Pojęcie konstytucji - Ateneum Szkoła Wyższa
advertisement
1.1. Pojęcie konstytucji Pojęcie „konstytucja”, choć w swoim współczesnym rozumieniu jest nierozerwalnie związane z czasami nowożytnymi, nie jest pojęciem nowym. Stykano się z nim już od dawna – w Rzymie istniało określenie rem publicam constituere, które to definiowało regulowanie ustroju państwa1. Wynikało ono z pierwotnego znaczenia tego słowa, mającego źródło w łacińskim constitutio, które było synonimem urządzenia, układu oraz organizacji2. W nauce prawa konstytucyjnego większą wagę przykłada się do innego łacińskiego słowa – constituere, równoważnego „urządzaniu”, „ustanawianiu”. W kontekście etymologicznym i w odniesieniu do państwa właśnie ten źródłosłów trafniej oddaje genezę pojęcia „konstytucja”, w istocie powiązanego z urządzaniem państwa. Przez organizowanie społeczeństwa – politeę, rozumiał „konstytucję” Arystoteles3. Wieki późniejsze rozszerzały znaczenie tego terminu o fundamentalne prawa państwa, co czynił francuski teoretyk państwa Jean Bodin4, reguły życia zakonnego, a na ziemiach polskich o akty prawne uchwalane przez Sejm w imieniu króla w okresie demokracji szlacheckiej, jak np. konstytucja „Nihil Novi” z 1505 r., czy konstytucja z 1578 r. ustanawiająca Trybunał Koronny5. Sporadycznie terminem tym oznaczano czynniki geograficzne determinujące rozwój państwa, co czynił przede wszystkim Ch. de Montesquieu. Za okres upowszechnienia się jurydycznego znaczenia pojęcia „konstytucja” przyjmuje się drugą połowę XVIII wieku. Od tego momentu konstytucje określają zasady organizacji państwa i normy o szczególnej, najwyższej mocy prawnej, stanowiąc fundament systemu prawa i władzy publicznej. W 1862 roku F. Lassalle w dziele „O istocie konstytucji” zauważa, że wyróżnikiem konstytucji jest fakt odzwierciedlania faktycznego stosunku sił społecznych i politycznych w danym kraju6. Według C. Schmitta konstytucja to „społeczna decyzja dotycząca sposobu i form jedności politycznej zawarta w jednym akcie o najwyższej mocy”. Będąc pod wpływem nauki amerykańskiej G. Jellinek zwraca uwagę na legitymizowanie owej najwyższej mocy prawnej przez działanie organów państwa, tryb ich kreacji oraz wzajemne relacje i kompetencje. W. Skrzydło, Ustrój polityczny RP w świetle Konstytucji z 1997 roku, Kraków 2000, s. 26. L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2006, s. 31. 3 S. Sagan, Prawo konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2001, s 19. 4 S. Bożyk, Konstytucja, Białystok 1996, s. 4. 5 Leksykon Politologii, A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Wrocław 1998, s. 170. 6 Tamże, s. 168. 1 2 Normatywiści z H. Kelsenem za najistotniejszy dla konstytucji uważali fakt bycia podstawą porządku prawnego, z której wywodzą się wszystkie inne normy prawne7. Powyższe idee składają się na współczesną definicję pojęcia „konstytucja”. „Nowa encyklopedia powszechna PWN” mówi, iż jest to „ustawa zasadnicza wyposażona w najwyższą moc prawną, regulująca zasady organizacji i powoływania najważniejszych ogniw aparatu państwowego oraz normująca podstawowe prawa i obowiązki obywatela. Konstytucja jest aktem nadrzędnym w stosunku do całości porządku prawnego, normy konstytucji stanowią podstawę i punkt wyjścia pozostałych norm w państwie, które mogą konkretyzować normy konstytucji i nie mogą być z konstytucją sprzeczne. Konstytucję cechuje specyficzna forma: jest to dokument traktujący o specjalnym sposobie uchwalania konstytucji, dokonywania w niej zmian i o jej szczególnej strukturze wewnętrznej8.” Jest to modelowa definicja konstytucji zawierająca konieczne jej elementy, którymi są: najwyższa moc prawna tego aktu konstytuowanie najważniejszych organów państwa definiowanie praw i obowiązków obywateli podstawowa pozycja tego aktu i jego norm w systemie prawa uchwalanie i zmiana tego aktu w ramach specjalnej procedury. Pomimo sugestii, iż współcześnie konstytucja jest spisanym aktem prawnym, pojęcie to odnosić można do szerszego zjawiska istnienia norm prawa konstytucyjnego. Fakt ich niespisania w niektórych państwach w ramach jednego aktu nie świadczy o braku tamże konstytucji. Taka sytuacja, której koronnym przykładem jest Wielka Brytania, spowodowała podwójne rozumienie tego terminu. W literaturze anglosaskiej spotkamy się z interpretacją, iż konstytucja to „zbiór zasad i zwyczajów, pisanych i niepisanych, ustanowionych przez prawo lub poza prawem, określających strukturę i kompetencje naczelnych organów władzy9”. Wspomniana wyżej Wielka Brytania nie ma konstytucji pisanej, ale zwyczaj, prawo, precedensy i tradycja są bardzo silne, a rząd przyjmuje, iż obowiązują go praktyki wykształcone na przestrzeni stuleci. Nie ma więc wątpliwości, że jest ona państwem konstytucyjnym. 