Główne nurty w kulturze XX i XXi wieku

Główne nurty w kulturze
XX i XXI wieku
Podręcznik dla studentów dziennikarstwa
i komunikacji społecznej
Andrzej Kaliszewski
ISBN: 978-837561-111-3
format 165/235, oprawa miękka ze skrzydełkami
liczba stron: 238
cena: 49,90 zł
W serii Akademickie Warsztaty Dziennikarskie ukazują się podręczniki akademickie, książki o charakterze monograficznym i warsztatowym, a także tłumaczenia ważnych zagranicznych publikacji z dziedziny mediów. Książka ta
jest podręcznikiem akademickim dla studentów dziennikarstwa i komunikacji
społecznej I i II stopnia, a konkretnie do wykładanego w ramach tych studiów
przedmiotu Główne nurty w kulturze XX i XXI wieku.
Autor uporządkował i w sposób bardzo sensowny przedstawił panoramiczny
obraz zagadnień kultury XX i XXI wieku. Omówił kulturę wysoką i wskazał na
znaczenie kultury masowej, tak typowej dla drugiej połowy XX wieku. W sposób
imponujący zapanował nad ogromem materiału: wskazał na nurty kultury
w filozofii, literaturze, sztukach plastycznych, architekturze, muzyce, teatrze, kinie.
Nie zapomniał o kulturze internetu, jak i popkultury (m.in. muzyce popularnej,
komiksach, sporcie i turystyce). Omówił zjawisko kontrkultury, wyszczególnił jej
nurty, wreszcie w bardzo przystępny sposób zaprezentował kulturę postmodernizmu.
Mimo że jest to podręcznik akademicki, książka jest napisana piękną polszczyzną.
prof. UJ dr hab. Kazimierz Wolny-Zmorzyński,
kierownik Zakładu Genologii Dziennikarskiej i Komunikacji
Wizualnej Instytutu Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej UJ
O autorze
Andrzej Kaliszewski – dr hab. w dziedzinie nauk humanistycznych, literaturoznawca, medioznawca, krytyk literacki, poeta. Do najważniejszych jego publikacji książkowych należą: Gry Pana Cogito (monografia twórczości Zbigniewa Herberta, 1982,1990), Książę z Kraju Łagodności (monografia twórczości
Jerzego Harasymowicza, 1988), Nostalgia stylu. Neoklasycyzm liryki polskiej
XX wieku w krytyce, badaniach i poetykach immanentnych (2007), Wieczna
gra. Artykuły i szkice (2009),Gatunki dziennikarskie. Teoria, praktyka, język
(współaut. K. Wolny-Zmorzyński, W. Furman, Warszawa 2006, 2009).
www.poltext.pl
Główne nurty w kulturze XX i XXI wieku
Spis treści
Wstęp 9
Rozdział 1
W kręgu teorii. Kultura – istota, rodzaje, funkcje 13
Rozdział 2
Ważne prognozy i oceny dotyczące rozwoju (oraz kryzysu) kultury
w XX i XXI wieku 22
Rozdział 3
Przegląd modernistycznych nurtów kultury XX wieku 32
3.1. Główne nurty w filozofii 34
3.2. Główne nurty w literaturze 38
3.3. Główne nurty w sztukach plastycznych 64
3.4. Główne nurty w architekturze 80
3.5. Główne nurty w muzyce 89
3.6. Główne nurty w teatrze 92
3.7. Powstanie kina i główne nurty w sztuce filmowej 95
Rozdział 4
Kultura przedmiotem i narzędziem polityki. Kultura totalitarna 102
Rozdział 5
Telewizja – jaka kultura? 114
Rozdział 6
Kultura informatyczna i kultura Internetu 122
www.poltext.pl
6
Główne nurty w kulturze XX i XXI wieku
Główne nurty w kulturze XX i XXI wieku
Rozdział 7
Popkultura, jej działy i nurty 133
7.1. Muzyka popularna (rock’n’roll, rock, pop) 136
7.2. Komiks 141
7.3. Moda 142
7.4. Fast food – makdonaldyzacja i „cocacolizacja” świata 144
7.5. Sport 146
7.6. Turystyka 149
7.7. Ikony popkultury 154
Rozdział 8
Kultura kiczu i gadżetu 155
Rozdział 9
Kultura konsumpcji – konsumeryzm 159
Rozdział 10
Kontrkultura i jej nurty 163
10.1. Kontestacja a kontrkultura 163
10.2. „Ojcowie” i założycielskie mity kontrkultury 164
10.3. Słynne akcje i typowe formy kontestacji 166
10.4. Przegląd nurtów kontestacji i kontrkultury 167
10.5. Przeciw kulturze zastanej 171
10.6. Nowe wartości kontrkultury 173
10.7. Kontrkultura jako nowy styl życia 177
10.8. Ciemna strona kontrkultury 178
10.9. Kontrkultura w obozie socjalistycznym 180
Rozdział 11
Kultura postmodernizmu (ponowoczesności) 186
11.1. Czym jest postmodernizm? 186
11.2. Filozofia postmodernizmu 189
11.3. Postmodernistyczna „religia” – New Age 192
11.4. Architektura postmodernizmu 196
11.5. Postmodernizm w sztuce 198
11.5.1. Literatura postmodernizmu 200
11.5.2. Sztuki plastyczne w postmodernizmie 209
11.5.3. Film postmodernistyczny 212
www.poltext.pl
Główne nurty w kulturze XX i XXI wieku
ROZDZIAŁ 1
W kręgu teorii.
