznaczonych na budowę olbrzymiego nowego laboratorium” (5).
Trzeba i należy pamiętać o obowiązujących w zwalczaniu wścieklizny przepisach,
ale warto również przypomnieć wcześniejsze
osiągnięcia niektórych państw na tym polu.
Na terytorium Grecji w latach 1951–1960
stwierdzono u zwierząt domowych, głównie psów, 8226 przypadków wścieklizny.
Z jej powodu nastąpiło zejście śmiertelne
53 osób (6).
W latach 1961–1971 sytuacja uległa
znacznej poprawie, gdyż wśród zwierząt
domowych stwierdzono 3004 przypadki
wścieklizny, a z jej powodu zmarły tylko
dwie osoby. Od tego okresu nie stwierdzano choroby u ludzi, natomiast u zwierząt
zanotowano w latach 1971–1980 242 przypadki choroby, a w 1981 r. tylko trzy przypadki u psów, następnie w latach 1982,
1983, 1987 po jednym przypadku u psów.
Wścieklizna u zwierząt wolno żyjących
w Grecji w okresie wszystkich dziesięcioleci występowała rzadko, gdyż wykryto ją
jedynie u 10 lisów. Grecja od 1987 r. zachowuje status kraju wolnego od wścieklizny.
Zapobieganie i likwidacja wścieklizny
w tym kraju była wynikiem podejmowanych od początku przedsięwzięć przez
władze administracyjne z udziałem weterynarii. Polegało to na przeprowadzaniu
na masową skalę szczepień psów, co było
obowiązkowe i przeprowadzane na koszt
312
1
1
4
9
państwa. W latach 1951–1986 zaszczepiono 1 479 715 zwierząt. W latach następnych zawieszono obowiązkowe szczepienia
na terenie całego kraju, a kontynuowano je
tylko w pasie 30 km przy granicach z Albanią, Macedonią, Bułgarią i Turcją. W tych
rejonach wszystkie psy są nadal szczepione.
Uodpornianie przeciw wściekliźnie całej populacji psów, łącznie z psami bezpańskimi, które podlegały kontroli w związku
z realizacją programu walki z bąblowicą,
uwidoczniło się w bardzo niskim odsetku występowania wścieklizny u zwierząt
wolno żyjących (głównie lisów).
Sytuacja epizootyczna w Grecji od lat
pozostaje pod akceptowaną przez wszystkich zainteresowanych kontrolą. Istnieje współpraca władz administracyjnych
wszystkich szczebli oraz organizacji samorządowych i stowarzyszeń zajmujących się
ochroną i dobrostanem zwierząt. Istnieje
świadomość społeczna, która doprowadziła do wdrożenia metod zapobiegania i nawyków edukacyjnych.
Dalszy program nadzoru i kontroli został wdrożony w Grecji w 2012 r. i ma trwać
9 miesięcy, obejmując swoim zasięgiem
16 prefektur wzdłuż północnych i wschodnich granic kraju, o szerokości uzasadniającej jego stosowanie. Podstawowym założeniem programu jest wdrożenie biernego
nadzoru, polegającego na pobieraniu próbek
do badań od padłych zwierząt domowych
i wolno żyjących. Niektóre gatunki zwierząt
określono jako wskaźnikowe – są to głównie
2
1
1
lisy. Zagęszczenie populacji lisów na terenie Grecji szacuje się na 0,3 na km2, dla szakali 1,7 na km2, a dla wilków 2 na km2 (6).
Jak zagadnienie to oceniamy w naszym
kraju, pozostawiam bez komentarza.
Wnioski
Wścieklizna ciągle wymaga czujności i rozsądnej oceny jej występowania.
Likwidacja choroby u lisów nie będzie
możliwa bez jej całkowitej likwidacji u zwierząt domowych, głównie psów i kotów.
Warto korzystać z doświadczeń innych
państw w zakresie metod postępowania
i doskonalenia przepisów odnoszących się
do zwalczania niektórych chorób, w tym
wścieklizny.
Piśmiennictwo
1. Lis H., Górski K.: Realizacja idei „jednego zdrowia. Życie
Wet. 2012, 87, 1047-1049.
2. Rabies Bulletin Europe 2011, 35, nr 4.
3. Główny Inspektorat Weterynarii – stwierdzone w 2011 r.
przypadki wścieklizny u zwierząt w Polsce. Warszawa 2012.
4. Kita J., Związek J.: choroby zakaźne zwierząt w programie
studiów weterynaryjnych. Życie Wet. 2012, 87, 726‑729.
5. De Kruif P.: Łowcy mikrobów. PZWL, Warszawa 1956, s.
153-155.
6.Tasioudi K. E., Momgana-Vougionka O., Doudounakis
S., Seimenis A.: Rabies monitoring and surveillance programme in Greece. Rabies Bulletin Europe. 2011, 35, nr 4.
Prof. zw. dr hab. Henryk Lis, ul. Międzynarodowa 32 m. 21,
03-922 Warszawa
Życie Weterynaryjne • 2013 • 88(4)