7 S. Sagan, dz. cyt., s. 19. Nowa encyklopedia powszechna PWN, t.3, Warszawa 1997, s. 464. 9 M.G. Roskin, R.L. Cord, J.A. Medeiros, W.S. Jones, Wprowadzenie do nauk politycznych, Poznań 2001, s. 69. 8 Konstytucja w sensie materialnym określa te wszystkie normy, które dotyczą ustroju państwa, bez względu na ich charakter prawny jak i formę aktów, w których je zawarto. Mogą się one mieścić również w ramach prawa konstytucyjnego zwyczajowego. Dla przykładu w królestwie brytyjskim oprócz zwyczaju prawo konstytucyjne tworzą także m.in. „Wielka Karta Wolności” z 1215 r., „Petition of Rights” z 1628 r., „Bill of Rights” z 1689 r., czy „Akt o Parlamencie” z roku 1911 i 194910. Formalne rozumienie konstytucji obejmuje już tylko te normy, które przyjęto w szczególnym trybie i zawarto w akcie prawnym o szczególnej nazwie (najczęściej „konstytucja”, w Niemczech „ustawa zasadnicza” – termin ten zwyczajowo pozostał w użyciu pomimo faktu, że po zjednoczeniu Niemiec dozwolone jest mówienie o „konstytucji”). Powyższy podział ściśle łączy się z klasyfikacją na konstytucje pisane i niepisane. Te pierwsze równoznaczne są w zasadzie formalnemu rozumieniu konstytucji; obejmują one najczęściej jeden akt prawny, np. Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r., ale mogą też obejmować kilka aktów składających się na konstytucję, z których każdy ma najwyższą moc prawną (Konstytucja RP w latach 1992 – 1997, konstytucje szwedzka czy austriacka). Konstytucja niepisana odpowiada w zasadzie materialnym jej pojęciu. Występuje ona w państwach gdzie brak jest jednego lub kilku aktów prawnych o najwyższej mocy i regulujących jego ustrój11. W historii rozwijało się nie tylko formalno-prawne, ale także socjologicznopolityczne ujęcie konstytucji. Pierwszy konstytucję tak definiował wspomniany wyżej F. Lassalle. Wyróżnił on: konstytucję rzeczywistą, oddającą aktualny układ sił politycznych istniejących w danym państwie, który to determinuje treść prawa; konstytucję pisaną – spisany akt prawny, który nabiera trwałości i znaczenia, jeżeli odzwierciedla aktualny układ sił w polityce. Wg autora tej koncepcji, jeżeli tego nie czyni, staje się zwykłą kartką papieru. Ten nurt definiowania konstytucji rozwinął również W. Lenin, który wprowadził do niego wątek klasowy i stwierdził, że konstytucja w swej istocie obrazuje układ sił w walce klasowej. K. Loewenstein także zajął się problemem społeczno-politycznej roli konstytucji i wyróżnił: konstytucje normatywne – ustanowione przez naród (suwerena), określające system rządów, prawa obywateli i będące najwyżej w hierarchii prawa; 10 11 Polskie prawo konstytucyjne, W. Skrzydło (red.), Lublin 2005, s. 23. B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 2001, s. 54. konstytucje nominalne, które charakteryzuje brak możliwości realnego wypełniania ich nakazów, nawet w przypadku woli ku temu, innymi słowy są one oderwane od rzeczywistości; konstytucje semantyczne, umacniające pozycję totalitarnej struktury władzy12. W nauce prawa konstytucyjnego wyróżnia się wiele innych klasyfikacji konstytucji pisanych. Przyjmując za kryterium moc prawną konstytucji w porównaniu z mocą ustaw zwykłych można je podzielić na: konstytucje sztywne – jej moc jest wyższa od ustaw zwykłych, także tryb zmiany ustawy zasadniczej jest bardziej skomplikowany niż tryb zmiany ustaw zwykłych, wszystkie ustawy muszą być z konstytucją zgodne; konstytucje elastyczne (giętkie) – niechroniona przed ingerencją ustawodawcy, podlegająca zmianie w ten sam sposób, w jaki nowelizuje się ustawy zwykłe, jest to rozwiązanie zdecydowanie rzadsze. Wyróżnia się też: konstytucje jednolite, które całość materii konstytucyjnej zawierają w jednym akcie; współcześnie jest to zjawisko typowe; konstytucje złożone, które składają się z większej liczby aktów, zawierających określone wycinki materii konstytucyjnej (Szwecja, Polska w latach 19921997). Ze względu na zakres regulacji konstytucje dzielimy na: pełne, zawierające wszystkie niezbędne składniki tego aktu; S. Sagan za konieczne uznaje regulacje poświęcone: określeniu suwerena, zasadom ustroju, katalogowi praw i wolności człowieka i obywatela, organizacji i wzajemnym relacjom między władzami publicznymi, trybowi uchwalania i zmiany samej ustawy zasadniczej13; niepełne (w polskiej praktyce zwane małymi), które swoją regulacją obejmują tylko część materii konstytucyjnej. Powyższy podział powiązany jest z kolejnym, dzielącym konstytucje na: zamknięte – obejmujące swoją treścią wszystkie podstawowe zagadnienia ustroju; otwarte – przywołujące tylko zasady ustroju, a konkretną treść otrzymujące w ramach wykładni sądowej. 