ii. położenie administracyjne i geograficzne gminy - BIP
advertisement
Doradztwo i Ekspertyzy Gospodarcze dr inż. Zdzisław Kryński ul. Tkaczowa 138a 36-040 Boguchwała tel./fax. (0-17) 87 14 139 STRATEGIA społeczno – gospodarczego rozwoju gminy BRZOZÓW Część I ANALIZA I OCENA DOTYCHCZASOWEGO SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO ROZWOJU GMINY Brzozów 2000 Opracowanie wykonano na podstawie umowy nr 73225/5/99 z dnia 20. 12. 1999 r. zawartej pomiędzy Gminą Brzozów, a Stowarzyszeniem Architektów Polskich Oddział w Rzeszowie w imieniu, którego zlecenie wykonała firma: Doradztwo i Ekspertyzy Gospodarcze „DEG” dr inż. Zdzisław Kryński, 36-040 Boguchwała ul. Tkaczowa 138 a tel./fax. (17) 87 14 139 Koncepcja i opracowanie całość Dr inż. Zdzisław Kryński przy współpracy : mgr Małgorzata Cynar, mgr inż. Łukasz Kryński 2 Spis treści I. WPROWADZENIE. ............................................................................................................... 5 II. POŁOŻENIE ADMINISTRACYJNE I GEOGRAFICZNE GMINY .................................. 8 1. Położenie administracyjne...................................................................................................... 8 2. Położenie geograficzne .......................................................................................................... 8 3. Rzeźba terenu ......................................................................................................................... 9 4. Budowa geologiczna ............................................................................................................ 10 5. Informacje o surowcach mineralnych i budowlanych .......................................................... 11 6. Charakterystyka warunków wodnych .................................................................................. 12 7. Szata roślinna. ...................................................................................................................... 16 8. Lasy ...................................................................................................................................... 16 9. Zespoły łąkowe .................................................................................................................... 17 10. Zespoły synantropijne ........................................................................................................ 17 11. Świat zwierzęcy.................................................................................................................. 18 12. Historyczne założenia zieleni i zieleń urządzona ............................................................... 18 13. Pomniki przyrody i okazy drzew oraz ich skupiska stanowiące dominanty przestrzenne w krajobrazie. ......................................................................................................................... 19 14. Walory krajobrazowe ......................................................................................................... 20 15.Obszary chronionego krajobrazu ........................................................................................ 20 III. RYS HISTORYCZNY MIASTA I TERENÓW WIEJSKICH GMINY BRZOZÓW ...... 23 1. Studium historyczne miasta Brzozowa ................................................................................ 23 2. Studium historyczne terenów wiejskich ............................................................................... 26 IV. SYTUACJA DEMOGRAFICZNA.................................................................................... 31 1. Sytuacja demograficzna. ...................................................................................................... 31 V. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA .............................. Error! Bookmark not defined. 1. Układ komunikacyjny .......................................................... Error! Bookmark not defined. 2. Telekomunikacja .................................................................. Error! Bookmark not defined. 3. Elektroenergetyka................................................................. Error! Bookmark not defined. 5. Zaopatrzenie w energię cieplną ............................................ Error! Bookmark not defined. 6. Zaopatrzenie w wodę ........................................................... Error! Bookmark not defined. 7. Gospodarka ściekami ........................................................... Error! Bookmark not defined. 8.Gospodarka odpadami komunalnymi.................................... Error! Bookmark not defined. VI. OCHRONA ŚRODOWISKA I POLITYKA EKOLOGICZNA ...... Error! Bookmark not defined. VII. BUDOWNICTWO MIESZKANIOWE I GOSPODARCZE, GOSPODARKA GRUNTAMI I NIERUCHOMOŚCIAMI ................................ Error! Bookmark not defined. 1. Gospodarka gruntami ........................................................... Error! Bookmark not defined. 2. Zasoby mieszkaniowe .......................................................... Error! Bookmark not defined. 3. Decyzje o warunkach zabudowy, zagospodarowaniu terenu, pozwolenia na budowę. Error! Bookmark not defined. VIII. INWESTYCJE GMINNE ............................................... Error! Bookmark not defined. IX. POTENCJAŁ GOSPODARCZY ....................................... Error! Bookmark not defined. 1. Zatrudnienie poza rolnictwem. ............................................. Error! Bookmark not defined. 2. Bezrobocie. ........................................................................... Error! Bookmark not defined. 3. Podmioty działalności gospodarczej. ................................... Error! Bookmark not defined. 4. Rozwój przedsiębiorczości ................................................... Error! Bookmark not defined. 5. Handel ................................................................................ Error! Bookmark not defined. 6. Usługi ................................................................................... Error! Bookmark not defined. 7. Otoczenie działalności gospodarczej. ................................. Error! Bookmark not defined. 3 X. CHARAKTERYSTYKA WARUNKÓW KLIMATYCZNYCH, GLEBOWYCH I ROLNICTWA. ................................................................... Error! Bookmark not defined. 1. Warunki klimatyczne ......................................................... Error! Bookmark not defined. 2. Warunki glebowe. ................................................................ Error! Bookmark not defined. 3. Sytuacja demograficzna w gospodarstwach rolnych i działkach rolnych ..Error! Bookmark not defined. 4.Cele i kierunki gospodarowania w rolnictwie ....................... Error! Bookmark not defined. 5. Poziom i struktura produkcji rolniczej. ................................ Error! Bookmark not defined. 6. Wyposażenie gospodarstw w sprzęt rolniczy i usługi dla rolnictwa. .. Error! Bookmark not defined. 7. Mocne i słabe strony rolnictwa oraz szanse i zagrożenia rozwojowe . Error! Bookmark not defined. 8. Ocena warunków i możliwości rozwoju produkcji rolniczej Error! Bookmark not defined. XI. OŚWIATA W GMINIE BRZOZÓW ................................ Error! Bookmark not defined. 1. Informacje ogólne ................................................................ Error! Bookmark not defined. 2. Realizacja obowiązku szkolnego ......................................... Error! Bookmark not defined. 3. Zatrudnienie kadry nauczycielskiej i innych pracowników dydaktycznych ................. Error! Bookmark not defined. 4. Nauczanie języków obcych .................................................. Error! Bookmark not defined. 5. Czytelnictwo......................................................................... Error! Bookmark not defined. 6. Wyposażenie szkół w środki dydaktyczne ........................... Error! Bookmark not defined. 7. Informacje o aktualnym stanie technicznym i lokalowym.. Error! Bookmark not defined. 8. Dożywianie dzieci i młodzieży ............................................ Error! Bookmark not defined. 9. Organizacja i finansowanie dowożenia uczniów do gimnazjów. ....... Error! Bookmark not defined. 10. Inne zajęcia dydaktyczne płatne z budżetu szkoły ............. Error! Bookmark not defined. 11. Przedszkola samorządowe.................................................. Error! Bookmark not defined. XII. KULTURA, SZTUKA, SPORT ....................................... Error! Bookmark not defined. 1. Kultura .................................................................................. Error! Bookmark not defined. 2. Czytelnictwo......................................................................... Error! Bookmark not defined. 3. Muzeum Regionalne im. doc. Adama Fastnachta ................ Error! Bookmark not defined. 4. Sport, rekreacja, turystyka i wypoczynek ............................ Error! Bookmark not defined. XIII. POMOC SPOŁECZNA, OCHRONA ZDROWIA I BEZPIECZEŃSTWO PUBLICZNE ............................................................................ Error! Bookmark not defined. 1. Pomoc społeczna .................................................................. Error! Bookmark not defined. 2. Ochrona zdrowia .................................................................. Error! Bookmark not defined. 3. Ocena stanu bezpieczeństwa i porządku publicznego.......... Error! Bookmark not defined. XIV. BUDŻET GMINY .......................................................... Error! Bookmark not defined. 1. Dochody budżetowe ............................................................. Error! Bookmark not defined. 2. Wydatki budżetowe .............................................................. Error! Bookmark not defined. XV. OCENA WARUNKÓW ŻYCIA I PROWADZENIA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ NA TERENIE MIASTA I GMINY BRZOZÓW .... Error! Bookmark not defined. 1. Ocena warunków życia i prowadzenia działalności gospodarczej. .... Error! Bookmark not defined. 2. Ocena warunków prowadzenia działalności gospodarczej na tle gmin sąsiednich. .... Error! Bookmark not defined. 