Etyka

Etyka - wykład 6
sumienie
SUMIENIE



2
„Sumienie jest najtajniejszym ośrodkiem i
sanktuarium człowieka, gdzie przebywa on
sam z Bogiem, którego głos w jego wnętrzu
rozbrzmiewa” (KDK 16)
Sumienie jest głosem poznania prawdy.
W sumieniu poznajemy jakąś ważną dla
naszego życia prawdę.
SUMIENIE
W Piśmie Świętym:
ST: serce, nerki
NT:
Chrystus słowa „serce”, wyraźnie ucząc, że ma
ono rolę decydującą w rozpoznawaniu dobra i
zła, a więc wartości moralnej postępowania (Łk
12, 57; J 9, 41; 15, 22-24; ).
3
SUMIENIE
W Piśmie Świętym:
W pozostałych pismach NT „syneidesis” występuje 31 razy, najczęściej u św.
Pawła.

Sumienie u niego to świadomość tego, co moralnie dobre lub złe (2 Kor 4, 2; 5,
11);

świadek ludzkich uczynków (Rz 2, 15; 9, 1; 2 Kor 1, 12);

Apostoł mówi o dobrym sumieniu (1 Tym 1, 5 i 19; Dz 23, 1;) i o czystym
sumieniu (Dz 24, 16; 1 Tm 3, 9).

To sumienie nie jest jedynie naturalną zdolnością, ale jest oświecane przez
wiarę (1 Tm 1, 5; Rz 14, 23). Także Duch Święty przychodzi z pomocą
sumieniu (Rz 8, 27), a miłość wnosi „ducha mądrości..., światłe oczy serca” (Ef
1, 17n).

Paweł pozwala, a nawet zaleca, by postępować według sumienia: „Wszystko
bowiem, co się czyni niezgodnie z przekonaniem, jest grzechem” (Rz 14, 23).
4
SUMIENIE
W świetle Pisma św. sumienie ujawnia się jako
pewna stała dyspozycja wartościowania
moralnego o charakterze powszechnym.
Posiada ją - bez wyjątku - każdy człowiek,
zdrowy psychicznie (por. Rz 2,14-16).
Jest więc ono wewnętrzną normą ludzkich czynów,
ale nie autonomiczną. Podlega bowiem wyższej
normie, którą stanowi wola Boża, wyrażona w
prawie naturalnym i objawionym.
5
SUMIENIE
Św. Tomasz z Akwinu:
 syndereza (prasumienie) jest wrodzoną
sprawnością rozumu praktycznego służącą
do odróżniania dobra i zła oraz poznania
pierwszych zasad moralnego postępowania.
Ma ją każdy człowiek, jest ona zawsze
prawidłowa i niezniszczalna.
 Dobro jest chciane, jeśli jest dostrzegalne.
6
SUMIENIE
Św. Tomasz z Akwinu:
 Dopiero na jej bazie wyrasta właściwe
sumienie, które jest aktem praktycznego
rozumu orzekającym o wartości moralnej
konkretnego czynu.
 łac. conscientia - współ-wiedza
 pol. Sumienie – s-umienie (staropol. um –
umysł; wiedza – umienie)
7
SUMIENIE
Sumienie habitualne – świadomość moralna
Sumienie aktualne – własny sąd, co w danej
chwili powinienem czynić i co odpowiada
poznanej przeze mnie prawdzie. Akt sądu,
które odzwierciedla poznanie prawdy. Sąd
praktyczny
8
SUMIENIE

Funkcje sumienia:
religijna
– moralna
–

9
„Sumienie jest najtajniejszym ośrodkiem i
sanktuarium człowieka, gdzie przebywa on
sam z Bogiem, którego głos w jego wnętrzu
rozbrzmiewa” (KDK 16)
SUMIENIE



10
Człowiek dopiero, gdy usiłuje zrozumieć, kim
jest, co stanowi o jego wielkości i gdy usiłuje
tą prawdą w życiu się kierować;
dopiero wtedy działa na miarę tego, kim jest
– na miarę swej rozumnej wielkości.
Nawet gdy błądzi, ale uczciwie szuka
prawdy, nie traci swej osobowej postawy i
godności.
SUMIENIE