12 13 B. Banaszak, dz. cyt., s. 55. S. Sagan, dz. cyt., s. 24. Warto przyjrzeć się również klasyfikacji stosowanej w nauce anglosaskiej. Jeden z brytyjskich podręczników prawa konstytucyjnego dzieli konstytucje na: pisane i niepisane (written and unwritten); sztywne i elastyczne (rigid and flexible); dominacji i podporządkowania (supreme and subordinate) – pierwsza kategoria odnosi się do państw, w których moc legislacyjna rządu jest niczym nieograniczona; w drugim przypadku pewna wyższa władza ogranicza tę moc; państwa federalnego i unitarnego (federal and unitary) rozdziału władz i ich połączenia (separated powers and fused powers) republikańskie i monarchiczne (republican and monarchical)14. Konstytucjonaliści zwracają uwagę na szczególność nazwy „konstytucja”, której nadają oni szczególną moc prawną. Warto zwrócić jednak uwagę na różnice w nazywaniu tego typu aktów: „Konstytucja” jest nazwą charakterystyczną dla Stanów Zjednoczonych, Francji czy Włoch; „ustawa zasadnicza” występuje w Niemczech, „ustawa konstytucyjna” w Austrii; „karta konstytucyjna” w Republice Czeskiej, a w krajach skandynawskich nazywa się taki dokument „formą rządu”. 1.2. Geneza konstytucji pisanych Pomimo faktu, że pojęcie „konstytucja” znane jest od starożytności, powstanie konstytucji w jej współczesnym rozumieniu, a w szczególności w formie spisanego aktu prawnego datuje się na wiek XVIII, jednakże w nauce prawa konstytucyjnego za pierwsze tego typu akty przyjmuje się te, które zostały wydane wcześniej. B. Banaszak początki aktów odpowiadających myśleniu konstytucyjnemu widzi już w V w. p.n.e., gdy w niektórych greckich państwach-miastach istniały akty prawne konstytuujące ich ustrój. O prekursorach konstytucji można mówić także w kontekście takich średniowiecznych aktów jak angielska „Wielka Karta Swobód” z 1215, węgierska „Złota Bulla” czy polska Konstytucja Nihil Novi z 1505 r. Akty te zawierały zazwyczaj gwarancje wolności i praw, częściowo także regulowały mechanizmy ustrojowe15. Konstytucjonalista S. Sagan zwraca uwagę, że dopiero w XVI i XVII stuleciu powstały akty prawne, które co prawda nie miały jeszcze charakteru norm o najwyższej mocy prawnej, jednak cel oraz sposób ich uchwalenia, jak również funkcje, które miały 14 15 H. Barnett, Constitutional and Administrative Law, London 1995, s. 7-14. B. Banaszak, dz. cyt., s. 57. pełnić pozwalają mówić o nich w kontekście genezy konstytucji pisanych. Autor zwraca uwagę, iż były to umowy zawarte między monarchą a wpływowymi stanami, zwykle szlachtą, ale wkrótce miały być także zawierane z mieszczaństwem i chłopami. Za przykład może posłużyć szwedzka „forma rządu” – akt z czerwca 1634 roku. Riksdag uchwalił wówczas reguły dotyczące regencji, można było jednak tam odnaleźć przepisy dotyczące organizacji „rządu”, administracji lokalnej, sądów i samego Riksdagu16. Za najwcześniejszą konstytucje, spełniające wymogi definicyjne tego pojęcia, uważa się konstytucję stanową Wirginii z 29 czerwca, Stałą się ona aktem wzorcowym dla innych stanów, jak też inspiracją dla konstytucji Unii z 17 września 1787 r. W Europie pierwszą konstytucją byłą polska Ustawa Rządowa z 3 maja 1791 r. i Konstytucja Francji przyjęta 3 września tego samego roku, poprzedzona Deklaracją Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. Francja przyjęła kolejne konstytucje w latach 1793 i 1799. W tym okresie uchwalono także konstytucję Republiki Helwecji z 12 kwietnia 1798 roku. Żaden z powyższych dokumentów dziś nie obowiązuje. Najstarszymi obowiązującymi dziś konstytucjami są ustawy zasadnicze: Norwegii i Holandii z 1814 roku oraz Belgii z 1831 roku. Z pewnością nie jest kwestią przypadku, iż właśnie pod koniec XVIII wieku powstała najliczniejsza grupa aktów mających charakter konstytucyjny. Mimo sporów naukowych co do daty powstania pierwszych dokumentów, które można nazwać konstytucjami, zbieżne są opinie co do przyczyn i uwarunkowań