4 I. WPROWADZENIE. Rozwój społeczno – gospodarczy gminy rozumiany jako dążenie do osiągnięcia stanów bardziej odpowiadających człowiekowi i zaspokajaniu jego potrzeb, był i jest przedmiotem stałej troski władz samorządowych i gospodarczych miasta i gminy Brzozów, a także administracyjnych województwa podkarpackiego. Dotychczasowe działania samorządu gminy Brzozów wskazują, że decyzje Rady i Zarządu Gminy odnośnie kierunków rozwoju i przeznaczania środków budżetowych skutkują pewną poprawą warunków i poziomu życia mieszkańców gminy oraz prowadzenia działalności gospodarczej. Świadczą o tym między innymi rozwój usług komunalnych, widoczna poprawa infrastruktury technicznej a w szczególności, budowy oczyszczalni ścieków i sieci kanalizacyjnej, reelektryfikacja oraz wzrost nakładów na cele oświatowe, społeczne i inne. Rezultaty te osiągnięto dzięki łączeniu środków finansowych i przedsięwzięć samorządu gminy i administracji państwowej szczebla wojewódzkiego oraz funduszy pomocowych. Pomogło w tym również zaangażowanie społeczne mieszkańców gminy, podmiotów gospodarczych, instytucji i organizacji zawodowych skupionych wokół wspólnych interesów całej gminy. Zmiany ustrojowe jakie dokonały się po 1989 roku związane z wprowadzeniem pluralizmu demokratycznego i gospodarki rynkowej, spowodowały konieczność innego spojrzenia na sposób funkcjonowania i formułowania przyszłego rozwoju gminy. Płynność sytuacji rynkowej i finansowej, wielopodmiotowość życia społecznego i gospodarczego, wybieralność władz na 4 lata powodują, że w większości przypadków administracja samorządowa gminy skupia się na realizacji zadań doraźnych. Chcąc sprostać wymaganiom gospodarki rynkowej planowanie przyszłego rozwoju gminy powinno mieć charakter otwarty i elastyczny, umożliwiający dostosowanie do szybko zmieniających się warunków i otoczenia. Zmienność, zwłaszcza w okresie transformacji systemowej, zmusza do oparcia się na trwałych wartościach i stabilnych elementach. Wymaga określenia celów strategicznego, długookresowego rozwoju oraz podporządkowania im działań doraźnych. Planowanie strategiczne jest procesem wyboru celów gminy oraz ustalania polityki i programów działania niezbędnych do zapewnienia realizacji tych celów. Jest to zespół środków, działań i czynności zmierzających do przejścia od stanu aktualnego do stanu pożądanego, takiego, który zamierzamy osiągnąć w planowanym okresie. Skonkretyzowanie wizji - misji przyszłości i uporządkowanie własnych działań podporządkowanych rozwojowi gminy staje się nakazem chwili. Trudno myśleć o rozwoju gminy, o poprawie bytu jej mieszkańców, jeżeli nie ma się jasno zarysowanych celów i kierunków rozwojowych. Zbudowanie strategii rozwoju poprzedzone jest zawsze wnikliwą analizą stanu gospodarki, posiadanych zasobów, ogólnych tendencji rozwojowych itp. Taka diagnoza daje możliwości lepszego wykorzystania posiadanego potencjału, a poddanie pod publiczny osąd kierunków rozwoju pozwala na wyzwolenie oddolnych inicjatyw społecznych w gminie i daje większą pewność jej realizacji. Strategia rozwoju społeczno – gospodarczego miasta i gminy Brzozów na lata 2000 – 2010 i dalsze, jest próbą określenia celów strategicznych rozwoju gminy i propozycją sposobów ich realizacji w określonych warunkach, przy danych ograniczeniach w ramach przyjętego sposobu finansowania. Określa ona główne, długofalowe cele oraz kierunki działania i taką alokację zasobów, która jest konieczna do realizacji tych celów. Na bazie przedstawionych propozycji Rada i Zarząd Gminy będą mogły wybrać zadania i zaplanować konkretne działania dla zdynamizowania rozwoju gminy w najbliższej przyszłości. Niniejsze opracowanie składa się z dwóch zasadniczych części : 5 Część pierwsza to ocena warunków życia i prowadzenia działalności gospodarczej, stanu rozwoju gospodarczego i społecznego gminy. Identyfikacja słabych stron i czynników ograniczających rozwój oraz szans i możliwości rozwoju. Część druga to określenie misji i strategicznych celów oraz kierunków rozwoju gminy, a także najważniejszych przedsięwzięć gospodarczych i społecznych. Określenie form i sposobów działania prowadzących do ich realizacji. Część I stanowiąca diagnozę opracowana została w oparciu o dostępne materiały statystyczne i sprawozdania z działalności władz gminy, badania własne oraz literaturę przedmiotu. Ocenę aktualnej sytuacji w zakresie rozwoju infrastruktury technicznej, społecznej i ekonomicznej a przede wszystkim warunków życia i działalności gospodarczej na terenie gminy Brzozów, a także określenie kierunków rozwoju gminy dokonano na podstawie materiałów sprawozdawczych i informacyjnych Zarządu i Rady Miasta, konsultacji społecznych oraz informacji otrzymanych z rad sołeckich i przeprowadzonych w miesiącach maj -czerwiec 2000 roku badań ankietowych. Badania przeprowadzono wśród radnych, członków rad sołeckich i sołtysów, pracowników urzędu gminy, dyrektorów i właścicieli oraz pracowników zakładów pracy działających na trenie gminy, rolników, emerytów, młodzieży, bezrobotnych oraz przeciętnych mieszkańców gminy. Rozprowadzono 1170 ankiet, z czego do opracowania wykorzystano ankiet 781 tj. 66,7% w tym 320 od mieszkańców miasta i 461 od mieszkańców sołectw(tab. 1). Tab. 1 Informacje o respondentach Liczba respondentów z miejscowości Wyszczególnienie Kobieta Mężczyzna Brak odpowiedzi Razem Podstawowe Zawodowe Średnie ogólnokształ. Średnie techniczne Wyższe Brak odpowiedzi Razem Zawód –funkcja : Radny gminy Sołtys Członek rady sołeckiej Pracownik UG Rolnik Pracownik zakładu pracy Właściciel zakładu Bezrobotny Emeryt / rencista Pozostali Razem Brzozów Grabo wnica Górki Humni ska Przysie tnica Stara Wieś Turze Pole Zmien nica Nie podano Razem 210 97 13 320 34 88 45 82 65 6 320 1 49 36 1 86 10 20 13 25 16 2 86 1 21 13 2 36 7 18 4 4 2 1 36 - 47 38 4 89 7 21 16 25 14 6 89 1 57 34 4 95 18 37 5 16 11 8 95 - 43 45 4 92 9 36 10 18 11 8 92 2 16 10 2 28 4 10 2 10 1 1 28 1 18 4 22 5 9 4 4 22 1 10 3 13 1 2 1 1 5 3 13 - 471 280 30 781 95 241 100 185 125 35 781 7 1 11 5 119 2 1 4 9 1 1 3 15 1 4 34 1 2 48 1 4 31 1 1 1 8 3 2 2 1 2 5 7 5 13 28 271 20 34 29 100 320 3 14 9 43 86 7 6 3 36 1 9 15 24 89 2 12 13 17 95 13 16 15 92 9 3 4 28 1 4 2 9 22 1 1 1 13 28 102 94 216 781 6 Wyniki badań, zebrane materiały oraz oceny i analizy, uwarunkowania rozwoju miasta i gminy poddano w miesiącach lipiec- październik społecznej konsultacji na zebraniu członków zespołu konsultacyjnego. Na bazie wykonanych analiz, ocen, konsultacji społecznych i dyskusji z władzami gminy opracowano koncepcję rozwoju gminy i określono kierunki strategicznego rozwoju. W sumie odbyło się sześć konsultacji społecznych dotyczących strategii rozwoju i studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy. Jeżeli weźmiemy pod uwagę liczbę osób uczestniczących w konsultacji i średnią liczebność rodzin ankietowanych gospodarstw domowych, to okaże się, że w procesie tworzenia strategii rozwoju gminy uczestniczyło ponad 2950 osób tj. około 11,3% mieszkańców. Przeprowadzona analiza umożliwiła rozpoznanie stanu społeczno – gospodarczego zarówno w ujęciu problemowym jak i przestrzennym oraz ocenę stopnia zaspokajania potrzeb mieszkańców i wskazanie czynników ograniczających oraz dynamizujących rozwój gminy. Pozwoliła ona na określenie celów i kierunków strategicznego rozwoju społeczno – gospodarczego gminy. Opracowana STRATEGIA ściśle koresponduje ze STRATEGIĄ ROZWOJU WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO oraz MAŁOPOLSKIM PROGRAMEM ROZWOJU WSI i ROLNICTWA i jest otwarta na wszelkie inicjatywy, które mogą przyczynić się do rozwoju społeczno – gospodarczego gminy. Powodzenie i osiągnięcie zakładanych efektów zależeć jednak będzie w głównej mierze od integracji wokół STRATEGII Rady i Zarządu Gminy, administracji samorządowej, instytucji i podmiotów gospodarczych, grup społecznych i zawodowych, środowisk lokalnych i mieszkańców gminy, którym zależy na rozwoju społecznym i gospodarczym własnej wsi, gminy i województwa. Inaczej mówiąc wszystkie siły społeczne i polityczne winny wnieść swój wkład w realizację STRATEGII dla dobra wspólnego czyli rozwoju gminy. 7 II. POŁOŻENIE ADMINISTRACYJNE I GEOGRAFICZNE GMINY 1. Położenie administracyjne Miasto i gmina Brzozów, położone są w centralnej części województwa podkarpackiego w odległości 55 km od stolicy województwa, w kierunku południowowschodnim. Administracyjnie należy do powiatu brzozowskiego. W skład gminy Brzozów oprócz miasta Brzozowa wchodzą: Stara Wieś, Przysietnica, Humniska, Grabownica Starzeńska, Zmiennica, Górki i Turze Pole. Jest ona największą gminą w powiecie brzozowskim i stanowi centrum społeczne, gospodarczo-kulturalne i handlowe dla całego regionu. W Brzozowie mają swoje siedziby nie tylko powiatowe organy władzy i administracji specjalnej, ale także większość zakładów pracy, specjalistyczne placówki otwartej i zamkniętej opieki zdrowotnej, szkoły średnie, obiekty kulturalne, muzealne, sportowe itp. Gmina Brzozów od wschodu graniczy z gminami Nozdrzec i Dydnia, od południa z gminami Sanok i Zarszyn, od wschodu z gminą Haczów i Jasienicą Rosielną i od północy z gminą Domaradz. Powierzchnia miasta i gminy zajmuje około 103 km2, co stanowi 19,1% powiatu brzozowskiego i 0,6 % woj. podkarpackiego. W 1998 r. na terenie gminy zamieszkiwało 25908 osób, z tego w mieście Brzozowie 7862 osoby. Wskaźnik gęstości zaludnienia jest wysoki i wynosi 251 osób w przeliczeniu na 1 km2, z tego na terenach wiejskich 197 osób przy średniej dla powiatu 121 osób na 1 km 2 . Jest on jednym z najwyższych na terenie woj. podkarpackiego, który wynosi 118 osób na1 km2. W strukturze ludności w mieście Brzozowie 48,8% stanowią mężczyźni, a 51,2 % kobiety. Na 100 mężczyzn w mieście przypada 103 kobiety. Na terenie wiejskim na 100 mężczyzn przypada 103,0 kobiet, co wynika ze struktury ludności, gdyż mężczyźni stanowią 49,3% , a kobiety 50,7%. Na koniec 1999 roku na terenie miasta i gminy zamieszkiwało 26 627 osób ( tab. 1). Tab. 1 Najważniejsze dane dotyczące miejscowości wchodzących w skład gminy Obszar miejscowości Miejscowość ha % Brzozów 1145 11,1 Grabownica 1312 12,7 Górki 1206 11,7 Humniska 1531 14,8 Przysietnica 2004 19,4 Stara Wieś 1828 17,7 Turze Pole 488 4,7 Zmiennica 797 7,7 RAZEM 10318 100,0 *- wg UM stan na wrzesień 2000 Liczba mieszkańców ogółem % 8194 30,8 3088 11,6 1637 6,2 4444 16,7 3827 14,4 3247 12,2 995 3,7 1205 4,5 26627 100,0 Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Liczba gospodarstw* Domowych Rolnych 2230 205 843 286 406 264 1118 339 959 554 860 458 252 133 315 179 6983 2418 Wiodącą funkcją gminy jest rolnictwo, a uzupełniającą mieszkalnictwo oraz przemysł i usługi. Przez obszar gminy przebiega droga wojewódzka Rzeszów- Domaradz - Sanok. 2. Położenie geograficzne Gmina Brzozów położona jest we wschodniej części Pogórza Dynowskiego. Ten fragment Pogórza tworzą równoległe i regularne fałdy wzgórz, które poprzecinane są 8 dolinami rzek i potoków. Pasma te zbudowane są z piaskowców i łupków kredowych oraz trzeciorzędowych. Dominuje tu płaskie i przeważnie zalesione grzbiety wzgórz, które ciągną się z północnego-zachodu na południowy-wschód. Najwyższym punktem gminy Brzozów jest zalesione wzniesienie o wysokości 465 m n. p.m., na południe od Przysietnicy. W środkowej części obszaru gminy rozciąga się dolina Stobnicy od stuleci wykorzystywana pod względem rolniczym i komunikacyjnym. Osią hydrologiczną interesującego terenu jest rzeka Stobnica, która wypływa z północnego stoku góry Wroczeń na terenie wsi Lalin. Cały teren gminy leży w zlewni Wisłoka. 