filozofia prawa - Magisterskie24.pl
advertisement
FILOZOF IA PRAWA 1. Czym jest filozofia prawa Pytanie dlaczego? w dziedzinie prawa daje początek nauce zwanej filozofią prawa. Zajmuje się ona systematycznym rozważaniem przyczyn istnienia prawa i tym co stanowi istotę prawa. Prawo zaś można zdefiniować jest fenomenem społecznym, regulującym życie wspólne ludzi należących dodanej grupy. 2. Świat realny a świat nauki - świat realny istnieje a możemy to stwierdzić przez obserwację faktów - przedmiotem nauki jest świat realny, który stara się ona zbadać i poznać, choć nie zawsze jest on poznany w sposób doskonały i pełny - nauka więc bierze swój początek z rzeczywistości i doświadczenia - jeśli treść nauki nie będzie miała nic wspólnego z rzeczywistością, nauka stanie się utopią i starci przyczyny swego istnienia - ze względu na przedmiot rozróżniamy 2 rodzaje nauk 1 - - przyrodnicze - zajmujące się poznaniem świata natury - humanistyczne - których przedmiotem jest człowiek niektórzy tylko naukom przyrodniczym przyznają miano nauki prawdziwej, gdyż tylko je da się uprawiać metodą naukową i przy pomocy empiryzmu sprawy dotyczące człowieka i jego natury nie zawsze da się przebadać przy pomocy tych metod /np. wolność/ stąd przy nauce odnoszącej się do człowieka /w tym przy nauce prawa/ trzeba stosować inną metodę niż w naukach przyrodniczych - metodę nauk humanistycznych 3. Nauka a filozofia prawa jako metafizyka - określając rodzaje nauki /dokonując systematyki/ posługujemy się 2 kryteriami /miarami/ - ze względu na przedmiot - ze względu na metodę /sposób podejścia do przedmiotu/ - Arystoteles dokonał podziału nauki na 2 grupy ze względu na przedmiot: - te, których przedmiot można poznać przy pomocy zmysłów - zwał je ta phisica - te, których przedmiot nie może być poznany przez zmysły, bo je przekracza - zw. ta meta ta phisica metafizyka /pierwsza filozofia/ - gdy człowiek chce poznać kształt, ciężar rzeczy - używa metody nauk przyrodniczych /opartych na zmysłach/ - gdy pyta o cel i przyczynę istnienia rzeczy - musi uciec się do pomocy innej metody, gdyż metoda nauk przyrodniczych nie wystarcza /bo wymykają się zmysłom/ - nauki spekulatywne nie negują nauk empirycznych /przyrodniczych/, lecz traktują je jako podstawę i przesłankę - filozofia prawa, będąc rozważaniem o prawie jest nauką spekulatywną - a powołując się na podział Arystotelesa można powiedzieć, że jest jedną z dziedzin metafizyki /choć się z nią nie utożsamia/ 4. Filozofia prawa a prawo pozytywne - każda nauka jako podstawę bierze fakty istniejące w rzeczywistości - podobnie filozofia prawa - wychodzi się od stwierdzenia faktu istnienia człowieka, który z natur swej żyje w społeczności jako jej członek /zajmuje się tym socjologia/. - każda społeczność posiada jednak prawo, które nie jest bytem fizycznym /można zniszczyć kodeksy i ustawy, a ono i tak istnieje/ lecz bytem innego rodzaju - prawo i jego naturę i stosowanie bada kilka nauk: - nauka prawa - ma cel praktyczny /nauka praktyczna lub stosowana/ zajmuje się metodą stosowania prawa - tzn. badaniem tego jak prawo jest stosowane i jakie jest znaczenie norm prawnych - filozofia prawa - bada ostateczne podstawy prawa - skąd prawo się wzięło, gdzie tkwi jego skuteczność, dlaczego człowiek może być podmiotem prawa, ale nie daje odpowiedzi jak stosować prawo - teologia prawa - szuka uzasadnienie prawa w Bogu jako stwórcy całego porządku świata Można to przedstawić następująco: społeczeństwo świat realny obowiązujące prawo pozytywne 2 nauka praktyczna nauka prawa nauka filozofia prawa nauka spekulatywna teologia prawa 5. Specyfika filozofii prawa jako nauki - nauka to nie tylko zbiór informacji - jest to usystematyzowane poznanie z zastosowaniem naukowej metody - o metodzie nauki decyduje jej przedmiot. Stąd mamy nauki przyrodnicze i humanistyczne - nauki przyrodnicze badają fakty - jak jest rzeczywiście /faktyczność - Sein / - inne nauki /np. etyka/ - nie zastanawia się nad tym jak jest, ale jak powinno być /normatywność i powinność - Sollen/ - filozofia prawa - jej przedmiotem jest prawo znajdujące się miedzy Sein i Sollen - ponieważ zajmuje się refleksją nad prawem i zjawiskami prawnymi. - metoda filozofii prawa - zachowuje złoty środek, czyniąc przedmiotem swej refleksji nie tyle teorię prawa /law in the books/, co prawo żyjące w społeczeństwie /law in action i lebendes Recht/ - niektórzy przedmiotem filozofii prawa czynią jedynie wartości, które leżą u podstaw prawa i powinny być przez prawo chronione - jest filozofia prawa w węższym znaczeniu. Wiąże się z tym uprawianie refleksji nad ideą dobrego i sprawiedliwego prawa. Wg nich - normatywność i powinność /Sollen/ należy do dogmatyki prawa - faktyczność /Sein/- do socjologii - Można ich poglądy przedstawić następująco Filozofia prawa - idealność dogmatyka prawa - normatywność /Sollen/ wartości /wyobrażenia o sprawiedliwości/ teoria prawa /law in the books/ żyjące prawo /law in action/ praktyka prawa /law -ways/ socjologia prawa żyjące prawo /lebendes Recht/ - faktyczność /Sein/ życie społeczne /folkweys/ Dogmatyka prawa - zajmuje się analizą, systematyzacja i wykładnią obowiązującego prawa pozytywnego. Filozofia prawa jest nauką interdyscyplinarną - łączy filozofię i prawo. Ma za zadanie wyjaśnić aspekt rozumowy i społeczny człowieka. Ma wyjaśnić zjawisko prawa jako idei i jako wartości, którymi człowiek się kieruje w życiu. Stąd niektórzy filozofię prawa utożsamiają z teorią wartości /aksjologia/. Jednakże prawo nie jest tylko ideą ale bytem relacyjnym i fenomenem społecznym. W człowieku zaś dokonuje się przetransponowanie normatywności i powinności prawa /Sollen/ na faktyczne postępowanie /Sein/ - przez działanie lub zaniechanie działania. 3 6. Termin filozofia prawa - termin ten pojawił się w 1798 r. u Gustawa Hugo w jego podręczniku: Podręcznik prawa naturalnego jako filozofii prawa pozytywnego. - upowszechnił go Georg W. F. Hegel dziełem Zarys filozofii prawa z 1821 r. - przed pojawieniem się tego terminu naukę tę nazywano: prawem naturalnym lub filozofią prawa naturalnego - termin ten oznacza powstanie nowej gałęzi nauki zajmującej się filozoficznym rozważaniem prawa termin w różnych językach: - niem. - Philosophie des Recht - ang. - Philosophy of Law - włos.- filosofia del diritto - japon. - ho-tetsu-gaku - ho /prawo/, tetsu /filozofia/, gaku /nauka/ 7. Systematyzacja filozofii prawa - 3 stopnie, płaszczyzny filozofii prawa: - historia prawa - obejmuje historię myśli prawnej, instytucji i systemów prawnych - metoda historyczna /Japonia i Korea/ - analiza prawa - nauka o istnieniu prawa i jego elementach /skuteczność, normatywność/ - metoda empiryczna i analityczna /Anglia, USA/ - synteza prawa - filozofia prawa sensu stricto - elementy prawa ujęte jako całość - metoda filozoficzna i metafizyczna /Niemcy, Polska/ Filozofia prawa a nauki pokrewne 8. Socjologia prawa - bada prawo jako rzeczywistość społeczną - relacje prawo-społeczność. Posiada 2 aspekty: - genetyczny - rodzenie się prawa z życia społecznego - prawo jest pojmowane jako wynik procesów społecznych - operacyjny - bada oddziaływanie prawa na życie społeczne i jest pojmowane jako regulator życia społ. - twórcy socjologii prawa - Max Weber /+1920/ i Eugen Ehrlich /+1922/ - uprawiali genetyczny aspekt socjologii - socjologia nie bada prawa jako sumy obowiązujących norm, ale jako żyjące prawo /lebendes Recht/ 9. Jurysprudencja - twórcą był John Austin /Ostin/ - prawnik i filozof angielski - dlatego rozwinęła się ona w Anglii i USA jako ogólna nauka o prawie - początkowo zajmowała się wykładnią i interpretacją prawa, stąd łączono ją z dogmatyką prawa, lub teorią prawa pozytywnego - dzisiaj jej przedmiotem są teoretyczne rozważania poszczególnych dziedzin prawa pozytywnego i ich uwarunkowania socjologiczne, psychologiczne i filozoficzne. Posługuje się metodą analityczną, odrzuca metafizyczną 10. teoria prawa i inne nauki pomocnicze teoria prawa 4 powstała w latach 70 -tych w Niemczech. Jej twórcy chcieli, by była niezależną dziedziną miała zajmować się rozważaniem formalnej racjonalności prawa, materialną racjonalność pozostawiając filozofii prawa. Zatrzymanie się jednak na formalnym wymiarze prawa w oderwaniu od jego życiowych aspektów - nie może ona jednak istnieć samodzielnie. Jej treść i tak będzie się pokrywać z filozofią prawa Logika i semantyka prawa - służą filozofii do właściwego stosowania terminologii prawniczej i właściwych zasad rozumowania i wyciągania poprawnych wniosków. HISTORIA MYŚLI PRAWNEJ Starożytna myśl prawna 11. Pojęcie prawa w mitologii greckiej - choć mity nie dotyczą rzeczywistości dają jednak obraz ducha narodu, który je stworzył. - symbolem prawa była bogini Themis - 2 żona Zeusa, która zaprowadziła porządek w świecie niebieskim w czasie zamieszek - stąd pierwszą cecha prawa wg Greków był porządek - miała ona 3 córki, które są symbolami 3 cech prawa, a te miały trzech wrogów: - Eirene - bogini pokoju - Eris - bóg niezgody - Dike - bogini sprawiedliwości - Bias - bóg gwałtu, przemocy - Eunomia - bogini praworządności - Hibris - bóg nieporządku, nieopanowania - bogowie uosabiali więc ważne elementy prawa, a ich imiona weszły do terminologii prawniczej /eunomia praworządność/. Nie były to oczywiście wszystkie istotne cechy prawa. Brak np. skuteczności i przymusu. 12. - - - Koncepcja prawa sofistów byli nauczycielami przygotowującymi ludzi do życia politycznego - uczyli retoryki łączyła ich jednak krytyka tradycji i ówczesnych poglądów stawiali pytanie o to co jest słuszne i sprawiedliwe i co winno być treścią prawa. Odpowiedzi były różne: - Protagoras Vw. p.n.e - wątpił w istnienie bogów i od niego pochodzi zasada - człowiek jest miarą wszystkich rzeczy. Stąd jest on upoważniony do stanowienia prawa - Hippasza - Vw. p.n.e - być sprawiedliwym to nie przekraczać stanowionego prawa. Prawo to jednak się zmienia, bo zmieniają się poglądy ludzi, którzy je tworzą. Prawa ma zaś służyć określonym przez człowieka celom np. rządzącym, lub ochronie słabych. Istnieją tez inne prawa nie zapisane w prawie stanowionym, obowiązujące jednak ludzi. sofiści też rozróżniali 2 źródła prawa dając początki refleksji nad prawem natury: - to co pochodzi z natury - phisis - natura jednak rozumiana biologicznie - to pochodzi z ustanowienia - nomos prawo naturalne stawiali wyżej niż stanowione, gdyż jest niezmienne. Prawo stanowione winno być w zgodzie z naturalnym, gdy idzie o dobro polis /miasta/ i dobro człowieka w ich mniemaniu prawo to sankcjonuje jednak podział ludzi na wolnych i niewolników 13. Sokrates o prawie - Sokrates /470-399/ - jego nauka była reakcją na relatywizm sofistów. Zwrócił uwagę na istotne cnoty etyczne - celem człowieka jest dobro, a poznanie tego dobra skłania człowieka do jego czynienia 5 - tym dobrem jest cnota /arete/ - obowiązująca wszystkich ludzi wśród wielu cnót wyodrębnił cnoty moralne - którymi rządzą niepisane prawa /przez nikogo nie stanowione/ prawo jest zawsze dobre i sprawiedliwe - nieprawość bierze się od człowieka, który prawo stosuje wymagał bezwzględnego posłuszeństwa prawu i państwu, nawet jeśli wyroki były niesprawiedliwe wg niego człowiekiem kieruje duch opiekuńczy - jego istnienie to głos sumienia, siły wyższej w człowieku, która jest prawodawcą i sędzią dla człowieka 14. - Platon /427-347/ o państwie i prawie 3 dzieła są poświęcone tej sprawie: Politeia /państwo/, Nomoi /prawo/, Politikos /polityk/ rozważając istotę państwa nie miał na uwadze konkretnego państwa, ale jego ideę - jakie powinno być /Sollen/ chciał zbudować państwo idealne oparte na idei sprawiedliwości - to normatywna teoria państwa idealnego państwo ma być zbudowane na wzór organizmu, w którym części zależą od całości, stąd obywatele nie mogli mieć swych osobistych celów fundament państwa musi być oparty na wiedzy - dlatego państwem mają kierować filozofowie, ale oprócz nich potrzebuje ono: wojska i rzemieślników - dlatego muszą istnieć te 3 stany mające różne zadania do spełnienia te trzy stany odpowiadają 3 częściom duszy: - cnotą rządzących ma być - mądrość - jako opanowanie rozumu w duszy - cnotą żołnierzy - męstwo - jako opanowanie impulsywnej sfery duszy - cnotą rzemieślników - panowanie nad sobą - jako opanowanie w sferze pożądania duszy te wszystkie cnoty winne być złączone przez sprawiedliwość - - dusza człowieka etyka teoria państwa - rozum mądrość męstwo panowanie nad sobą filozofowie żołnierze rzemieślnicy - impulsy - pożądanie sprawiedliwość - Platon sformułował jako jeden z pierwszych 3 rodzaje państw: monarchia, arystokracja, demokracja i ich przeciwieństwa: tyrania, oligarchia, anarchia 15. - Arystoteles /387- 322/ o państwie i prawie Arystoteles uwolnił się od filozofii idei Platona i powrócił do filozofii rzeczywistości punktem wyjścia nie jest dobro ale najwyższy cel jaki ma człowiek jako istota rozumna dzielność jest owym najwyższym celem, a nie środkiem do innych celów - przejawia się jako cnoty rozróżnił 2 sfery rozumu, który kieruje życiem człowieka: - rozum teoretyczny - poznający - rozum praktyczny - określający ludzkie działanie - on też zawiera wiedzę o cnotach praktycznych męstwie, samoopanowaniu i sprawiedliwości sprawiedliwość - to cnota społeczna regulująca stosunek do bliźnich. - człowiek sprawiedliwy - nie chce posiadać więcej niż mu się należy. - odnośnie dobra wspólnego - to równość - nikt bez podstaw nie ma więcej niż mu się należy rozróżnia 2 formy sprawiedliwości: 6 - - - - - - 16. - - iustitia commutativa - umowna lub wymienna - oparta na wypełnieniu umowy - iustitia distributiva - w określonej wspólnocie np. państwie rozdziela dobra, prawa i obowiązki gdy zawodzi sprawiedliwość należy się odwołać do słuszności i prawości - epieikeia - jest to forma sprawiedliwości szczegółowej, będąca uzupełnieniem prawa ustawowego, gdy są w nim luki - należy wówczas orzec tak, jak by prawodawca sam wyznając dany przypadek orzekł wyróżnił też prawo: - naturalnie sprawiedliwe - spoczywające w rozumnej naturze ludzkiej i będące obecnie wszędzie, obowiązujące powszechnie - prawo pozytywne - stanowione przez prawodawcę to naturalne prawo opiera się na dążeniu człowieka do szczęścia, które może on osiągnąć w państwie, gdyż jest ze swej natury zwierzęciem społecznym rozróżniał też rodzaje państw: - monarchię, arystokrację i ograniczoną demokrację - tyrania /dyktatura/, oligarchia i nieograniczona demokracja - przeciwieństwa 3 pierwszych demokracja - rządzą w niej wszyscy ludzie wolni, a jej zasadami jest wolność i równość. Rządy są sprawowane głosami większości, ale życie prywatne zaś układa człowiek wg własnej woli. W oligarchii rządzą zaś bogaci i stąd nie ma równości. uważał, że jedni rodzą się by być niewolnikami, inni zaś by panować. Mężczyzną zaś przysługują rządy, gdyż mają te predyspozycje wrodzone Prawo naturalne stoików za twórcę tej szkoły uważany jest Zenon z Kition. Inni przedstawiciele: Chryzyp z Soloi, Poseidonios z Apamei do szkoły tej należeli w imperium rzymskim: Cyceron, Seneka, Epiktet, Marek Aureliusz wypracowali pojęcie sprawiedliwości prawa - prawo pozytywne obowiązywalność swą czerpie z niepisanego prawa naturalnego. prawo naturalne jest zaś powszechnym prawem świata, identycznym z rozumem świata Zenon - prawo naturalne jest prawem boskim i stąd ma moc regulowania tego co jest a co nie jest prawem wszyscy ludzie to istoty rozumne mające udział w powszechnym rozumie wszechnatury - są sobie równi, mają te same prawa - także kobiety i niewolnicy. Te tezy wpłynęły na poprawę sytuacji kobiet i niewolników z tej koncepcji czerpali swe racje rzymscy prawnicy: Gaius, Ulpian, Marcianus stoicy rozróżniali: - lex aeterna - prawo obowiązujące odwiecznie w całej wszechnaturze - lex naturalis - prawo naturalne odnoszące się do istot rozumnych - lex humana - prawo pozytywne - ustanowione przez ludzi Chrześcijańska myśl prawna 17. Charakterystyka epoki - Chrześcijańska koncepcja świata opiera się na prawdzie, że człowiek został stworzony przez Boga i stanowi jego obraz i podobieństwo. Każdy człowiek został też odkupiony przez Chrystusa i podniesiony do stanu łaski po upadku grzechu pierworodnego. Chrześcijaństwo przyniosło tez nowe spojrzenie na filozofię prawa 7 rozwijając 2 tradycje: tomistyczną /kładącą akcent na znaczeni rozumu ludzkiego/ i augustiańską /akcent na wolę człowieka osłabioną przez grzech i łaskę Boga/ 18. Św. Augustyn /354-430/ o państwie i prawie - swą filozofię oparł na koncepcji idei Platona, utożsamiając je z rozumem Boga - filozofie prawa przyjął z filozofii stoickiej w raz z podziałem prawa na: - lex aetrena - jest nim rozum Boga lub wola Boża, która każe przestrzegać porządku przyrodzonego. To prawo będąc rozumem Boga oznacza porządek i harmonię, będąc wolą Boga - oznacza że jest nakazem - lex naturalis - to działanie prawa wiecznego w rozumie i sercu człowieka. Człowiek może je rozpoznać swym sumieniem. Prawo to zawiera element racjonalny oraz wolitywny i jest subiektywizacją obiektywnego prawa wiecznego. Człowiek posiadając rozum i wolę winien się nim kierować - lex temporalis - prawo doczesne, stanowione przez człowieka, by być sprawiedliwe musi być wyprowadzone z prawa naturalnego. Celem tego prawa jest zachowanie porządku i sprawiedliwości w relacjach międzyludzkich. Skuteczność osiąga przez przymus i sankcje ze strony państwa - nauka o państwie zawarta została w De Civitate Dei - powstałe po barbarzyńskim najeździe Gotów na Rzym. Wobec buntu pogan i ich oskarżeń przeciw chrześcijanom, że przyczynili się do upadku Rzymu, Augustyn, wskazuje że prawdziwe królestwo znajduje się gdzie indziej - Rzym cierpiący przemoc, sam powstał na drodze przemocy - prawdziwym państwem jest państwo Boże, które ukaże się w przyszłości, a teraz obawia się jako civitas Dei terrena. Przeciwieństwem państwa Bożego jest królestwo potępionych - civitas diaboli - jak długo człowiek żyje na ziemi tak długo obok siebie istnieją te dwa królestwa - państwo doczesne jest więc civitas permixta - ono też pochodzi od Boga, ale jego pokój i prawo mają charakter doczesny i nie są odbiciem prawdziwego pokoju i sprawiedliwości Bożej która panuje tylko w civitas caelestis 19. Tomasz z Akwinu /1225-1274/ o państwie i prawie - w filozofii oparła się na koncepcji Arystotelesa, a w filozofii prawa na koncepcji stoików - stara się oddzielać filozofię od teologii, a jednak pisząc o prawie opiera się na koncepcji teologicznej Prawo /lex/ - Lex nihil est aliud quam quaedam rationis ordinatio ad bonum commune, ab eo qiu curam communitatis habet, promulgata - Prawo jest niczym innym jak rozumnym rozporządzeniem dla dobra wspólnego, przez tego który ma pieczę nad społecznością promulgowane - pojecie lex Tomasz wyprowadza od ligere - wiązać - termin więc wyraża zobowiązanie do działania i ukazuje się jako zasada i miara działania - prawo musi być rozporządzeniem rozumu /rationis ordinatio/, gdyż najwyższą zasadą i miarą działania ludzkiego jest rozum - rationis ordinatio - wskazuje też na fakt, że prawo musi wypływać z rozumu poznającego wartości - prawo nie pomija roli woli prawodawcy, ale podporządkowuje ja rozumowi - tzn. prawo dąży do rozwiązania danej sytuacji stosownie do stanu rzeczy opartego na prawdzie. Tomasz odrzuca więc zarówno woluntaryzm jak i