narodzin właśnie tak dużej ich liczby w drugiej połowie osiemnastego wieku. Przyczyny te z pewnością były bardzo złożone. Oprócz powodów charakterystycznych dla każdego z krajów, w którym zdecydowano się na przyjęcie takiego aktu, jak np. rewolucja we Francji czy konieczność wzmocnienia ustroju Polski w kontekście sytuacji międzynarodowej, wyróżnić można kilka czynników uniwersalnych, które wpłynęły na spisanie w ramach aktów prawnych zasad ustroju politycznego. Najczęściej wskazuję się na: 1. Szkołę prawa natury, zakładającej, że naturalne prawa jednostki powinny ograniczać władzę państwową. Zasady te dopuszczają wystąpienie przeciwko władzy, gdy te prawa są naruszane. Idee te można znaleźć w amerykańskiej Deklaracji Niepodległości, Konstytucji oraz francuskiej Konstytucji z 1791 r., a także Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku, która stanowiła, iż „Przedstawiciele Ludu Francuskiego, występujący jako Zgromadzenie Narodowe, uważając, iż jedyną przyczyną nieszczęść publicznych i nadużyć rządów jest nieznajomość, zapomnienie i lekceważenie praw 16 S. Sagan, dz. cyt., s. 21. człowieka, postanowili ogłosić w formie uroczystej deklaracji naturalne, niezbywalne i święte prawa człowieka; aby ta deklaracja stojąc zawsze przed oczami wszystkich członków społeczeństwa przypominała im nieustannie ich prawa i obowiązki (...)17”. 2. Koncepcję umowy społecznej, ściśle powiązana z teorią prawa natury, a na którą istotny wpływ miała doktryna głoszona przez J.J. Rousseau, wyrażającego dążenia rewolucyjnej burżuazji. Zgodnie z jego teorią władza jest późniejsza w stosunku do społeczeństwa, które początkowo miało żyć w warunkach pełnej wolności, równości i braku władzy opartej na przymusie państwowym, a dopiero późniejszy rozwój stosunków społecznych miał doprowadzić do zapotrzebowania na wyłonienie grupy rządzącej w celu organizowania spraw zbiorowości. W tym celu jednostki miały w formie umowy społecznej przekazać część swoich wrodzonych praw naturalnych na ich rzecz. Istnieje tu sugestia, że władza nie pochodzi od Boga. Było to twierdzenie istotne z punktu widzenia mieszczaństwa, które dążyło do stworzenia alternatywnego dla boskiego źródła pochodzenia władzy, dotąd skutecznie wykorzystywanego przez feudałów. Konstytucja właśnie miała stać się „biblią narodu” i zająć miejsce Pisma Świętego w kwestiach ustrojowych i społecznych. Kupiecka mentalność mieszczaństwa jest zauważalna także w przekonaniu, iż taka umowa powinna być koniecznie dokumentem pisemnym18. 3. Teorię podziału władzy, będącej kolejnym czynnikiem stymulującym powstanie konstytucji pisanych. Wywodzi się ją z teorii K. Monteskiusza, który objaśniał swoją koncepcję w słynnym rozdziale VI jedenastej księgi traktatu „O duchu praw”, gdzie napisał: „W każdym państwie istnieją trzy rodzaje władzy: władza prawodawcza, władza wykonawcza rzeczy należących do prawa narodów i władza wykonawcza rzeczy należących do prawa cywilnego... Tę ostatnią władzę można nazwać władzą sądową, drugą zaś po prostu władzą wykonawczą państwa”19. Władza została więc podzielona na trzy grupy, odpowiadające formom działania państwa. Taki zapis należało dokonać właśnie w akcie rangi konstytucyjnej. Dokonano tego m.in.. w polskiej Konstytucji 3 Maja, która stanowi: „Aby więc całość państw, wolność obywatelska i porządek społeczności w równej wadze na zawsze zostawały, trzy władze rząd narodu polskiego składać powinny i z woli prawa niniejszego składać będą, to jest: władza prawodawcza w stanach zgromadzonych, władza najwyższa wykonawcza w królu i Straży i władza sądownicza w jurysdykcjach na ten koniec ustanowionych lub ustanowić się mających”20. J. Malarczyk, Idea konstytucjonalizmu i demokracji parlamentarnej i myśli nowożytnej, [w:] Doktrynalne podstawy demokracji konstytucyjnej, J. Malarczyk (red.), Lublin 1996, s. 29. 18 W. Skrzydło, Ustrój polityczny RP w świetle Konstytucji z 1997 roku, Kraków 2000, s. 28-29. 19 J. Malarczyk, dz. cyt., s. 20. 20 B. Banaszak, dz. cyt.. s. 59. 17 4. Koncepcję racjonalizmu, uznającą rozum człowieka, a także jego doświadczenie za najważniejsze źródło poznania otaczającego świata. Racjonalne działanie miało przyczynić się do zastąpienia istniejących dotychczas rozwiązań ustrojem idealnym, który jak wierzono, jest w zasięgu ludzkiego rozumu. Po raz kolejny pojawia się tu koncepcja konstytucji jako „biblii narodu” – najwyższego, świeckiego autorytetu państwa, co postulował m.in. T. Paine21. 