3. Rzeźba terenu Pod względem morfologicznym opracowywany teren wg Kondrackiego położony jest w obrębie mezoregionu fizjograficznego – Pogórze Dynowskie. Stanowi ono jednolity i monotonny krajobrazowo płat płaskowyżu, który tworzą wyrównane, szerokie garby, oddzielone dolinami o głębokości 150–200 m. Doliny na tym fragmencie Pogórza, o zboczach wypukło – wklęsłych i płaskich dnach, w odcinkach dolnych mają w partiach źródłowych profil V – kształtny, zbocza wypukłe, nieraz ostro wcinające się w stoki i zrównanie wierzchowinowe. – W obrębie Pogórzy stwierdzono występowanie następujących form morfologicznych: zrównań wierzchowinowych, – stoków, – osuwisk, – dolin V - kształtnych, – dolin nieckowatych, – dolin płaskodennych – Stobnicy i jej większych dopływów. Zrównania wierzchowinowe występują w szczytowych partiach poziomu pogórskiego. Charakteryzują się one słabo urozmaiconą rzeźbą i niewielkimi nachyleniami (2–8%). Wznoszą się w obrębie badanego terenu na wysokości 300 – 455 m n.p.m. Stoki wykazują równomierne nachylenia i liczne załamania spadków. Lokalnie powierzchnia stoków niszczona jest przez osuwiska. Stoki rozcinane są dolinami nieckowatymi i wciosowymi. Doliny nieckowate stanowią formy o łagodnych zboczach i niewyraźnych dnach. W czasie roztopów lub po bardzo intensywnych opadach ich dnami płyną cieki okresowe. Doliny wciosowe są to doliny lub ich fragmenty, w których procesy erozyjne przeważają nad akumulacyjnymi. Zbocza tych dolin mają charakter skarp o różnej wysokości. Osuwiska - lokalnie w obrębie stoków o znacznym nachyleniu podłoże którego budują skały fliszowe z przewagą łupków występują osuwiska typu skalno – wietrzelinowego. Powierzchnia osuwisk obejmuje znaczne obszary, ze stałą tendencją do jej powiększania. W obrębie osuwisk występują różne elementy charakterystyczne dla tych form morfologicznych: nisze osuwiskowe, rynny, jęzory, zwały, garby i nabrzmienia. Zintensyfikowanie procesów osuwiskowych następuje zwłaszcza po długotrwałych i obfitych opadach lub roztopach. Na uruchomienie i zwiększenie intensywności procesów osuwiskowych ma wpływ również nierozważne postępowanie człowieka, który często powoduje zachwianie stanu równowagi stoków, wskutek podcinania ich skarpami, wycinanie zadrzewień i zakrzaczeń śródpolnych. 9 Sieć dolin jest dostosowana do struktur tektonicznych. Rozciąga się ono od doliny Wisłoka do doliny Sanu. Dolina Stobnicy – jest to forma o szerokości 200 – 700 m. Nachylenia w obrębie jej dna nie przekraczają 5 %. Lokalnie jest ono podmokłe, lub poprzecinane rowami melioracyjnymi. Doliny boczne – są to formy płaskodenne o zróżnicowanym profilu zboczy, przeważnie asymetrycznych. Dna tych dolin często są podmokłe. Szerokość dolin waha się od 20 do 100 metrów. W obrębie badanego terenu stwierdzono występowanie form, które powstały na skutek różnej działalności człowieka. Są to wyrobiska poeksploatacyjne po eksploatacji glin dla cegielni aktualnie nieczynnych, wyrobiska po nieczynnych kopalniach piaskowca i łupkach, najczęściej na potrzeby lokalne oraz wykopy i nasypy drogowe oraz skarpy miedzowe. Wyrobiska poeksploatacyjne nieczynnych kopalni wymagają rekultywacji. Ogólnie można stwierdzić, że w obrębie miasta i gminy Brzozów występują bardzo zróżnicowane warunki morfologiczne, które decydują o zróżnicowanej dostępności i przydatności terenu dla różnych form zagospodarowania przestrzennego. Najkorzystniejsze warunki pod tym względem występują w obrębie zrównań wierzchowinowych i stoków Pogórza Dynowskiego o nachyleniu do 12 %. Trudniejsze ale możliwe do zagospodarowania są fragmenty stoków o nachyleniu do 20 %. Niekorzystne warunki występują w obrębie stoków Pogórza Dynowskiego o nachyleniu ponad 20 %, objętych ruchami osuwiskowymi, skarp oraz dolin V – kształtnych, nieckowatych i dnach dolin bocznych i płaskodennych. 4. Budowa geologiczna Miasto i gmina Brzozów leży w obrębie Karpat Zewnętrznych, w jednostce tektonicznej zwanej „śląską”. Północny fragment gminy leży w obrębie antykliny Bliznego – Starej Wsi – Grabownicy – Międzybrodzia – Załuża. Dalej na południe występuje szeroka synklina Brzozowa – wypełniona warstwami krośnieńskimi. Ku południowi jednostka ta przechodzi w antyklinę Czarnorzecką – zwaną też antykliną Czarnorzeki – Zmiennica – Turze Pole – Strachocina – Sanok. Na południe od fałdu czarnorzeckiego przebiega rozległa strefa synklinalna, głębsza od synkliny Brzozowa, wypełniona utworami warstw krośnieńskich, oddzielająca fałd czarnorzecki od fałdów Iskrzyni Podzamcza i Trześniów – Potok. Wszystkie wymienione elementy mają w okolicy Brzozowa rozciągłość SE – NW i wznoszą się ku NW, ukazując w tym kierunku w jądrach antyklin coraz to starsze ogniwa litostratygraficzne i są poprzecinane poprzecznymi uskokami o kierunku prostopadłym (NE – SW). Niektóre z tych uskoków układają się w regionalne strefy dyslokacyjne. Stratygrafia Najstarszymi osadami fliszowymi na terenie gminy Brzozów są dolnokredowe warstwy fliszowe wykształcone w przewadze w postaci łupków, lokalnych piaskowców oraz osady facji węglowieckiej i śląskiej. Występują one w jądrach antyklin. Otaczają je eoceńskie warstwy menilitowe i podmenilitowe, które w przewadze budują skały łupkowe. Synkliny budują skały fliszowe w postaci warstw krośnieńskich, wykształconych jako piaskowce gruboławicowe. Na całym badanym obszarze osady fliszowe przykryte są warstwą wietrzelin o różnej miąższości i zróżnicowanym składzie, w zależności od skały z jakiej powstały. 10 Ze skał łupkowych powstały wietrzeliny w postaci rumoszu z glinami pylastymi zwięzłymi lub iłami. Natomiast z piaskowca powstały wietrzeliny w postaci rumoszu z pyłami, pyłami piaszczystymi lub piaskami pylastymi z rumoszem. Na zerodowanych wietrzelinach zalegają osady czwartorzędowe zróżnicowane pod względem wieku, genezy, składu mechanicznego i miąższości. W obrębie stoków Pogórzy są to osady sufozyjno – deluwialne i koluwialne, które ulegają procesom denudacyjnym i są przemieszczane w dół stoków. Są to przeważnie osady pylaste i gliniaste z domieszką rumoszu o różnej miąższości. W obrębie osuwisk występują koluwia, powstałe w wyniku grawitacyjnego przemieszczania się skał fliszowych, ich wietrzelin i osadów deluwialnych. W ich skład wchodzą bloki, pakiety fliszu, gliny, rumosze skalne oraz iły. Miąższość tych osadów jest różna, od paru do kilkunastu a nawet kilkudziesięciu metrów w zależności od typu i wielkości osuwiska. W obrębie doliny Stobnicy i Zmienniczki oraz ich większych dopływów, zalegają czwartorzędowe osady rzeczne, reprezentowane w stropie przez mady rzeczne, wykształcone w postaci glin pylastych oraz piasków gliniastych, lokalnie z wkładkami gruntów organicznych. Mady przykrywają serię osadów piaszczysto – żwirowych zróżnicowanej miąższości, zalegającą na wietrzelinach i skałach fliszowych. W obrębie dolin nieckowatych wytworzyły się osady aluwialno – deluwialne reprezentowane przez gliny pylaste i piaszczyste z domieszką części organicznych i rumoszu. Oceniając grunty występujące w podłożu badanego terenu pod względem ich przydatności jako podłoża budowlanego, należy stwierdzić, że wykazują one bardzo duże zróżnicowanie. Na ocenę osadów czwartorzędowych, które najczęściej stanowią podłoże budowlane, wpływają również warunki wodne oraz nachylenie i stateczność stoków. Najkorzystniejsze warunki dla możliwości posadowienia budownictwa występują w obrębie zrównań wierzchowinowych i stoków Pogórza o nachyleniu do 12 %, nie wykazujących tendencji osuwiskowych. W obrębie stoków o większych nachyleniach wszelkie decyzje o lokalizacji projektowanej zabudowy należy poprzedzić badaniami warunków geotechnicznych posadowienia. Niekorzystne warunki gruntowe występują w dolinie Stobnicy i jej głównych dopływów oraz osi dolin nieckowatych ze względu na zalewanie tych terenów w czasie wysokich stanów wód w tych rzekach. Również niekorzystne warunki gruntowe występują w obrębie terenów osuwiskowych, skarp, dolin v – kształtnych ze względu na zagrożenie stateczności stoków, intensywne procesy erozyjne i osuwiskowe. 5. Informacje o surowcach mineralnych i budowlanych Na podstawie analizy istniejących materiałów geologicznych jak i informacji zamieszczonych w „Inwentaryzacji”1 można stwierdzić, że w obrębie gminy baza surowców mineralnych ogranicza się do surowców bitumicznych i ilastych. Surowce bitumiczne są udokumentowane i eksploatowane w 4 złożach ropy naftowej i towarzyszącego jej gazu ziemnego. Ponadto przemysłowo wykorzystywane jest wyeksploatowane złoże „Strachocina”, które służy obecnie jako podziemny magazyn gazu. Istniejące złoża ropy naftowej i gazu ziemnego eksploatowane są przy pełnym zachowaniu rygorów wynikających z rodzaju eksploatowanej kopaliny. Złoża eksploatowane są na podstawie koncesji i w obrębie ustalonych przez MOŚZNiL dla nich obszarów i górniczych. 1 Ewidencja złóż surowców skalnych z elementami ochrony środowiska, wyk. GeoTramp sc w Lublinie 1994 11 NAZWA OBSZARU GRABOWNICA I GRABOWNICA WIEŚ I TURZE POLE 1 STARA WIEŚ 1 STRACHOCINA P.M.G. NR DECYZJI MOŚZNiL POWIERZCHNIA UWAGI GK/WK/MN/1088/98 Z 12.03.1998 Gosm/2345/c/94 Z 26.08.1994 GMsm/2523/c/94 Z 26.08.1994 Gosm/2650/c/94 Z 26.08.1994 BKK/MN/111/96/97 Z 28.01.1997 OG 2558700 m2 TG 3804574 m2 OG m2 TG 1074123 m2 OG 882587 m2 TG 882587 m2 OG 93938 m2 TG 93938 m2 OG m2 TG m2 NA TERENIE BRZOZÓW, DYDNIA GMINA BRZOZÓW GMINA BRZOZÓW, HACZÓW GMINA BRZOZÓW GMINA BRZOZÓW, SANOK Eksploatację prowadzi Sanocki Zakład Górnictwa Nafty i Gazu w Sanoku. Na terenach i obszarach górniczych obowiązują: sporządzenie planu zagospodarowania, uzgodnienie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania przestrzennego z OUG w Krośnie, zachowanie strefy ochronnej o r = 60,0 m dla otworów eksploatacyjnych i 10,0 m od nieczynnych, zachowanie strefy ochronnej o szerokości 50,0 m od ogrodzenia ośrodków technologicznych Kopalni Ropy i Gazu Ziemnego oraz PMG Strachocina. Prace poszukiwawcze, eksploatacyjne i likwidacja otworów odbywa się zgodnie z zatwierdzonymi projektami geologicznymi i aktualnych planów ruchu, zabezpieczających środowisko przed zanieczyszczeniem. W rejonie Woli Góreckiej został utworzony Podziemny Magazyn Gazu „Strachocina”. W Brzozowie przed II wojną światową istniało uzdrowisko wykorzystujące wody mineralne z otworów wierconych. Obecnie rozpoczęto prace nad rekonstrukcją uzdrowiska. Został opracowany i zatwierdzony projekt badań geologicznych i wierceń hydrogeologicznych, które potwierdziłyby wydajność i skład mineralny tych wód. Jednak brak środków wstrzymuje te prace. Pozytywne wyniki badań pozwoliłyby na podjęcie działań zmierzających do reaktywowania działalności zakładu przyrodoleczniczego w tym rejonie. W Humniskach i Brzozowie były eksploatowane złoża glin zboczowych do produkcji ceramiki budowlanej. Obecnie cegielnie uległy likwidacji, a wyrobiska wymagają zabiegów rekultywacyjnych. W terenie występują ślady eksploatacji skał piaskowcowych lub łupków, głównie dla potrzeb drogownictwa, eksploatowanych okazjonalnie nie posiadających udokumentowanych zasobów i zatwierdzonych koncesji. 6. Charakterystyka warunków wodnych Wody powierzchniowe. Badany teren leży w zlewni rzeki Wisłok, lewobrzeżnego dopływu Sanu w strefie wododziałowej dorzeczy prawobrzeżnych dopływów Wisłoka – Stobnicy i Pielni. 