Kultura – istota, rodzaje, funkcje
„Kultura” to jeden z najbardziej popularnych terminów humanistyki i nauk społecznych. To także wytrych słowny, po który często i chętnie sięga się w mowie
potocznej oraz dyskursie publicznym, za każdym niemal razem mając na myśli coś
innego.
Nie istnieje jedna ogólnie obowiązująca teoria kultury. Różne dyscypliny nauki
(antropologia, socjologia, psychologia, filozofia, etnografia, tzw. kulturoznawstwo
itd.) różnie ją definiują, rozmaity wykreślają jej zakres.
Zacznijmy od etymologii. Pierwszy użył terminu – w starożytności – Cyceron,
ale w znaczeniu dziś nie pierwszorzędnym: „agricultura” jako „uprawa roli”. Kultura
to zatem generalnie – uprawianie czegoś, polepszanie, rozwijanie, kultywowanie.
Ale używa także filozof (Rozmowy tuskulańskie) – bliższego naszym czasom – metaforycznego określenia, odnoszonego odtąd do filozofii i sztuki: cultura animae, tj.
kultura duszy (umysłu).
Antonina Kłoskowska1 wskazuje na pierwsze w świecie nowożytnym dzieło,
gdzie kultura jest zdefiniowana w sposób bliski współczesnemu rozumieniu. Niemiecki uczony Samuel Pufendorf w dziele De iure naturae et genium libri octo
(1688) używa słów „cultura” i „cultura animi” jako określających wszelkie wynalazki
człowieka, instytucje, przedmioty, język, wiedzę, obyczaje, moralność.
W Polsce termin „kultura” słownikowo występuje dość późno, w słynnej Encyklopedii powszechnej Samuela Orgelbranda (1864) – wyjaśniany po cycerońsku jako
„uprawa”.
1
A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Warszawa 1983; A. Kłoskowska, Kultura masowa. Krytyka
i obrona, PWN, WN PWN, Warszawa 1980,1983, 2003, 2005 (wydania zmieniane).
www.poltext.pl
14
Główne nurty w kulturze XX i XXI wieku
Główne nurty w kulturze XX i XXI wieku
Najobszerniejszy przegląd koncepcji definicji kultury dali Alfred L. Kroeber
(czołowy amerykański antropolog kulturowy) i Clyde Kluckhohn w Culture. A Critical Review of Concepts and Definitions2. Na gruncie polskim z kolei przegląd różnych definicji (ujęć) wielokrotnie przedstawiała czołowa badaczka i teoretyk kultury Antonina Kłoskowska w kolejnych wydaniach swych książek: Scjologia kultury
oraz Kultura masowa, a także Ewa Nowicka w rozprawie Świat człowieka – świat
kultury3. Ta ostatnia w rozdziale Definicje kultury stwierdza: „Większość pojęć
humanistyki używana jest w najrozmaitszych znaczeniach, ale chyba żadne z nich
nie odznacza się tak wielką liczbą funkcjonujących w teorii i praktyce definicji, jak
pojęcie kultury”4. Ona sama koncentruje się jednakże na definicji, którą nazwać
należy antropologiczną – ten typ był chyba najpopularniejszy w XX wieku, do
niego też – jako najszerszego – odwołuje się w pierwszym rzędzie większość współczesnych słowników, encyklopedii, leksykonów z różnych dziedzin.