5. Liberalizm i egalitaryzm, czyli koncepcje wolności i równości, niezależnie od przynależności stanowej wywodzące się z rewolucji francuskiej. Wywodzi się z niej idea identycznego, równego dla wszystkich prawa, mająca uzyskać potwierdzenie w dokumencie pisanym. 6. Szkołę pozytywizmu prawniczego z połowy XIX wieku, której przedstawiciele zwracali uwagę na szczególną rolę prawa pisanego, utrwalając tym samym ideę konstytucji jako aktu spisanego. B. Banaszak wyróżnia także czynniki, które miały warunkować i przyczynić się do rozwoju konstytucji, a także rozprzestrzeniania się tej idei w świecie od wieku XIX do współczesności. Jako najważniejsze wymienia on: 21 wojny napoleońskie i krzewienie francuskiej doktryny prawnej w wielu krajach rozwój kapitalizmu, który implikował rozwój liberalizmu, aktywność społeczną okresu Wiosny Ludów pozytywizm prawniczy wzorce państw demokratycznych dla nowo powstających państw wpływ standardów prawa międzynarodowego. B. Banaszak, dz. cyt., s. 59. 1.3. Treść i funkcje konstytucji jako aktu prawnego Jedną z trzech najważniejszych cech konstytucji obok jej szczególnej formy, która wyraża się zwłaszcza w specyficznym trybie uchwalania konstytucji oraz dokonywania zmian w jej streści, a także obok najwyższej mocy prawnej w systemie źródeł prawa, jest szczególna treść tego aktu prawnego. Jej przejawem jest między innymi to, iż mimo dużej ilości konstytucji obowiązujących w świecie główne ich tematyka i konstrukcja są podobne. Nie oznacza to jednak istnienia stałego katalogu norm rangi konstytucyjnej. Pewne instytucje ustrojowe są w jednych państwach uważane za przedmiot regulacji konstytucyjnej, w innych będą umieszczane w aktach niższej rangi. Wpływ na to mają przede wszystkim uwarunkowania historyczne, jak również polityczne i społeczne22. Pierwotnie zakres materii konstytucyjnej był bardzo wąski. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. stawia jedynie dwa wymogi, którymi było określenie gwarancji praw jednostki, a także podziału władz. Można zaobserwować, że konstytucje z przełomu XVIII i XIX wieku stosowały się do tych wytycznych. Zazwyczaj mówiły one o ośrodku władzy najwyższej w państwie, określały formę jej sprawowania, organizację organów państwa oraz wskazywały na prawa polityczne i wolności osobiste jednostki, chociaż były tu wyjątki, jak konstytucja amerykańska z 1787 roku, która nim przyjęto do niej poprawki, pomijała regulację praw i wolności jednostki23. Ważnym etapem w rozwoju materii konstytucyjnej państw demokratycznych był okres po I wojnie światowej. To wówczas nowo powstające lub zmieniające formę rządów państwa uchwalały rozwinięte pod względem treści konstytucje. W większym niż dotychczas stopniu zaczęto uwzględniać problematykę prawa wyborczego, rozszerzono normy dotyczące organizacji aparatu państwowego, konstytucjonalizowano także prawa obywatelskie. Właśnie ta ostatnia problematyka była wybitnym osiągnięciem tego okresu, po raz pierwszy pojawiły się oddzielne rozdziały jej poświęcone (Konstytucja marcowa), a nawet były wysuwane na czoło aktu (Litwa, Finlandia), zdarzało się nawet akcentowanie praw socjalnych (Litwa i Republika Weimarska). Inną tendencją tego okresu jest wykształcenie się instytucji kontroli legalności prawa (sądownictwa administracyjnego) 22 23 S. Bożyk, dz. cyt., s. 17. Tamże, s. 17. i, zdecydowanie rzadziej, sadownictwa konstytucyjnego (Austria, Czechosłowacja, Jugosławia)24. Odrębnym torem toczyły się losy treści konstytucji krajów bloku socjalistycznego. Co prawda konstytucje tych państw regulowały ustrój państwa i organizację ich instytucji, jednak ich celem miało być zwieńczenie panowania nowej klasy społeczno-politycznej i miała stać się, jak twierdził J. Stalin „rejestracją ustawodawczą tego, co już zostało osiągnięte. Treść tych konstytucji, miała odzwierciedlać gwarancje społeczno-materialne, środkom prawnym przyznając rolę drugoplanową. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że również wewnątrz bloku socjalistycznego występowały znaczne różnice między treściami poszczególnych ustaw zasadniczych. Przykładem może być zachowanie instytucji prezydenta w Czechosłowacji czy powołanie Najwyższej Izby Kontroli w Polsce, a także odrębne założenia ustrojowe w obierającej „trzecią drogę” Jugosławii 25. Kolejne powojenne dekady przyniosły w państwach demokratycznych kolejne regulacje, które złożyły się na współczesny kształt materii konstytucyjnej, pokrywającej się z elementami wymienianymi wcześniej w ramach omawiania definicji konstytucji. Poszczególne części składowe uregulowań konstytucyjnych to: charakterystyka danej państwowości, regulowana zwykle we wstępnej części konstytucji, określenie podmiotu lub źródła władzy, w tym odwołanie się do zasady suwerenności narodu oraz instytucjonalizacji jego struktury społecznej i politycznej, często także reguluje się status partii politycznych związków zawodowych i innych organizacji społecznych, prawa obywatelskie, w tym prawa socjalne, generalny model realizacji suwerenności (zasada przedstawicielstwa i formy demokracji bezpośredniej), organizacja i kompetencje władz państwowych, charakterystyka trójpodziału władzy; regulacje dotyczące innych urzędów państwowych, jak np. prokuratury nie zaliczają się do minimum materii konstytucyjnej, od czasu II wojny światowej także kwestia stosunku między państwem a organami organizacji międzynarodowych, jak również relacje prawa krajowego i międzynarodowego26. 24 Polskie prawo konstytucyjne, s. 30. Tamże, s. 30-31. 26 Tamże, s. 31. 25 W większości państw demokratycznych katalog kwestii uregulowanych w konstytucjach jest znacznie szerszy. Jego analiza pozwala także zaklasyfikować dana konstytucję do grupy pełnych lub niepełnych. Z tą drugą mamy do czynienia, gdy któreś z powyższych elementów zostały pominięte. W polskim konstytucjonalizmie przyjęło się nazywać niepełne konstytucje małymi. Pomimo sporych różnic w obszerności aktu, jakim jest konstytucja - dokument amerykański jest bardzo krótki, dla porównania konstytucja Japonii zawiera czterdzieści artykułów dotyczących tylko i wyłącznie praw i obowiązków obywateli; wszystkie one mają charakter ogólny. Nawet najbardziej szczegółowe akty nie dostarczają drobiazgowych wskazówek dotyczących każdego problemu natury prawnej czy administracyjnej, który może wyniknąć27. Wybitna polska konstytucjonalistka Ewa Łętowska zwraca uwagę na inną kwestię. Wskazuje ona na potrzebę stabilności treści konstytucji. Jak mówi „głównym problemem jest więc to, aby – przejściowe z natury rzeczy – koniunktury, zmiany politycznych orientacji nie owocowały za każdym razem zmianami ustawy zasadniczej, aby dochodzące do głosu w kolejnych wyborach ekipy rządzące nie mogły zbyt łatwo dla własnych doraźnych celów zmieniać samej konstytucji28”. Stąd rozwiązanie przyjmujące sztywność ustawy zasadniczej – tryb jej zmiany, który jest trudniejszy niż uchwalanie ustaw zwykłych. Częstym problemem jest fakt, iż konstytucje, szczególnie w młodych demokracjach często nie przeżywają swoich twórców. Łętowska wskazuje na częsty błąd jakim jest oddawanie w ich treści wiernego obrazu przekonań swoich autorów. Autorzy znają doskonale cele, ale niekoniecznie już mechanizmy iść osiągnięcia. To może nie wystarczyć. Prawo, w tym konstytucja wymaga znajomości celów pośrednich i procedur do nich prowadzących. Łętowska pisze dalej: „Ustawa zasadnicza to nie (a w każdym razie nie tylko) manifest programowy czy polityczny. Nie tylko pełni ona funkcję źródła określającego podział władzy w państwie między poszczególne instytucje czy organy (...). Nie tylko legitymizuje, czyni legalnym przez fakt zgodności z jej postanowieniami tego, co czynią „na co dzień” rządzący. Pełni ona zarazem w społeczeństwie funkcje integracyjne, łączące naród, który w zależności od tego, czy uzna konstytucję za odpowiadającą jego interesom i aspiracjom, będzie skłonny „uznać ją za swoją29”. Wielkim wymogiem jest więc by treść konstytucji była ponadczasowa, postępowa, natomiast społeczeństwo powinno być do niej przekonane. 27 M.G. Roskin, R.L. Cord, J.A. Medeiros, W.S. Jones, dz. cyt., s. 71. E. Łętowska, Po co ludziom konstytucja, Warszawa 1995, s. 14. 