12 Stobnica przepływa przez badany teren z południowego wschodu na południowy zachód, korytem uregulowanym o szerokości od 3 do 8 m, wciętym 2 – 4 m w dno swojej doliny. W reżimie hydrologicznym notuje się dwukrotne okresy wezbrań w ciągu roku: – roztopowe – w okresie marzec - kwiecień, – opadowe – w czerwcu, lipcu lub sierpniu. Letnie – opadowe wezbrania są nagłe i powodują występowanie rzek z koryt i zalewanie najniżej położonych fragmentów doliny. Niżówki występują w okresie zimy I – II, oraz jesieni X – XI. W bilansie wodnym w obrębie Pogórza występuje przewaga odpływu nad parowaniem. Jak wynika z danych i informacji w Gminnym Komitecie Przeciwpowodziowym oraz od mieszkańców, Stobnica i większe jej dopływy przy wysokich stanach wody, zalewają przylegające do koryta najniższe fragmenty swych dolin. Przy katastrofalnie wysokich stanach wody zalewany jest teren zgodnie z planem operacyjnym. Zasięg terenów zalewanych Q1 wg tego planu naniesiono na planszy uwarunkowań w skali 1:10 000. Wykonane prace regulacyjne rzeki Stobnicy na terenie miejscowości Stara Wieś oraz od Brzozowa poprzez Humniska do Grabownicy pozwolą w znacznym stopniu zniwelować skutki szybkie przyboru wody i udrożnią rzekę. Południowo – zachodnią część gminy odwadniają dopływy rzeki Pielni, z których największym jest Zmiennica z systemem swych dopływów bez nazwy, przepływających przez Zmiennicę, Turze Pole i Górki. Zmiennica, podobnie jak i Stobnica, w czasie wysokich stanów lokalnie podtapia część swych dolin. Źródła tych potoków znajdują się w podszczytowych partiach wzniesień Pogórza. Charakteryzują się one niewielką, podobną długością, dużymi spadkami i bardzo szybko reagują na zwiększone zasilanie. Powodowane jest to dużym nachyleniem stoków, głównie bezleśnych, mało przepuszczalnym podłożem. Na terenie miasta i gminy Brzozów występuje kilka sztucznych zbiorników powierzchniowych, przeważnie niewielkich, stanowiących własność prywatną lub komunalną. Są to stawy rybne. Stan sanitarny wód powierzchniowych Z raportu WIOŚ w Rzeszowie „Stan środowiska w woj. Podkarpackim” wynika, że prowadzono badania stanu czystości wód powierzchniowych Stobnicy i Pielnicy. Stobnica badana jest na całej długości. Badania jakości Stobnicy wykazały bardzo wysoki poziom zanieczyszczenia wód na prawie całej kontrolowanej długości, z uwagi na wskaźniki biogenne oraz stan sanitarny. Poziom azotu azotynowego w wodach Stobnicy przekraczał dopuszczalne wartości. Zawartość w wodzie fosforu ogólnego i fosforanów wzrastały z biegiem rzeki do poziomu III klasy czystości. Klasyfikacja wód Stobnicy według stanu sanitarnego wykazała, że nie odpowiadają normom. Na dopływach Pielnicy, odwadniających południowo – zachodnią część gminy nie prowadzono badań stanu czystości wód. Pielnica kontrolowana jest jedynie w ujściowym odcinku do Wisłoka. Na stan czystości wód powierzchniowych w tym rejonie wpływają ścieki bytowe wprowadzane do jej wód w sposób niezorganizowany z terenów zabudowanych, a także 13 spływ powierzchniowy z pól uprawnych. Podobny stan czystości wód jest prawdopodobnie na mniejszych dopływach Stobnicy, zwłaszcza przepływających przez tereny zabudowane. Jedynie cieki wypływające z większych kompleksów leśnych mają wody czyste, ze względu na brak źródeł zanieczyszczeń w ich dorzeczach. Wody podziemne. Zagadnienie to opracowano w oparciu o obserwacje zwierciadła wód gruntowych w studniach kopanych, wierconych i otworach geologicznych wykonanych dla dokumentacji archiwalnych. Wydzielono dwa obszary różniące się warunkami hydrogeologicznymi. Obszar I – obejmuje tereny położone w obrębie dolin większych potoków. Poziom wód gruntowych związany jest z czwartorzędowymi osadami serii piaszczysto – żwirowej o bardzo ograniczonym rozprzestrzenieniu poziomym. Wykształcenie litologiczne i miąższość tej warstwy pozwalają stwierdzić, że poziom ten nie posiada praktycznie żadnego znaczenia dla budowy ujęcia tych wód na większą skalę. Obszar II – obejmuje fragment Pogórza Dynowskiego, w obrębie którego występują bardzo skomplikowane warunki hydrogeologiczne. Wody gruntowe związane są ze szczelinami i porami występującymi w serii piaskowców trzeciorzędowych warstw krośnieńskich oraz kredowych w piaskowcach czarnorzeckich budujących jądro fałdu Zmiennicy. W związku z bardzo małą porowatością i szczelinowatością tych utworów ich zasobność jest niewielka. W przykrywających skały fliszowe osadach zboczowych, na wkładkach gruntów mniej przepuszczalnych, w okresach wzmożonego zasilania występują wody zawieszone o różnej, zazwyczaj niewielkiej wydajności. Tylko studnie usytuowane w strefach uskoków tektonicznych wykazują większą wydajność. Stan sanitarny wód podziemnych Jak wynika z przeprowadzonych analiz fizykochemicznych i bakteriologicznych wód ze studni wierconych ujmujących wody z osadów trzeciorzędowych i kredowych, pod względem fizykochemicznym jest to woda o odczynie słabo zasadowym, twarda, a nawet bardzo twarda, o twardości głównie węglanowej. Niski wskaźnik utlenialności (do kilku mg/l O2) świadczy o tym, że woda nie jest zanieczyszczana substancjami organicznymi. Badania te wykazują nieznaczne zanieczyszczenia wód związkami amoniaku, żelaza oraz niewielkie przekroczenie wskaźników bakteriologicznych, wymaga uzdatniania przed użyciem do picia i potrzeby gospodarcze. Brak jest danych dotyczących stanu sanitarnego ujęć wód – studni kopanych, wykorzystujących poziom wód czwartorzędowych, oraz wód śródglinowych i szczelinowych stanowiących źródło zaopatrzenia w wodę części mieszkańców gminy. Studnie te korzystają z pierwszego napotkanego poziomu wód, przeważnie sączeń śródglinowych. Są one płytkie, usytuowane w sąsiedztwie źródeł zanieczyszczeń, takich jak nieszczelne szamba, gnojówniki, rozlewane na powierzchnię terenu, z powodu braku kanalizacji gnojowice i ścieki bytowe. Dlatego często wykazują one bardzo znaczne zanieczyszczenia bakteryjne. Co prawda brak jest danych dotyczących stanu sanitarnego ujęć dla lokalnych wodociągów grawitacyjnych, ze względu jednak na to, że są one z reguły zlokalizowane z dala od terenów 14 zabudowanych i brak w ich bezpośrednim sąsiedztwie większych źródeł zanieczyszczeń, należy się spodziewać dobrej jakości tych wód. 15 7. Szata roślinna. Według podziału geobotanicznego Polski dokonanego przez W. Szafera miasto i gmina Brzozów leży w obrębie Prowincji Górskiej – środkowoeuropejskiej, Podokręgu Pogórza Fliszowego. Według podziału K. Towpasz badany teren należy do okręgu Pogórzy Karpat Zewnętrznych, Podokręgu Pogórzy Strzyżowsko – Dynowskiego, odcinka fliszowego. Jednostki geobotaniczne charakteryzują się układem przestrzennym roślinności wynikającym z uwarunkowań naturalnych i działalności gospodarczej człowieka, która wycisnęła swe piętno na stan szaty roślinnej. Pod względem florystycznym tereny gminy można uznać za typowe dla pasa Pogórza Karpackiego. Pierwotna szata roślinna została mocno przekształcona na skutek działalności człowieka przewagą nieleśnych zbiorowisk antropogenicznych (synantropijnych) oraz półnaturalnych, użytkowanych przez człowieka (łąki i pastwiska). Do połowy XIV wieku tereny te były pokryte zwartymi kompleksami Puszczy Karpackiej, z dominującymi drzewostanami jodłowo - sosnowymi i dębowymi. 8. Lasy Zbiorowiska leśne stanowią najbardziej zbliżoną do naturalnych grupę zbiorowisk roślinnych. Lasy o charakterze zbliżonym do naturalnego zachowały się wyłącznie na terenach, których zajęcie pod uprawę było utrudnione. Lasy zajmują około 2452 ha, co stanowi w przybliżeniu 25,2% powierzchni ogólnej gminy. Większe kompleksy leśne występują we wschodniej i południowo – zachodniej części gminy. Obecnie większe powierzchnie zalesione znajdują się w części wschodniej gminy (w pasie granicznym z gminami Nozdrzec i Dydnia) oraz w części zachodniej na terenie wsi Zmiennica, Turze Pole i Stara Wieś. Dominującym zespołem leśnym jest żyzna buczyna karpacka w formie podgórskiej. Fitocenozy buczyny karpackiej na tym terenie charakteryzują się znacznym udziałem buka i jodły w drzewostanie oraz znacznym udziałem gatunków niżowych (sosna). Na stokach wzniesień występuje zespół grądu, wykazujący znaczne zróżnicowanie. W niższych partiach stoku występuje grąd niski. Natomiast w bardziej suchym siedlisku, najczęściej w partiach szczytowych występuje grąd wysoki. W dnach dolin potoków występują zbiorowiska łęgu i wilgotnego grądu. W obrębie podmokłych fragmentów dolin występuje zespół łęgu jesionowego z olszą czarną i jesionem wyniosłym. Większe kompleksy leśne na terenie gminy Brzozów stanowią własność państwa i podlegają zarządowi Nadleśnictwa Brzozów. Gospodarka w nim oparta jest na aktualnym „Planie Urządzenia Lasu”. Według tych planów podstawowym siedliskowym, występującym na badanym terenie jest: - las górski – Lg - 51,58%, - las wyżynny Lwyż. - 48,12%, - olsy – Oljs – 0,11%, OlG – 0,05%, LłG – 0,06%, Lt – 0,08%. Głównymi gatunkami w tutejszych drzewostanach są: buk 48,2% dąb 2,5% jodła 23,7% grab 1,5% sosna 17,0% modrzew 1,1% brzoza 2,9%. Aktualny skład drzewostanu odbiega od planowanego. 16 Dla poszczególnych siedlisk poprzez nasadzenia planuje się uzyskanie następującego składu drzewostanu: - las górski – Md – Jd – Bk – Bk 30%, Jd 30%, Md 20%, Jw. i inne 20% - Jw – Bk – Bk 70%, Jd 20%, Jd, Md i inne 20% - las wyżynny – Db – Jd – Bk – Bk 30%, Jd 30%, Db 20%, - Db – Bk – Bk 70%, Db 20%, Md i inne 10%. Jak wynika z Decyzji Nr 22/99 MOŚZNiL z dnia 04.01.1999 r. w sprawie uznania za ochronne lasów stanowiących własność Skarbu Państwa, będących w zarządzie PGL – LP Nadleśnictwa Brzozów – lasy państwowe występujące w gminie Brzozów uznane są za lasy wodochronne, uszkodzone na skutek działalności przemysłu I strefy, czyli uszkodzeń słabych. Stan sanitarny i zdrowotny lasów państwowych można uznać za dobry, na co składają się następujące przyczyny: - różnorodność gatunkowa drzew i krzewów, co powoduje naturalną odporność lasu, - duża odporność biologiczna, jaką cechują się żyzne siedliska lasu wyżynnego. Część lasów w obrębie gminy stanowią lasy prywatne i komunalne, porastające najczęściej zbocza dolin V – kształtnych, skarp, fragmenty mocno nachylonych stoków i osuwiska. Są to lasy o zróżnicowanym składzie i wieku drzewostanu, spełniające rolę lasów glebo i wodochronnych. Gospodarka w obrębie tych powierzchni leśnych odbywa się w sposób niezorganizowany bez opracowanego Planu Urządzenia Lasu. Wskazana jest ochrona przed zmniejszeniem ich powierzchni ze względu na duże walory krajobrazowe oraz funkcje przez nie pełnione. 9. Zespoły łąkowe Łąki występują głównie w dnach dolin Stobnicy i jej większych dopływów. Najbardziej rozpowszechnionym zbiorowiskiem łąkowym jest zespół żyznej łąki rajgrasowej, często podsiewane różnymi mieszankami traw oraz łąki porolne, a także różne stadia sukcesyjne po ugorach. Występuje również zespół wilgotnej łąki ostrożeniowej, występujący na miejscach stale wilgotnych o wysokich stanach wód gruntowych. Zespół muraw kserotermicznych występuje na stromych skarpach, poboczach dróg i miedzach śródpolnych. Zespoły łąkowe mają duże znaczenie gospodarcze jako podstawa hodowli. Są to zbiorowiska wtórne powstałe i utrzymywane dzięki ciągłej ingerencji człowieka. Zachodzące zmiany gospodarcze, urbanizacja, nowe metody gospodarowania, pociągają za sobą gwałtowne zmiany w zespołach łąkowych. Ich skład florystyczny może się zmienić w ciągu kilku lat. 10. Zespoły synantropijne Roślinność synantropijna rozwija się w siedliskach dwojakiego rodzaju – jako roślinność segetalna – chwasty towarzyszące uprawom zbożowym i okopowym (zwalczane wszelkimi dostępnymi metodami), oraz roślinność ruderalna, towarzysząca osiedlom ludzkim, drogom, zakładom przemysłowym, wyrobiskom poeksploatacyjnym, rozwijająca się samorzutnie. Zbiorowiska synantropijne powstały w miejscach, na których człowiek zniszczył naturalną szatę roślinną. 