pozytywizm legalny - prawo jest rozporządzeniem rozumnym - a nie tylko zachętą, czy radą 8 musi mieć na uwadze dobro wspólne /bonum commune/ - jest to dobro wspólne wszystkim ludziom i ma swe źródło w Bogu - moc prawną posiada jedynie rozporządzenie kompetentnej władzy, która ma pieczę nad społecznością i w przypadku łamania prawa może nakładać kary - prawo musi być promulgowane - ogłoszone dla tych, którzy w swym życiu mają się nim kierować. Bez ogłoszenia nie można mówić o obowiązywalności prawa Prawo wieczne /lex aeterna/ - Bóg jest dobrem najwyższym i dlatego tylko On może być prawodawcą wiecznego prawa dla całego świata - to prawo spoczywające w Boskim rozumie nadaje kierunek wszelkiemu działaniu i poruszaniu /lex aeterna est ratio divinae sapientiae, secundum quod est directiva omnium actuum et motionum/ - zostało ono ma obwieszczone dzięki wolnej woli Boga, aby urzeczywistnić pewnie porządek bytu, a przez to wprowadzić także pewien porządek działania i powinności - każde prawo ma o tyle moc wiążącą o ile obwieszcza prawo wieczne Prawo naturalne /lex naturalis/ - Lex naturalis nihil aliud est quam participatio legis aeternae in rationali creatura- prawo naturalne jest niczym innym jak partycypacja prawa wiecznego w rozumnej naturze - prawo wieczne objawia się poprzez ludzką naturę w formie prawa naturalnego - prawo to posiada pierwszo- i drugorzędne nakazy - pierwszorzędne zawierają się zasadzie czyń dobro, unikaj zła /bonum est faciendum, malum vitandum/- są bezwzględnie obowiązujące np. X przykazań - drugorzędne - są wnioskami rozumu praktycznego /sumienia/ i nie posiadają absolutnej obowiązywalności Prawo ludzkie /lex humana/ - to konkretyzacja prawa naturalnego w danych okolicznościach - celem tego prawa jest pokój między ludźmi i życie wg cnót - dobro wspólne - moc wiążąca jest uzależniona od tego, jak daleko ma ono swój udział w idei sprawiedliwości, która z kolei wywodzi się z prawa naturalnego. Stąd ludzkie prawo uchybiające prawu naturalnemu nie ma mocy wiążącej - gdyby stosowanie nakazu prawa /sformułowanego ogólnie/ przynosiło szkodę - należy odwołać się wtedy do ducha prawa, gdyż nikt nie może być zmuszony do zachowania tego co niemożliwe - prawo ludzkie odnoszące się do prawa wiecznego lub naturalnego - wiąże człowieka w sumieniu, o ile jest sprawiedliwe. Niesprawiedliwe nie może być nazywane prawem Prawo Boże pozytywne - jest to prawo Boże objawione człowiekowi jako pomoc w rozpoznaniu właściwej drogi ku zbawieniu - stoi ona na równi z prawem wiecznym, ale z drugiej strony jest ono ingerencją Boga w sprawy człowieka i dlatego należy je umieścić między prawem naturalnym a ludzkim prawem stanowionym Państwo - naturalny niedostatek człowieka, jako bytu przygodnego, jest siłą napędową życia społecznego zw. państwem. Źródło powstania państwa leży więc w naturze człowieka. Swe potrzeby może on najlepiej zaspokoić tylko we wspólnocie, a państwo daje takie gwarancje - państwo rozwija się stopniowo z podporządkowanych mu wspólnot - rodziny, szczepu, narodu - 9 na przykładzie organizmu ludzkiego uzasadnia potrzebę władzy w państwie - ciał bez sterowania /głowy/ nie funkcjonuje i podobnie ludzie bez władzy, idąc tylko ze swymi egoistycznymi pragnieniami rozproszyliby się szybko. Dlatego musi w państwie istnieć rząd - cel państwa odpowiada celowi prawa - jest nim dobro wspólne, które domaga się podporządkowania dobra jednostki dobru społeczności. Nie oznacza to jednak przekreślenie dobra jednostki, gdyż dobro wspólne realizowane przez państwo jest etapem na drodze do doskonałości i szczęścia nadprzyrodzonego Podział państw - monarchia, arystokracja, demokracja i ich wypaczenia - tyrania, oligarchia i anarchia - ideałem jest model między monarchią a demokracją - we współczesnej terminologii - monarchia konstytucyjna - 20. - - Marcin Luter /1483-1546/ o prawie i państwie swą naukę wyłożył w dwóch dziełach: Dwa królestwa i O władzy świeckiej. pyta on jak mocno władza państwowa jest związana nakazami z Chrystusowego kazania na górze wg niego istnieją 2 grupy ludzi i dwa królestwa - królestwo Boga, składające się z wierzących i postępujących zgodnie z nauką Chrystusa. Dla nich nie potrzeba władzy i prawa - podobnie jak w Civitas Dei u Augustyna - królestwo przeciwne Bogu - tu należą nawet wierzący, ale nie trzymający się nauki Chrystusa. Tych trzeba trzymać w ryzach przez władzę państwową i prawo. Dlatego też Bóg w tym królestwie ustanowił władzę, której zarządzenia i ustawy są oparte na prawie naturalnym i słuszności władza państwowa rozciąga się na to co zewnętrzne - ciało i dobra człowieka, ale nie ma wpływu na wiarę i sumienie człowieka władzy należy się posłuszeństwo, ale gdyby władza przekroczyła swe uprawnienia, człowiek może się sprzeciwić władzy chrześcijanie mogą sprawować władzę, jeśli będą ją rozumieli jako służbę bliźnim Nowożytna myśl prawna 21. - - Hugo Grocjusz /1583-1645/ nazywany jest ojcem nowożytnego prawa naturalnego i ojcem prawa międzynarodowego. bezpośredni wpływ na jego teorię prawa mieli hiszpańscy filozofowie: Francisco de Victoria i Francisco Suarez czas jego życia to okres reformacji i wojen religijnych. W filozofii następuje zwrot ku rozumowi i temu co on uzna za słuszne swymi naturalnymi siłami. Powstaje więc naturalna teoria religii, moralności, prawa i państwa Grocjusz napisał dzieło O prawie wojny i pokoju /1625/ koncepcję prawa naturalnego wyprowadza z rozumnej i społecznej natury człowieka. Prawo naturalne jest to nakaz prawego rozumu, który wskazuje, że w każdej czynności, zależnie od jej zgodności lub niezgodności z rozumną i społeczną naturą człowieka, tkwi moralna ohyda lub moralna konieczność. oznacza to, że czynności, w stosunku do których istnieje taki nakaz rozumu, są obowiązkowe lub niedozwolone. Dlatego uważa się, że Bóg - twórca ludzkiej natury - je nakazał lub zabronił prawo naturalne ma źródło w Bogu, ale nie dlatego że jest uczestnictwem w odwiecznym prawie Bożym, ale dlatego, że Bóg jest twórcą rozumnej ludzkiej natury z której to prawo wypływa do podstawowych zasad prawa naturalnego zaliczył on: 10 - - obowiązek zachowania zaciągniętych zobowiązań - obecnie pacta sunt servanda - powstrzymanie się od naruszania cudzej własności - odszkodowanie za wyrządzone szkody - karalność przestępstw logika tego prawa jest tak naturalna, że nawet Bóg jej nie może zmienić. Wg niego te zasady prawa naturalnego obowiązują nawet wtedy, gdyby Bóg nie istniał. rodzaje prawa: ius naturale ius ius divinum voluntarium ius voluntarium - prawo pozytywne ius gentium - prawo międzynarodowe ius civile - prawo prywatne ius voluntarium ius civile ius humanum voluntarium ius gentium jego koncepcja prawa obejmuje także prawo między narodami - one również winne zawierać umowy w oparciu o prawo naturalne - dał tym podstawy prawa międzynarodowego Państwo - społeczeństwo powstaje dzięki umowie społecznej - państwa jako społeczności polityczne istnieją odwiecznie, choć zmieniają się ich formy - podmiotem władzy jest cały naród, który wybiera sobie suwerena, aby w jego imieniu sprawował władzę - pokój i bezpieczeństwo stawia ponad prawo narodu do oporu - wzywał do pokojowego uregulowania stosunków wewnątrzpaństwowych i międzynarodowych, a także do tolerancji religijnej - 22. Thomas Hobbes /1588-1679/ Teoria państwa - jego filozofia była praktyczna zbudowana na naturalizmie i miała cele polityczne - swe poglądy przedstawił w dziele Leviathan - wszyscy ludzie są sobie równi i są wystawieni na te same zagrożenia - przy realizowaniu swych celów wszyscy mają równe szanse, ale ilość rzeczy których ludzie pożądają jest ograniczona - stąd dochodzi do konfliktów - jedyną wartością człowieka i jego dobrem jest służyć tylko sobie i zniszczyć wszystkich przeciwników - powszechne pożądanie władzy prowadzi do wojny wszystkich przeciw wszystkim /bellum omnium contra omnes/, a bliźni staje się wrogiem - wilkiem /homo homini lupus est/ - człowiek ma jednak możliwość przezwyciężenia tego stanu wojny, a popycha go do tego strach przed śmiercią i nadzieja lepszego życia - idąc więc za rozumem, który zakazuje czynić to co może zniszczyć życie, człowiek musi zrezygnować ze swego prawa do wszystkiego i zadowolić się taką porcją wolności, jakiej innym udzieliłby w stosunku do siebie 11 konieczne jest zawarcie umowy społecznej i ustanowienie władzy przymusu - aby inni też zrezygnowali ze swych roszczeń i zachowali złożone obietnice - na podstawie tej umowy powstaje państwo, zabezpieczające pokój wewnętrzny i zewnętrzny - władza zostaje przekazana osobie trzeciej - suwerenowi. Ludzie przekazują mu swe prawa i staje się on samodzielny. Ma władzę absolutną ale żadnych zobowiązań wobec ludzi, nie może jednak czynić im krzywdy, gdyż działa w ich imieniu. Tak jednostki przez dobrowolne zjednoczenie tworzą - Lewiatan - państwo z absolutną władzą, na które ludzie nie mają już wpływu Obowiązki suwerena - wydawanie dobrych ustaw - służące dobru narodu i jednoznacznie sformułowane - ustawa wydana przez suwerena z upoważnienia narodu musi być zawsze sprawiedliwa Prawo naturalne - rozróżnia prawo naturalne /ius naturale/ i prawo natury /lex naturalis/ - prawo naturalne /ius naturale/ - to wolność jednostki do tego by używając swych zdolności wg swego upodobania zachować siebie przy egzystencji i tę egzystencję rozwinąć - prawo natury /lex naturalis/ - reguła dyktowana przez rozum, by człowiek uczynił wszystko celem zachowania siebie samego - nie może czynić nic co zniszczyłoby jego życie. Stąd nakazuje ono zachowywać pokój dopóki nadzieja na pokój istnieje. Z tego celu zachowania pokoju wywodzą się inne prawa natury - lex naturalis - chociaż jest wieczne i niezmienne, nie może jednak zawsze obowiązywać, zwłaszcza wówczas, gdy człowiek stosując je stałby się łupem dla innych. Jednostka ma obowiązek czuwać by prawa były przestrzegane, a nie by je przestrzegać - prawa naturalne /leges naturales/ istnieją w prawach cywilnych /spisanych/ i mają być jasno określone - suweren - tworzy i interpretuje prawa. Przy jego tworzeniu ma przestrzegać zasady veritas facit legem. Mają być one skierowane na ochronę obywateli i pokoju - podwładny - ma przestrzegać tego prawa, nawet jeśli ono wydaje mu się nierozumne. Dla niego ma się liczyć to, że suweren swą władzą te prawa ustanowił - auctoritas non veritas facit legem - prawo cywilne - to zasady podane do wiadomości obywateli, aby każdy mógł rozróżnić co dobre a co złe. Suweren przez to prawo zakreśla granice wolności działania swoich podwładnych - Suweren nie podlega prawom cywilnym - stoi ponad nimi. Ograniczony jest tylko prawami naturalnymi i prawami Bożymi, Przed ludźmi zaś nie odpowiada. On jest najwyższym prawodawcą - jeśli poddany doświadcza uciążliwości woli suwerena i tak ma się cieszyć, gdyż jest to lepsze niż stan wojny Prawo pozytywne - prawa naturalne zobowiązują wszystkich ludzi bez wyjątku i mają boski charakter - prawa pozytywne są zaś boskie i ludzkie - pozytywne prawo Boże - objawione w Biblii nie jest dostępne dla wszystkich - pozytywne prawa ludzkie /prawo cywilne/ - tylko one mają wartość, gdyż faktycznie obowiązują i gwarantują porządek państwowy i społeczny. Nawet przykazania zawarte w Biblii mają moc wiążącą tylko wtedy, gdy ich przestrzeganie nakaże suweren. To co suweren określi jako prawo boskie obowiązuje wszystkich - każdy obywatel winien przyjąć to jako pozytywne prawo Boże. - 23. Samuel Pufendorf /1632-1694/ 12 - naukę prawa naturalnego i prawa narodów zawarł w dziele De iure naturae et gentium - tworzył system prawa rozumu i etyki socjalnej niezależnej od teologii moralnej - można go uznać za pośrednika między Grocjuszem a Hobbesem Wizja świata - uważał, że istnieją 2 światy - świat duchowy, moralny /entia moralia/ - świat fizyczny, natury /entia phisica/ - będący przeciwieństwem świata duchowego - różnice między tymi 2 światami ujął w 3 grupach przeciwieństw - przyczynowość - wolność - obojętność na wartości - wartość - jednoforemność - wieloforemność - dzięki temu, że człowiek ma wolną wolę jest wyjęty spod prawa przyczynowości natury /jest obojętny wobec przyczyn świata zew./ i ma możliwość dokonywania moralnej oceny swych czynów /określać ich wartość/ Państwo - stosunki między ludźmi winne być oparte na prawie naturalnym - prawo naturalne płynie z istoty człowieka - jest on bezsilny, gdy jest sam i dlatego potrzebuje pomocy /do udzielenia której każdy jest zdolny/ - by przetrwać człowiek musi żyć w społeczności i bezsilność /imbecillitas/ oraz społeczność /socialitas/ są podstawą państwa - one są podstawową możnością natury człowieka Prawo - Życie człowieka podlega ocenie etycznej, która dzieli się na: - prawo naturalne - zajmujące się regulacją zew. stosunków ludzkich - religię naturalną - reguluje stosunek człowieka do Boga - prawo naturalne - jest obecne przede wszystkim w konstytucjach państw - porządek prawny ma kilka źródeł: - poznanie rozumowe - stąd płyną powszechne obowiązki wspólne wszystkim ludziom, a ich wypełnienie czyni człowieka zdolnym do stworzenia wspólnoty z innymi - rozporządzenia władzy ustawodawczej - obowiązki człowieka jako obywatela państwa - Objawienie Boże - obowiązki człowieka jako chrześcijanina - tym trzem źródłom odpowiadają 3 nauki - prawo naturalne - wspólne wszystkim ludziom - prawo pozytywne - jako prawo poszczególnych państw - teologia moralna - regulująca wew. życie moralne człowieka - dla forum humanum istotne znaczenie ma: - możliwość stosowania przymusu /coactio/ - wiążącego wolę - obowiązek /obligatio/ - motywujący wolę moralnie - forum humanum obejmuje zew. czyny człowieka, ale nie sięga do jego wnętrza - mówi też o godności człowieka płynącej z nieśmiertelności duszy 24. Christian Thomasius /1655-1728/ 13 uczeń Pufendorfa - za cel postawił sobie usunięcie z prawa naturalnego tradycji scholastycznej - prawo naturalne winno być świeckie, bez powiązań z etyka i metafizyką. Bóg ma być usunięty z prawa. - wola w człowieku ma pierwszeństwo przed rozumem - jest czynnikiem aktywnym duszy ludzkiej /rozum pasywnym/. Wola może chcieć dobra lub zła, wojny i pokoju, wolności i przemocy. - by zaś zachować dobro i pokój ludzie muszą się łączyć ze sobą i w ten sposób osiągną szczęście. - szczęście można zrealizować przez 3 cnoty i płynące z nich zasady: - uczciwość /honestum/ - kieruje wew. działaniem człowieka by osiągnął wew. doskonałość - zasada czyń sobie to, co chcesz, aby inni sobie czynili - przyzwoitość /decorum/ - kieruje działaniem zew., by człowiek doświadczył życzliwości innych - zasada czyń innym to, co chcesz, aby inni tobie czynili - sprawiedliwość /isutum/ - kieruje działaniem zew., by ludzie nie burzyli pokoju - zasada - nie czyń drugiemu, czego nie chcesz dla siebie - są 3 rodzaje czynów ludzkich, którymi zajmują się 3 nauki: - dobre - zapewniają pokój wew. - etyka - średnie - ani nie zakłócają, ani nie dają pokoju wew. - polityka - złe - zakłócają pokój zew. - prawo Prawo a moralność - dokładnie je rozróżnia prawo i moralność - prawo nakłada obowiązek zewnętrzny - wspiera go przymusem - moralność nakłada obowiązek wewnętrzny - na zasadzie rady - tylko prawo stanowione ma charakter prawa - prawo naturalne, prawo Boże i moralność należy do kategorii rad - prawo moralność przedmiot czyny zew. czyny wew. cel pokój zew. pokój wew. istota rozkaz rada obowiązek przymus zew. obowiązek wew. źródło prawo pozytywne rozum i wola 25. John Locke /1632-1704/ - naukę swą przedstawił w dziele O dwóch rządach. - wychodzi od stanu natury, w którym wszyscy ludzie są sobie równi, bez poddania i władzy - każdy szuka swego szczęścia - istnieje jednak prawo natury nakazujące traktować innych jako wolnych i równych, bez krzywdzenia ich - prawo to jednak nie nakłada żadnego przymusu i sankcji, przez co człowiek może porzucić stan natury i wejść w konflikt z innymi - dlatego potrzebne jest państwo, jako wynik umowy społecznej /każdego z każdym/ - umowa ta jest dwu stopniowa - pierwszy stopień - utworzenie społeczności - drugi stopień - przekształcenie społeczności w państwo - państwo stanowi więc sumę praw i suwerennej władzy, jednakże jednostki nie zrzekły się swych praw, a jedynie uczyniły państwo ich powiernikiem. Stąd władza może być odebrana państwu przez jednostki - celem lepszej ochrony niezbywalnych praw jednostki istnieją 2 rodzaje władzy: ustawodawcza i wykonawcza, które się wzajemnie kontrolują 14 - władza wykonawcza musi być oparta o ustawy stałe i obowiązujące wszystkich Locke stworzył więc teorię państwa prawa, która oparta jest na uznaniu niezbywalnych praw człowieka jako praw cywilnych - echem tej teorii jest Deklaracja Niepodległości USA z 1776r. 26. Charles Louis de Montesquieu /1689-1755/ - dzieło - O duchu praw - swą teorię oparł na obserwacji życia narodów. Na tworzenie prawa mają wpływ warunki geograficzne, społeczne, ekonomiczne i religijne - jeśli prawo mają nawet prymitywne ludy, to musi ono być związane z naturą człowieka i rzeczy. Stąd prawo mają wszystkie byty od Boga zaczynając a na rzeczach martwych kończąc - człowiek jako istota rozumna podlega prawom wyższym /prawu naturalnemu/, nie stanowionym przez siebie - państwo stanowiąc ustawy musi się kierować sprawiedliwością prawa naturalnego i mieć na uwadze dobro narodu i wolność obywateli - by zagwarantować wolność obywateli proponuje podział władzy na: - ustawodawczą - sprawuje ją parlament złożony z poszczególnych stanów - wykonawczą - sprawuje ją król - sądowniczą - neutralna i niezależna od dwóch pierwszych 27. - - Jean Jacques Rousseau /1712-1778/ główne dzieło - Umowa społeczna wychodzi od pojęcia natury ludzkiej, w której najważniejszą władzą jest uczucie człowiek może zbudować naturalną etykę i religię, ale w oparciu o sumienie, które jest boskim instynktem potępił cywilizację a stanął po stronie natury - tylko ona jest źródłem dobra natura to stan pierwotny, w którym człowiek czuje się szczęśliwy - porządek ten zniszczyła cywilizacja, która wprowadziła własność, a ta z kolei stworzyła nierówność i niezgodę między ludźmi, prowadząc do walki wyjściem z stanu walki była umowa społeczna - miała zagwarantować wolność i równość to dobrowolne poddanie się woli powszechnej - będącej wyrazem zabezpieczenia powszechnego interesu i pokojowego ułożenia stosunków międzyludzkich. Ma zapewnić wolność, równość i pogodzić interesy jednostki z interesem ogółu umowa społeczna nie ogranicza wolności jednostki, gdyż człowiek w wolności wybrał posłuszeństwo prawu, które sam ustanowił by zapewnić dokonała wolność władza musi być sprawowana przez wszystkich i ustawy muszą być tworzone przez wszystkich - nie może być więc demokracji reprezentatywnej /tylko przedstawiciele ludu/ suwerenem jest cały naród i może on swą wolę wyrazić w referendum państwo to wolny związek społeczny, oparty na powszechnej woli obywateli, którzy są wolni i równi. Ich wola jest wola jest wolą państwa 28. Immanuel Kant /1724-1804/ - naukę o prawie przedstawił w dziele Metafizyka moralności Prawo - centralnym pojęciem prawa jest obowiązek - wyróżnił 2 rodzaje obowiązków: - obowiązki prawne - z racji przynależności do państwa i życia w określonym porządku prawnym 15 - obowiązki człowieka - są to obowiązki moralne - względem siebie i innych nauka prawa nie zajmuje się tym, jakie praw