Oto przykłady takich definicji.
Kultura jest to złożona całość, zawierająca nawyki nabyte przez człowieka jako członka
społeczeństwa (Ruth Benedict, The Science of Custom, 1929, pol. Wzory kultury).
Kultura lub cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę,
moralność, prawa, obyczaje i wszystkie inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka
jako członka społeczeństwa (Edward Taylor)5.
Kultura jest to względnie zintegrowana całość, obejmująca zachowania ludzi przebiegające według wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów wykształconych i przyswajanych w toku interakcji oraz zawierająca wytwory takich zachowań6.
Za takimi jak powyższe definicjami „całościowymi” stoją dwa podstawowe podejścia do kultury: 1) atrybutywne, tj. traktujące ją całościowo, jako atrybut człowieczeństwa w ogóle, wyznacznik odmienności od świata zwierząt, 2) dystrybutywne,
tj. pokazujące złożoność kultury, jej różnorodność, zmienność.
2
A.L. Kroeber, C. Kluckhohn, Culture. A Critical Review of Concepts and Definitions, Peabody
Museum, Cambridge Mass. 1952 (wyd. pol.: A.L. Kroeber, Istota kultury, przeł. P. Sztompka, PWN,
Warszawa 1973, 2002).
3
E. Nowicka, Świat człowieka – świat kultury, WN PWN, Warszawa 2006, 2009.
4
Ibidem, s. 49 (wyd. z 2009 r.).
5
W: E. Taylor, Primitive Culture (1871). Cyt. za: A. Kłoskowska, Socjologia kultury, op. cit., s. 19–20.
6
A. Kłoskowska, Kultura masowa. Krytyka i obrona, PWN, Warszawa 1983, s. 40. Bardzo podobne
definicje formułowali inni „klasycy” antropologii i socjologii, jak: S. Czarnowski (Kultura, w: idem,
Dzieła, t. 1, PWN, Warszawa 1956), J. Szczepański (Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa
1972), B. Suchodolski (hasło „kultura” w Wielkiej Encyklopedii Powszechnej, PWN, Warszawa 1986).
www.poltext.pl
W kręgu teorii. Kultura – istota, rodzaje, funkcje
Główne nurty w kulturze XX i XXI wieku
Regułą stało się więc dzielenie przez większość badaczy tak szeroko definiowanej kultury na części (kategorie) bądź nawet zawężanie samej definicji. Omówimy
najistotniejsze naszym zdaniem podziały. Alfred Louis Kroeber7 wyróżnia oto trzy
segmenty kultury. Są to:
E kultura rzeczywistości (technologie, nauka; ten segment jest kumulatywny,
stosunkowo mało twórczy);
E kultura wartości (religia, filozofia, sztuka, moralność, część nauki [humanistyczna]; segment kumulatywny i wiecznie twórczy);
E kultura społeczna (mało kumulatywny, mało twórczy).
(Można także według Kroebera ewentualnie wyróżnić segment czwarty: język,
ale z zastrzeżeniem, że jest on autonomiczny i służy na równi wszystkim trzem
wymienionym najpierw segmentom). Ów podział można zobrazować następującym
rysunkiem:
KULTURA
JĘZYK
RZECZYWISTOŚCI
WARTOŚCI:
religia
filozofia
sztuka
moralność
SPOŁECZNA
Rysunek 1. Podział kultury dokonany przez A. Kroebera
Źródło: opracowanie własne.
Antonina Kłoskowska omówiła także inne główne historyczne typizacje kultury, ujmując je następnie w tabeli, którą zacytujemy:
7
A.L. Kroeber, Istota kultury, PWN, Warszawa 1989, przeł. P. Sztompka, rozdz. Kultura rzeczywistości i kultura wartości; pierwodr. 1950–1951.