17 11. Świat zwierzęcy Według podziału Polski na krainy zoograficzne, gmina Brzozów położona jest w Krainie 18 – Beskidzie Wschodnim, charakteryzującym się przejściowością. Występują tu elementy fauny zachodnio – europejskiej, pontyjskiej i borealno – alpejskiej. Fauna pochodzenia zachodnio europejskiego stanowi trzon fauny na badanym terenie. Są to: jeleń europejski, sarna, dzik, zając szarak, jeż, kret i inne. Przedstawicielami fauny borealno – alpejskiej są: dzięcioł trójpalczasty, drozd obrożny, puszczyk uralski, kuna leśna, kwiczoł, jarząbek. Gatunki pontyjskie stanowią rzadkie elementy fauny. Są to: muchołówka biało szyja, kobczyk, żołna oraz dzięcioł syryjski. Na terenie gminy północną granicę gromadnego zasięgu osiąga szereg gatunków górskich jak: kuna górska, traszka górska, salamandra plamista, pliszka górska. O bogactwie fauny na badanym terenie świadczy fakt występowania 223 gatunków kręgowców przechodzących naturalny rozród (w Polsce występuje 434 gatunki). 12. Historyczne założenia zieleni i zieleń urządzona Na obszarze gminy Brzozów istniało w przeszłości kilka zespołów dworskich i połączonych z rozbudowanymi w mniejszym lub większym stopniu układami zieleni. W połowie XIX wieku takie układy posiadały z pewnością zespoły w Humniskach, Grabownicy Starzeńskiej i Zmiennicy. Upewnia nas w tym przekonaniu zarejestrowany ich stan na planach katastralnych z połowy XIX wieku. Na podstawie zachowanego planu katastralnego z 1852 roku możemy przypuszczać, że w Humniskach ogrody o charakterze krajobrazowym rozplanowane zostały w otoczeniu stojącego tu wówczas dworku około połowy XVIII wieku. Rozwój ich nastąpił przypuszczalnie z przekształcenia ogrodów użytkowych służących funkcjonującemu tutaj wówczas folwarkowi. Ze starodrzewia ocalały pojedyncze pomnikowe lipy szerokolistne (przy ośrodku gospodarczym). Układ kompozycji roślinnych o znaczeniu historycznym zniekształcony został zarówno przez duże ubytki w drzewostanie, jak również przez wyprostowanie koryta potoku. Obok lipy z gatunków krajowych rośnie jeszcze klon i brzoza, a z nowszych nasadzeń wiele lip drobnolistnych, topoli, orzecha włoskiego i akacji robini. Układ ogrodów użytkowych jest dość dobrze czytelny w terenie. Sieć dróg wraz z podjazdem pod dwór zachowała się w takim kształcie, jak jest przedstawiona na planie katastralnym z 1852 roku. Najistotniejsze zmiany w parku i otoczeniu dworu powstały w okresie powojennym kiedy to w jego otoczeniu wybudowano nowe budynki gospodarcze oraz mieszkalne. Na początku II połowy XVIII wieku możemy również doszukiwać się organizacji ogrodów w Humniskach, kiedy to straciły jakiekolwiek znaczenie dawne ziemno-drewniane urządzenia obronne przy dworze, który był tu zlokalizowany od Średniowiecza. Ten nieduży park usytuowany został w obniżeniu terenu między drogą Brzozów – Sanok a niedużym (prawdopodobnie nasypanym) wzgórzem, na którym usytuowany jest dwór. Do dworu tego prowadzą od drogi głównej dwa dojazdy wąskimi utwardzonymi drogami. Przy jednej z nich usytuowana jest aleja. Pozostałości po dawnym parku, który stanowił od początku XIX wieku otoczenie dworu w Zmiennicy. Park o mieszanym drzewostanie, w którym obecnie rosną jedynie gatunki rodzime, usytuowany był po obydwu stronach drogi, prowadzącej niegdyś do dworu, a obecnie kościoła. W skład założenia dworsko-parkowego wchodził folwark, po którym 18 zachował się zabytkowy spichlerz oraz zespół trzech stawów usytuowanych po drugiej stronie drogi naprzeciwko folwarku. Obszar po dawnym parku zajmuje około 3 ha. Poza tym zieleń urządzona reprezentowana jest z pięknymi okazami starodrzewu występuje w ogrodach przyklasztornych, przez zieleń cmentarną, ogródki przydomowe, zieleń związaną z placami sportowymi. Zieleń towarzysząca obiektom sportowym, głównie boiskom piłkarskim i basenowi kąpielowemu stanowi teren wykorzystywany do rekreacji i uprawianiu sportu. W obrębie cmentarzy występuje zieleń składająca się ze starodrzewu i krzewów ozdobnych. W przydomowych ogródkach i kompleksach ogródków działkowych występuje zieleń złożona głównie z drzew owocowych o różnym składzie i stanie zdrowotnym oraz krzewów owocowych i ozdobnych. Ponadto na terenie miasta Brzozowa znajdują się dwa skwery przy zbiegu ulic Moniuszki i Parkowej o powierzchni 1,30 ha oraz przy dworcu PKS o powierzchni 11 arów. Stan zieleni urządzonej jest bardzo zróżnicowany. 13. Pomniki przyrody i okazy drzew oraz ich skupiska stanowiące dominanty przestrzenne w krajobrazie. Gmina Brzozów nie jest zbyt bogata w pomniki przyrody żywej, w związku z czym również w rejestrze pomników przyrody jest ich ujętych stosunkowo niewiele. Najokazalszymi okazami drzew pomnikowych o znacznych rozmiarach są dęby szypułkowe rosnące w otoczeniu zabytkowych kościołów w Grabownicy Starzeńskiej i Humniskach. Na uwagę w Grabownicy Starzeńskiej zasługuje też poważnych rozmiarów okaz jesiona wyniosłego. Dwa okazy dębów szypułkowych wpisanych do rejestru pomników przyrody byłego województwa krośnieńskiego (pod numerami 125 i 143) rosną w centrum Brzozowa. Okaz dębu pomnikowych rozmiarów rośnie też w pobliżu kościoła w Turzym Polu. Na terenie miasta i gminy Brzozów znajduje się zgodnie z rejestrem pomników przyrody województwa krośnieńskiego siedem drzew o statusie pomników przyrody. NR ZGODNY Z REJESTREM GATUNEK DRZEWA 8 JESION 11 2 DĘBY 98 DĄB SZYPUŁKOWY 102 DĄB SZYPUŁKOWY 125 DĄB SZYPUŁKOWY 143 DĄB SZYPUŁKOWY ADRES NR DECYZJI I DATA JEJ WYDANIA GRABOWNICA STARZEŃSKA obok kościoła GRABOWNICA STARZEŃSKA PWRN nr RL-VI-B-13p/16/53 z dnia 14.11.1953 r. PWRN nr RL-VIB-13p/19/53 z dnia 29.12.1953 r. RLS-III-741/32/78 z dnia 12.07.1978 r. RLS-III-741/32/78 z dnia 21.10.1978 r. RLS-III-741/15/80 z dnia 10.06.1980 r. RLS-III-741/15/82 z dnia 15.06.1982 r. HUMNISKA p. Kwiatkowski HUMNISKA Park Podworski BRZOZÓW Skład Maszyn Rolniczych BRZOZÓW obok Szpitala Na obszarze gminy spotkano jeszcze kilkanaście innych okazów takich drzew, jak lipy drobnolistne, dęby szypułkowe, czy też jesiony wyniosłe, które powinno się objąć ochroną, gdyż niedługo mogą one spełniać warunki kwalifikujące je do wpisania do rejestru pomników przyrody. 19 Na planszy wytycznych konserwatorskich zaznaczono także wszystkie najważniejsze okazy drzew stanowiące dominanty przestrzenne w krajobrazie na obszarze gminy oraz ważniejsze obszary zadrzewień śródpolnych, które nadają charakterystyczny wygląd niektórym fragmentom otwartego najczęściej krajobrazu kulturowego gminy. Zaznaczono też fragmentarycznie zachowaną aleję przy drodze Przysietnica – Brzozów. Proponuje się objąć je ochroną pomnikową, w związku z tym należy wystąpić z odpowiednim wnioskiem do Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody. Pozwoliłoby to na podniesienie walorów turystycznych gminy 14. Walory krajobrazowe Ogólna charakterystyka walorów krajobrazowych na obszarze gminy Brzozów Ze względu na budowę geologiczną obszar gminy cechuje się dość ciekawą i zróżnicowaną rzeźbą terenu, która w połączeniu z budową geomorfologiczną, stopniem zachowania i charakterem szaty roślinnej, strukturą użytków rolnych oraz zabytkami kultury materialnej decyduje o walorach krajobrazowych terenu. Obszar miasta i gminy Brzozów leży w obrębie mezoregionu Pogórze Dynowskie, stanowiącego część makroregionu Pogórze Środkowobeskidzkie, które jest zarazem częścią podprowincji Zewnętrznych Karpat Zachodnich. Ukształtowanie powierzchni jest w zasadzie jednolite pod względem geomorfologicznym i krajobrazowym. Dominują tutaj długie ciągi mniej lub bardziej rozczłonkowanych wzniesień, niejednokrotnie o stromych stokach i wyraźnie zaznaczających się wypłaszczeniach w partiach wierzchowinowych. Powstałe w trzeciorzędzie wały i garby terenowe tworzą kilkunastokilometrowe pasma, częściowo pokryte lasami, przebiegające generalnie wzdłuż osi północny-zachód – południowy-wschód. Wysokość tych grzbietów wynosi od 300 do 400 metrów n.p.m., a deniwelacje terenu sięgają miejscami ponad 100 metrów. Sieć hydrograficzną stanowi na tym obszarze rzeka Stobnica płynąca przez płaską, szeroką dolinę, jej dopływy oraz mniejsze strumienie i cieki wodne tworzące liczne dolinki i kotlinki erozyjne. Teren gminy Brzozów pokrywają gleby gliniaste, brunatne i bielicowe z gatunku pyłów zwykłych i ilastych, wytworzone na podłożu krzemianowym, miejscami o dużej kamienistości. Lasy zajmują w gminie 2462 ha, tj. około 25,2% ogólnej powierzchni terenów wiejskich gminy. Drzewostan ich składa się głównie z jodły i buka z domieszką sosny. W wyższych partiach stoków występuje też modrzew i świerk. Rolniczy krajobraz kulturowy gminy, w skład którego wchodzi także fragment otuliny Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego zajmuje około 75% powierzchni gminy. Charakterystyczną jego cechą jest mozaika upraw rolnych, łąk, pastwisk i śródpolnych zadrzewień. Dobrze czytelne są w krajobrazie położone w pobliżu drogi Brzozów – Sanok parki krajobrazowe towarzyszące dworom w Humniskach i Grabownicy Starzeńskiej oraz park podworski w Zmiennicy dobrze czytelny z drogi Brzozów – Jabłonica Polska. 15.Obszary chronionego krajobrazu Strefa ochronna (otulina) czarnorzecko-strzyżowskiego parku krajobrazowego. całą Znaczna część obszaru gminy, dość atrakcyjna krajobrazowo, która obejmuje prawie Zmiennicę, dużą część Turzego Pola i Starej Wsi, położona jest 20 w granicach Strefy Ochronnej (Otuliny) Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego. Na uwagę zasługuje fakt, że większość dużych kompleksów leśnych w gminie Brzozów, która nie jest zbyt zasobna w lasy, znajduje się w całości, lub częściowo w granicach Strefy Ochronnej (Otuliny) Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego, tworząc w kompozycji z użytkami rolnymi oraz licznymi wzniesieniami i dolinkami ciekawie ukształtowany krajobraz. Lasy te, to w dużej części charakterystyczna dla tego obszaru buczyna karpacka w formie podgórskiej z dużą ilością jodły w drzewostanach (Dentaris glandulosae Fagetum) oraz grądów Tilio Carpienetum). W obniżeniach terenu w niektórych miejscach rozwijają się łęgi ze związków Alno – Padion i Salicion. Na obszarach żyźniejszych dominują łąki grądowe, a na uboższych łąki z rzędu Nardetalia. Wschodniobeskidzki obszar chronionego krajobrazu Wschodniobeskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu powołany został Rozporządzeniem Nr 10 Wojewody Krośnieńskiego z dnia 2 lipca 1998 roku. Jego nieduży fragment zajmuje wschodnią część miasta i gminy Brzozów. Dokładny jego przebieg został zaznaczony na planszy uwarunkowań. Tereny te w przeważającej części porasta las. Najczęściej spotykanym tutaj zbiorowiskiem roślinnym jest zespół buczyny karpackiej w formie podgórskiej, grądu, a nad potokami fragmenty lasów łęgowych zespołu Carici Remotae – Fraxibetum. Zespoły nieleśne wykształcone przy współudziale człowieka tworzą wilgotne i mokre łąki ze związku Calthion, łąki zaroślowe oraz łąki świeże. Występująca tutaj flora reprezentuje przede wszystkim gatunki górskie. Zasługujące tutaj na uwagę gatunki fauny, to przede wszystkim kuna leśna, tchórz, łasica, borsuk, gronostaj, myszołów, jastrząb, kuna nizinna, salamandra, sarna, jeleń, itp. Stosownie do ustawy o ochronie przyrody, obszary chronionego krajobrazu obejmują wyróżniający się krajobrazowo teren o różnych typach ekosystemów, a zagospodarowanie tych systemów powinno zapewnić stan względnej równowagi ekologicznej. Gospodarka rolna i leśna powinny mieć tutaj charakter ekologiczny. Jest to teren, w obrębie którego można organizować wszelkie dostępne formy turystyki i wypoczynku. Warto zwrócić uwagę na fakt, że obejmuje on bardzo atrakcyjne krajobrazowo i turystycznie części gminy o stosunkowo nieznacznie przekształconych ekosystemach (zwłaszcza leśnych). Na terenie tym nie powinny być lokalizowane obiekty uciążliwe dla środowiska, odprowadzanie ścieków do wód powierzchniowych, stosowanie w dużych ilościach środków ochrony roślin, nawozów sztucznych, itp. Istnienie w obrębie gminy obszarów prawnie chronionych ma bezpośredni wpływ na kierunki rozwoju. Ogranicza to, bądź wyklucza możliwości podejmowania inwestycji szkodliwych dla środowiska naturalnego, ogranicza eksploatację kopalin oraz zobowiązuje do szczególnej dbałości o środowisko naturalne. Ocena stanu funkcjonowania środowiska przyrodniczego-uwarunkowania przyrodnicze i ekologiczne. Region, w którym leży gmina Brzozów charakteryzuje się wysokimi walorami krajobrazowymi, urozmaiconą rzeźbą terenu, szczególnie we wschodniej i zachodniej części gminy, co umożliwia wykorzystanie tego terenu do rozwoju różnych form turystyki, agroturystyki, a także rolnictwa ekologicznego. 