29 Tamże, s. 190 28 Niezwykle istotnym elementem kształtującym treść konstytucji jest tradycja konstytucyjna. W rzeczywistości, za Jarosławem Szymankiem można mówić nie o tradycji, ale o tradycjach konstytucyjnych, gdyż niespotykane są przykłady państw, w których występowałaby ona w kształcie jednorodnym. Jest ona tworem niezwykle złożonym i skomplikowanym, na który składa się cały szereg wzajemnych powiązań i oddziaływań. Rodzime wzorce ustrojowe, wpływy obcych rozwiązań polityczno-prawnych, standardy polityczne, sposób postrzegania konstytucji w danym społeczeństwie to tylko niektóre z nich. Według Szymanka ten ostatni substrat jest elementem o fundamentalnym znaczeniu dla analizy tradycji konstytucyjnej. Sposób myślenia o konstytucji nazywa on „backgroundem ideologicznym”. Odnajdziemy tu określone wartości i koncepcje, ale także negację innych idei. Rozwiązania prawne tylko konkretyzują te przekonania, nie zmieniając ich znaczenia, zaczerpniętego zazwyczaj z rozmaitych systemów filozoficznych, moralnych, etycznych, a nawet religijnych. Właśnie w takim układzie osadzona jest każda konstytucja. Dopiero w następnej kolejności taki fundament obudowuje się regulacjami i rozwiązaniami szczegółowymi w ramach konkretnych norm organizacyjnych, technicznych i proceduralnych. To one podlegają zmianom i fluktuacjom, są zdecydowanie bardziej zmienne i nietrwałe, co wynika z procesów usprawniania funkcjonowania państwa. Ulegają one także wpływowi chwilowych tendencji politycznych. Jednak mimo to tradycyjny wachlarz rozwiązań jest niezmienny, i nawet nowelizacje dotyczące np. trybu ustawodawczego czy ordynacji wyborczej wpisane są w te same ramy polityczno-ustrojowe, wyznaczane przez sztywne zasady demokratycznego i praworządnego państwa30. Z przedstawionej powyżej analizy treści konstytucji wynika, iż idea konstytucjonalizmu obejmuje bardzo szeroki zakres różnorodnych elementów. Innym wyróżnikiem, pod którego kątem można zestawić światowe konstytucje, są ich funkcje, które pełnią w krajach, w których zostały ustanowione. To także nie jest jednak zadaniem łatwym, biorąc pod uwagę złożoność społecznych funkcji konstytucji w jej historii. Funkcje te bowiem zmieniały się wielokrotnie podczas ostatnich dwóch stuleci. Zmiany te następowały zazwyczaj ze względu na warunki społeczne, czy cywilizacyjne, w których kolejne konstytucje powstawały. Ich początkowy cel – wskazywanie granic aktywności państwa oraz gwarantowanie swobody jednostce, z czasem przestał spełniać oczekiwania społeczeństwa. Konstytucje musiały także sprostać wyzwaniom wieku XX oraz nowemu modelowi tzw. J. Szymanek, Tradycje konstytucyjne. Szkice o roli ustawy zasadniczej w społeczeństwie demokratycznym, Warszawa 2006, s. 50-51. 30 państwa dobrobytu. Z czasem pojawiły się też nowe podmioty społeczne, także wymagające konstytucyjnej regulacji. Były to powody ku znacznym przeobrażeniom tego aktu na przestrzeni dziejów, co nie ułatwia przyjęcia jednej, powszechnie akceptowanej klasyfikacji jego funkcji. W literaturze występuje mnogość koncepcji w tej dziedzinie, szczególnie gdy zawęży się analizę to państw demokratycznych. Dla Wojciecha Sadurskiego główną funkcją konstytucji w społeczeństwie liberalnym i demokratycznym powinno być stwarzanie ram współżycia i współdziałania dla ludzi, którzy wyznają odmienne poglądy moralne, polityczne, czy religijne. Postrzega on ten dokument jako instrument realizacji wartości tolerancji oraz gwaranta pluralizmu, zjawiska według niego nieuchronnego i nieodwracalnego31. Ulrich K. Preuss w swoim tekście „Demokracja i konstytucjonalizm” sięga do historii i miano pierwotnej funkcji konstytucji, przyznaje ograniczaniu władzy, zarówno feudalnego króla nad szlachtą, jak również rządów absolutystycznych nad poddanymi. Wywodzi on stąd także sankcjonującą funkcję konstytucji, którą dostrzec można w państwach kładących nacisk na podtrzymywanie niepodzielności jednolitej władzy państwowej. Takie zjawisko występowało w Cesarstwie Niemieckim czy w konstytucji amerykańskiej. W wiekach średnich natomiast konstytucje miały stanowić umowy społeczne rządzących elit - jeden z niewielu ówczesnych dokumentów przyjmowanych w drodze negocjacji. Powyższa cecha nie była wyłącznie cechą średniowiecza. Przykładem takim może być również umowa „Stinnes-Legien”, zawarta w latach 1918-1919 pomiędzy prezesem niemieckiego towarzystwa przemysłowego a związkami zawodowymi. Była ona bodźcem do przekształcenia rewolucyjnych Niemiec w konstytucyjne państwo Republiki Weimarskiej. Przedmiotem umowy stało się wtedy uznanie niezależności robotniczych związków oraz prawa do strajku w zamian za rezygnację robotników z domagania się gospodarki socjalistycznej, który to zresztą punkt został następnie wcielony do samej konstytucji. Do tego typu procesów zaliczyć można także polskie negocjacje „okrągłego stołu” czy południowoafrykańskie rozmowy między przedstawicielami białych i czarnych mieszkańców RPA. Preuss wskazuje jednak, że takie umowy wprowadzające podział władzy wskazują na jeszcze jedną funkcję konstytucji, którą jest zdolność do