11
Sumienie to głos mojego własnego rozumu:
mój własny osąd, co w danej chwili
powinienem czynić, co odpowiada prawdzie
o dobru.
Za każdym wyrzutem sumienia kryje się
szczególny wstyd.
Sam człowiek broni się przed tym, co go
„odczłowiecza”.
SUMIENIE


12
„Przez sumienie dziwnym sposobem staje się
wiadome to prawo, które wypełnia się
miłowaniem Boga i bliźniego.
Przez wierność sumieniu chrześcijanie łączą się
z resztą ludzi w poszukiwaniu prawdy i
rozwiązywaniu w prawdzie tylu problemów
moralnych, które narzucają się tak w życiu
jednostek, jak i we współżyciu społecznym”
(KDK 16).
SUMIENIE




13
W procesie formowania się decyzji sumienia można
wyróżnić trzy fazy:
- faza 1: osądzanie, ocenianie, wartościowanie
danego działania, a więc konkretyzacja norm ogólnych
- faza 2: podjęcie właściwej decyzji sumienia, czyli
osobiste opowiedzenie się za lub przeciw dobru w danej
sytuacji;
- faza 3: tzw. sumienie pouczynkowe, które dokonuje
jakby wtórnej oceny decyzji (czynu), i aprobuje ją, albo
wyraża dezaprobatę;
SUMIENIE

A. Podziały sumienia:






14
a) w zależności od czasu działania wyróżniamy sumienie
(etapy działania sumienia):
* uprzednie, przeduczynkowe - działa przed czynem i wtedy
ostrzega, nakazuje lub zakazuje. Odwołujemy się do niego przed
wyborem, przed podjęciem działania (element bardzo ważny,
szczególnie przy formacji sumienia prawego);
* towarzyszące - jego głos towarzyszy wykonywanej
czynności i ją aprobuje lub nie;
* następcze, pouczynkowe, retrospektywnym - po czynie,
wtedy akceptuje, usprawiedliwia lub oskarża. Kojarzymy go bądź z
wyrzutami sumienia lub odczuciem pewnej satysfakcji duchowej.
SUMIENIE



15
a) w zależności od czasu działania wyróżniamy sumienie (etapy działania sumienia):
* uprzednie,
* towarzyszące
* następcze,
b) w zależności od stosunku do obiektywnej normy moralności:
* prawdziwe,
* błędne, fałszywe (conscientia erronea)
+ błędne niepokonalnie
+ pokonalnie błędne
c) w zależności od charakteru sądu:
 pewne
 Wątpliwe
SUMIENIE
Rodzaje sumienia wypaczonego:
 Szerokie
 Skrupulackie
 Faryzejskie
Rozróżnia się także podział na sumienie prawe i niedbałe
–
–
16
Prawe – zwracamy uwagę na wysiłek człowieka, czy zrobił wszystko, co
możliwe, aby dotrzeć do prawdy. Chciał poznać prawdę i choćby
obiektywnie zbłądził, działał słusznie. Gdy mówimy o sumieniu prawym,
mamy coś innego na myśli niż sumienie prawdziwe. Choć sumienie prawe
może być prawdziwe.
Niedbałe – brak osobistej troski o sumienie
SUMIENIE





17
B. Właściwy i pożądany sąd sumienia „zdrowego”, dobrze
uformowanego powinny charakteryzować trzy właściwości, czyli winien
on być:
* pewny - bez możliwości zbłądzenia, wydanemu sądowi nie
towarzyszą żadne rozumne wątpliwości; należy zawsze działać tylko z
sumieniem pewnym;
* prawdziwy - zgodny z obiektywną normą moralności (wolą Bożą);
(„Owocem prawego sumienia jest przede wszystkim nazywanie po
imieniu dobra i zła...” DV 43)
[* prawe – z pełnym zaangażowaniem do poznanie prawdy]
* delikatny - chodzi o sumienie czułe w zakresie dobra i zła, wrażliwe
na duże i małe sprawy bez przesady w jakąkolwiek stronę.
Czy zawsze należy być posłusznym swemu
sumieniu?
18
SUMIENIE
19

niewiedza zawiniona – obciąża moralnie
sumienie

niewiedza niezawiniona – nie obciąża
moralnie sumienia
SUMIENIE



20
Zgodnie ze swym sumieniem postępuje ten,
kto uzasadnia swą decyzję jakimiś racjami, a
więc ten, kto kieruje się prawdą.
Dlatego trzeba usiłować dobrze odczytać
prawdę!!!
A następnie wybierać w działaniu tak
poznane prawdziwe dobro.
SUMIENIE