21 Na terenie miasta i gminy, oraz w jej bezpośrednim sąsiedztwie brak jest źródeł zanieczyszczenia i skażenia środowiska, które w znaczący sposób wpływałyby na stan środowiska przyrodniczego. Stąd na podstawie charakterystyki środowiska przyrodniczego, jego analizy i oceny, określenia uwarunkowań w koncepcji zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego zakłada dla miasta i gminy Brzozów rozwój niżej wymienionych funkcji, jakimi są: - rozwój funkcji przemysłowej związanej z eksploatacją i magazynowaniem ropy naftowej i gazu oraz przemysłu chemicznego i lekkiego, - produkcja żywności związana z rolniczą przestrzenią produkcyjną, w tym rolnictwa ekologicznego, - rozwój agroturystyki i różnych form turystyki związanej z atrakcyjnym krajobrazem, dużymi kompleksami leśnymi i położeniem na trasie przejazdu z centrum Polski w Bieszczadach. Analiza stanu środowiska przyrodniczego i jego funkcjonowania pozwala na sformułowanie głównych problemów, jakie muszą być rozwiązane dla zachowania zasady zrównoważonego rozwoju. Są to: - rozwiązanie problemu gospodarki ściekowej w obrębie miasta i gminy Brzozów, ochrona, a w niektórych miejscach odtworzenie biologicznej obudowy cieków w lokalnych korytarzach i ciągach ekologicznych, zapewnienie skutecznej ochrony przed oddziaływaniem obiektów uciążliwych dla środowiska, respektowanie warunków i ograniczeń wynikających z uwarunkowań fizjograficznych, wprowadzenie ochrony pomnikowej dla obiektów wskazanych do tego typu ochrony, zachowanie projektowanego systemu powiązań przyrodniczych, przestrzeganie ograniczeń w sposobie zagospodarowania w obrębie Obszarów Chronionego Krajobrazu, obszary objęte procesami osuwiskowymi wymagają szczególnego sposobu zagospodarowania, polegającego na: - ograniczeniu możliwości lokalizacji zabudowy w ich obrębie, - unikaniu prac ziemnych mogących naruszyć stateczność stoków, - na zahamowanie intensywności przebiegu procesów osuwiskowych może wpłynąć przeznaczenie tych terenów pod trwałe użytki zielone lub ich zalesienie, - kontynuowanie starań o reaktywowanie uzdrowiska „Brzozów” w oparciu o źródła wód mineralnych. 22 III. RYS HISTORYCZNY MIASTA I TERENÓW WIEJSKICH GMINY BRZOZÓW 1. Studium historyczne miasta Brzozowa Miasto Brzozów posiada dość bogatą literaturę traktującą o jego dziejach.1 Miasto Brzozów powstało najpewniej w latach 80-tych XIV wieku. Pierwsza wzmianka o mieście pochodzi z dokumentu wystawionego 19 września 1388 r. w Sanoku. W akcie tym wymieniono wójtowstwo brzozowskie, co wskazuje na istnienie osady miejskiej. Brzozów powstał przypuszczalnie już po nadaniu okolicznych terenów przez królową Marię Andegaweńską na rzecz biskupstwa przemyskiego, co nastąpiło 2 kwietnia 1384 roku. Pierwsza wzmianka, która jednoznacznie mówi o istnieniu miasta pochodzi dopiero z 1413 roku. Nie zachował się dokument lokalizacyjny miasta, choć pewne jest, że miasto w czasie lokacji otrzymało prawo magdeburskie. Miasto lokowane było na obszarze 12 łanów frankońskich, co poświadczał dokument biskupa Wacława Hieronima Sierakowskiego z 1748r Miasto powstało w trakcie intensywnej kolonizacji ziem przyłączonych przez Kazimierza Wielkiego do Królestwa Polskiego w 1340 roku. Lokacji dokonano obok wsi o nazwie Brzozowe. Teren miasta został wykrojony z jednolitego i pierwotnie czterobocznego obszaru wsi Brzozowe lokowanej w 1359 roku. Miasto usytuowane było w miejscu obronnym na skrzyżowaniu dróg łączących Ruś z z południowo- zachodnią częścią Polski i Węgrami. Dzięki temu położeniu w mieście rozwijał się handel i rzemiosło. Ożywiony handel i rozwinięte rzemiosło sprawiły, że Brzozów w XV, XVI i do połowy XVII wieku był miastem zamożnym. Pod koniec XVI w. rozwój Brzozowa został zahamowany wskutek napadów tatarskich oraz częstych pożarów, pomorów i innych klęsk Na rozwój gospodarczy miasta przemożny wpływ wywierała obecność biskupów przemyskich, którzy rezydowali w Brzozowie od 1435 roku. W tej okolicy znajdowały się liczne dobra ziemskie należące do biskupstwa przemyskiego. Brzozów rozwijał się dynamicznie w ciągu XV i XVI wieku, aż do połowy XVII stulecia. Podstawą rozwoju był handel, gdyż Brzozów leżał na szlaku handlowym prowadzącym z zachodu na wschód. Przypuszczalnie w pierwszej połowie XV wieku działała szkoła parafialna. W 1515 r. w mieście działał duży młyn i była karczma. W latach 20-tych, 30-tych XVI wieku w Brzozowie dobrze rozwijało się rzemiosło. Ponadto utworzono bractwo rzemieślników pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny. W drugiej połowie XVI w. Brzozów zaliczany był do największych ośrodków miejskich ziemi sanockiej. W świetle danych spisu podatkowego z 1589 r. Brzozów był drugim co do wielkości miastem Sanoczyzny, po Krośnie. Wśród 49 rzemieślników w 1589 r. było 3 rzeźników, 5 szynkarzy, 3 kuśnierzy, 4 łaciarzy, 4 piekarzy, 3 garncarzy, 2 jedwabników, 3 kowali, 4 szewców, 1 łaziebnik oraz 5 czeladników-tkaczy, 2 czeladników-jedwabników, 2 czeladników-kuśnierzy, 4 czeladników-szewców, 2 czeladników-garncarzy, 1 czeladnikkowal. Wszyscy oni pracowali na potrzeby miejscowej kurii biskupiej, mieszczan i okolicznych wsi. Szacuje się, że w latach 1589-1648 Brzozów liczył 500-550 mieszkańców. W 1594 r. w czasie pożaru spłonęła większość zabudowy . Pożar strawił 77 domostw, kościółek szpitalny razem z budynkami szpitalnymi i dzwonnicą kościoła parafialnego. Praca pod redakcją J. Malczewskiego: Studium historyczno-urbanistyczne dla miasta Brzozowa cz. 1. Tekst Studium Rzeszów marzec 2000 1 23 W latach 1603, 1622 i 1633 Brzozów nawiedzały groźne epidemie chorób zakaźnych. Miały one wpływ na powstrzymanie dynamiki rozwoju gospodarczego i demograficznego miasta już w XVII w. Duże straty wyrządzały napady Tatarów. Około 1640 roku mimo niesprzyjających okoliczności dla rozwoju i wzrostu gospodarczego gmina miejska Brzozów osiągnęła szczytowy swój rozwój w epoce staropolskiej. W tym roku liczba rzemieślników sięgnęła 55, a rodzin mieszczan zajmujących się uprawą roli było łącznie 23. W ówczesnym czasie w Brzozowie zamieszkiwało około 600 osób. W okresie XV-XVII w. działało w Brzozowie 8 różnych cechów. W 1589 r. w Brzozowie było 46 rzemieślników. Połowa XVII wieku była okresem napadów wojsk koronnych, oddziałów siedmiogrodzkich i kozackich oraz tatarskich na miasto, które było kilkakrotnie plądrowane i palone. Sytuację gospodarczą pogarszały kolejne pożary, które miały miejsce w latach 1681,1691 i 1693 trawiąc zabudowę miasta. Tragiczny los mieszczan pogarszały okresowo wybierane kontrybucje przez wojska koronne w pierwszych latach XVIII w. W 1673 r. miasto liczyło zaledwie 107 osób. W 1772 r. Brzozów i okolice na skutek rozbioru Rzeczypospolitej wcielone zostały do monarchii habsburskiej. W 1785 r. Brzozów liczył 2251 mieszkańców, w tym 2121 katolików i 130 żydów. Początek rządów austriackich przyniósł szereg zmian w życiu miasta i jego instytucji. Zlikwidowano m. in. seminarium duchowne, zniesiono konsystorz brzozowski, prebendę szpitalną. Na mocy patentów cesarza Józefa II zezwolono na osiedlanie się ludności protestanckiej, przyznano włościanom prawo do swobodnego zawierania małżeństw i wyboru zawodów, ograniczono wymiar pańszczyzny, która nie miała przekraczać trzech dni w tygodniu, zniesiono obowiązkowe roboty chałupników i komorników. W 1850 r. w Brzozowie zamieszkiwało 2903 osób. W 1887 r. w mieście było 313 zakładów rzemieślniczych. Wśród nich najwięcej było szewców (150), rzeźników (67), grzebieniarzy (19), piekarzy i krawców ( po 15). Rzemieślnicy i członkowie ich rodzin byli w XIX wieku najliczniejszą grupą ludności miejskiej. Od 1859 r. Brzozów był siedzibą powiatu brzozowskiego. Po reformie szkolnictwa w Galicji przeprowadzonej w 1867 r. w Brzozowie utworzono czteroklasową szkołę trywialną męską, funkcjonowała także dwuklasowa szkoła żeńska. W następnych kilkudziesięciu latach powstały w mieście: Ochotnicza Straż Ogniowa (1874), Powiatowe Towarzystwo Zaliczkowe (1888) i Towarzystwo Gimnastyczne Sokół ( 1893). W 1909 roku utworzono gimnazjum – pierwszą placówkę oświatową na poziome średnim. W 1890 r. w granicach Brzozowa znajdował się folwark, będący własnością biskupstwa przemyskiego. Obejmował on powierzchnię 583 morgów i 353 sążni. W 1910 r. liczba ludności miasta sięgała już 4439 osób. Okres po zakończeniu I wojny światowej charakteryzował się stagnacją gospodarczą. W tym czasie uległ zahamowaniu rozwój rzemiosła i handlu. Miasto nie było atrakcyjnym rynkiem zbytu i nie mogło przyciągnąć bogatszych inwestorów. Miasto ominęły wszystkie inwestycje przemysłowe realizowane w latach 30-tych XX w. w ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego. Brak przemysłu był przyczyną, że wielu mieszkańców Brzozowa utrzymywało się z rolnictwa, co miało w dużym stopniu wpływ na zagospodarowanie miasta i jego zabudowę. W tych warunkach należy uznać za duży sukces doprowadzenie do końca takich inwestycji jak: nowy budynek Państwowego Gimnazjum i Liceum (1931), budynek bursy, ośrodek zdrowia, kino, biblioteki, a także kompleks uzdrowiskowy z domem 24 zdrojowym, basenem i kortem tenisowym. Kilkudziesięcioletni okres, w którym miasto było siedzibą powiatu zaowocował powstaniem wielu solidnych budynków administracyjnych i oświatowych, które wyraźnie odznaczają się jeszcze dzisiaj w otoczeniu. W czasie kampanii wrześniowej w dniu 9 września 1939 r. do miasta wkroczyły pierwsze oddziały Wermachtu. W 1942 r. okupanci dokonali masowej eksterminacji ludności żydowskiej. W 1940 r. w willi biskupiej Anatolówka rozpoczęło działalność Seminarium Duchowne przeniesione z Przemyśla. Budynek ten spłonął w 1948 r. Po drugiej wojnie światowej w Brzozowie usytuowana została siedziba powiatu, co zaowocowało powstaniem wielu obiektów administracyjnych, mieszkaniowych, oświatowych, przemysłowych oraz handlowo-usługowych, tworzących aktualnie tzw. centrum miasta. Pod koniec lat 60-tych i w latach 70-tych tego stulecia powstało w Brzozowie szereg zakładów przemysłowych, tworząc