obowiązuje, ale jakie powinno obowiązywać Prawo jest ogółem warunków, w których samowola jednego da się pogodzić z samowolą drugiego na podstawie ogólnego prawa wolności - prawo oddzielone od moralności. Prawo odnosi się do zew. działań a moralność wiąże się z wew. obowiązkami - jak pogodzić samowolę jednego z wolnością innego na podstawie ogólnego prawa wolności? - odpowiedzią jest zasada - postępuj tak, aby wolne używanie twojej samowoli mogło współistnieć z wolnością każdego na podstawie ogólnego prawa wolności w pojęciu prawa mieszczą się więc tylko zew. stosunki między ludźmi - jest tzw. zupełnie zewnętrzne prawo - prawo winno zabezpieczać wolność i własność prywatną - dlatego usprawiedliwiony jest przymus, aby usunąć wszelkie przeszkody w realizacji swej wolności Państwo - jest prekursorem teorii państwa prawa - państwo jest grupą ludzi pozostających pod władzą ustaw prawnych, chcących realizować swe interesy - głowa państwa nie jest częścią społeczności, ale jej twórcą i jego zadaniem jest utrzymanie bytu państwa - człowiek jako zwierze chce realizować swe egoistyczne pragnienia i stąd wymaga pana, który złamie jego wolę 8i podporządkuje go woli powszechnie uznanej za obowiązującą - trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą celem zabezpieczenia dobra obywateli - 29. Johann Gottlieb Fichte /1762-1814/ Prawo - pojęcie prawa we wczesnym okresie wyprowadza z prawa moralnego a w późniejszym bezpośrednio z rozumu - główną funkcją rozumu jest poznanie, które może dokonywać się na podwójnej drodze: - idealizmu - wychodząc od rozumu i świadomości /jaźni/ poznajemy i wyjaśniamy świat. Jaźń jest początkiem twórczym bytu i sama wytwarza przedmioty i ich treść - tworzy rzeczywistość - realizmu - wychodząc od natury rzeczy /ich wnętrza/ poznajemy świat, a rozum tylko towarzyszy naturze - treścią prawa moralnego jest wolność, towarzysząca relacjom między ludźmi. Relacje te są relacjami prawnymi, gdyż każda z osób ogranicza swą wolność przez wzgląd na druga osobę. Prawo zabezpiecza sferę wolności we wzajemnych układach - prawo jest również pośrednikiem między normą a rzeczywistością społeczną w jakiej ma być realizowana - tzn. prawo jest nie tylko obowiązkiem, ale wiąże się z też z siłą i władzą, które mają zabezpieczyć jej realizację Prawo moralne i naturalne - w Wykładach o przeznaczeniu uczonego - stawiał kulturę jako środek do osiągnięcia ostatecznego celu zgodności człowieka z samym sobą. Kultura to ćwiczenie sił w celu doskonałej wolności i niezależności od tego co nie jest naszą jaźnią - prawo moralne ma być najważniejsze dla człowieka, a obowiązki z niego płynące ma spełniać w wolności. Nic z zewnątrz nie może nakazywać człowiekowi czego ma chcieć, a czego nie - to ma dyktować jego sumienie - człowiek ma prawo do wszystkich czynów, których prawo moralne mu nie zabrania - jedynie prawo naturalne może ograniczać wolność człowieka - prawo naturalne jest to prawo oparte na rozumie, który wskazuje formę i sposób zastosowania prawa moralnego. To prawo objawia się w decyzji woli i zachowaniu człowieka zgodnym z obowiązkiem i sumieniem 16 Państwo - w ujęciu teorii państwa można wskazać na 3 okresy: okres wczesny - podkreślał wartości narodowe - prawo do wolności i możliwość życia duchowo-moralnego - państwo jest niekoniecznym związkiem społecznym w swym istnieniu i celach jest zależny od celów i woli jednostek, które je tworzą - państwo powstaje w wyniku wolnej umowy - następuje wówczas wymiana zbywalnych praw jednostek w danym zakresie /politycznym, ekonomicznym/ - człowieka nie można zmusić do wstąpienia do państwa i każda umowa państwowa może być wypowiedziana - państwo ma zagwarantować jedynie indywidualny obszar wolności, by mogły się rozwijać wartości moralne - każda jednostka ma prawo do samoobrony nawet wobec państwa, na rzecz którego przekazał część swoich praw. Obywatel może nie uznać tych ustaw państwowych, które sam dla siebie by nie ustanowił - przy naruszeniu umowy społecznej - społeczeństwo ma prawo naciskać na państwo by dotrzymało swych powinności i chroniło prawa obywateli - może wówczas korzystać z przyznanych środków wymiaru kary - państwo w celu zachowania umowy społecznej może używać przymusu. Gdy jednostka nie chce się poddać przymusowi może wystąpić z państwa, ale to oznacza wyjęcie jednostki spod prawa w danym państwie okres średni - państwo prawa - powstaje w drodze umowy wolnych jednostek - państwo jest niezbędnym środkiem do osiągnięcia wyższej moralności - by osiągnąć tę wyższą doskonałość potrzeba zewnętrznej przestrzeni dla wolnej woli, którą ma zabezpieczyć państwo ze swoją władzą przymusu - jednostki ludzkie kierują się bowiem egoistycznie własnymi interesami i może dochodzić do niesprawiedliwości - stąd osoba ma prawny obowiązek wstąpić do państwa by nie stać się ofiarą bezprawia - każde państwo ma obowiązek zabezpieczyć - wolność, posiadanie i pokój - każdy obywatel ma jednak prawo do samoobrony i może z tego prawa korzystać nawet przeciw państwu okres późniejszy - moralność musi być jednak fundamentem na którym państwo się opiera - jest świadom tego, że nie istnieje absolutnie sprawiedliwe państwo i bierze pod uwagę różne jego uwarunkowania. Dopuszcza nawet czasowe istnienie państwa niedoskonałego, czy nielegalnego - państwo następnie przechodzi do formy państwa rozumnego, gdzie prawo wywodzące się z rozumu określa sferę polityczną i ekonomiczną - państwo staje się etapem na drodze do moralnie doskonałego królestwa rozumu 30. Georg Wilhelm Friedrich Hegel /1770-1831/ Prawo - punktem wyjścia jest wolna wola i cały jego system koncentrował się na jej urzeczywistnianiu - prawo to królestwo urzeczywistnionej wolności, a nie system przymusu - człowiek jako byt cielesny musi ciągle wchodzić w interakcje ze światem oraz ma prawo przywłaszczać i używać rzeczy, aby zabezpieczyć swój byt cielesny - właściwość osoby oznacza jej zdolność prawną do nabywania własności, aby stworzyć sobie zew. sferę wolności 17 Państwo - punkt wyjścia to stwierdzenie, że wolność możliwa jest tylko we wspólnocie, dlatego normy tworzące wspólnotę są zarazem urzeczywistnieniem wolności - człowiek należy do trzech podstawowych wspólnot; - rodzina jest pierwszą wspólnotą - nie obejmuje jednak ona wszystkich aspektów życia człowieka - społeczeństwo - wchodzą do niego jednostki z przekonaniem, że inni zaspokoją ich potrzeby - w ten sposób społeczeństwo staje się systemem ich potrzeb, których nie jest w stanie wypełnić - państwo - tylko ono może zapewnić pełnię wolności - tzn. zagwarantować pełny rozwój i uznanie praw osoby, a także dać szansę na realizację swych interesów zarówno w systemie rodzinnym jak i społecznym - państwo staje się więc gwarantem konkretnej wolności - prawa i obowiązki wobec państwa są dla wszystkich jednakowe - osoby wypełniają swe obowiązki wobec państwa przez przestrzeganie prawa, a to daje jednostce uprawnienie działania zgodnie z wolą powszechną - podstawą państwa jest moralne przekonanie narodu - tzn. całość objawów życia danego narodu, to co łączy wspólnotę zw. narodem - kultura, porządek wew. i zew., świadomość publiczna, organizacja polityczna - państwo jest miejscem, gdzie jednostka urzeczywistnia swą obiektywną i historyczną egzystencję - państwo jest nadrzędne w stosunku do prawa, jednostki, rodziny i społeczeństwa. Państwo zaś utrzymuje te wspólnoty, jako części wchodzące w jego strukturę Współczesna myśl prawna 31. Teoria prawa historycznej szkoły prawa - jej twórcą był Friedrich Carl von Savigny /1779-1861/ - prawo jest częścią kultury narodu i odbiciem jego ducha. Nie istnieje jedno prawo rozumu, lecz porządki prawne poszczególnych narodów wraz z cechami charakterystycznymi - prawo jest wynikiem długiego procesu historycznego, jaki przechodzi naród. Rozwija się ono bez skoków lecz cicho i ciągle. - początkami swymi prawo sięga tzw. prawa zwyczajowego - istniejącego w zwyczajach i wierzeniach, które z czasem staje się prawem obowiązującym, dzięki działaniu jurysprudencji. - prawodawstwo ma tu 2 zadania: - badanie prawa filozoficznie i historycznie - szczególnie tzw. instytutów prawnych /małżeństwo, rodzina, własność, spadek/, które są regulowane za pomocą idei podstawowych funkcjonujących w narodzie - z tych idei, poprzez interpretację trzeba wyprowadzić pojedyncze normy - nauka prawa analizuje rozwój historyczny tych idei i bada, co z nich już obumarło, a co jest nadal aktualne - współczesne rozumienie prawa jest bliskie rozumieniu Savignego - jest to prawo funkcjonujące w danej wspólnocie - law in action - nie można się zgodzić tylko z tym, że rozwój prawa dokonuje się po cichu, bez gwałtownych zmian. Na prawo mają przecież wpływ rewolucje,. wojny, przewroty polityczne 32. Teoria prawa pozytywizmu filozoficznego - teoria ta uznaje tylko poznanie naukowe oparte na obserwacji faktów, które można postrzegać zmysłowo /szczególnie na drodze doświadczenia/. Fakty te można ocenić następnie przy pomocy logiki i matematyki 18 - 33. 34. - - wszystkie inne problemy, których nie można opisać tą metodą są traktowane jako metafizyczne i subiektywne i odrzucane jako nienaukowe pozytywizm filozoficzny na terenie prawa oznacza, że prawo jest sprowadzone tylko do faktów. Podobnie jak w behawioryzmie badane jest jedynie zewnętrzne działanie i przestrzeganie prawa, bez pytania o wewnętrzne motywacje czynów. Behawiorystyczne podejście do prawa powoduje sprowadzenie go do prawidłowości zewnętrznego zachowania i zignorowania prawdy, że prawo to nie tylko fakty, ale i powinność Teoria prawa pozytywizmu legalnego jest konsekwencją pozytywizmu filozoficznego odrzuca koncepcje prawa naturalnego i oddziela prawo od sfery wartości oraz etyki twórca - Karl Bergbohm - tylko prawo pozytywne jest prawem i każde pozytywne prawo jest prawem za prawo może być uznana tylko norma wydana przez prawodawcę, który nadaje jej moc wiążącą - nie jest istotna treść. Nie istnieje więc prawo naturalne obowiązuje tylko ta norma, która została pod względem formalnym poprawnie wydana, nawet jeśli jest wątpliwa pod względem moralnym. Wartość moralna jest bowiem subiektywnym przekonaniem nie ma też żadnych obiektywnych zasad sprawiedliwości interpretacja normy ma być tylko gramatyczno-logiczna, a w żadnym wypadku teleologiczna i wartościująca Teoria prawa neokantyzmu powstała przy końcu XIX w. w filozofii niemieckiej, powracając do filozofii Kanta przyjęła rozróżnienie między Sein /faktycznością/ a Sollen /powinnością, normatywnością/ prawa normy prawne nie zawierają wypowiedzi deskryptywnych /opisujących/ ale preskryptywne /nakazujące dane działanie/. Normy nie służą poznaniu świata lecz działaniu i regulowaniu zachowań przedstawiciel szkoły marburskiej neokantowskiej filozofii prawa - Rudolf Stammler - pytał co kryje się pod pojęciem prawa - wśród norm określających ludzkie zachowanie są normy prawne i obyczajowe - są one zbliżone jeśli chodzi o cechy ogólne, ale różnią się szczegółowymi - pojęcie prawa jest stworzone przez myślenie, które też pozwala je odróżnić od norm obyczajowych treścią prawa jest nietykalnie panujące i obowiązujące żądanie obowiązujące żądanie - oznacza, że prawo reguluje życie wspólne ludzi i stoi ponad nimi panujące - obowiązuje wszystkich do których jest skierowane, nawet gdy nie chcą się mu podporządkować nietykalność - prawo jest ustanowione raz na zawsze i obowiązuje nieprzerwanie pomostem pomiędzy pojęciem prawa /powstającym przez myślenie/ a celem prawa jest idea prawa. Zgodność normy prawnej z ideą prawa jest nazywane słusznością. 35. Teoria prawa Gustava Radbrucha /1878-1949/ - główny przedstawiciel szkoły badeńskiej neokantowskiej filozofii prawa - jego uczeń E. Volft - filozofię prawa - jest rozważaniem wartości prawa - tzn. filozofia prawa ma pytać o wartości, na podstawie których porządek prawny jest określany jako sprawiedliwy lub niesprawiedliwy 19 - - - - - - między faktem /Sein/ i powinnością /Sollen/ jest przepaść - tzn. z twierdzeń dotyczących bytu nie można wyprowadzić sądów o powinności. Z tego co jest, nie można wnioskować o tym, co być powinno. Z istnienia jakiejś rzeczy nie wynika sprawiedliwość i słuszność doszedł do tzw. relatywizmu systematycznego - skoro nie możemy udowodnić tego, co powinno powszechnie obowiązywać w życiu, winniśmy respektować poglądy odmienne istnieje świat realny i świat wartości, aby je poznać musimy stosować 2 metody: - nauka prawa - zajmuje się rozważaniami o prawie jako rzeczywistym, należącym do świata kultury - filozofię prawa - zajmuje się prawem jako wartością wartości należącą do świata idei zadaniem prawa jest urzeczywistnienie idei prawa, która określa z kolei wartość prawa jako rzeczywistości ideę prawa tworzą 3 elementy: - sprawiedliwość - określa tylko formalną stronę prawa - równe traktuj równo, nierówne nierówno - celowość - zajmuje się treścią prawa, która należy do aksjologii i etyki - bezpieczeństwo - może być zagwarantowane tylko przez prawo stanowione, może je gwarantować tylko wola prawodawcy prawo reguluje życie wspólnoty, dla której istnieją 3 najważniejsze wartości będące drogowskazami: - wartość osobowości - najwyższą wartością dla prawa jest jednostka - wartość wspólnoty - najwyższą wartością dla prawa jest naród - wartość dzieła - najwyższą wartością dla prawa jest kultura ponieważ każda z tych wartości może dominować nad pozostałymi możliwe są 3 konfiguracje: - wartość dzieła i wspólnoty w służbie wartości osobowości - czyli sztuka, nauka, państwo w służbie moralności indywidualnej wartość osobowości i dzieła w służbie wartości wspólnoty - czyli moralność, nauka w służbie prawa i państwa - wartość osobowości i wspólnoty w służbie dzieła - moralność, prawo, państwo w służbie nauki i sztuki ten schemat dopasował do sytuacji politycznej w Niemczech. Wyżej stawiał bezpieczeństwo prawne i formalną legalność ustaw od sprawiedliwości dopiero po wojnie odciął się od pozytywizmu legalnego i przyjął wyższość prawa naturalnego nad stanowionym 36. Czysta teoria prawa Hansa Kelsena /1881-1973/ - czołowy przedstawiciel pozytywizmu legalnego - który uznaje także istnienie nauk, w których nie obowiązuje czysta zasada przyczynowości. Logika i matematyka nie opierają się przecież na faktach empirycznych a na związkach myślenia - podobnie jak w naukach prawnych - punktem wyjścia było twierdzenie, że prawo nie jest nauką o bycie /Sein - o tym jak jest/ lecz powinności /Sollen - jak powinno być/ - zdania prawne są zadaniami normatywnymi, a nie wyjaśniającymi czy opisującymi byt np. jak w socjologii - przedmiotem nauk prawnych są wyłącznie zdania normatywne i zbiory norm prawnych, nie zaś fakty - stąd kierują się one odmienna metoda niż inne nauki - myślenie prawne musi więc być wolne od innych nauk, wszelkich rozważań o charakterze religijnym czy moralnym i ma opierać się o czystość metody stosownej tylko na gruncie prawa - oznaczało to odcięcie się od prawa naturalnego, gdyż przedmiotem poznania stało się tylko prawo pozytywne 20 Pojęcie prawa - wychodzi od rozróżnienia Sein i Sollen - obie te kategorie są dla niego ostateczne - tzn. nie można ich wyprowadzić z innych pojęć. Ponadto istnieje między nimi różnica - z tego, że coś jest nie można wnioskować, że cos być powinno i odwrotnie - widać to wyraźnie przy akcie prawnym, w którym możemy wyróżnić 2 elementy: - akty zdarzające się w czasie i przestrzeni zmysłowo dostrzegalne przez ludzkie zachowanie - znaczenie tego aktu w obliczu prawa - sam akt jest bytem /Sein/ a powinność /Sollen/ jest treścią tego aktu - gdy ten akt obiektywnie posiada znaczenie powinności /np. został nakazany/, wówczas powinność możemy określić jako normę Norma - jest pojęciem głównym czystej teorii prawa. Poznanie prawne jest skierowane właśnie na normę prawną, która czynom nadaje charakter zgodny lub niezgodny z prawem. Norma oznajmia, że człowiek winien się zachowywać w określony sposób. Człowiek jest poddany normom w sensie: - aktywnym - gdy dają mu one uprawnienia - pasywnym - gdy są nałożone w formie obowiązku - norma powstaje przez to, że jest ustanawiana. Nie możemy o niej powiedzieć, że jest prawdziwa lub nie możemy tylko stwierdzić czy obowiązuje czy też nie - obowiązywalność normy należy odróżnić od jej skuteczności /czy faktycznie jest zachowywana/ - normę należy uznać za ważną /obowiązująca/, jeśli zachowania ludzkie, która ona reguluje rzeczywiście jej odpowiadają przynajmniej w jakimś stopniu. Norma, która nigdy i nigdzie nie była przestrzegana nie jest ważną /nie obowiązuje/. - są pewne stopnie norm - i tak norma regulująca tworzenie nowych norm - jest normą wyższego rzędu niż norma ustanowiona wg obowiązującej procedury. - istnieją więc różne warstwy norm - można by nawet mówić o piramidzie norm: - konstytucje - ustawy i rozporządzenia - wyroki sądów - stosowanie prawa jest jednocześnie tworzeniem nowego prawa np. stosowanie ustawy domaga się rozporządzenia - norma niższej rangi może wynikać tylko z normy wyższej a sprzeczność normy wyższej z niższą powoduje zawsze unieważnienie normy niższej ponieważ niższa norma wynika z wyższej stąd musi gdzieś istnieć ostatnia norma najwyższa, do której można sprowadzić wszystkie normy prawne - jest to norma podstawowa - jako wspólne źródło wszystkich norm. Nie wywodzi się ona z innej normy i nie jest ustanowiona przez żadną władzę tworzącą normy. Jest ona tylko myślowym założeniem, hipotezą umożliwiającą zrozumienie prawa pozytywnego, jako wiążącego porządku prawnego. Jej istnienia nie da się udowodnić lecz trzeba je przyjąć, jak przyjmuje się że istnieje Bóg - ANALIZA PRAWA 21 Analiza prawa bada prawo jako fenomen społeczny - jego elementy, naturę i specyfikę. Punktem wyjścia jest fakt istnienia prawa - obowiązującego prawa pozytywnego. Ponieważ prawo nie jest bytem fizycznym, stąd nie można się posłużyć metodą empiryczną. Trzeba zwrócić uwagę na 2 wymiary prawa: - lex - prawo jako porządek prawny mający moc obowiązywalności - prawo przedmiotowe lub obiektywne - ius - prawo jako uprawnienie człowieka do czegoś - prawo podmiotowe lub subiektywne Prawo może istnieć tylko tam gdzie społeczność i odwrotnie - ubi societas, ibi ius 37. Pozytywność prawa Prawo pozytywne - termin prawo pozytywne obejmuje prawo pisane i zwyczajowe. Spotykamy go już u Piotra Abelarda i u dekretalistów w XII w., a wywodzi się od łac. ponere -posui-positum - postanawiać, ustanawiać - ma swe źródło w stanowieniu człowieka, choć samo istniał przed nim - jest to porządek prawny obowiązujący w danej grupie społecznej, w określonych warunkach - reguluje ono życie wspólne członków tej grupy poprzez normy prawne - jest warunkiem zaistnienia struktur społecznych i państwowych, a opiera się na autorytecie siły społecznej, która gwarantuje bezpieczeństwo prawne - prawo powstaje w tzw. procesie stanowienia prawa - np. w demokracji poprzez działanie parlamentu i promulgację Pozytywność prawa - oznacza jego byt, materię, formę, istotę, istnienie - do pozytywności prawa należy: - jasne określenie treści i materii norm prawnych - promulgacja w sposób jasny i dostępny - ujęcie prawa w określoną strukturę i system - pozytywność prawa nie oznacza jak w pozytywizmie legalnym odcięcie się od prawa naturalnego. Prawo pozytywne i naturalne stanowią bowiem jedność, a prawo naturalne musi być