www.poltext.pl
15
16
Główne nurty w kulturze XX i XXI wieku
Główne nurty w kulturze XX i XXI wieku
Tabela 1. Klasyfikacja kategorii kultury
Autor
Kategorie kultury (dziedziny lub kryteria)
A. Weber (1912)
Cywilizacja
zewnętrzna
(technika,
technologia, wiedza
stosowana)
Cywilizacja
wewnętrzna
(państwo, prawo,
moralność)
Kultura (sztuka, idee,
religia)
R. MacIver (1937, 1942)
Porządek
technologiczny
(sfera środków)
Porządek społeczny
(sfera celów
i środków)
Porządek kulturalny
(sfera celów)
A.L. Kroeber
Kultura
rzeczywistości
Kultura społeczna
Kultura wartości
L. White
Technologia
Społeczeństwo
Ideologia
Kultura materialna
Kultura społeczna
Kultura
niematerialna
K. Dobrowolski
C. Arzakanian
Materialna forma
działania
Duchowa forma
działania. Myślenie
artystyczne
Źródło: A. Kłoskowska, Socjologia kultury, PWN, Warszawa 1981, s. 108.
W niniejszym podręczniku najbliższe będą nam jednak definicje kultury
w tzw. węższym rozumieniu (a więc te umieszczane w ostatniej kolumnie powyższej
tabeli), bo tą kategorią się zajmiemy. Na czoło takich definicji wysuwa się podana
przez Alfreda Webera8. Według niej: kultura „zaczyna się tam, gdzie kończą się
życiowe konieczności”, kultura stoi ponad „życiowymi” potrzebami. Kultura to
„działanie bezinteresowne z punktu widzenia fizycznej egzystencji”. Na kulturę tę
składają się jej systemy (dziedziny), a są to: wartości, wierzenia, ideologie, style
życia grupowego, nauka, sztuka9. Każdy z tych systemów dzieli się na niższym
8
A. Weber, Ideen zur Staats – und Kultursoziologie, G. Braun, Karlsruhe 1927.
J. Gajda wyróżnia następujące: „systemy kultury”: nauka, sztuka, religia, język–komunikacja.
(J. Gajda, Antropologia kulturowa. Wprowadzenie do wiedzy o kulturze, Oficyna Wydawnicza Impuls,
Kraków 2008, rozdz. 2.3). „[Systemy] charakteryzują się uporządkowanym i skoordynowanym
9
www.poltext.pl
W kręgu teorii. Kultura – istota, rodzaje, funkcje
Główne nurty w kulturze XX i XXI wieku
poziomie, i tak sztuka, którą się tu będziemy dokładniej zajmować, rozkłada się
(dzieli) na podsystemy (dyscypliny) artystyczne, takie jak literatura, sztuki plastyczne (malarstwo, rysunek, rzeźba, grafika i in.), teatr, muzyka, fotografia
artystyczna, film itd. Te zaś są typizowane według kolejnych krzyżujących się kategorii gatunków oraz nurtów10.
Istnieją także inne ważne – dychotomiczne (dwuczłonowe) podziały kultury.
Pierwsza fundamentalna para, o której była już mowa, to natura ļ kultura.
Kultura to wszystko, co przeciwstawne naturze, więc to, co w zachowaniach
wyuczone, w przeciwieństwie do tego, co biologicznie dziedziczone. Kultura jest
rezultatem zbiorowej działalności, wytwórczości i twórczości ludzi. Przyjęło się, że
tylko człowiek wytwarza kulturę i to wyodrębnia go ze świata zwierząt. (Aczkolwiek daje się często przykłady „społecznych” oraz „twórczych” zachowań gatunków
zwierząt, na przykład pszczół, mrówek czy termitów; ten temat godny jest osobnych rozważań).
Po drugie: para cywilizacja ļ kultura. Cywilizacja to – jak pisze Kłoskowska –
(...) zespół technicznych środków i sposobów opanowania natury, nosi ona praktyczny,
utylitarny charakter; jest to sfera środków, czysto instrumentalna11.
Jej rozwój jest kumulatywny, zdobycze cywilizacji rozpowszechniają się w procesie dyfuzji, ale i ulega ona niszczeniu przez konsumpcję, a także wymianie, za
którą stoi potrzeba ciągłego ułatwiania i przyspieszania życia, także presja mody.