tzw. dzielnicę przemysłową.. Najważniejsze z nich to: Wytwórnia Mas Plastycznych, Fabryka Koronek „Wisan”, Zakłady Tworzyw Sztucznych „ERG”, Państwowy Ośrodek Maszynowy, „Elekromet”, Przedsiębiorstwo Budownictwa Rolniczego, Państwowy Ośrodek Hodowli Zarodowej, Zakład Gospodarki Komunalnej, Spółdzielnia Pracy „Brzozowianka”, Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska, Miejska Spółdzielnia Zaopatrzenia i Zbytu, Państwowa Komunikacja Samochodowa i wiele innych. Powstający przemysł w zdecydowany sposób wpływał na rozwój miasta, jego infrastrukturę techniczną, handlową i usługową, a przede wszystkim na rozwój wielorodzinnego budownictwa mieszkaniowego. W latach 70-tych trwała rozbudowa miejscowego szpitala. Aktualnie szpital jest wyposażony w nowoczesną aparaturę i ma możliwość przyjęcia 500 chorych na 13 oddziałach tj: chirurgii ogólnej, onkologicznej i chemioterapii, urologicznym, ginekologiczno-położniczym, dziecięcym, wewnętrznym, neurologicznym, reumatologicznym, laryngologicznym, reanimacyjnym oraz zakładzie rentgenodiagnostycznym i zespole sal operacyjnych. Szczególnie cenionym nie tylko w województwie, ale i w kraju jest oddział chirurgii onkologicznej i chemioterapii. Zespół lecznictwa zamkniętego uzupełniają przychodnie specjalistyczne, świadczące usługi w zakresie opieki zdrowotnej dla mieszkańców miasta i powiatu brzozowskiego. Wyrazem aktywności gospodarczej i społecznej mieszkańców, ich gospodarności oraz wielu inicjatyw społeczno-kulturalnych było zdobycie w 1967 roku przez Brzozów tytułu Wicemistrza Gospodarności w ramach Ogólnopolskiego Konkursu „Mistrz Gospodarności”. W kolejnym drugim konkursie „Mistrz Gospodarności” w latach 1968/69 Brzozów otrzymał nagrodę „XXV-lecia PRL”. W 1970r. miasto Brzozów po raz trzeci przystąpiło do konkursu „Mistrz Gospodarności” i osiągnęło sukces w postaci zwycięstwa tego konkursu w grupie miast do 5 tys. mieszkańców. W dniu 28 kwietnia 1974 r. odbywał się telewizyjny pojedynek Brzozowa z Warką w ramach „Telewizyjnego Banku Miast”, zwyciężył Brzozów. A w grudniu tego samego roku w ramach podsumowania telewizyjnych pojedynków poszczególnych miast- „Bank Banków” – zwyciężył Brzozów. Ponadto należy podać, że w latach 1975-1981 miasto Brzozów siedmiokrotnie zdobywa tytuł „Mistrza Gospodarności województwa krośnieńskiego” w grupie miast do 15 tysięcy mieszkańców. Za długoletnie i wybitne osiągnięcia gospodarcze i społeczne w konkursach „Mistrz Gospodarności” miasto zdobyło nagrodę XXXV-lecia PRL. W latach 90-tych wiele z tych zakładów pracy, głównie z przyczyn ekonomicznoorganizacyjnych i niedostosowania swojej działalności do potrzeb zreformowanej gospodarki miało lub ma kłopoty ekonomiczne i zaprzestało działalności gospodarczej, co wpływa 25 negatywnie na poziom zatrudnienia, wzrost bezrobocia oraz ogólny poziom życia mieszkańców i rozwój miasta. W 1990 r. Brzozów zamieszkiwało 7367 osób, w 1997 r. 7888 osób, a w 1999 r. 7922osób. 2. Studium historyczne terenów wiejskich Tereny gminy Brzozów będące przedmiotem niniejszego opracowania znajdowały się od wczesnego średniowiecza w zasięgu oddziaływania zarówno państwa polskiego, jak i ruskiego. Były to wpływy dające się odczuć w sferze życia politycznego, społecznogospodarczego i kulturalnego. Przed połową XIV wieku obszar ten był częścią Rusi HalickoWłodzimierskiej. W tym czasie zasiedlony został tylko południowo-wschodni skrawek terenu dzisiejszej gminy ( w granicach wsi Grabownica Starzeńska, Górki, i częściowo Humniska). Poza zabudową znajdowały się puste i prawie całkowicie zalesione pozostał tereny dzisiejszej gminy. Dopiero po 1340 roku i przyłączeniu do państwa polskiego ziemi sanockiej, na omawiany obszar wkroczyły dynamicznie procesy osadnicze. Związane były one z szybkimi przemianami społeczno-gospodarczymi i etnicznymi na całej długości dotychczasowej granicy polsko-ruskiej. Stan dotychczasowej wiedzy odnoszący się do terytorium gminy jest dość dobry, na tle sąsiednich gmin.2 Do szybkiego rozwoju tego mikroregionu, po włączeniu ziemi sanockiej do monarchii Kazimierza Wielkiego, przyczynił się fakt, że przez teren ten przebiegały liczne i ważne szlaki komunikacyjne. Od czasów średniowiecza głównym szlakiem komunikacyjnym pozostaje droga biegnąca z Sanoka przez Pakoszówkę, a następnie doliną Stobnicy przez Grabownicę, Humniska, Brzozów, Starą Wieś w kierunku Domaradza. Innym ponad lokalnym szlakiem komunikacyjnym na omawianym terenie była droga z Krosna do Brzozowa, wiodąca przez Krościenko Wyżne, Haczów, Trześniów, Jasionów i Turze Pole. Istniał także inny szlak z Krosna do Brzozowa przez Malinówkę i Jabłonicę, co poświadczone zostało aktem z 1460 r. Podkreślić należy, że osady klucza brzozowskiego i sam Brzozów posiadały dogodne połączenia z innymi gościńcami przebiegającymi przez ziemię sanocką. Brzozów utrzymywał także komunikację z doliną Sanu, która przebiegała ważna droga z Sanoka do Dynowa i prowadząca dalej do Przemyśla. Wspomniana droga przebiegała przez Przysietnicę, Izdebki i Warę. Południowa część obecnej gminy zasiedlona była już od wczesnego średniowiecza. Najpierw już około VIII-IX w. teren ten zajmowało osadnictwo związane z tzw. jasielskosanockim skupiskiem plemiennym, które utożsamiane jest z południowo-zachodnią częścią siedziby Lędzian. Omawiana część dziedzin Lędzian już na początku X wieku została uzależniona od Madziarów, zaś w połowie tego stulecia zwierzchnictwo rozciągnęli tu czescy Przemyslidzi. Interesujący nas teren dzisiejszej gminy Brzozów w całości położony był po stronie ruskiej, znajdującej się w obrębie wpływów administracyjnych i gospodarczych wołości sanockich. Praca pod redakcją J. Malczewskiego : Studium ochrony wartości kulturowych i krajobrazu dla gminy Brzozów, Rzeszów 2000 r. 2 26 Od lat 80-tych XI wieku wchodziły w skład księstwa przemyskiego opanowanego przez dynastię Rościesławiczów, które po 1141 r. stało się częścią Rusi Halickiej. Dopiero Kazimierz Wielki po 1340 r. przyłączył ziemię sanocką do Polski. Stara Wieś W świetle dostępnych źródeł najstarszą wsią gminy Brzozów jest Stara Wieś. Dnia 2 października 1359 r. w Krakowie król Kazimierz Wielki wydał przywilej lokacyjny na założenie nowej wsi na prawie niemieckim o nazwie Brzozowe. Z dokumentu lokacyjnego wiadomo, że okoliczne tereny były częścią domeny królewskiej, wchodzącej w skład kasztelni sanockiej. Nowa wieś miała powstać po obu stronach Stobnicy na tzw. surowym korzeniu. Jej obszar wynosić miał docelowo 50 łanów frankońskich. Stara Wieś (podobnie jak i inne osady klucza brzozowskiego) pozostawała własnością biskupstwa przemyskiego przez cztery stulecia. Brak szczegółowych danych z XIV i XV wieku odnośnie życia społecznego i gospodarczego. Od pierwszej połowy XV w. funkcjonował w Starej Wsi drewniany kościół pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny wraz z plebanią. W 1515 r. włościanie ze Starej Wsi uprawiali 50 łanów ziemi ornej. W tym czasie mieszkało tu 5 rodzin zagrodników i 5 rodzin komorników. Wyżej wymieniona liczba mieszkańców utrzymywała się aż do 1589 roku. Duże straty demograficzne i zniszczenia gospodarcze spowodowały oddziały siedmiogrodzkie Jerzego II Rakoczego, które plądrowały okolice w 1657 r. Proces powolnej odbudowy gospodarki wiejskiej przerwany został nagle napadem tatarskim na przełomie września i października 1672 r. W 1674 r. w Starej Wsi pozostało jedynie 12 opodatkowanych domostw chłopskich. Około 1785 r. we wsi zamieszkiwało 1443 osób, z których 1420 było katolikami, a 23 żydami. W 1726 r. biskup Aleksander Fredro utworzył przy istniejącej kaplicy prebendę, a następnie w 1728 r. ufundował wraz z prepozytem brzozowskim ks. Franciszkiem Goźlińskim kościół i klasztor pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny, w którym osadził OO. Paulinów. W 1784 r. na mocy dekretu cesarskiego rozwiązany został starowiejski konwent Paulinów, a w 1822 r. klasztor i kościół został oddany Jezuitom. W 1890 r. we wsi było 375 domostw, w których zamieszkiwało 2203 osób. Spośród nich 2174 było katolikami, 28 żydami, a 1 osoba była wyznania greckokatolickiego. Obszar należący wówczas do biskupów przemyskich wynosił 251 morgów roli, 21 mórg łąk i ogrodów, 12 mórg pastwisk oraz 531 mórg lasów. Do miejscowych włościan należało zaś 1695 mórg gruntów ornych, 261 mórg łąk, 216 mórg pastwisk i 93 mórg lasów. W 1905 r. do biskupów należało łącznie 109 ha i 82 ary gruntów ornych, a cały obszar gruntów wynosił 431 ha i 41 arów. W 1991 r. katolicka ludność Starej Wsi liczyła 2871 osób, a w 1997 r. liczba wiernych Kościoła rzymsko-katolickiego sięgnęła 3030 osób. Grabownica Starzeńska Do najstarszych osad gminy Brzozów należy Grabownica Starzeńska. Pierwotnie wioska była własnością królewską. Na podstawie aktu nadania księcia Władysława Opolczyka z dnia 14 października 1377 można wnioskować, że wieś Grabownica powstała przed 1377 r. W 1408 roku król Władysław Jagiełło ostatecznie uregulował kwestie własnościowe, nadając prawem lennym całą wieś Piotrowi z Grabownicy ze wszystkimi prawami, dochodami i przynależnościami pod warunkiem, że będzie on mieszkał na terenie ziemi sanockiej i opłacał podymne od każdego dworzyszcza. W późniejszym okresie wieś 27 stanowiła własność średniej szlachty. Od połowy XVIII w. wieś była własnością rodziny Starzeńskich i od nich przyjęła drugą część obecnej nazwy. Z dokumentów działu majątkowego z 1500 r. wiadomo, że w ówczesnej Grabownicy istniały trzy dwory. Dwa wzniesione w ostatnich latach XV wieku, a jeden drewnianywcześniej. W 1526 r. działała na terenie wsi karczma, młyn, a obszar gruntów ornych wynosił 8 łanów. W 1556 r. we wsi istniało 19 gospodarstw chłopskich, działała karczma oraz dwa młyny o jednym kole. W 1593 r. zbudowany został drewniany kościół pod wezwaniem św. Mikołaja oraz plebania. Podczas niszczącego napadu Tatarów budziackich w 1624 r. spalony został wspomniany kościół wraz z plebanią. Prace budowlane przy nowej świątyni trwały do 1632 r. kościół ten konsekrowany został dopiero w 1746 roku. Według danych do 1640 r. stan gospodarki nie uległ poprawie, bowiem uprawiano tylko 2 łany i 2 pręty ziemi ornej, działały dwa młyny, we wsi zamieszkiwało 8 rodzin zagrodniczych i 5 komorniczych. Około 1785 r. we wsi zamieszkiwało 475 osób z tego 462 katolików i13 żydów. W połowie XIX wieku w zespole dworskim w części wsi zwanej obecnie Wileńszczyzna znajdowało się sześć budynków murowanych, park, browar i cegielnia. W 1881 r. w Grabownicy funkcjonowała jednoklasowa szkoła ludowa, urząd pocztowy, a liczba mieszkańców liczyła 1030 osób. Większość majątku należała do Teofila Ostaszewskiego. Dobra te obejmowały grunty o powierzchni 543 mórg ziemi ornej, 94 mórg ogrodów i łąk, 55 mórg pastwisk oraz 553 mórg lasów. Do miejscowych włościan należało wtedy 717 mórg ziemi ornej, 135 mórg łąk i ogrodów, 110 mórg pastwisk i 22 mórg lasów. W 1890 r. w Grabownicy czynne były 3 karczmy, gorzelnia, browar, młyn i cegielnia. W 1911 r. katolicka ludność wsi liczyła 1248 osób. W 1991 populacja wsi wzrosła do 2850 osób. W 1997 r. ludność katolicka liczyła 3031 osób oraz dwie rodziny innego wyznania. Górki Do najstarszych osad gminy zaliczyć należy również wieś Górki. Pierwotnie wioska należała do domeny królewskiej. W