rozumiane jako dusza prawa pozytywnego, jako jego treść. Sprawiedliwość materialna, będąca treścią prawa naturalnego jest tak samo ważna w tworzeniu prawa jak konkretne uwarunkowania polityczno-ekonomiczne - prawo nie jest tylko zachowaniem, czy faktem psychologicznym ale bytem realnym szczególnego rodzaju bytem duchowym 38. Normatywność prawa - prawo jest przede wszystkim normą - a więc zdaniem określającym powinność ludzkiego działania i jego skutki - porządek prawny jest częścią składową porządku społecznego, poprzez porządek norm powoduje trwałość form i struktur społeczności i reguluje wzajemne relacji wew. społeczeństwa - porządek prawny powoduje zespolenie i uporządkowanie wielości norm prawnych poprzez: - przyporządkowanie norm do przestrzennego obszaru życia społeczności - określenie obecnie obowiązującego prawa i czasu jego obowiązywalności - łączy się normy w całość opierając się na tych samych zasadach i duchowym związku wielu norm - duże znaczenie odgrywa tu teoria Kelsena - prawo pozytywne jest porządkiem stopniowym, gdzie normy niższe zależą od wyższych i z nich czerpią swą moc wiążącą. To prowadzi do uznania normy najwyższej zw. 22 - - - normą podstawową /Grundnorm/ - ona dostarcza podstaw obowiązywalności normy /czy dana norma obowiązuje czy nie/, nie mówi zaś o treści normy /czy jest sprawiedliwa czy nie/ normy prawne są regułami zachowania, określającymi jak adresaci norm winni się zachować lub jak mogą /gdy maja pozwolenie/ się zachować - z tym zachowaniem wiążą się określone skutki prawne normy prawne różnią się od zasad prawnych - normy są określone w formie zdania powinności - jeśli zostało dokonane przestępstwo należy się kara - zasady prawne - mają zaś charakter uniwersalny - np. Nie zabijaj normy prawne jako zadania powinnościowe występują w formie nakazów i zakazów - imperatywów. Stąd teoria imperatywów, która uznaje że - prawodawca jest więc rozkazodawcą, a adresat normy - odbiorca rozkazu właściwsze jest ujęcie normy w aspekcie jej obowiązywalności - wskazuje ona co powinno być wiążące dla adresatów, a nie traktuje ich jako tylko odbiorców rozkazu obok norm prawnych porządkujących życie społeczne istnieją też reguły - np. utrwalone zwyczaje i obyczaje, ale też zasady moralne określające wymogi zachowań obowiązujące w danym społeczeństwie, jak również zasady religijne te różne zasady i porządki norm na siebie wzajemnie oddziałują i przenikają się wzajemnie 39. Historyczność prawa - prawo jest tworem historycznym - a historyczność może być rozumiana w sensie: - chronologicznym - prawo jako byt jest włączone w bieg historii, nie jest wieczne lecz ma początek i koniec - ontologicznym - oznacza wew. strukturę prawa, jego sposób istnienia w danym czasie - a więc zmienność - - - - w sensie chronologicznym należy tu zwrócić uwagę na 2 rzeczy: - los całości porządku prawnego - los pojedynczych norm prawnych los porządku prawnego jest związany z dziejami wspólnoty ludzkiej i prawnej do której się odnosi. Podobnie jak wspólnota prawna przeżywa on czas rozwoju i upadku. Upadek wspólnoty oznacza też upadek fundamentu duchowego, który stanowił także podstawę porządku prawnego. Czas istnienia porządku prawnego jest czasem istnienia wspólnoty w której on obowiązuje. Może też być inaczej - to społeczność doprowadzi do obalenia obowiązującego porządku prawnego /na drodze przemian politycznych/ i w jego miejsce wprowadzi nowy porządek los pojedynczych norm - normy stanowione w danym porządku prawnym nie zawierają żadnego czasowego ograniczenia /poza normami czasowymi/ i są ustanawiane na stałe, lub na czas nieokreślony. Pomimo to podlegają jednak skończoności i przemijaniu - ich moc obowiązująca odnosi się tylko do pewnego czasu historycznego w sensie ontologicznym należy wyjść od człowieka, będącego twórcą normy, który ze swej natury jest też istotą historyczną w sensie ontologicznym. Podobnie jest z bytem całego społeczeństwa. człowiek, a wraz z nim całe społeczeństwo musi trudzić się aby danych warunkach stworzyć taki porządek społeczny, w jakim możliwa będzie egzystencja 23 - - - - prawo jako twór ducha ludzkiego dzieli historyczność ludzkiej egzystencji - z konieczności podlega rozwojowi i przemianom. To odnosi się tak do tworzenia prawa jak i do jego stosowania. Nie istnieje więc żadne statyczne prawo pozytywne, które byłoby niezmienne wewnętrzna dynamika prawa objawia się na zew. przez: zmianę myślenia prawnego, wartościowania, wydawania sądów, zmianie postaw wobec problemów prawnych ta przemiana może dokonać się w różny sposób: - zmieniona zostaje treść normy - treść normy nie zostaje zmieniona, ale w nowych warunkach ta sama norma wywołuje nowy skutek prawny - treść normy nie zostaje zmieniona, ale zmienia się jej rozumienie i interpretacja w historyczności prawa dużą rolę odgrywają 2 tendencje: - zachowawcza - stabilności prawa - wyraża się to w kodyfikacjach - przemiany - swą siłę czerpie z konieczności dostosowania prawa do zmian społecznych dla zdrowego porządku prawnego, te dwie tendencje winne istnieć obok siebie i nawzajem się równoważyć 40. Przymus prawny - jeśli prawo ma być powszechnie wiążącym porządkiem zachowania musi mieć siłę przebicia ze swymi wymaganiami i żądaniami powinności - możliwość przeforsowania prawa stanowi istotny element obowiązywalności prawa pozytywnego - musi więc istnieć pewien przymus, by prawo nie pozostało tylko jako plan pewnych regulacji - przymus czynny wyraża się w sankcjach karnych i aktach przymusu, które mogą przybrać formę: - przymusu psychicznego - zastosowanie siły - vis compulsiva - zastosowanie przemocy fizycznej vis absoluta - przymus psychiczny wobec adresatów normy jest prawnie dozwolony i może wymuszać zachowanie normy - pytanie czy przymus jest tylko zewnętrznie powiązany z prawem, czy też jest to element wew. prawa - jeśli prawo przyjmiemy jako czystą powinność - przymus będzie czymś zewnętrznym celowo do normy dołączonym - z doświadczenia wiemy, że przymus należy jednak do istoty prawa i jest skierowany przeciw tym, którzy nie chcą zachować przepisów. Kant twierdził, że prawo i przymus to jedno i to samo - przymus nie umniejsza godności prawa /jak to jest w przypadku etyki/, ale jest istotnym elementem obowiązywalności prawa, należy do jego wew. istoty, tworzy jego pojęcie - bez przymusu prawo byłoby czymś niedoskonałym, a prawo pozytywne nie mogłoby w ogóle istnieć - uzasadnienie przymusu - wg teorii przymusu - celem normy jest wywieranie psychicznego nacisku na adresata normy i ukazanie mu czekającego go zła w przypadku zachowań niezgodnych z normą - wg Kelsena i jego czystej teorii prawa - prawo jest porządkiem przymusu, gdyż zawiera wskazówki wobec organów prawa, aby zaaplikowały pewną dawkę zła temu, kto zło czyni - nie można jednak absolutyzować przymusu. Prawo winno być rozumiane jako synteza wolności i przymusu między nimi musi zachodzić równowaga 41. Prawo a rzeczywistość 24 prawo w swej treści musi być określone przez konkretne warunki w jakich powstaje przede wszystkim sama natura człowieka stwarza źródło potrzeb i zachowań, które wpływają na treść prawa relacje między prawem a rzeczywistością Gustav Radbruch ujął w trójstopniowym podziale: - fakty natury - np. życie, śmierć, rodzicielstwo, - formy wstępne stosunków prawnych - wywodzą się z faktów: macierzyństwo, małżeństwo, ojcostwo kierują się często zwyczajami i obyczajami. Z nich powstaje prawo zwyczajowe. - ustawowo uregulowane stosunki prawne - z prawa zwyczajowego tworzone są regulacje prawne, szczególnie wówczas, gdy warunki społeczne, ekonomiczne się tego domagają Czynniki wpływające na formowanie prawa: - religia i kultura - przekonanie o pochodzeniu prawa od bóstwa jest powszechne w wyżej rozwiniętych kulturach. Konsekwencją tego jest przekonanie, że takie prawo moralne obowiązuje wszystkich - intelektualny rozwój człowieka - im wyższy poziom tym jaśniejsze uregulowanie danej sytuacji i utrwalenie praw na piśmie. Takie spisanie prawa daje początek wyższej kulturze prawniczej - człowiek ze swymi naturalnymi potrzebami i zachowaniami - a także stworzone przez niego instytucje - w człowieku istnieją bowiem pewne instynkty, naturalne skłonności - prowadzące go do określonych zachowań. Te skłonności są wspólne są wszystkim ludziom i są obecne nawet we wspólnotach nie mających nigdy kontaktu ze sobą - oprócz biologicznych instynktów istnieje w człowieku znaczny obszar wolności - zapełniany przez elementy kulturowe /dążenie do rozwoju osobowości/, a środek dzięki któremu są one regulowane zw. jest prawem. Prawo ma zapewnić człowiekowi bezpieczeństwo i wolność w zaspokajaniu jego potrzeb Może istnieć odwrotna tendencja - nie tylko rzeczywistość kształtuje prawo, ale prawo wpływa też na rzeczywistość - prawo ma porządkować i integrować istniejące struktury społeczne - nadanie strukturom społecznym charakteru prawnego wnosi element stabilności i ciągłości tych struktur - prawo może służyć celowemu kierowaniu zachowaniami społecznymi i być narzędziem zmian społecznych - 42. Prawo a sprawiedliwość - znalezienie zasad sprawiedliwości, które mogłyby stanowić wzór i miarę prawa pozytywnego podejmowane jest z pozycji prawa naturalnego - prawo naturalne sensu lato - w szerszym znaczeniu - to zasady obowiązującego porządku prawnego, które są niezależne od zgody i stanowienia ludzkiego i obowiązują niezależnie od prawa pozytywnego - prawo naturalne sensu stricto - oznacza zasady sprawiedliwości obecne w wew. porządku świata, w naturze rzeczy i naturze człowieka. To prawo stara się odpowiedzieć na pytanie, czy w samej naturze można znaleźć miarę tego co słuszne i co powinno obowiązywać - powstaje pytanie, czy prawo naturalne jest w stanie określić w konkretnych przypadkach. Ogólna zasada czyń dobrze, unikaj zła - jest oczywista ale brak jest w niej informacji o konkretnych zachowaniach. Nie można konkretnych reguł wyprowadzić także przy pomocy dedukcji - siła np. Dekalogu tkwi w tym, że są to podstawowe zasady nie ograniczone żadnymi warunkami np. nie zabijaj, ale gdyby... Są przez to niestety mało konkretne - form konkretyzacji zasad sprawiedliwości - zasada równości - równe za równe - znalazło to odbicie w prawie odwetu 25 zasada wzajemności - tzw. złota reguła - czyń drugiemu tak, jak byś chciał aby inni ci czynili lub negatywnie - nie czyń drugiemu co tobie nie miłe. Arystoteles - uważał, że sprawiedliwość winna regulować 2 sprawy: - sprawiedliwie wyrównywać - dobra i ciężary stosownie rozdzielać Tomasz z Akwinu - sprecyzował zasady prawa: - godnie żyć /honeste vivere/ - nikomu nie szkodzić /neminem laedere/ - dać co się komu należy /suum cuique tribuere/ przyjął naukę Arystotelesa o 2 rodzajach sprawiedliwości - iustitia commutativa reguluje - stosunki między członkami społeczności reguluje - iustitia distributiva - reguluje stosunek społeczności wobec jednostki pomimo to nie rozwiązał wszystkich trudności związanych z konkretnym zastosowaniem zasad sprawiedliwości stąd gdy nie ma możliwości aby wyprowadzić pewne i precyzyjne reguły należy się uciec do sumienia jednostki, które jest ostateczną instancją moralną - dlatego społeczeństwo szuka dzisiaj potwierdzenia własnej sprawiedliwości w moralnej autonomii swych członków. Sumienie konkretnego człowieka rozstrzyga bowiem, czy daną rzecz uznać za słuszną. To rozstrzygnięcie przy rozwiązywaniu problemów sprawiedliwości, objawia się na zewnątrz jako świadomość prawna porządek wspólnoty można jednak budować na decyzjach sumienia, gdy uda się najpierw przezwyciężyć różne subiektywne ujęcie sprawiedliwości - konieczna jest tu powszechna zgoda. Jeśli odnośnie sprawiedliwości nie dojdzie się do poglądów, które wszyscy zaakceptują, wówczas liczy się głos większości w praktyce ową zgodę osiąga się przez to, że zachowania słuszne i uczciwe są akceptowane a inne odrzucane podobnie jest z porządkiem prawnym - jeśli jest akceptowany /choćby większością/ może być zachowany. Nie chodzi tu bowiem o wybranie najlepszego rozwiązania dla siebie, ale o to, by dla dobra ogółu znaleźć kompromis między kolidującymi ze sobą interesami i dobrami podstawą takich decyzji jest wyobrażenie o sprawiedliwości oparte na sumieniu i świadomości prawnej możliwie największej liczby obywateli - - - - - - - - Prawo a państwo 43. Struktura podstawowa wspólnoty państwowej Teorie państw: - teoria umowy społecznej - w epoce oświecenia uważano, że państwo powstało w wyniku umowy społecznej, nie zauważając, że powstaje ono z pilnych egzystencjalnych potrzeb i konieczności - T. Hobbes - na rzecz państwa poświęcił wolność jednostek, które dobrowolnie tworzą państwo - J. Locke - wolność jednostek zostaje zachowana, ale kosztem powstających konfliktów, a tym samym jedność państwa jest trudna do utrzymania. Człowiek zawsze bowiem może się powołać na swe niezbywalne prawa i uwolnić się od nakazów prawa państwowego - J. J. Rousseau - próbował łączyć wolność i zobowiązanie. Wolność polega na tym, że człowiek czyni własnym i urzeczywistnia to co jest słuszne - teoria organiczna 26 J. Fitche - państwo jest niczym organizm żywej istoty. Ludzie stanowią część całości - w konsekwencji państwo jest nadrzędne wobec prawa i ludzi - F. Stahl - państwo ma szczególną godność, bo tylko w życiu państwowym człowiek ma możliwość urzeczywistnić się jako jednostka moralna. Państwo ma moralność doskonałą teoria organiczna zapomina, że państwo nie jest organizmem świadomym, lecz jest tworzone przez ludzkie decyzje, które nadają mu kształt. Świat moralności jest zaś otwarty tylko dla człowieka i jego problemów - - 44. Państwowa wspólnota prawa - wg Kelsena - wspólnota nie opiera się tylko na relacjach faktycznych i psychicznych ludzi stanowiących jej członki, musi istnieć jeszcze porządek prawny, opierający się na normie podstawowej. - wbrew opinii Kelsena - wspólnota nie może jednak być oparta tylko na procesach indywidualno-psychicznych jej członków, ani na abstrakcyjnym porządku norm. Wspólnoty powstają dzięki temu, że ludzie swe działania kierują na innych wg określonych norm zachowania. - wspólnota jest wynikiem celowego ludzkiego zachowania, które jest oparte na praktycznych normach - normy regulujące to celowe zachowanie muszą pasować do ogólnej struktury porządku wspólnoty - musi istnieć najwyższy organ wspólnoty, mający władzę regulacji tych norm - dopiero wspólnota, której życie jest prawnie porządkowane przez organ mający najwyższą władzę i to w sposób wszystkich obowiązujący - można nazwać państwem. Państwo jest więc formą politycznej egzystencji istniejącej w nim wspólnoty. 45. Relacje państwa i prawa Teorie relacji - pierwszeństwo prawa przed państwem - władza rządzenia zostaje wyprowadzona z prawa naturalnego. Jest nie do utrzymania, gdyż nie sprawdza się w życiu. Można co najwyżej stwierdzić, że prawo jest chronologicznie wcześniejsze niż państwo /zwyczaj, tradycja, prawo zwyczajowe/, ale to nie daje podstaw do stwierdzenia jego wyższości nad państwem - pierwszeństwo państwa przed prawem - prawo zostaję wyprowadzone z istoty państwa. To, że w późniejszych okresach swego rozwoju państwo w swych działaniach stanowi również prawo nie daje mu pierwszeństwa. Pogląd, że prawo pozytywne wypływa jedynie z woli państwa ma 2 słabe punkty - prawo międzynarodowe nie można oprzeć na woli państwa - inne prawa pozapaństwowe np. kościelne - nie może obowiązywać tylko na podstawie zezwolenia państwa lub tolerowania go - identyczność państwa i prawa - jest też nie do przyjęcia p. u Kelsena - państwo jest jedynie czystym porządkiem prawnym, a jego zadanie ogranicza się do funkcji wyznaczonych mu przez prawo - państwo oprócz tego, że jest strukturą prawną jest też strukturą polityczną, działającą w sferze nie regulowanej przez prawo - prawo i państwo pochodzą z jednego korzenia politycznego - są to ideologie społeczno- polityczne - państwo czerpie z niego swą substancjalną treść i ideowe ukierunkowanie. Ma on wpływ na formę władzy, a tym samym na strukturę i działanie państwa - prawo również stąd czerpie swą treść, gdyż prawo jest tworzone wg pewnego planu politycznego, który wytycza pewne zasady w procesie tworzenia prawa 27 Cechy wspólne - strukturalna zgodność państwa i prawa - posiadają silną strukturę organizacyjną złożoną z wielu instytucji - istnieje funkcjonalna zależność - państwo potrzebuje prawa, aby nadać formę prawną instytucjom państwowym i ich działaniu /można to określić normami prawa/. Prawo ma pozytywny wpływ na rządzących i rządzonych. Rządzącym daje skuteczność ich władzy, a rządzonym bezpieczeństwo i wolność poprzez kontrolowanie władzy państwowej - prawo potrzebuje państwa - państwo wspiera instytucje prawne i gwarantuje skuteczność norm prawa przez przymus i sankcje - wspólny cel państwa i prawa - jakim jest urzeczywistniane dobro wspólne Państwo prawa - istnieje tu idealna relacja państwa i prawa - następuje tu - samouzależnienie się państwa od prawa - czyli dobrowolne ograniczenie władzy państwowej przez prawo. Oznacza to że: - działalność organów władzy państwowej podlega prawu i przez nie jest oceniana - prawo kontroluje i ogranicza władzę, w ten sposób, że to prawo określa granice interwencji władzy, szczególnie w sferę prywatną jednostek. By władza mogła dokonać ingerencji musi mieć zezwolenie prawa - działalność rządu i administracji państwowej podlega kontroli niezależnej władzy sądowniczej - obywatel ma możliwość obrony przed ingerencją władzy i dochodzenie swych uprawnień - państwo zobowiązuje się do zagwarantowania obywatelom bezpieczeństwa i sprawiedliwości - obywatele są poddani nie subiektywnej woli władcy, ale obiektywnemu duchowi normy prawnej - stąd posłuszeństwo prawu obowiązuje równo wszystkich obywateli, bez względu na zajmowaną pozycję w państwie - władza państwowa może się utrzymać tylko w formie przewidzianej przez prawo i potrzebuje legitymizacji przez społeczeństwo - akty prawne są w państwie stanowione na zasadach demokracji - na polecenie bezpośrednie lub pośrednie narodu, z jego inicjatywy lub za jego zgodą - to co słuszne w prawie jest ustalane w dyskusji i duchowym dociekaniu - każdy ma prawo dodać tu swój głos - poszczególni obywatele musza mieć prawo wstępu do wszystkich organów państwowych, które maja uprawnienie do stanowienia norm prawnych - w tym modelu cel nie uświęca środków - celowość jest podporządkowana słuszności, a racja stanu racji prawa. Napięcia w relacjach państwo-prawo - prawo może zostać wykorzystane jako usprawiedliwienie samowoli władzy 46. Stosunek religii do państwa i prawa - rozdział państwa i prawa od religii zaczął się dopiero w czasach nowożytnych - rozdział ten widać najwyraźniej w sferze prawnych i religijno-moralnych norm zachowań Regulacja stosunków międzyludzkich - w biblijnych nakazach /np. Kazanie na górze/ możemy odnaleźć treści stojące w sprzeczności z dzisiejszymi normami prawa. Trzeba jednak zauważyć, że nie są to wymogi socjalne ale są one skierowane na zbawienie wieczne człowieka i na jego doskonałość w miłości bliźniego 28 zalecenia Chrystusa wobec miłości nieprzyjaciół i przezwyciężania zła siłą dobra są zrozumiałe tylko na płaszczyźnie religijnej i stoją w opozycji do wymogów prawa, które żąda zachowania sprawiedliwości i wręcz zachęca adresatów by walczyli za wszelką cenę o swoje prawa na drodze