Kultura zaś to
dziedzina wartości pozbawionych na ogół praktycznej użyteczności, uprawianych i rozwijanych bezinteresownie, ze względu na związane z tymi wartościami przeżycia. Wartości
kultury cechuje zróżnicowanie wynikające ze względności postaw i ocen; stąd brak
wyraźnego postępu (...). Wartości kultury przewyższają natomiast dobra cywilizacji trwałością, ich recepcja nie polega bowiem na niszczącej konsumpcji. Kultura w tym rozumieniu
przeciwstawia się naturze, a jej ujęcie nosi na ogół charakter wartościujący12 .
zespołem swoistych elementów, powiązanych wzajemnymi relacjami, składających się na zwarty
obraz odpowiedniej dziedziny kultury” (ibidem, s. 42).
10
Tak przedstawia się to w systemowych ujęciach kultury, por.: M. Golka, Kultura jako system,
Ośrodek Wydawnictw Naukowych, Poznań 1992, s. 104 i nn.
11
A. Kłoskowska, Kultura masowa, op. cit., s. 6.
12
Ibidem, s. 66.
www.poltext.pl
17
18
Główne nurty w kulturze XX i XXI wieku
Główne nurty w kulturze XX i XXI wieku
Kolejna dychotomiczna para definicji to: kultura materialna ļ kultura niematerialna (inaczej: kultura duchowa, kultura wartości, kultura symboliczna). Do
tej pierwszej zaliczyć trzeba wytwory „cywilizacji” (por. poprzedni podział), np.
maszyny, jednostki uzbrojenia, samochody. Druga to np. instytucje religijne,
poezja, utwory muzyczne, wzory zachowań. (Także w tym podziale można wskazać
pewne wątpliwości, np. gmach miejski czy kościół stanowi materialną tkankę miasta,
infrastruktury, ale jako dzieło architekta ma wartość artystyczną, duchową; podobnie
np. złoty średniowieczny kielich czy relikwiarz).
Szczególnie dużej ostrości nabrał z kolei w XX wieku podział kultury niematerialnej znów na opozycyjną parę: kultura niższa (masowa) ļ kultura wyższa
Zachęcamy
lektury!
(elitarna, artystyczna). Ta pierwsza
zajęłado
miejsce
znanej od zarania dziejów kultury popularnej, zwanej też w różnych okresach plebejską, w odróżnieniu od
dworskiej czy stojącej niejako pośrodku – mieszczańskiej. Kultura popularna jest
z natury ludyczna, łatwa w odbiorze, dostępna dla wszystkich. To igrzyska, jarmarki, teatry uliczne, bajki, ludowe pieśni czy tańce. Określenie „kultura masowa”
zostało użyte po raz pierwszy przez Dwighta Macdonalda w 1944 roku13. Kultura
masowa jest skutkiem i wyrazem demokratyzacji kultury, powszechności edukacji,
symptomem dobrobytu, przyrostu czasu wolnego, przede wszystkim zaś wysokiego
rozwoju środków technicznych, zapewniających obniżenie jej kosztów, szybkość,
globalność dystrybucji i odbioru.
Jeśli idzie o kulturę masową, najbardziej komplementarna, a zarazem i zwięzła
wydaje się nam definicja Dominika Strinatiego: „kultura masowa jest kulturą popularną tworzoną przez masową technikę przemysłową i sprzedawaną dla zysku
masowej publiczności konsumentów” 14. Ponadto „kultura masowa (...) czci natychmiastowe, trywialne lub sentymentalne przyjemności, kosztem poważnych, inte lektualnych sprawdzonych w czasie i autentycznych wartości” 15 [mówiąc, czemu szkodzi
kultura masowa, badacz jak widać zarazem określił kulturę wyższą – przyp. A.K.].
Kultura wyższa (tj. kultura duchowa, kultura wartości, kultura symboliczna)
– to najważniejsza część definiowanej tu już kultury niematerialnej. Cechuje ją
wykonanie przez twórcze kompetentne elity, jest unikatowa, pozbawiona utylitarności, ponadczasowa (wpisuje się w tzw. „trwały dorobek” – narodowy, regionalny,
13
D. Macdonald, Theory of Popular Culture, 1944; wyd. pol.: Teoria kultury masowej, przeł.
C. Miłosz, w: Kultura masowa, wyb., przekł., przedm. C. Miłosz, Paryż 1959, Wydawnictwo Literackie,
Kraków 2002.
14
D. Strinati, Wprowadzenie do kultury popularnej, przeł. W.J. Burszta, Zysk i S-ka Wydawnictwo,
Poznań 1998, s. 22.
15
Ibidem, s. 24.
www.poltext.pl