ustanawiania i uprawomocniania władzy politycznej, występująca obok wymienionej już tendencji do jej ograniczania. Preuss podobnie jak Rousseau przyjmuje koncepcję konstytucji jako „biblii narodu”. Taki „świecki 31 W. Sadurski, Myślenie konstytucyjne, Warszawa 1994, s. 14. katechizm” pełni integracyjną funkcję w społeczeństwie. Powinien jednak zawierać cele, dążenia oraz wartości wyznawane przez jego członków. Taką konstytucję, zawierającą prawa społeczne i cele polityczne nazywa Preuss teologiczną32. B. Banaszak przez funkcję konstytucji rozumie „zespół skutków społecznych, jakie stale w danej społeczności, w odniesieniu do określonej sfery rzeczywistości wywoływane są istnieniem konstytucji33”. Innymi słowy dostrzec należy rolę jaką konstytucje odgrywają w rzeczywistości społeczno-politycznej państwa. Współcześnie wśród funkcji podstawowych wymienia się: funkcję prawną , która polega na pełnieniu przez ten dokument roli aktu prawnego w zakresie stosunków politycznych, społecznych oraz gospodarczych, w zakresie przez nią regulowanym; wpływa ona tym samym na kształtowanie otaczającej rzeczywistości i uniemożliwia zaistnienie chaosu prawnego, będąc fundamentem całego systemu prawa; funkcję organizatorską, wynikającą wprost z poprzedniej, w myśl której to właśnie konstytucja stanowi podstawowe źródło prawa, sama wymienia i hierarchizuje normy prawne, ustala kompetencje organów i określa tryb ich powoływania, inaczej mówiąc tworzy zasady organizacji i funkcjonowania państwa, a także jego struktury wewnętrznej; funkcję stabilizacyjną, zwaną też petryfikującą, wynikającą z dwóch poprzednich, a ściślej z zasady stabilności konstytucji, zawierającej podstawowe zasady prawa oraz kreującej kierunek działalności prawotwórczej. Gdy postanowienia konstytucji spisane są w sposób jednoznaczny i stosunkowo szczegółowy może pełnić ona rolę gwaranta pokoju społecznego; funkcję programową lub dynamiczną, rozwijająca funkcję petryfikującą, w przeciwieństwie do której nie ogranicza się tylko do określonego wzorca państwa i prawa, gdyż wtedy nie mogłaby właściwie wypełniać funkcji stabilizacyjnej i prawnej; konstytucja powinna być równocześnie zorientowana na przyszłość i określać cele działalności poszczególnych organów oraz cele społeczne; funkcję integracyjną, która opiera się na budowaniu więzi między obywatelami a państwem, co posłużyć ma wzrostowi zainteresowania życiem publicznym; U. K. Preuss, Demokracja i konstytucjonalizm, [w:] Konstytucjonalizm, demokracja, wolność. Wybór tekstów, P. Śpiewak (red.), Warszawa 1996, s. 36-38. 33 B. Banaszak, dz. cyt., s. 82. 32 istotny jest wysoki stopień legitymacji dla postanowień konstytucji wśród społeczeństwa; funkcję w wychowawczą, odzwierciedlaniu w przejawiającą treści się konstytucji dwojako: określonego po i pierwsze, powszechnie akceptowanego w danym społeczeństwie systemu przekonań, a po drugie jako program zmierzający do realizacji określonych celów i idei poprzez wpływanie zarówno na świadomość całego społeczeństwa jak i poszczególnych jej członków; upowszechnia ona tym samym wartości, zasady i idee, jak też stymuluje przyswajanie nowych; należy zauważyć, że w społeczeństwie demokratycznych funkcja wychowawcza nie stoi w sprzeczności z pluralizmem światopoglądowym i ideologicznym; A. Bałaban przedstawia cztery grupy funkcji, jakie pełnią współczesne konstytucje: określenie niepozbywalnego zakresu suwerenności państwowej, jak również metod jej ograniczenia w stosunku do podmiotów ponadpaństwowych, ustalenia zakresu zadań i kompetencji państwa, jak również kierunków deetatyzacji i decentralizacji, kreowanie systemu politycznego władzy państwowej, podział władzy i kompetencji wewnątrz aparatu państwowego uzupełniony o zasady i gwarancje integrowanie i współdziałania jego organów34. Podsumowując, konstytucje pełnią funkcje prawne, kreowania systemu politycznego oraz stabilizacyjno-dynamizujące. Amerykanie sprowadzają te funkcje do symbolicznego wyrażania ideałów narodowych, określenia formalnej struktury władz oraz uzasadnienia ich prawa do rządzenia, czyli legitymizacji władz35. Należy pamiętać o tym, iż charakter funkcji jest płynny i dynamiczny, stąd ulega przemianom wraz ze zmieniającym się otoczeniem. A. Bałaban, Funkcje konstytucji, [w:] Charakter i struktura norm konstytucji, J. Trzciński (red.), Warszawa 1997, s. 11-13. 35 M.G. Roskin, R.L. Cord, J.A. Medeiros, W.S. Jones, dz. cyt., s. 73-75. 34