sądowej - mamy więc 2 porządki: - królestwo przebaczającej miłości, którą głosił Chrystus - celem jest miłość - królestwo prawa - walczące o swoje istnienie w świecie zwalczających się interesów - celem jest sprawiedliwość, której zachowaniu służą środki przymusu Porządek społeczny i stosunki socjalne - nakazy religijne odnoszące się do porządku socjalnego i społecznego wpłynęły w znacznym stopniu na porządek wartości w wielu kręgach kulturowych /np. Dekalog/ - chociaż weszły do sfery etyki socjalnej wielu społeczeństw nie posiadają charakteru norm prawnych i nie mogą bezpośrednio w normy być przekształcone - np. Nie zabijaj - daje prawu podstawową orientację na ochronę życia, ale nie zawiera żadnej szczegółowej regulacji. Pozostawia to prawu, która ma m.in. określić co jest zabójstwem i jaki jest ciężar tego czynu - prawodawca tworząc więc normy nie kieruje się tylko wartościami religijno-etycznymi, ale rozważa też interesy wspólnoty prawnej - stąd może być sytuacja gdzie ocena prawna i ocena etyczno-religijna nie będą zgodne - takie sytuacje mogą zaistnieć w pluralistycznych społeczeństwach demokratycznych, gdzie obok siebie istnieją liczne religie i światopoglądy - państwo nie ma wówczas zadania rozstrzygnięcia, która z nich jest prawdziwa, a jedynie ludziom różnych religii zapewnić bezpieczne życie w państwie w zgodzie i harmonii - Prawo a moralność 47. Rodzaje moralności Współczesna filozofia przyjmuje podział na 4 kategorie moralności - moralność autonomiczna /etyka sumienia/ - etyka systemów religijnych i światopoglądowych - etyka społeczna - moralność ogólnoludzka - - moralność autonomiczna /etyka sumienia/ wychodzi od idei dobra jako wartości i uważa je za godne realizacji. Działaniem moralnym jest takie zachowania, które jest skierowane na dobro ze względu na nie samo czy człowiek może poznać to dobro i czy w konkretnym przypadku istnieje obowiązek zachowań odpowiadających temu dobru z doświadczenia danego człowiekowi, odkrywa on w sobie głos sumienia - jako wołanie moralnej powinności. Sumienie nie tylko pozwala rozróżnić dobro i zło, ale wywołuje poczucie samozobowiązania do realizacji dobra. Jest ono realne i silne. w sumieniu jednostki odnajdujemy więc centrum autonomicznej moralności - zobowiązujące do pełnienia dobra, a zarazem oceniające zachowanie względem owego dobra - sumienie działa jako prawodawca i sędzia człowiek nie jest tu związany żadną normą zew. - to co winien czynić mówi mu jego sumienie 29 - etyka sumienia nie jest więc w swej treści ograniczona żadnymi warunkami - jej naczelną zasadą jest postępuj wg własnego sumienia nie można więc na jej podstawie zbudować etyki obowiązującej całą ludzkość etyka systemów religijnych i światopoglądowych tu etyka ma swe źródło w nauczaniu założyciela chce swym zasięgiem ogarnąć nie tylko wyznawców ale i całą ludzkość dochodzi tu do połączenia autonomicznego i heterononiczego aspektu norm w jedną całość - tzn. zwolennicy danej nauki przyjmują jej moralne zobowiązania i czynią je swoimi własnymi we współczesnych społeczeństwach istnieje obok siebie wiele takich systemów etycznych, co utrudnia ocenę procesów życia społecznego - etyka społeczna to porządek norm społecznych i zachowań moralnych jakich dana społeczność żąda od swych członków oznacza to, że w danej społeczności musi istnieć jakaś podstawa wspólnych poglądów moralnych grupa przyjmując daną etykę, a więc i system wartości - staje się moralna wspólnota wartości etyka ta reguluje tylko życie społeczne a nie wchodzi w obszar relacji człowieka do Boga lub siebie samego prawodawca tej etyki jest społeczeństwo i ono jest też jej organem kontrolnym na moralność społeczną składają się obyczaje, zwyczaje, tradycje danej grupy - moralność ogólnoludzka jest to ogół zasad moralnych odnoszących się do wszystkich ludzi, zasady te są wyprowadzone przy pomocy rozumu z natury człowieka istnienie takiej moralności płynie z faktu, że człowiek poza ty, że jest jednostką żyje też we wspólnocie z innymi, a wspólnota ta zagwarantować człowiekowi godne i moralne życie moralność ogólnoludzka musi więc stworzyć podstawy jednakowe dla wszystkich członków wspólnoty: - obowiązki - członka wobec wspólnoty, wspólnoty wobec członków, członków wobec siebie - obowiązek przestrzegania pewnych ograniczeń, by nie naruszać dobra innych - obowiązek wspólnoty, by zagwarantować wolność i bezpieczeństwo - obowiązek umożliwienia innym realizacji ich życiowych planów - uprawnienia - wynikające z godności człowieka i określane jako prawa człowieka - prawo do życia i nienaruszalności cielesnej - wolności /sumienia i wyznania/ i prywatności zasadą relacji jednostki do społeczności i odwrotnie winna być zasada sprawiedliwości ujawniająca się w - sprawiedliwości rozdzielczej /iustitia distributiva/ - sprawiedliwości wymiennej /iustutia commutativa/ - - 48. Relacje prawa i moralności - specyficzny wpływ na członków danej społeczności ma moralność ogólnoludzka, która staje się częścią obowiązującej w społeczeństwie etyki społecznej Relacje prawo-moralność - 5 możliwych konfiguracji - prawo i moralność są od siebie całkowicie różne i są od siebie oddzielone - C. Thomasius i H. Kelsen - prawo i moralność są identyczne - Hegel i K. Marks 30 - - nie są identyczne, ale też nie są od siebie oddzielone - pewne problemy z zakresu prawa są też problemami moralnymi i odwrotnie. Duża jednak część problemów należy jednak tylko do prawa lub moralności - S. Pufendorf i I. Kant prawo i moralność tworzą jedność i prawo jest częścią moralności oraz pozostaje na usługach porządku moralnego - neotomistyczna koncepcja prawa naturalnego moralność jest częścią prawa - jest to stanowisko czysto teoretyczne i nie ma potwierdzenia w rzeczywistości prawo a moralność autonomiczna o jedności możemy mówić tylko wówczas, gdy prawo rozumiemy jako sprawiedliwe i słuszne. Takie pojęcie prawa jest równoznaczne z etyką sumienia, gdyż sumienie będąc źródłem powinności dla człowieka wzywa go do zachowania tego, co rozpoznaje jako dobre i słuszne Prawo pozytywne a moralność autonomiczna Thomasius - są to 2 różne sfery oddzielone - prawo zajmuje się zew. stroną czynu, a moralność wew. stroną Kant - człowiek jest jednością i nie da się przeprowadzić takich podziałów, dlatego wprowadził dwa przeciwne pojęcia - moralność czynu i legalność czynu. - legalność czynu - oznacza zgodność lub niezgodność czynu z prawem niezależnie od wew. pobudek. - moralność czynu - gdy za zgodnością z prawem idzie wew. pobudka do działania wg obowiązku z prawa - w prawie i w moralności chodzi więc o to samo ludzkie działanie oceniane jednak z różnych punktów ze względu na 2 cele: moralność - ze względu na dobro moralne, a prawo - ze względu na porządek prawny - prawo nie może wymusić moralności, a jedynie być dla niej pomocą, gdyż czyn moralny musi być wolny - prawo winno zagwarantować człowiekowi sferę wolności, w której będzie on podejmował moralne decyzje. Dzieje się to przez zagwarantowanie człowiekowi podstawowych praw - szczególnie wolności sumienia - prawo otrzymuje od moralności wsparcie - gdyż sumienie zobowiązuje człowieka do czynienia tego co słuszne - może też dochodzić do konfliktu, gdy prawo coś nakazuje, a jest to w sprzeczności z sumieniem - - - etyka systemów religijnych i światopoglądowych a prawo pozytywne są różnice ale i wzajemne powiązania etyka ta zawiera pewne wskazówki względem życia społecznego - tworzą one swoisty porządek norm, który może współistnieć z porządkiem prawnym etyka ta jednak odwołuje się do wiary i przekonań osobistych, a prawo wymaga posłuszeństwa normom prawo nie może być więc postawione w służbie tej etyki - nie można wymusić wartości i przekonania religijne przy pomocy prawa, może jedynie zagwarantować wolność przekonań religijnych i przyjąć neutralność etyka społeczna a prawo pozytywne można tu mówić o znacznej zgodności systemu prawa i etyki - mają bowiem wspólne korzenie powstawania normy etyki społecznej zwracają się do człowieka jako do istoty społecznej w jej odniesieniu do społeczności wskazuje co człowiek wobec niej winien czynić w sensie moralnym i prawnym, a czego zaniechać - jest to wspólny cel etyki i prawa choć są to dwa zgodne ze sobą systemy norm, to jednak zachowują swą autonomię: - prawo nie może stać w służbie etyki, gdyż nie może wmusić zachowań etycznych, a etyka musi mieć pewną przestrzeń wolności, w której jej normy działają jako wiążące moralnie 31 nie są też od siebie całkowicie rozdzielone - zadaniem prawa jest bowiem ochrona społecznego systemu wartości /także moralnych/ - oba systemy są jakby 2 przecinającymi się okręgami - tzn. w prawie są obszary tylko związane z prawe i moralnie obojętne /prawo administracyjne, cywilne/, w moralności tylko normy moralne. Istnieje jednak część wspólna obu systemów - prawo pokrywa się treściowo z moralnością - czyny prawne są zarazem czynami moralnymi i na odwrót. jak daleko prawo winno zajmować się moralnością, czy wykroczenia moralne winne podlegać sankcjom karnym. Wspólny cel nie wyklucza różnic między prawem a moralnością. Inna jest bowiem motywacja obowiązku prawnego /przymus/, a inna moralnego /powinność/ etyka i prawo winne się wzajemnie dźwigać. Prawo winno być zorientowane na etykę przy tworzeniu i stosowaniu norm np. w prawie karnym resocjalizacja jest niemożliwa bez odwołania się do etyki. Ponadto w prawie cywilnym często występuje klauzula „dobrych obyczajów” i „dobrej wiary” - pojęcia z sfery moralności - - - - moralność ogólnoludzka a prawo zasady tej moralności wspólne wszystkim ludziom, by mogły być skuteczne potrzebują regulacji i uzupełnienia ze strony prawa obowiązkiem wspólnoty jest więc powołać organy władzy jako autorytet, który ustanowi odpowiedni system norm prawnych celem konkretyzacji moralności ogólnoludzkiej i zadba by te normy były stosowane porządek prawny jest nie do pomyślenia bez moralności ogólnoludzkiej, jest ona podstawą każdego prawa pozytywnego i daje możliwość stworzenia słusznego prawa, a także daje prawu legitymację Prawo a ideologia 49. Pojęcie ideologii - interesuje nas ideologia polityczno-społeczna - jest to plan służący regulacji stosunków polityczno-społecznych - w znaczeniu negatywnym: jest ukazywana jako fenomen przeciwny prawdzie i rzeczywistości - jest to system myśli, który istotowo i pojęciowo nie stoi w zgodzie z rzeczywistością społeczną - jest to więc fałszywa świadomość - w znaczeniu pozytywnym - jest to wzór przy realnym kształtowaniu stosunków społeczno-politycznych, a więc zawiera ona pewien plan /antycypację/ danego porządku społecznego, który ma się stać dopiero rzeczywistością. Przy czym nie ważne jest tu naukowe poznanie ale osobiste przekonanie o słuszności tego planu, programu i pozyskanie dla niego zwolenników oraz sił społecznych Elementy ideologii - system władzy porządkujący polityczny obszar dobra wspólnego - podział odpowiedzialności pomiędzy organy systemu politycznego - ograniczenie obszaru władzy w ich wzajemnych relacjach - pozycja jednostki w życiu publicznym i stopień jej podporządkowania ogółowi - działalność grup społecznych - określony porządek życia gospodarczego /system własności/ 50. Prawo a ideologia 32 jeśli ideologię rozumie się jako programowy projekt kształtowania życia społecznego to istnieje bezpośrednie odniesienie do prawa - staje się ono środkiem służącym ideologii. Dzięki odpowiedniemu systemowi prawa ideologia może wymusić pożądane zachowania i osiągnąć zaplanowane cele - prawo ze swej strony zakłada zawsze istnienie jakiegoś planu polityczo-społecznego, na którym ma być następnie wsparta regulacja prawna poszczególnych dziedzin życia. Prawodawca jako reprezentant społeczeństwa musi być otwarty na ideologie i ja wypełnić, włączając jej plan w proces tworzenia prawa Rodzaje ideologii a prawo - ideologia totalitarna - dzięki walce dochodzi do władzy - wówczas ideologii innych grup zostają zniesione i tylko ta jedna staje się powszechnie obowiązująca, i rządzący robią wszystko, by została ona utrzymana. Zaczyna ona tez kontrolować życie prywatne obywateli. W tej sytuacji także prawo jest podporządkowane ideologii i użyte jako środek walki dla osiągnięcia ideologicznych celów i utrzymania władzy - staje się sługa polityki. Prawodawca żądania ideologii transformuje w normy prawne - ideologie społeczeństwa otwartego - jest ich zazwyczaj kilka i ich pozycja wobec prawa jest odmienna niż w totalitaryzmie. Ustawodawca wychodzi tu naprzeciw wielu różnym i konkurującym ze sobą ideologiom. Prawodawca nie może się identyfikować z żadną z ideologii. Ideologie te zazwyczaj się uzupełniają i oprócz treści przeciwnych mają też wspólne założenia programowe - umożliwia to wydobycie obrazu całości i utrzymania go przez porządek polityczno-społeczny, za zgoda większości społeczeństwa. W ten sposób osiągnięty cel można określić jako podstawową ideologie społeczeństwa, której program dla prawodawcy będzie wzorcem dla tworzenia porządku prawnego - tak więc prawo i ideologia nawzajem na siebie oddziaływają. Prawodawca ma zadanie postawić miarę i granice działającej ideologii. - SYNTEZA PRAWA 51. Prawo w porządku bytu świata - wyróżnić możemy 4 warstwy bytów w porządku świata - byty stanowiące świat ciał martwych - materia nieożywiona, która jest porządkowana wg praw materii - byty natury organicznej - istoty żywe, kierujące się prawami materii ożywionej - byty sfery psyche - zwierzęta wyższego rodzaju i człowiek - byty duchowe - m.in. duch ludzki - duch ludzki, gdy wchodzi w relację zew. ze światem mamy do czynienia z duchem realnym - duch posiada element: wolitywny, racjonalny, emocjonalny. Jego działanie opiera się jednak na warstwie psychicznej, organicznej i cielesnej człowieka. Duch je niejako zespala, ale tylko on ma właściwe sobie życie, które wyróżnia człowieka w świecie bytów Prawo - nie można umieścić prawa w świecie materii, ale w świecie psyche - sfera chcenia, świadomości, uczuć. Elementy tej sfery mają różny wpływ na byt prawa: - uczucie prawne - nie daje możliwości zrozumienia prawa ani jego istnienia, ale pozwala ono odróżnić prawo sprawiedliwe od niesprawiedliwego, a więc dokonuje oceny normy prawa pozytywnego - przyznaje lub odmawia jej słuszności 33 wola - jest istotna przy stanowieniu i stosowaniu prawa. Stanowienie prawa jest bowiem dziełem ludzkiej woli - dziełem woli ustawodawcy. Stosowanie prawa - jest to akt woli ludzkiej, np. wyrok sądu. Ale te pojedyncze akty woli nie tworzą jeszcze bytu prawa - świadomość - byt prawa nie może istnieć bez związku z ludzką świadomością, choć jest on od niej niezależny i istnieje poza nią. Sfera psychiczna człowieka jest tylko warstwą nośną dla bytu prawa, na niej prawo się buduje i w niej ma konieczną podstawę, ale jest od niej niezależne - duch - w nim prawo ma swój byt. Istnieje ono szczególnie w duchu wspólnoty ludzi. Jako byt duchowy jest prawo przyporządkowane wspólnocie ludzkiej. Konieczne jest jednak rozróżnienie: - duch osobowy - jego nosicielem jest jednostka, jego życie i działanie zależy od świadomości osobowej i indywidualnej woli. I choć jest samodzielny, to by się rozwinąć potrzebuje zakorzenienie w duchu wspólnoty - duch wspólnoty - to ponadosobowy duchowy związek, łączący ludzi i wyrażający się w sferze wspólnych poglądów i dążeń. Jest niesiony przez członków danej wspólnoty, ale jest samodzielny. Jego istotą jest jedność i wspólnotowość duchowego życia danej grupy ludzi. Jest duchem żyjącym, podlegającym rozwojowi i przemianom - prezentuje swą duchową rzeczywistość - duch narodu, duch kościoła - z ducha wspólnoty wyrasta forma i treść życia społ., opartego o wspólny język, tradycje, zwyczaje, moralność - stanowienie prawa ma swe źródło nie w osobowym duchu jednostki lecz w duchu wspólnotowym społeczności, dla której to prawo ma być ustanowione. Oznacza to, że np. parlamentarzyści nie mogą tworzyć prawa powołując się na swe wyobrażenia, lecz jako przedstawiciele społeczeństwa mają w prawie zawrzeć treści i wartości, które panują w społeczności, lub są przynajmniej przez większość akceptowane - to samo odnosi się do stosowania prawa. Stosujący prawo nie może się kierować swym duchem subiektywnym, lecz obiektywnym duchem prawa, który jest z kolei odbiciem ducha wspólnoty Pozytywizacja prawa - jest specyficzną formą ukazania obiektywizacji ducha wspólnotowego, mającą na celu budowanie porządku społecznego - określone sytuacje w społeczeństwie wymagają regulacji - tzn. trzeba określić normami pewne wymagane zachowania. Najpierw jednak powstają zasady prawne, a poprzez ich konkretyzację normy prawne, dające istnienie prawu pozytywnemu - 52. - Prawo jako byt relacyjny prawo istnieje tam, gdzie istnieje człowiek, który działa i ma jakieś prawo. posiadanie prawa oznacza relację podmiotu do przedmiotu prawo jest więc bytem opartym na relacji. Jest bytem relacyjnym mającym swój podmiot w bycie działającym, który jest zdeterminowany ze względu na przedmiot działania - termin prawo wskazuje tutaj na: - relację człowieka do przedmiotu, którym dysponuje lub może dysponować - moralną możność posiadania lub czynienia czegoś - tzw. prawo podmiotowe /subiektywne/ - zbiór norm prawnych lub naukę o prawie - prawo przedmiotowe /obiektywne/ Prawo podmiotowe jako relacja - nas interesuje prawo podmiotowe - rozumiane jako możność posiadania czegoś lub czynienia czegoś 34 jeśli człowiek ma prawo do czegoś, to zawsze jest podmiotem pewnej relacji, na mocy której coś mu się należy, o ile nie ogranicza dobra i wolności innych osób. - jeśli ja posiadam jakieś uprawnienie /ius/, to odpowiednikiem mego prawa jest ze strony drugiej osoby pewna powinność /debitum/. - byt prawny jest więc relacją między moim prawem ius a powinnością innej osoby debitum - do istnienie człowieka nie jest konieczne istnienie tej relacji prawnej - nie byt prawa jest racją bytu człowieka, ale człowieka jako byt jest racja bytu prawa jako relacji - prawo jest relacja niekonieczną /kategorialną/, ale wypływająca z natury człowieka, która jest relacja konieczną - prawo swój podmiot ma w naturze człowieka, którego główny celem poznania i działania jest inny człowiek. Stąd prawo określa relację człowieka względem innego człowieka. Gdy zaś mówimy o prawie człowieka do rzeczy to i tak mamy na myśli inna osobę, która ma również jakiś prawo wobec tej rzeczy - prawo istnieje więc tylko miedzy osobami, które dla swych celów rozporządzają rzeczami. Prawo nie istnieje między rzeczami, bo te nie mogą być podmiotem prawa Dobro wspólne jako cel prawa - prawo odnosi się do ludzkiego działania lub zaniechania, które ma za cel dobro wspólne - natura człowieka i charakter dobra wspólnego stanowią podstawę mocy wiążącej prawa - prawo ma moc wiążącą o ile jest zgodne z naturą człowieka i dobrem wspólnym - prawo jest więc relacją między osobami, które działają lub powstrzymują się od działania ze względu na dobro wspólne względem któremu są przyporządkowane i które stanowi cel ich działania Prawo przedmiotowe - treść prawa - z łac. lex - definicję podał Tomasz z Akwinu i jest ona do dziś aktualna - Lex nihil est aliud quam quaedam rationis ordinatio ad bonum commune, ab eo qiu curam communitatis habet, promulgata - Prawo jest niczym innym jak rozumnym rozporządzeniem dla dobra wspólnego, przez tego który ma