21
Sumienie jest ostateczną normą moralności,
tzn. zawsze moralnie wiążącą!
Sumienie jest normą ostateczną, ale
subiektywnie!
Tzn. ma moc normować moje postępowanie
tylko wtedy, kiedy samo jest „normowane”
obiektywną prawdą o dobru.
SUMIENIE



22
Oznacza to, że nie można zbyt łatwo
zasłaniać się autorytetem sumienia.
Sensowna krytyka innych powinna być dla
mnie sygnałem ostrzegawczym.
Jeśli nie przejmuję się tym, być może
dotknęła mnie już nieprawość
SUMIENIE
Zobowiązujący charakter i wolność
sumienia
Sąd sumienia jest zobowiązujący - należy
zawsze iść za jego głosem (conscientia
semper sequenda):
"... sąd sumienia ma charakter imperatywny:
człowiek powinien działać zgodnie z nim" (Encyklika
„Veritatis splendor” nr 60).
23
SUMIENIE
Sumienie odczytuje i przekazuje człowiekowi
osąd obiektywnego porządku moralnego.
„Jeżeli (człowiek) działa wbrew temu sądowi albo jeśli
popełnia określony czyn nie będąc pewnym, czy jest on
słuszny i dobry, zostaje potępiony przez własne sumienie,
stanowiące bezpośrednią normę osobistej moralności.
Godność tej rozumowej instancji oraz autorytet jej głosu i
osądów wypływają z prawdy o moralnym dobru i złu, w którą
sumienie ma się wsłuchiwać i ją wyrażać. Prawdę tę
wskazuje `prawo Boże`, uniwersalna i obiektywna norma
moralności" ((Encyklika „Veritatis splendor” nr 60).
24
SUMIENIE
Sumienie jest dla każdego autorytetem
ostatecznym, choć nie absolutnym!
Dlatego trzeba też podkreślić, że nie
godzi się więc działać wbrew rozumnie
kontrolowanemu głosowi sumienia.

Na straży autorytetu sumienia stoi
jego prawo do wolności. Zawsze
należy strzec wolności swego
sumienia.

25
SUMIENIE




26
Kwestia formacji sumienia
Błąd co do faktów
Błąd co do prawa
Niebezpieczeństwo samoznieprawienie –
dokonuje się tam, gdzie próbuje się
podporządkować obiektywną prawdę
własnym życzeniom.
SUMIENIE
Rozwój sumienia w procesie wychowania
a) anomia (grec. nomos - prawo) - amoralność,
do ok. 2-4 roku życia;
b) heteronomia - od 4 do 8-12 roku życia;
c) autonomia - od 12 do 18-20 roku
d) ideonomia to faza teonomii (grec. theos Bóg) - "Bóg jest moim prawem"; jest to
dojrzewanie w refleksyjności, roztropności i
odpowiedzialności.
27
SUMIENIE
Cztery czynniki tworzące strukturę dojrzałego sumienia:
a) zdrowy rozsądek - składa się nań zdrowy sąd, czyli umiejętność logicznego
myślenia, oraz prawość woli, czyli uczciwość zamierzeń;
b) znajomość życia - składa się nań wiedza dotyczący życia (wykształcenie),
rozumienie ludzi, samowiedza i samokontrola, doświadczenie osobiste, ale i
korzystanie z doświadczenia i rad innych;
c) trafna ocena sytuacji, na którą składają się zmysł rzeczywistości, a więc
ostrość obserwacji i sądu, nie mieszanie faktów ze złudzeniami oraz bystra
orientacja, czyli spostrzegawczość - umiejętność dostrzegania bądź
domyślania się tego, co mało widoczne lub łatwo uchodzi uwadze;
d) zdolność patrzenia w przyszłość, czyli umiejętne planowanie, rozumne
układanie środków wobec zamierzeń; można tu wyróżnić trzy czynniki:
przezorność, czyli wniknięcie w przyszłość, oględność (oglądanie się na
zmienne warunki życia) oraz ostrożność, czyli zapobieganie przeszkodom i
unikanie trudności.
28