pieczę nad społecznością promulgowane - prawo podmiotowe i przedmiotowe /subiektywne i obiektywne/ są ze sobą ściśle powiązane - 53. Ontologiczno-antropologiczne uwarunkowania prawa Obraz człowieka w prawie - prawodawca tworząc prawo musi mieć jakieś pojęcie o człowieku, dla którego to prawo tworzy, musi mieć jakąś wizję, obraz człowieka, który jest miarodajny - słuszne prawo zależy od właściwego wyobrażenia o człowieku - czy prawodawca bierze jednak obraz człowieka takim jakim on jest, czy taki jakim powinien on być uwzględnia typ realny czy idealny. Oczywiście nie może tworzyć prawa dla człowieka idealnego, bo taki typ człowieka w prawie nie istnieje - ma więc kierować się typem realnym człowieka, osiągniętym przez doświadczenie, ale czy taki typ można poznać i w jaki sposób - różne są koncepcje: - teoria prawa naturalnego - istnieje niezmienna natura ludzka, na podstawie której można przyjąć powszechnie obowiązujący obraz człowieka i wyczytać wytyczne dla postępowania człowieka w świecie. Ten obraz winien być uwzględniony przy tworzeniu i stosowaniu prawa 35 teoria egzystencjalna - nie istnieje żadna stała natura ludzka i wywodzące się z niej wytyczne względem postępowania człowieka. Człowiek postępuje wg swoich ciągle zmieniających się planów i celów. Nie ma więc jednego obrazu człowieka, lecz zmienia się on w dziejach - należy przyjąć teorię pośrednią - w człowieku są elementy stałe /ontologiczne/ i zmienne /antropologiczno-kulturowe/ jego natury. Dopiero zestawienie tych elementów daje pełny obraz - obraz będący esencjalnym i egzystencjalnym Elementy natury człowieka - człowiek jest jednością: ciała, duszy, ducha. Ciało i dusza stanowią podstawę działania ducha ludzkiego. To dzięki duchowi człowiek zajmuje wyjątkowe miejsce w świecie bytów - duch człowieka posiada 2 zdolności: - jako umysł /intellectus/ - pozwala poprzez myślenie rozpoznać związki życiowe i przyczynowe. Czyni człowieka zdolnym do logicznego ujęcia świata jako porządku rzeczy ich związków oraz użycia ich do swych celów - jako rozum /ratio/ - pozwala wnikać w byt i ująć jego sens, cel i wartość. Daje człowiekowi zdolność wniknięcia w istotę rzeczy, doświadczyć ich sensu i wartości oraz swej relacji wobec nich, sens swego istnienia i zadań. Rozum pozwala też wniknąć w sens porządku prawnego, w sens powinności jakie przed nim stawia etyka społeczna czy prawo - do natury człowieka należy też jego wolność - polega na praktycznym poznaniu i wyborze sądu praktycznego, który określa działanie człowieka. Jest to więc wolność decyzji i wolność działania. Ta wolność jest też podstawą osobowej odpowiedzialności człowieka tak moralnej jak i prawnej Godność osoby - człowiek jest osobą - wg Boecjusza to - indywidualna substancja rozumnej natury /rationalis naturae individua substantia/- oznacza to istotę, która sama z siebie może się rozwijać i urzeczywistniać w ten sposób, ze sama układa własne życie, przez swe decyzje rozwiązuje życiowe sytuacje w jakich się znajduje - człowiek jako osoba jest nośnikiem uprawnień i obowiązków prawnych. Wszystkie inne istoty są przedmiotami prawa /mogą być przedmiotami prawa własności lub posiadania/. - mimo faktycznej nierówności, wszyscy ludzie mają tę samą pozycję w prawie - w uprawnieniach i obowiązkach - wyjątkowa pozycję w prawie daje człowiekowi jego godność ludzka - tj. wew. wartość, która ma swa podstawę w naturze człowieka. Jest związana z byciem osobom. Jest nietykalna - nikt jej nie nadaje i nikt nie może jej odebrać człowiekowi. Stąd racją wszelkiego działania człowieka jest człowiek, jako byt sam w sobie jako cel a nie środek do celu. - Kant podkreślając godność człowieka stwierdził: Postępuj tak, abyś człowieczeństwa tak w twojej osobie, jako też w osobie każdego innego używał zawsze jako celu, nigdy tylko jako środka - godność jest dana wszystkim ludziom i jest wcześniejsza niż wszelki porządek prawny. Jest prawem naturalnym, które człowiek otrzymuje wraz ze swoją naturą - wobec tej godności człowieka prawo ma obowiązek zabezpieczyć i chronić należne mu prawa w sferze ciała - ochronę życia i ciała, ale też wolność poruszania się - w sferze ducha - ochrona wolności sumienia, wyznania, wyrażania swych myśli - w sferze osoby - wolność wypełnienia celu człowieka - rozwoju ku pełnej osobowości - do istoty człowieka jako osoby należy też odpowiedzialność za swe czyny - łączy się to z poczuciem winy i odpowiedzialności karnej za czyn moralnie naganny 36 - 54. Prawo a wartość - pojęcie wartości zostało wprowadzone do filozofii w XIX w. materialna teorie wartości - głównym przedstawicielem był Max Scheler i Nicolai Hartmann - 4 tezy teorii: - wartości /dobro, prawda, piękno, sprawiedliwość/ należą do świata idei i mają byt same w sobie - tzn. że istnieją niezależnie od istnienia bytów je poznających i przezywających. Wartości są niezależne od życia ludzkiego, ale w tym życiu się aktualizują - człowiek staje się świadom wartości przez ich kontemplację, a kiedy je dostrzeże jest prze nie zdeterminowany i ujęty - Absolut też należy do hierarchii wartości, która jako niezmienna jest dana człowiekowi - porządek wartości i ich hierarchia jest dla człowieka przejrzysta nihilizm wartości - obowiązuje tylko to, co można stwierdzić i udowodnić - wartości są iluzją, a z niej nic nie można wydedukować subiektywizm wartości - wartości wprawdzie istnieją, ale ich twórca jest człowiek i do niego należy ich ocena - dlatego są subiektywne - ponieważ zaś doświadczenie wartości i ich przeżycie nie da się przenieść na inne podmioty, stąd powstaję obok siebie wiele różnych ocen wartości, bez możliwości ich uzgodnienia - żadne z tych subiektywnych wartościowań nie ma pierwszeństwa przed innymi - stąd wszystkie są równouprawnione i dlatego nie mogą istnieć żadne obiektywne i powszechnie obowiązujące wartości - prowadziło to w konsekwencji do relatywizmu wartości - każdy podmiot na swój sposób poznaje wartości i tylko jego te wartości obowiązują - w życiu społecznym prowadzi to do anarchii - zaradzić temu można tylko przez dialog i kompromis Człowiek a wartość - człowiek doświadcza wartości w dwojaki sposób: - jako ideę wartości - to wyobrażenie o ważności wartości /dana wartość jest cenna/, bez odniesienia do konkretnego przedmiotu - idee te są więc abstrakcyjnymi wartościami powszechnymi. Te idee angażują nie tylko intelekt ale całego człowieka i nadają kierunek jego życiu - jako wartość przedmiotu - to znaczenie jakie mają dla niego konkretne przedmioty. Człowiek bowiem pewne rzeczy traktuje jako cenne i nadaje im określoną wartość Rodzaje wartości - ze względu na przedmioty, w których wartości występują mamy: - wartości rzeczowe, osobowe, postępowania, skutku i przekonań - ze względu na znaczenie dla oceniającego jako istoty cielesno-duchowej: - wartości zmysłowe i witalne - odnoszące się do ciała i jego potrzeb - wartości duchowe - jako wartości estetyczne, etyczne, religijne. Objawiają się mu one nie tylko w konkretnych przedmiotach, ale również jako idee wartości, które go pobudzają do urzeczywistnienia tych wartości duchowych. Są nimi: prawda, dobro, piękno, sprawiedliwość. Te wartości wzywają go szczególnie w sumieniu i jawią się jako powinność /Sollen/. Sumienie daje mu do zrozumienia, że ma nie tylko przezywać wartości, ale też je realizować - czuje odpowiedzialność za ich realizowanie we własnym życiu, ale także celem ulepszania świata 37 wartości istnieją zawsze w relacji do czegoś lub kogoś, a najważniejsza relacją jest relacja do pomiotu. Ze względu na tę relacje i jej zasięg rozróżniamy - wartości osobowe - np. życie, zdrowie, sfera prywatna, ale też religia, kultura - wartości grupowe - wartości ogólnoludzkie - np. dobro, prawda, piękno, sprawiedliwość Doświadczenie wartości - dokonuje się przez we wzajemnej relacji podmiotu i przedmiotu. Ma ono element subiektywny i obiektywny - doświadczenie polega na racjonalnym poznaniu rzeczy i emocjonalnym pojęciu wartości - wynikiem jest wydanie oceny o wartości danego przedmiotu - przy ocenie /wartościowaniu/ tego samego przedmiotu przez większą ilość ludzi wartościowania mogą być: - różne - gdy osoby różniły się między sobą w swych wew. aspektach /osobowość, doświadczenie, wykształcenie/ lub zew. /np. obecna sytuacja życiowa/ - zgodne - gdy podejmowane są w podobnych warunkach zew. i wew. - zgodna ocena wartości może być też wynikiem wspólnych przeżyć wewnątrz danej grupy ludzi - mówimy wówczas o wartościowaniu intersubiektywnym. Wynikiem tego wartościowania może być stworzenie pewnych specyficznych pojęć wartości istotnych dla danej grupy. Te wspólnie przeżywane wartości mogą stać się duchem danej grupy i tworzyć system wartości danej społeczności, na którym oprze się porządek społeczny - we współczesnym społeczeństwie różniącym się odnośnie przeżywania wartości i ich wartościowania, konieczne jest porozumienie odnośnie wspólnych wartości /politycznych, społecznych, gospodarczych/ Wartości społeczne - są to te, które mają znaczenie dla społeczności, tworzą porządek społeczny, utrzymują go i wspierają - są to przede wszystkim wartości ogólnoludzkie /sprawiedliwość, uczciwość/ - wartości polityczne - stanowiące podstawę porządku polityczno-państwowego, przyczyniają się one też do integracji instytucji społecznych - wartości osobowe i grupowe - np. wolność sumienia, myśli, wolność zgromadzeń, wyznania, religii - w społeczności każdy członek ma nadal wolność wartościowań osobistych, dopóki nie zakłóca społecznego porządku. podobnie jest z grupami społecznymi - mają wolność wartościowania wg swych upodobań, byle nie szkodziło to porządkowi społecznemu. Stosowana jest więc zasada tolerancji i ochrony różnych wartości przez prawo, byle nie burzyły porządku społ. - w obrębie samego społeczeństwa muszą jednak istnieć pewne wartości nadrzędne, które będą porządkować życie społeczne. Jest konieczne by te wartości istotne dla życia społ. wyposażyć w moc wiążącą - tzn. każdy,. kto wchodzi w społ. zastaje już pewnie system wartości, który go obowiązuje i nadaje kierunek jego zachowaniom społecznym Prawo a wartość - każdy kto tworzy prawo i prawo stosuje musi się kierować wartościami, gdyż każde ludzkie dążenie i działanie jest zależne od wartości - nie można stanowić prawa i stosować go bez odniesienia do wartości, które są motywem ludzkiego działania i nadają mu kierunek - konieczne jest też powiązanie społecznego porządku wartości z prawem, by prawo mogło go chronić - tylko przez ustanowienie norm prawnych społeczeństwo może swym wartościom nadać moc wiążącą i stają się one spiritus movens porządku prawnego 38 - - - - to połączenie wartości i prawa w społeczeństwie jest tak silne, że można mówić o recepcji społecznego porządku wartości przez prawo - np. w prawie konstytucyjnym i karnym można odczytać wartości, które państwo uznało za swoje takimi podstawowymi wartościami chronionymi przez prawo są: państwo, porządek publiczny i moralny, moralne wartości wspólnoty /małżeństwo, rodzina/, wartości osobowe /zdrowie, życie, wolność, prywatność/ zadania prawa w stosunku do społecznych wartości: - kierowanie zachowaniem adresatów prawa by urzeczywistniali wartości społeczne - ustanawianie miary i skali wartości zachowań - tzn. zachowania zgodne z wartością lub przynajmniej jej nie przeciwne należy uznać za zgodne z prawem - zachowywać stan społecznie ważnych wartości - zwalczać naruszanie tych wartości - rozstrzygać przy kolizji interesów, które zawsze są też konfliktami wartości stosujący zaś prawo ma kierować się wartościami zawartymi w normie prawnej lub w całości systemu prawa, którego norma jest częścią - interpretować odwołując się do podstawowych wartości danego systemu prawa> Taka interpretacja ustawy jest też interpretacją wartości 55. Natura rzeczy - pojęcie to oznacza drogę poznania skierowaną nie na idee, lecz wychodzącą od danej rzeczy i kierujące się jej miarą. Podobnie w myśleniu prawniczym - to dążenie, aby znaleźć zasady prawne wynikające z natury rzeczy tzn. z natury relacji życiowych w jakie wchodzi człowiek - próbowano już tego w prawie rzymskim - należy najpierw wyjaśnić podstawowe pojęcia: - rzecz - to każdy możliwy przedmiot regulacji prawnej - tzn. ten który jest w regulacje prawną wciągnięty, lub będzie wciągnięty. Są to przede wszystkim rzeczy, ale też i ludzie jako partnerzy stałych relacji np. w kupniesprzedaży, członkowie organizacji czy związków, także ich sposoby zachowania, stosunki i struktury życia społecznego człowieka - natura - to podstawa określająca istotę przedmiotu i jego znaczenie /treść/. Istota i znaczenie oddają istotowy charakter bytu - natura rzeczy - w ujęciu prawnym oznacza, że już w istocie bytu i w jego naturze zawarty jest materiał wstępnej regulacji prawnej - np. człowiek i jego istnienie też jest przedmiotem regulacji prawnych - natura rzeczy ma wielkie znaczenie przy uzupełnianiu luk prawnych Natura rzeczy a prawo stanowione - wg Radbrucha - prawodawca szukając myśli przewodniej idei prawa musi się odwołać do natury rzeczy, która zawiera w sobie pewne elementy podstawowe stanowiące fundament całego porządku prawnego - natura rzeczy może determinować prawodawcę w sposób negatywny lub pozytywny - determinacja negatywna - stawia prawodawcy granice, których nie może on przekroczyć, np. przez wykluczenie pewnych rozwiązań jako niezgodnych z naturą rzeczy. Prawodawca nie może lekceważyć praw natury działających w przedmiocie regulacji, gdy chce stworzyć prawo możliwe do realizacji - determinacja pozytywna - daje tworzonemu prawu pewne myśli przewodnie, zarysy porządku prawnego - wpływ natury rzeczy na tworzenie prawa jest więc różny, ale nie jest ona wzorem i regułą dla prawodawcy w sensie technicznym. Natura rzeczy nadaje normom jakby ducha. Niektórzy chcą jej nadać charakter źródła, by na niej zbudować koncepcję prawa naturalnego, ale z samej tylko natury rzeczy nie da się zbudować norm powinności 39 - natura rzeczy pełni role pośrednika między Sein i Sollen - istota i znaczenie rzeczy - na które wskazuje natura - leżą w sferze bytu /Sein/ - wgląd w istotę i znaczenie pozwala jednak odkryć istniejąca w rzeczach powinność /Sollen/, choćby w tym sensie, że należy przy regulacji prawnej zachować naturę danej rzeczy 56. Znaczenie idei prawa - prawo aby mogło regulować społeczne relacje człowieka musi spełniać 2 warunki: - odpowiadać uwarunkowaniom, płynącym z natury rzeczy - być skierowane na ideę prawa - idea prawa oznacza, że prawo winno urzeczywistniać pewne wartości, które wykraczają poza same elementy porządku prawnego - tymi wartościami są wartości prawa - są to idee, które wyznaczają cel kształtowania prawa i zadania, jakie w akcie tworzenia i stosowania prawa winne być wypełnione - przy idei prawa nie chodzi o uwarunkowania prawa ale o jego ukierunkowanie na pewien cel - uwzględnianie uwarunkowań prawa pozwala na tworzenie prawa słusznego. Idea prawa zawiera dodatkowo zobowiązanie wyrastające z etosu prawa /wartości, wzory postępowania/ wiążące tych co stanowią i stosują prawo. - idea prawa oznacza przedmiot istniejący przed i ponad prawem pozytywnym, jest zasadą przewodnią na której opiera się prawo pozytywne już ustanowione i to co ma być tworzone - idea prawa dla prawa ustanowionego jest zasadą oceny, czy odpowiada ono kryterium słuszności - idea prawa jest niczym twórczy niepokój, który każe doskonalić prawo pozytywne w ramach ludzkiej możliwości - spełnia więc nie tylko rolę wartościującą, ale także jest zasadą tworzenia nowego albo odnawiającego się prawa - treść idei prawa zawiera 3 elementy: - sprawiedliwość - celowość - bezpieczeństwo prawne - przy ocenie każdego przypadku prawnego te trzy elementy winno się stosować razem 57. - - Sprawiedliwość sprawiedliwość jest uniwersalną zasadą moralności ludzkiej, odnoszącą się do życia społecznego człowieka można wyróżnić sprawiedliwość subiektywną i obiektywną sprawiedliwość subiektywna - odnosi się do regulacji stosunków między osobą a osobą sprawiedliwość subiektywna w etyce była zaliczana do cnót kardynalnych /Tomasz z Akwinu/, najbliższych duchowej istocie człowieka sprawiedliwość subiektywna wyrażała się w 3 nakazach: - godnie żyć /honeste vivere/ - nikomu nie szkodzić /neminem laedere/ - dać co się komu należy /suum cuique tribuere/ istniała też złota reguła oparta na sprawiedliwości - nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe, lub w formie pozytywnej w nauce Jezusa Co chcecie, aby wam ludzie czynili i wy im czyńcie 40 sprawiedliwość jako cnota wymagała, od człowieka odpowiedzialności za swe działania wobec innych niezależnie od okoliczności i skutków czynu sprawiedliwość obiektywna - odnosi się do relacji międzyludzkich jako do całości, - sprawiedliwość obiektywna - to sprawiedliwość społeczna obejmująca ogół systemów porządku społecznego. Sprawiedliwość społeczna zabiega o to, aby członkom społeczności: - zapewnić udział w korzyściach życia wspólnotowego i w dokonaniach wspólnoty - chodzi tu o środki żywności, mieszkanie, wykształcenie, opieka zdrowotna i społeczna, a na płaszczyźnie gospodarczej sprawiedliwe ceny i płace - dać udział w obowiązkach nałożonych na społeczeństwo - prawo jest jednym z istotnych środków do wprowadzenia sprawiedliwości społecznej w czyn Treść pojęcia sprawiedliwość - istnieją 2 zasady odnośnie sprawiedliwości: - oddać każdemu co mu się należy - jest to formuła bardzo ogólna i mało konkretna, ale otwarta - nie wystarcza do rozwiązania konkretnych problemów życiowych, ale wskazuje kierunek - traktować równe równo, nierówne nierówno - to zasada równości - oznaczająca, że do przedmiotów równych istotowo należy stosować jednakową miarę, a przy ocenie nierównych należy stosować nierówne traktowanie, lecz zgodnie ze stosunkiem istotowej różnicy, a nie dowolnie - jeśli chodzi o konkretyzację sytuacja jak wyżej - obie te zasady są wytycznymi w sensie negatywnym - tzn. wykluczają pewne rozwiązania sprzeciwiające się sprawiedliwości. Sprawiedliwość bowiem domaga się traktowania wszystkich rzeczy zgodnie z ich miarą czyli naturą. Dlatego jest niesprawiedliwe kierowanie się w relacjach społecznych nie powyższymi regułami lecz własną samowolą - obie reguły wymagają kierowania się w relacjach społecznych całościową miarą wynikająca z natury rzeczy, dlatego niesprawiedliwe jest traktowanie bez uwzględnienia tej miary lub obciążanie ponad tą miarę Modele społeczne sprawiedliwości - Arystoteles już odkrył 2 modle relacji ludzkich i przypisał im 2 rodzaje sprawiedliwości - sprawiedliwość rozdzielczą /iustitia distributiva/ - sprawiedliwość wymienną /iustutia commutativa/ - - sprawiedliwość rozdzielczą /iustitia distributiva/ opiera się na relacji nadrzędności i podrzędności. Reprezentant nadrzędnej pozycji stoi wobec podporządkowanych, którym jest przypisany udział w całości /bonum commune/ w formie prawa lub obowiązku to przydzielenie /tribuere/ przysługującego udziału musi nastąpić wg pewnej miary - zasługi lub godności. Równość nie oznacza tutaj równego przydziału w sensie równości arytmetycznej, lecz jest równością proporcjonalną wg zasług. Nierówność zasług powoduje nierówność podziału praw i obowiązków model tej sprawiedliwości znajdujemy w stosunku państwa do obywateli, społeczeństwa wobec członków, zakładu pracy wobec pracowników zasada sprawiedliwości zostaje naruszona gdy - rozdział następuje bez zachowania godności i zasług - gdy rozdział za podstawę ma samowolę pełniącego funkcję nadrzędną sprawiedliwość wymienną /iustutia commutativa/ 41 oparty o relacje współrzędności, gdy osoby w obrębie całości są względem siebie równouprawnione. Równowaga między nimi zostaje naruszona, gdy nastąpi przesunięcie posiadania wskutek świadomego działania jednej ze stron, stąd konieczność przywrócenia arytmetycznej równości - wyrównanie /commutatio/ musi nastąpić przez przywrócenie równości między stronami - sprawiedliwość rozdzielcza następuje ze względu na zasługi, a wymienna ze względu na osoby - model ten znajdujemy np. w umowach kupno-sprzedaż, wyrównanie szkody - w relacjach jednostek miedzy sobą, ale też między państwami Prawo a sprawiedliwość - są złączone istotowo - sprawiedliwość jest wymogiem stawianym wszystkim działaniom prawnym /tworzenia i stosowania/ - sprawiedliwość stanowi część składową idei prawa - ta sama sprawiedliwość obowiązuje w sferze relacji publicznych jak i prywatnych, politycznych i prawnych istnieje więc jeden sens sprawiedliwości - ten sam we wszystkich dziedzinach życia ludzkiego - sprawiedliwość istnieje jako idea wartości dana duchowi ludzkiemu, a która się przejawia w głosie sumienia, jako zobowiązanie by ją urzeczywistnić w relacjach międzyludzkich - jest więc etyczną zasadą zachowania - sprawiedliwość nie jest żadną norma prawną, przy pomocy której można by podjąć decyzję przy rozwiązywaniu konkretnego problemu. Nie jest też normą z której można by wyprowadzić idealny system prawny o charakterze prawa naturalnego - treść przytoczonych formuł jest zbyt ogólna by stanowić rozwiązanie problemów prawnych - konkretna treść sprawiedliwości można uzyskać dopiero w relacjach społecznych, które trzeba ocenić - sprawiedliwość nie jest jednak pusta formułą - jest sprawiedliwością materialną - tzn. obie formuły mają treść, która wytycza kierunek prawnego rozwiązania problemu. Można ją stosować praktycznie tylko w łączności z innymi punktami widzenia - jest więc zasadą otwartą, ale posiadającą normatywną treść wytyczną - jako element idei prawa jest ona nadrzędna wobec prawa pozytywnego - prawo pochodzi od sprawiedliwości jak od matki. Wytycza kierunek prawa pozytywnego - skierowania go na to co słuszne i służy jako instancja kontroli i korekty prawa - ma jednak swe granice - nie można wszystkich relacji międzyludzkich oprzeć tylko o sprawiedliwość, bo życie stało by się nieznośne. Trzeba jej stosowanie oprzeć o korygującą i uzupełniająca funkcje rozumu praktycznego /sumienia/, który rozważa również skutki jej działania w rzeczywistości. Sprawiedliwość bez miłosierdzia jest okrucieństwem. Szczęście ludzkie można budować tylko w oparciu o sprawiedliwość ale i miłość, która łagodzi skutki sprawiedliwości - 58. - Słuszność w prawie słuszność jest terminem wieloznacznym, ale na terenie prawa ma do spełnienia konieczną funkcję słuszność nie wprowadza do prawa elementów pozaprawnych np. pobłażliwości, życzliwości tendencja łagodzenia dotyczy bowiem tylko skostniałych norm prawa, ale nie oznacza ona wcale pobłażania wobec adresata normy, który znalazł się w trudnej sytuacji Arystoteles - gdy zawodzi sprawiedliwość ogólna należy się odwołać do tego, co słuszne i prawe /epieikeia/ jest to forma sprawiedliwości - w poszczególnych przypadkach jest korektą i uzupełnieniem bardzo ogólnie sformułowanego prawa posiadającego luki błąd nie leży tutaj ani w ustawie, ani w woli prawodawcy, lecz w naturze prawa, które zawsze orzeka ogólnie 42 gdy jakiegoś przypadku nie można podciągnąć pod norm, wówczas należy orzec tak, jak orzekłby prawodawca, dyby był obecny i znał ten przypadek - dlatego słuszność można określić jako sprawiedliwość konkretnego przypadku, by suma prawa nie była sumą nieprawości Słuszność a prawo - jest to aspekt zewnętrzny relacji - Arystoteles - słuszność jest prawem i to lepszym niż jakieś prawo, ale nie lepszym niż prawo jako takie - słuszność jest więc zasadą prawną, a nie tylko czymś z zew. - wyklucza się tez przyjęcie powszechnego przeciwieństwa między prawem w ogólności a słusznością. Prawo konkretne może być niedoskonałe i wówczas słuszność stanowi jego przeciwieństwo i może korygować jego normę, nie naruszając jej mocy obowiązującej ani całego porządku prawa - doskonali konkretną normę - słuszność jako normatywna treść wytyczna - zawraca uwagę prawodawcy na uwzględnienie konkretnego przypadku Słuszność a sprawiedliwość - jest to aspekt wewnętrzny relacji - jedni twierdzą, że nie ma różnicy między sprawiedliwością a słusznością, inni stawiają je jako przeciwieństwa. Chodzi zaś o biegunowość zawartą w idei sprawiedliwości. Ogólna norma sprawiedliwości abstrahując od poszczególnych przypadków nierówności, ma tendencje do równego traktowania i oceniania wszystkich przypadków - co powoduje że w konkretnym przypadku może to być niedoskonała lub krzywdząca ocena, a wówczas trzeba regulować ten przypadek osobno odstępując od ogólnych schematów rozwiązań - słuszność jest więc nie tylko uzupełnieniem sprawiedliwości, ale urzeczywistnieniem biegunowości sprawiedliwości - słuszność wysuwa wówczas na pierwszy plan sprawiedliwość indywidualizującą - odnoszącą się do konkretnego przypadku - 59. Celowość prawa - celowość należy do idei prawa i określana jako zgodność celu i środka w prawie - domaga się ona by prawo odpowiadało uwarunkowanym i ukierunkowanym ku niego celom - uwarunkowane są te cele, które w życiu społecznym istnieją. Prawo jest wówczas celowe jeśli odpowiada tym celom przy pomocy stosownych środków. Podobnie cele ukierunkowane winne być wypełnione przy użyciu właściwych środków - celowość wymaga więc właściwego ustalenia w prawie i przez prawo relacji cel-środek Cele prawa cel transcendentalnie określony - cel prawa jako instytucji społecznej - Radbruch był pierwszym, który postawił pytanie o cel ostateczny prawa - określa go jako cel etyczny. Prawo ma służyć ostatecznej wartości jaka jest etyczna wartość dobra. Te wartości chce społeczeństwo urzeczywistniać za pomocą prawa i chce stworzyć ich właściwą hierarchię - istotne jest też, jaki światopoglądowy model ma dane społeczeństwo - to bowiem wyznacza cel jaki będzie realizowany przez społeczność w kształtowaniu życia wspólnego. Dzisiaj społeczeństwo obiera sobie najczęściej jakąś ideologię zawierającą dobra, które społeczeństwo chce urzeczywistniać - celem prawa jest służyć tym dobrom - tzn. stworzyć odpowiednie środki dla ich osiągnięcia cel immanentnie określony - cel działający w prawie 43 - - - Rudolf von Jherig - odkrył znaczenie celu prawa i wprowadził teleologikę /naukę o celu/ do myślenia prawnego cel jest twórcą całego prawa. Ma on głęboki wpływ na treść, kształt i środki prawa teleologika działa tu w podwójnym sensie: - w urzeczywistnianiu realnie uwarunkowanych celów /interesów/ obywateli - w urzeczywistnianiu celów funkcjonalnie danych samemu prawu /istniejących w samym prawie/ zasadą jest zachowanie proporcjonalnego środka odnośnie realizowanego celu i zakaz nadmiaru teleologika prawa ma też własną celowość - chodzi o to by wszystkie sytuacje życiowe oceniać jednakowo. Ma temu służyć norma prawna, która grupuje różne sytuacje życiowe, a następnie stara się te grupy równo traktować - takie same ustawowe znamiona czynu - winne mieć ten sam skutek prawny norma wyznacza też granice relacji środka i celu nie ma żadnego przestępstwa ani kary bez prawa - nulla crimen, nulla poena sine lege. 60. Bezpieczeństwo prawne - wynika z potrzeb człowieka, który chcąc się urzeczywistnić w świecie potrzebuje bezpieczeństwa, by swe życie kierować do określonego przez siebie celu, planować je i kształtować - bezpieczeństwo winno obejmować przede wszystkim relacje międzyludzkie, by móc być pewnym swych praw - pragnienie bezpieczeństwa zapewnia w jakimś stopniu pozytywizacja prawa, która nadaje życiu społecznemu pewien porządek, regularność i bezpieczeństwo - jest to bezpieczeństwo przez prawo - gdy w konkretnej sytuacji życiowej występuje wątpliwość, prawo ma określić jasno co obowiązuje i jak adresaci normy mają się zachować. Ale to oznacza, że prawo samo w sobie musi zawierać bezpieczeństwo - bezpieczeństwo prawne obejmuje - bezpieczeństwo porządku i orientacji - prawo winno wskazywać kierunek działania, co oznacz, że normy muszą zawierać jasną treść i skutki prawne. Obywatel ma wiedzieć jak się zachować i czego się spodziewać z drugiej strony. Ma wiedzieć jakie ma prawa i obowiązki i jakie będą skutki prawne jego zachowania - precyzyjność i dokładność prawa - poszczególnych norm i całego systemu, co prowadzi do jasności w stosowaniu przepisów i konsekwencji prawnych - bezpieczeństwo skuteczności prawa - czyli możliwość jego przeforsowania i egzekwowania - tzw. bezpieczeństwo realizacji - stabilność prawa - choć prawo podlega przemianom, to te przemiany nie mogą się dokonywać skokowo i często. Ta stabilność wyraża się w orzecznictwie przez tzw. prawomocność decyzji, której nie można już zakwestionować środkami prawnymi - to przede wszystkim w stosowaniu prawa przez sądy - jest ideą prawa, która może być urzeczywistniona tylko na terenie prawa - w tworzeniu i stanowieniu - jako zasada jest związana nierozłącznie z państwem prawa 61. Polaryzacja idei prawa - idea prawa zawiera 3 elementy, cele - sprawiedliwość, celowość, bezpieczeństwo, które są we wzajemnej relacji ale treściowo się nie pokrywają - wg Radbrucha - te trzy elementy znajdują się w relacji koniecznego uzupełniania się - tworzą jedność w trójcy 44 sprawiedliwość jako idea albo pusta forma potrzebuje uzupełnienia przez zasadę celowości, która może określić jej treść - ponieważ istnieje spór co do treści celowości prawa, konieczne jest wprowadzenie bezpieczeństwa prawnego, przez jasność i dokładność stanowionych norm - tak więc 3 elementy można rozróżnić jako zasadę formy /sprawiedliwości/, zasadę treści /celowość/ i zasadę obowiązywalności /bezpieczeństwo/ - ta wizja Radbruch jest nie do przyjęcia - ze wszystkich 3 elementów można bowiem wyprowadzić treści, choć nie jest ona zbyt konkretna - istnieje na pewno konieczność wzajemnego uzupełniania się i nie możną żadnego z nich pominąć Konflikt tych 3 tendencji - w historii każda z tych zasad była traktowana jako najistotniejsza - w państwach policyjnych - panowała jednoznacznie idea celowości, a działanie państwa w celu utrzymania swoiście pojętego dobra wspólnego miało charakter administarcyjno-policyjny. Sprawiedliwość i bezpieczeństwo na dalszym planie - epoka oświecenia - to dominacja idei bezpieczeństwa prawnego - celem było przezwyciężenie niepewności i bezbronności obywatela wobec wszechmocy państwa. Wolność obywatela wyrażała się w samowolnym osądzie władz państwa. - pozytywizm prawny - celem było bezpieczeństwo prawne, jako konsekwencja liberalnego państwa prawa, które winno gwarantować swym obywatelom pewne i stabilne pozycje prawne - od pocz. XX w. pojawiają się idee sprawiedliwości materialnej jako naczelnej idei prawa, ale nadal przesiąknięte duchem pozytywizmu - po wojnie i opłakanych skutkach pozytywizmu prawnego, powracają koncepcje prawa naturalnego z zasadą sprawiedliwości materialnej jako celu przewodniego prawa - Radbruch - konflikt między tymi tendencjami nazwał antynomią - a więc są one względem siebie w nieprzezwyciężalnym przeciwieństwie. Tymczasem należało by ten konflikt nazwać polaryzacją idei prawa tzn. sama idea prawa rozchodzi się w różnych kierunkach, które powodują napięcia, ale te elementy nie działają rozłącznie, lecz wzajemnie się popierają i uzupełniają - nie burzy to istotowej jedności prawa - inaczej ujmując na elementy prawa można patrzeć z różnych punków widzenia, co powoduje czasami wrażenie, że stoją one w sprzeczność, podczas gdy pełny ich ogląd pozbawia takiego złudzenia Hierarchia zasad tworzenia prawa - Radbruch początkowo za najistotniejsze uznał bezpieczeństwo prawne, które jest w stanie rozwiązać spór prawny, a to jest ważniejsze niż sprawiedliwość i słuszność celu. Pod koniec życia, po przeżyciach II wojny głosił wyższość sprawiedliwości nad bezpieczeństwem i celowością prawa - 62. Dobro wspólne - prawo nie stanowi samo w sobie jakiegoś zamkniętego porządku, ale jest częścią porządku społecznego - prawo nie jest też celem samo w sobie, lecz jest poddane dobru społeczności - stąd jest tylko środkiem do osiągnięcia tego celu - stąd sprawiedliwość, celowość, bezpieczeństwo prawne nie mogą być ostatecznymi celami prawa - tym celem ostatecznym jest dobro wspólne- jako wartość zbiorowa, wynikająca z natury człowieka i obejmująca doskonałość wielości osób, którą można osiągnąć w życiu wspólnym i we wzajemnym współdziałaniu przez korzystanie z instytucji społecznych 45 Historia teorii dobra wspólnego - Platon - pojęcie wspólnego pożytku - czyli szczęście osobiste obywateli, które ma im zapewnić polis - w prawie rzymskim - pomyślność publiczna - była najwyższym prawem - Tomasz z Akwinu - Absolut jest najwyższym Dobrem, w którym każde stworzenie ma udział. Dobro wspólne to porządek wszechświata, w którym uczestniczy dobro poszczególnych stworzeń. Dobro wspólne to także porządek społeczny, który łączy działania ludzi zmierzających do szczęścia i doskonałość natury ludzkiej, która wraz z rozwojem wspólnoty coraz bardziej się doskonali - była to więc społeczna zasada moralna - F. Suarez - domagał się zabezpieczenia dobra wspólnego w prawie międzynarodowym - obecnie oparto jego teorię o wrodzoną godność ludzką Formy dobra wspólnego - instrumentalno-instytucjonalna - teoria solidaryzmu społecznego - dobro wspólne jest środkiem do osiągnięcia doskonałości. Ma ono stwarzać dogodne warunki społeczne, aby człowiek stanowiący centrum życia społecznego, jako osoba i byt samoistny mógł się rozwijać i doskonalić. Dobro wspólne ma więc służyć człowiekowi, aby mógł osiągnąć wymiar mu należny. Słuszną społeczną miarą jest rozwoju uczestników określonego typu społeczności nie są jednak tylko instytucje społeczne, gdyby bowiem całość dobra wspólnego składała się tylko z całokształtu instytucji społecznych, to wówczas poziom osobowego rozwoju członków społeczności byłby zależny od stopnia rozwoju instytucjonalnego - a tak nie jest - esencjalna - teoria personalizmu - dobro wspólne to doskonałość uczestników życia społecznego. Opiera się ona na naturalnym nastawieniu człowieka na dobro, oraz zdolności do jego zdobywania i pomnażania. Z naturalnego ukierunkowania człowieka na dobro wynika nakaz jego realizacji tak osobiście jak i we wspólnocie z innymi. To dobro wspólne to wartości zbiorowe realizowane przez członków społeczności na podstawie zadatków doskonałości istniejących w nich samych. Ten udział w dobru wspólnym może być pojmowany w: - aspekcie ontycznym - do natury dobra wspólnego należy udział osób w wartości nadrzędnej, która realizuje się w życiu duchowym każdego z uczestników w sposób proporcjonalny - w aspekcie etycznym - to ukształtowana pełnia osobowych wartości jednostek, która została uznana za wspólny cel osiągany poprzez wspólne działanie Dobro wspólne jako zasada bytu społecznego - będąc zasadą bytu społecznego jest zarazem, zasadą działania i wchodzi w zakres prawa naturalnego - uznawana jest za nakaz rozumu praktycznego, który określa zbiorową wartość i kieruje ją do realizacji przez ludzi w społecznym działaniu - mają oni zdobyć w tym działaniu pełnię osobowych wartości - normatywność zasady dobra wspólnego wynika z jego wiążącego oddziaływania na wszystkie stopnie życia społecznego. Powszechność tej zasady jako zasady bytu społecznego opiera się zaś na idei społeczności doskonałej, którą ze sobą niesie. - ponieważ jednak niedoskonałość władz duchowych człowieka z jednej strony nie pozwala na całościowe uchwycenie dobra wspólnego, a z drugiej na pełnię jego realizacji, konieczna jest wprowadzenie ciągłej konkretyzacji dobra wspólnego w formie normy wykonawczej przez prawowitą władzę - władza ma określić właściwy kształt dobra wspólnego i zobowiązać do jego przestrzegania przy pomocy norm - społeczna zasada dobra wspólnego ma 3 funkcje: - jest przyczyną sprawczą - tworzy każdy typ wspólnoty ludzkiej - jest celem społeczności - daje motywy etyczne i mobilizuje członków do działania - wobec każdego uczestnika - daje podstawy do określenia jego praw i obowiązków 46 - personalistyczna koncepcja dobra wspólnego gwarantuje poszanowanie godności osoby ludzkiej i jej prawa do należycie rozumianego dobra wspólnego dobro wspólne obowiązuje we wszystkich przejawach życia społecznego, choć najczęściej jest odnoszone do państwa. Nie jest nigdy stanem doskonałym, lecz ciągle na nowo określanym celem. Jego konkretyzacja zależy od oczekiwań obywateli w zakresie zagwarantowania społecznego pokoju, ładu, wolności, bezpieczeństwa 63. Teorie pozytywizmu prawnego - myślenie pozytywistyczne oznacza, że przedmiotem poznania może być tylko to, co jest nam dane i możliwe do udowodnienia. Na gruncie prawa oznacza on, że jedynie prawo stanowione /pozytywne/ może być traktowane jako prawo istniejące rzeczywiście - prawo pozytywne może być rozpatrywane z różnych punktów widzenia - od strony faktów od strony zachowań społecznych i psychologicznych, bądź jako coś naturalnego Rodzaje teorii pozytywizmu prawnego pozytywizm racjonalistyczny - elementy tworzące prawo wyprowadza z danych pojęć. Z nich też dedukuje zasady prawne, a z nich normy i rozstrzygnięcia konkretnych problemów - prawo jest więc konstrukcją złożoną z pojęć, z których wyprowadza się porządek norm - pojęcia to rzeczywistość logiczna - promieniująca siłą i porządkująca sama z siebie życie społeczne - pojęcia te rozwijają się niezależnie od świata społecznego w sferze czystej logiki - stosowanie tych pojęć i norm prawnych ma się odbywać niezależnie od czynników ekonomicznych, politycznych czy etycznych - ma duże zasługi w systematyzacji i dogmatyce prawa Błędy - nie zauważono, że to nie pojęcia prawne tworzą prawo, ale pojęcie prawne jest wynikiem posumowania rozważań na temat porządku prawnego, który jest uwarunkowany historycznie, społecznie, ale też przez wymagania jakie stawiają idee prawa - izoluje proces tworzenia prawo od wszystkich innych czynników pozalogicznych - każda regulacja prawna ma uwzględniać wymagania dobra wspólnego, a logiczna słuszność /poprawność/ rozumowania nie gwarantuje społecznej słuszności norm prawnych z tego rozumowania wyprowadzonych - naturalistyczny pozytywizm prawny wychodzi z założenia, że umysł winien opierać się tylko na faktach i odrzucić wszelką metafizykę przeciwstawia się też dedukcyjnej metodzie pozytywizmu racjonalistycznego i wprowadza metodę indukcyjną, pozwalająca na ujęcie i wyprowadzenie prawa z faktycznych uwarunkowań życia. niestety powstało też niebezpieczeństwo ograniczenia prawa tylko do tego, co dane ma jest w faktach, zapominając o tym, że prawo jest fenomenem duchowym widzi podstawę prawa w elemencie faktycznym /tym co dane/, a brak jest poznania prawa jako wyniku duchowej formacji. to ograniczenie się do obserwacji empirycznej i przyczynowego tłumaczenia procesów rozwoju prawa, prowadzi do oddzielenia prawa od wartości i wymagań etycznych. Stanowiący prawo nie podlega wymaganiom etycznym ani wymogom dobra wspólnego - nie ma więc starań o słuszne prawo 47 - socjologiczny pozytywizm prawny jest formą pozytywizmu naturalistycznego dla niego prawo ma swój fundament w regułach faktycznie działających wewnątrz społeczeństwa, które objawiają się jako fakty społeczne. Tylko te fakty a więc to co w życiu występuje /praktyki, relacje prawne, umowy, rozporządzenia/ stanowią podstawę norm prawnych - zasady prawne są drugorzędne i otrzymują moc prawną tylko wówczas, gdy będą przestrzegane Błędy - brakuje odniesienia społecznych zachowań człowieka do skali wartości - faktyczne zachowanie człowieka nie wystarcza by uznać je za normę - barak odniesienia do idei i wymagań etycznych - prawo nie jest wytworem praktycznych zachowań ludzkich, ale porządkiem powinności, którym kieruje idea przewodnia - psychologiczny pozytywizm prawny w przeciwieństwie do socjologizmu prawnego - za podstawę norm prawnych bierze fakty wew.- tzn. istniejące u obywateli wyobrażenia i ukierunkowania woli. Elementem tworzącym prawo jest uznanie go przez adresatów teoria ta rzuca światło na fakt, że prawo jest niesione przez sferę psychiki człowieka obowiązywalność prawa jest wyprowadzana z psychologii mas, ale brak jest wyjaśnienia skąd prawo czerpie są moc wiążącą także wobec adresatów, którzy nie chcą go uznać pominięto fakt, że prawo jako byt duchowy, swą moc czerpie z obiektywnej treści duchowej - teleologiczny pozytywizm prawny odmiana pozytywizmu naturalistycznego istnienie prawa wyprowadza także z faktów społecznych. Są nimi realne interesy /cele/ partnerów w relacjach prawnych. Norma prawna powstaje z przyczynowo wywołanych owych interesów Błędy: - tworzenie prawa jest aktem duchowym, a nie tylko przetransponowaniem realnego celu czy interesu na normę - interesy musiały by mieć determinujące działanie na treść prawa, aby stać się jego twórcą. Faktyczne interesy są tylko surowym materiałem do budowania prawa - budowanie norm dochodzi do skutku wówczas, gdy siła wpływów interesów zostanie skonfrontowana z tendencjami wartości i celu prawa - pozytywizm normatywny - występuje również w wielu formach czysta teoria prawa Kelsena choć chce być ogólną teorią prawa, to właściwie zajmuje się tylko tłumaczeniem prawa pozytywnego chce uwolnić prawo od faktów i zasad socjologii i żąda odpolitycznienia prawa idzie dalej i żąda uwolnienia prawa od wszelkich tendencji urzeczywistniania wartości. Wiąże się to z przekonaniem o istnieniu tylko wartości subiektywnych. Nie ma wartości obiektywnych obowiązujących wszystkich 48 - pozytywizm legalny konsekwencja czystej teorii prawa dla niego ustawa jest równoznaczna z prawem i musi być uznana za obowiązującą o ile pod względem formalnym została porwanie stworzona można w pozytywizmie legalnym wyróżnić 2 nurty: umiarkowany i radykalny. Oba jednak głoszą wszechmoc ustawodawcy w określaniu treści normy prawnej: - w teorii umiarkowanej - prawodawca posiada wszechmoc w tym sensie, że istnieje wprawdzie możliwość ustawodawcy w swobodnym określaniu norm, ale jest ona ograniczona powinnością /Sollen/, tzn. dobrowolne samozwiązanie się ustawodawcy przez wolę ogółu lub racje rozumu, czy też porządek konstytucyjny społeczeństwa. Mimo to każda ustawa nie mająca nawet w swej treści prawa słusznego obowiązuje - nurt radykalny - nie dopuszcza żadnego postulatu samozwiązania się ustawodawcy - ma on nieograniczoną wolność i może w normie zawrzeć każdą dowolną treść nawet niemoralną. Nawet nikczemne prawo ważnie ustanowione musi obowiązywać - pożywka dla państw totalitarnych i zbrodni w majestacie prawa Pozytywizm prawny zajmuje się więc odpowiedzią na pytanie czym jest prawo? a nie daje odpowiedzi na pytanie jakie powinno być prawo? Zajmuje się tylko jedną stroną fenomenu prawa - egzystencjalną Trafnie ujmuje fakt, że prawo dochodzi do istnienia tylko poprzez pozytywizację i ona jest konstytutywnym elementem obowiązującego prawa - tylko prawo, które stało się pozytywnym jest obowiązujące. Błędem jest stronniczość w ujmowaniu prawa prowadzi ona do przekonania, że wyjaśniło się już cały fenomen prawa, zapominając przy tym o elemencie esencjalnym prawa a to prowadzi do dowolności treści prawa. Konieczne jest zawsze określenie istoty prawa i jego wartości - tzw. prawości prawa. 64. Teorie prawa naturalnego Trzeba rozróżnić : - teorię prawa naturalnego - tych jest wiele - ideę prawa naturalnego - tu panuje jedność - winno być prawdziwe, dobre słuszne, i legitymować prawo pozytywne. Prawo to jest więc wytyczną dla wszelkiego prawa /w tworzeniu i stosowaniu/, ale też miarą i skalą do badania prawości prawa - idea prawa jest instancją kontrolną, której musi być poddane każde prawo pozytywne. Stąd prawo naturalne jest określane jako prawo wyższe, znające odpowiedzi na wszystkie nasze pytania. Jest słusznym prawem w którym wypełnia się nasze bezpośrednie odczucie prawa i nieprawości - Przedstawiciele prawa naturalnego stoją w opozycji do przedstawicieli pozytywizmu prawnego. Pozytywizm głosi, że ustawa może przyjąć każdą dowolna treść i jest skazana na wolę prawodawcy. Teoria prawa naturalnego głosi, że treść normy nie może być pozostawiona dowolności ustawodawcy, lecz jest uzależniona od założeń i uwarunkowań słusznego prawa - trudność w rozumieniu tego, czym jest prawo naturalne leży w tym, że nie występuje ono w kształcie językowo ustalonych i spisanych norm, lecz jest myślową koncepcją. Stąd wielość jego teorii Rodzaje teorii - w aspekcie historycznym - pokazują rozwój myśli prawa naturalnego i w jaki sposób prawo naturalne ukształtowało sobie drogę 49 - - - - w aspekcie filozoficznym - ukazane są różne wyrazy i pojęcia na temat idei prawa naturalnego i próby jego interpretacji jako prawa słusznego poszczególne teorie - można je podzielić wg 4 punktów widzenia - teorie żądające dla zasad prawa naturalnego powszechnego, ponadczasowego i niezmiennego obowiązywania /absolutne i statyczne prawo naturalne/ oraz te, które żądają tylko czasowego i sytuacyjnego, a więc zmiennego obowiązywania tych zasad /zmienne i dynamiczne prawo naturalne/ - teorie zawierające cały zamknięty system norm prawa naturalnego i te które zawierają jedynie powszechne zasady jako prawo naturalne - teorie opierające się na różnorakiej podstawie obowiązywania - porządek bytu, natura człowieka, natura rzeczy, zasady sprawiedliwości - teorie uznające prawo naturalne za obowiązujące i te, które traktują je jako koncepcję myślową, ale będące obowiązującym prawem powinności i nadającym moc wiążącą prawu pozytywnemu teorie prawa naturalnego racjonalizmu należą do teorii absolutnego i statycznego prawa naturalnego. przedstawiciele to m.in. Grocjusz, Pufendorf, Leibniz wychodzą od idei wrodzonej i niezmiennej natury człowieka i na tej bazie budują system prawa mający powszechną i absolutną moc wiążącą i będący miarodajnym modelem dla każdego porządku społecznego nie uwzględniają one jednak faktu, że natura człowieka zawiera stałe i zmienne elementy, które podlegają uwarunkowaniom kulturowo-cywilizacyjnym - istniały więc różne typy człowieka i im odpowiadające różne normy zachowań, które nie można stawiać jako ostateczne i definitywne teorie te nie przedstawiają więc żadnych absolutnie obowiązujących modeli społecznych, a jedynie pewne czasowo określone koncepcje społeczne - nie mogą sobie rościć miana absolutnego prawa naturalnego przygotowały jednak grunt na rozwoju praw człowieka teoria prawa rozumu rozum ludzki ma zdolność odbijania rozumu natury - może więc tworzyć sam z siebie zasady prawne rozum jest więc tutaj pierwotną miarą wszelkiego prawa i on przekazuje prawodawcy prawdziwe prawo w formie normy podstawowej jest tu o tyle racja, że rozum ma w sobie zawarte prawa logiki, niezależne od poznania uzyskanego z doświadczenia. Zasady logiki obowiązują niezależnie od zmian w świecie empirycznym, ale są one jedynie wytycznymi dla tworzenia prawa, nie zawierają w sobie żadnej prawnej treści - nie są więc normami prawnymi neotomistyczna teoria prawa naturalnego przedstawiciele - H. Rommen, J. Messner, A. Verdross rozróżnia pomiędzy: - niezmiennym /statycznym/ czyli pierwotnym prawem naturalnym - zmiennym /dynamicznym/ wtórnym prawem naturalnym Pierwotne prawo naturalne - zawiera kilka podstawowych zasad wynikających z natury człowieka. Każdy wyposażony z rozum, zmysł i osąd może sobie je wyprowadzić z celów swego życia - punkt wyjściowy stanowi poznanie, że człowiek potrzebuje wspólnoty by się rozwinąć i prowadzić godne życie 50 prawo pierwotne zawiera więc podstawowe zasady zachowania człowieka jako członka wspólnoty - człowiek jako osoba /rozumna i odpowiedzialna/ ma respektować godność drugiej osoby - człowiek rodząc się otrzymuje tzw. własność pierwotną - życie, ciało, wolność, ataki innych na tę własność są niedozwolone, chyba że jest uzasadniona przyczyna - człowiek ma obowiązek nieść innym pomoc w relacjach z innymi ma być uczciwy i wiarygodny - każdy ma też obowiązek wobec swej wspólnoty i obowiązek kierowania się dobrem wspólnym - prawo naturalne domaga się ustanowienia takich organów wspólnoty, które będą chronić i wspierać osobę - z tych zasad wynikają prawa np. respektowanie godności ludzkiej, obrona przed atakami, prawo do pomocy Zarzuty - nie można postawić tym tezom postawić rzeczowych zarzutów. Chodzi tylko o to, że zasady ukazane jako zasady prawa naturalnego są w rzeczywistości zasadami moralności ogólnoludzkiej Moralność ogólnoludzka a pierwotne prawo naturalne - moralność odnosi się do całego życia człowieka, a pierwotne prawo do życia we wspólnocie - obowiązki moralne człowiek może spełniać tylko z wolnej woli, a prawo naturalne może wzmocnić postulaty moralne sankcjami społecznymi - moralność wyznacza tylko obowiązki - uprawnienia mogą być wyprowadzone tylko z porządku prawnego - - - prawo naturalne o zmiennej treści zw. przez Rudolfa Stammlera - prawem naturalnym konkretnej sytuacji historycznej nie wskazał on jednak treści podstawowych tego prawa, a wręcz uważał, że jest niemożliwe jej wskazanie z powodu zmieniających się warunków, powodujących zmianę treści prawa możliwe jest jednak słuszne prawo dopasowane w konkretnej sytuacji życia społecznego jedną z form takiego prawa jest prawo kultury - które stanowi podstawę prawa pozytywnego i wpływa na jego kształt. To prawo jest ukształtowane przez świat wartości danej kultury historycznej jest tu rozróżnienie między prawem naturalnym - jako wyraz ducha kultury, i prawem pozytywnym, które na prawie kultury jest budowane ta zmienność prawa naturalnego nie oznacza, że jest ono pozbawione trwałych elementów. Trwałe i ponadhistoryczne elementy prawa naturalnego muszą jednak przeniknąć przez konkretne historyczne uwarunkowania danego czasu i ukazać swą uchwytną treść prawną. Synteza elementów trwałych i historycznych uwarunkowań da w efekcie słuszne prawo odpowiadające duchowi czasu prawo egzystencjalne należy do teorii dynamicznych wychodzi z założenia że samourzeczywistnienie się człowieka i natura rzeczy zlewają się ze sobą i nie dają się jasno oddzielić nie istnieje żadne początkowe ani docelowe określenie człowieka na które można by się powołać, gdyż człowiek dążąc do samourzeczywistnienia sam określa siebie prawo naturalne nie może więc być rozumiane jako porządek wytyczony człowiekowi, lecz jako porządek, który człowieka sam ma stworzyć 51 miara słusznego prawa leży w samym człowieku i jest ono kształtowane poprzez konkretne decyzje człowieka oparte na naturze rzeczy. Ta natura rzeczy określa strukturę społecznych ról, w których ludzie odnoszą się do siebie. Jest to struktura powinności, mająca swe uzasadnienie w uprawnionych oczekiwaniach i interesach, oraz w słusznych wymaganiach i obowiązkach Zasługi - przyczyniła się do pogłębienia rozumienia prawa - prawo uwzględniać musi historyczne uwarunkowania w których człowiek ma dokonać samourzeczywistnienia Zarzuty - nie można się zgodzić na pozostawienie koncepcji celu człowieka jego nieograniczonej wolności - brak wskazania na wiążące i ograniczające warunki towarzyszące samourzeczywistnianiu się - brak odwołania się do odpowiedzialności osobowej człowieka - - - - Nowa systematyka prawa naturalnego wg Ks. prof. A. Kościa teoria prawa naturalnego widzianego z pozycji metafizyki - szuka źródeł istnienia prawa w naturze człowieka i naturze rzeczy. Zasady tego prawa są niezmienne, powszechne i ponadhistoryczne. Jest to ujęcie prawa naturalnego z perspektywy filozofii prawa teorie z punktu widzenia prawoznawstwa - szuka źródeł istnienia prawa w mocy wiążącej sprawiedliwego prawa pozytywnego. Zasady prawa naturalnego są tu uwarunkowane historycznie, ale nie są dowolne teorie z punktu widzenia etyki - szuka źródeł prawa w człowieku, który powinien kierować się zasadą „czyń dobrze, unikaj zła”. Zasady prawa są uwarunkowane historycznie, muszą być rozumna i nie mogą być zmieniane samowolnie teorie z punktu widzenia teologii - szuka źródeł prawa w Bogu lub w wiecznym prawie Bożym. Zasady prawa naturalnego są niezmienne, ponadczasowe i powszechne Prawo naturalne nie istnieje jako system, ale jest sumą idei i wartości. jako system istnieje i obowiązuje prawo pozytywne. Prawo naturalne jest duszą prawa pozytywnego. Proces zaś legislacji jest pozytywizacją prawa naturalnego, które ma być duszą sprawiedliwego prawa. Jest tu analogia do dawania ciału duszy. 65. Moc wiążąca prawa - podobnie jak pojęcie prawa tak i moc wiążąca jest pojęciem wielowymiarowym - można mówić o różnych rodzajach mocy wiążącej Podstawy obowiązywalności prawa w społeczeństwie - obowiązywanie realne - jeśli prawo rozumiemy jako część rzeczywistości społecznej to objawia się ono w ten sposób, że działa porządkująco na daną rzeczywistość. Moc wiążąca prawa sprawdza się wówczas w skuteczności działania prawa - Faktyczne obowiązywanie normy prawnej zakłada: - będzie ona przez adresatów w większości zachowana - znajdzie swe zastosowanie w praktyce - w wykonaniu będzie miała szansę przeforsowania - odpowiednio do tego możemy rozróżnić skuteczność prawa: - regulującą - gdy norma kieruje zachowaniem adresatów, kształtuje ich wolę i wyobrażenia 52 - represyjna - gdy zawodzi regulująca funkcja prawa stosowany jest przymus prawny o skuteczności prawa decyduje i jego obowiązywaniu decyduje nie zewnętrzne zachowanie człowieka ale wewnętrzne czynniki działające w człowieku. By prawo miało dla człowieka moc wiążącą musi: - istnieć w formie normy i być podane do wiadomości adresatów - musi być uznane - tzn. nie tylko w jednym akcie psychicznym, ale jako trwałe nastawienie na respektowanie prawa istniejącego we wspólnocie - akceptacja i uznanie za swoje - musi być wsparte wolą prawną - jest to siła duchowa opierająca się na dobrowolnej motywacji członków wspólnoty, ale też w razie potrzeby zawierająca element przymusu, gwarantujący prawu szansę przeforsowania Uznanie a moc prawna - są realnymi podstawami obowiązywalności prawa. Są od siebie uzależnione - nie istnieje uznanie prawa bez wpływu mocy duchowej i moc prawna bez pozytywnego nastawienia adresatów normy w stosunku do prawa - uzupełniają się wzajemnie i należą do siebie nierozdzielnie - Moc wiążąca prawa w systemie prawnym - obowiązywanie normatywne - oprócz tego, że prawo jest fenomenem rzeczywistości jest też systemem norm - istniejąc jako system norm - prawo ma swoistą moc obowiązującą - norma prawna zawiera w sobie aspekt struktury duchowej - jest obiektywizacją ducha wspólnoty a także pozytywizacją idei prawa i nadaniu jej kształtu normy prawnej - pozytywizacja zawiera w sobie 2 elementy - faktyczny proces tworzenia normy - nadanie normie sensu prawnego - w procesie norma otrzymuje pozytywność - czyli staje się prawem obowiązującym i wchodzi w życie - norma ustanowiona jako prawo staje się niezależna od woli prawodawcy - norma zawiera również w sobie miarę słusznego działania - tzn. wg niej oceniane będą zachowania ludzi jako zgodne lub niezgodne z prawem. Norma taka apeluje do rozumu i woli adresatów i motywuje ich do zachowania zgodnego z jej dyspozycją - jest to obowiązywanie normatywne - i oznacza wejście w życie powinności, którą ona zawiera - - - co stanowi o ty, że norma obowiązuje w socjologicznej teorii prawa - o obowiązywalności normy decyduje fakt, że istnieje prawdopodobieństwo przestrzegania normy lub jej przeforsowania. Ale samo przestrzeganie prawa nie mówi jeszcze o mocy wiążącej prawa psychologiczne ujęcie prawa - o mocy wiążącej decyduje przekonanie ogółu, że norma obowiązuje i powinna obowiązywać. Ale moc zobowiązująca normy winna wyprzedzać wyobrażenia adresatów, o tym że są zobowiązani przez tę normę pozytywizm prawny - moc wiążącą łączy z wolą ustawodawcy - też nie tłumaczy mocy wiążącej prawa Kelsen - norma prawna - to norma powinności i jako taka wiąże adresatów. Wychodzi on tu od aktu woli ustawodawcy, który wiąże wolę adresatów i kształtuje ich zachowanie. Przy czym powinność zawarta w normie musi być usprawiedliwiona przez wyższą powinność wywodzącą się od normy podstawowej. Norma podstawowa jest jednak tworem hipotetyczny i nie daje odpowiedzi co do treści tworzonej normy 53 - teorie absolutnego prawa naturalnego - szukają uzasadnienie mocy wiążącej normy w prawie naturalnym pojmowano też próby wyprowadzenie mocy wiążącej z zasad moralności autonomicznej - człowiek zobowiązuje się do zachowania normy przez decyzję sumienia, które prowadzi do samozobowiązania się człowieka do normy. Norma staje się wówczas dla człowieka prawem wiążącym, nawet wówczas gdy jej nie przestrzega. Jeśli natomiast sumienie nie zaakceptuje normy - jest ona wówczas traktowana jako przemoc, nawet jeśli człowiek jej się poddaje. Błąd tkwi tu w uzasadnianiu powinności i obowiązku poprzez subiektywny akt moralności, nie biorąc pod uwagę uzasadnienie ponadindwidualnego. Jeśli prawo ma obowiązywać, to musi to być bezwarunkowe i obiektywne zobowiązanie. Rozwiązania należy szukać w tzw. etosie prawnym - powinność ustanowiona w normie prawnej może żądać dla siebie mocy wiążącej ze stron adresatów tylko na podstawie etosu prawnego - etos - jest konkretna postacią moralności, stanowiącej system obyczajów określonej grupy społecznej, wyrażający się w stylu jej życia - jest konsekwencją przyjętej w tej grupie układu norm moralnych, hierarchii wartości oraz próbą interpretacji prawa naturalnego - etos prawny ma na celu stworzenie i utrzymanie przez prawo pozytywne sprawiedliwego i ludzkiego porządku, w którym człowiek będzie mógł żyć godnie - etos łączy się z mocą wiążącą, gdyż zaprzeczenie etosu będzie w konsekwencji prowadzić do upadku życia wspólnego, a także do wyniszczenia egzystencji człowieka. Etos nie wiąże się więc z przymusem prawnym, ale z poczuciem obowiązku postępowania zgodnie z prawem - to oznacza dla prawodawcy, ze nie może tworzyć norm o dowolnej treści, lecz tylko takich, które są zgodne z etosem określonej grupy społecznej - etos prawny wiąż nie tylko grupę, ale i jednostkę żyjącą w grupie do zachowania zgodnego z wymogami społeczeństwa - prawo pozytywne konkretyzuje więc powinność w normie prawnej. Jednak legitymacja tej powinności pochodzi z hierarchii wartości, przyjętej przez daną grupę. To właśnie hierarchia wartości objawiająca się w prawie jako jakość wartości normy wiąże człowieka w sumieniu i zobowiązuje do przestrzegania normy prawnej 54 55