latach rządów księcia Władysława Opolczyka na Rusi (1372-1378) Górki zostały nadane prawem lennym Benkowi z Kuchar. Wnioskować stąd można, że osada istniała już w latach 60-tych XIV wieku, należąc do dóbr królewskich. W 1515 r. we wsi uprawiano 16 łanów ziemi ornej i czynne były takie obiekty, jak młyn i karczma. W 1552 r. we wsi pracowało 25 rodzin chłopskich i jak dawniej zyski przynosił młyn i karczma. Do 1589 r. powierzchnia gruntów ornych w Górkach i Woli Góreckiej spadła do 11 3/8 łanów. W tym czasie w Górkach funkcjonował młyn o jednym kole, a w we wsi wraz z Wolą Górecką mieszkało 7 rodzin zagrodników, 5 komorników oraz szewc. Po najeździe tatarskim w 1624 roku zmniejszyła się powierzchnia uprawianej ziemi i liczba ludności obu wsi zmniejszyła się do stanu z przed 1589 roku. Około 1785 r. Górki zamieszkiwało 387 osób, z tego 385 katolików i 2 żydów. Wioska należała do parafii rzymsko-katolickiej w Humniskach. W 1881 r. Górki liczyły już 728 mieszkańców, a majątek Władysława Niedźwiedzkiego obejmował powierzchnię 415 mórg pól ornych, 69 mórg ogrodów i łąk, 63 mórg pastwisk i 363 mórg lasów. W 1890 r. we wsi działała karczma, a folwark obejmował powierzchnię 338 mórg i 17 sążni. Do 1911 r. ludność Górek zwiększyła się do 972 osób. W 1991 r. we wsi zamieszkiwało 1587 osób, a w 1997 r. tylko 1369 osób. 28 Przysietnica Pod koniec XIV w. osadnictwo wiejskie na terenie należącym do biskupów przemyskich obejmowało nie tylko dolinę Stobnicy, ale zaczęło postępować w doliny innych, mniejszych potoków wpadających do Stobnicy. Brak jest dokładnych przekazów o dacie powstania wsi. Obecny stan wiedzy pozwala stwierdzić, że wieś powstała w latach między 1392 a 1413. W 1413 r. wieś została darowana dożywotnie przez biskupa Macieja rycerzowi Zyndramowi z Maszkowic. W zamian za to zobowiązany on był do obrony dóbr biskupich przed Tatarami i grupami beskidników. Przez następne stulecia Przysietnica pozostawała własnością biskupów i taki stan zachował się aż do 1949 roku. W 1515 r. uprawiano we wsi 16 łanów pól ornych i dochody przynosiły młyn oraz karczma. W 1589 r. areał ziemi ornej zwiększył się do 27 łanów. W tym czasie we wsi pracowało 4 rodziny zagrodnicze i 2 komornicze. W 1624 r. w czasie napadu wieś została zniszczona podobnie jak większość okolicznych osad. Po napadzie tatarskim w jesieni 1672 r., którego ofiarą padła też Przysietnica we wsi pozostało zaledwie 6 domostw podlegających opodatkowaniu. W 1676 r. w rejestrze pogłównym notuje się tylko 36 osób mieszkających na terenie wsi. Pierwsza wzmianka o miejscowym kościele pod wezwaniem św. Marcina pochodzi dopiero z 1506 r. Około 1785 r. ludność wsi liczyła 1159 osób wśród , których 1140 było katolikami, a 19 Żydami. W połowie XIX wieku w południowo-wschodniej części wsi o nazwie Baniska znajdował się zespół dworski, w którego skład wchodziło 9 budynków drewnianych i dwa stawy. W 1888 we wsi funkcjonowała szkoła i kasa pożyczkowa. W tym czasie liczba mieszkańców Przysietnicy wynosiła 1810 osób, które zamieszkiwały 353 domostwa i funkcjonowały dwie karczmy. W 1905 r. areał gruntów ornych wynosił we wsi 41 ha i 76 arów. W 1991 r. we wsi zamieszkiwało 3649 osób, a w 1997 r. już 3725 osób. Humniska Pierwsza wzmianka o Humniskach pochodzi z 1404 roku i zawarta jest w akcie opisania granic wsi Grabownica. Przypuszczać można, że osada powstała w ostatniej ćwierci XIV wieku. Najpierw od samego początku istnienia wsi rządziła się ona prawem niemieckim, co potwierdzone zostało w 1409 r. Od 1459 do XVI wieku wieś Humniska była w posiadaniu rodu Humnickich. W 1515 r. we wsi uprawiano 24 łanów ziemi ornej i dochody przynosił młyn walnik oraz karczma z browarem. W 1552 r. we wsi mieszkało 39 rodzin kmiecych. W 1589 r. pracowało tu 9 rodzin zagrodniczych i 11 komorniczych. Po najeździe tatarskim w 1672 r. we wsi w 1676 r. zamieszkiwało 17 rodzin chłopskich oraz rodzina dziedzica wsi Stefana Łaszowskiego i szlachcica Jakuba Dembowskiego. Około 1785 r. ludność Humnisk liczyła 900 osób, z których 872 osoby były wiernymi Kościoła katolickiego, a 28 to Żydzi. W tym czasie parafia w Humniskach pod wezwaniem św. Stanisława obejmowała wieś Górki i przysiółek Wola Górecka. W 1882 r. ludność wsi liczyła 1378 osób. W tym czasie działała tu jednoklasowa szkoła ludowa i kasa pożyczkowa. Właścicielką majątku liczącego 444 mórg roli, 129 mórg łąk i ogrodów, 37 mórg pastwisk i 425 mórg lasów była Lucyna Cybulska. Do chłopów należało 1078 mórg ziemi ornej, 172 mórg łąk i ogrodów, 154 mórg pastwisk i 61 mórg lasów. W 1911 r. ludność wyznająca z katolicyzm liczyła 2075 mieszkańców. W 1930 r. założono we wsi dom zakonny sióstr Służebniczek ze Starej Wsi. W 1989 r. we wsi Humniska erygowano nową parafię pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, którą wydzielono z parafii św. Stanisława. 29 W 1991 r. we wsi zamieszkiwało 3200 osób, a w 1997 r do nowej parafii należało 1700 osób, a do parafii św. Stanisława należało 2498 wiernych. Turze Pole Wieś Turze Pole obok wsi Zmiennicy jest najmłodszą jednostką osadniczą na terenie gminy Brzozów. Obie wsie należały i należą do najmniejszych osad gminy. Pierwsza wzmianka o powstaniu wsi pochodzi z 1420 roku. Wieś powstała na prawie niemieckim. Od początku swego istnienia wieś stanowiła własność rycerską (szlachecką). Zachowane dane o życiu społeczno-gospodarczym wsi w pierwszych latach jej istnienia są skąpe. W 1515 r. powierzchnia roli, z której płacono podatek wynosiła 1 i ¼ łana, zaś 10 łanów ziemi ornej leżało odłogiem. W 1589 r. uprawiano 1 ½ łana gruntów ornych. W tym samym czasie pracował tu młyn o jednym kole, a ludność chłopską tworzyły 5 rodzin zagrodników i 6 komorników. Około 1785 r. w Turzym Polu zamieszkiwało 229 osób, z których 220 było katolikami, a 9 było Żydami. Ludność katolicka należała do parafii w Jasionowie. W połowie XIX wieku w centralnej części wsi znajdował się zespół dworski z murowanym budynkiem dworu i 10 budynkami drewnianymi, ogrodem i stawem. W 1890 r. we wsi działały dwie karczmy i był folwark. W 1895 r. wieś zamieszkiwało 627 osób, które zajmowały 106 domostw. W 1911 r. ludność Turzego Pola liczyła 657 osób, które w większości należała do parafii w Jasionowie. Dopiero w 1988 r. we wsi utworzono parafię rzymsko-katolicką wydzieloną z parafii w Jasionowie, pod wezwaniem Miłosierdzia Bożego. W 1991 r. wzniesiono we wsi murowany kościół. W tym czasie ludność wsi liczyła 950 osób, a w 1997 r. we wsi mieszkało 980 katolików. Zmiennica Wieś Zmiennica utworzona została w XV wieku na prawie niemieckim na tzw. surowym korzeniu i ze wszystkich stron otoczona była obszarami zalesionymi. W 1515 r. miejscowi chłopi uprawiali 4 łany ziemi ornej, pracował młyn. Do 1589 r. areał gruntów ornych zmniejszył się do 1 ½ łana, była karczma i młyn o jednym kole. We wsi zamieszkiwało dwie rodziny zagrodnicze i jedna komornicza. Około 1785 r w Zmiennicy zamieszkiwało 318 osób, z których 310 było katolikami, należącymi do parafii w Jasionowie oraz 8 Żydów. W pierwszej połowie XIX wieku obok dworu powstał park i staw. W zespole dworskim znajdował się także trzykondygnacyjny murowany spichlerz oraz budynek folwarczny. Był też folwark i dwie karczmy. W 1895 r w Zmiennicy mieszkało 627 osób, które zajmowały 106 domostw. Folwark obejmował 833 mórg , a do włościan należało 468 morgi. W 1911 r. wieś zamieszkiwało 1055 osób. W 1991 r. Zmiennica liczyła 1105 mieszkańców, a w 1997 r. było tu 1150 wiernych Kościoła katolickiego. Po przeniesieniu w 1981r. drewnianego kościoła z Jasionowa, w 1982 r. utworzono parafię pod wezwaniem Trójcy Przenajświętszej. 30 IV. SYTUACJA DEMOGRAFICZNA 1. Sytuacja demograficzna. Obszar gminy według stanu na dzień 31.12. 1999 roku zajmuje powierzchnię 103 km2 i w 6983 gospodarstwach domowych zamieszkiwało 26291 osób. z tego w mieście Brzozowie w 2236 gospodarstwach domowych 7922. W przeliczeniu na 1 km2 przypada 128,9 osoby, przy średniej dla powiatu brzozowskiego 121,8 osoby. Ludność gminy stanowi 39,6% ludności powiatu. Największą miejscowością w gminie jest oczywiście miasto Brzozów, w którym zamieszkiwało 7922 osoby tj. 30,1%, natomiast w terenach wiejskich największą miejscowością są Humniska, w której zamieszkuje prawie 4500 osób tj. 17,0 %, a najmniejszą jest miejscowość Turze Pole, w której zamieszkuje około 990 osób tj. 3,7% ogółu mieszkańców gminy (tab. 4.1). Przeciętne gospodarstwo domowe liczy 3,76 osoby, przy czym w Humniskach i Przysietnicy (4,0 osoby) rodziny są najliczniejsze, a w mieście Brzozowie (3,59 osoby) oraz Grabownicy (3,64 osoby) i Starej Wsi 3,67 osoby) najmniej liczne. W mieście na 100 mężczyzn przypada 104,5 kobiety, w porównaniu do 1997 r. stosunek ten zmniejszył się o 2 kobiety. Natomiast w terenach wiejskich stosunek ten jest nieco mniejszy i wykazuje tendencję rosnącą. Tab. 4.1 Powierzchnia i ludność w gm. Brzozów w 1997-99 r Rok Miasto Brzozów 1997 1998 1999 Tereny wiejskie 1997 1998 1999 Miasto i Gmina 1997 1998 1999 Powiat 1999 Ludność mężczyźni kobiety Powierzchnia km2 ogółem 11 11 11 7888 7862 7922 3820 3836 3873 4068 4026 4049 657,2 687,0 720,2 106,5 105,0 104,5 92 92 92 17985 18046 18166 8865 8890 8932 9120 9156 9234 195,5 197,0 197,5 102,9 103,0 103,4 103 103 103 540 25873 25904 26088 65793 12685 12726 12805 32533 13188 13182 13283 33260 128,0 128,0 128,9 121,8 104,0 103,6 103,7 102,2 Na 1 km2 Kobiet na 100mężczyzn Źródło : Urząd Statystyczny Rzeszów Oddział w Krośnie, przeliczenia własne Zmiany liczby ludności powodowane są w wyższym stopniu ruchem naturalnym niż zmianami migracyjnymi ludności tj. wyższym przyrostem naturalnym niż saldem migracji. Przy czym odnotować należy rosnącą liczbę małżeństw i zgonów przy zmiennej tendencji urodzeń w mieście oraz wzrastającą liczbę małżeństw i malejącą liczbę urodzeń i zgonów w terenach wiejskich gminy (tab. 4.2). W migracji ludności w latach 1997-98 r obserwuje się wyższy odpływ ludności w porównaniu do napływu. W przeliczeniu na 1000 ludności saldo migracji w mieście było nieco mniejsze w porównaniu do terenów wiejskich i wahało się od –1,3 do –2,6, natomiast na terenach wiejskich wahało się od – 2,9 do –3,2. W1999 roku ruchy migracyjne ludności w mieście były ponad trzykrotnie większe, a na terenach wiejskich znacznie mniejsze w porównaniu do poprzednich lat. Stąd saldo migracji było dodatnie i wahało się odpowiednio od 1,6 do 0,5 (tab. 4.3). 31 Tab. 4.2 Ruch naturalny ludności w latach 1997-99 W liczbach bezwzględnych Na 1000 ludności małżeństwa Urodzenia zgony Przyrost małżeństwa Urodzenia zgony żywe naturalny żywe Miasto Brzozów 1997 55 78 67 11 6,9 9,8 8,4 1998 43 88 63 25 5,4 11,1 7,9 1999 60 76 73 3 7,6 9,6 9,2 Tereny wiejskie 1997 96 265 157 108 5,3 14,6 8,7 1998 104 265 151 114 5,7 14,6 8,3 1999 124 240 147 93 6,8 13,1 8,1 Miasto i Gmina 1997 151 343 224 119 5,8 13,3 8,7 1998 147 353 214 129 5,7 13,6 8,3 1999 184 316 220 96 7,0 12,1 8,4 Powiat 1999 420 827 648 179 6,3 12,4 9,7 Rok Przyrost naturalny 1,4 3,1 0,4 6,0 6,3 5,1 4,6 5,0 3,7 2,7 Tab. 4.3 Migracje ludności w latach 1997-99 Rok Miasto Brzozów 1997 1998 1999 Tereny wiejskie 1997 1998 1999 1997 1998 1999 Powiat 1999 Napływ Odpływ (zameldowani na pobyt stały) (wymeldowani z pobytu stałego) ogółem 111 85 328 119 106 315 -11 -21 13 -1,4 -2,6 1,6 -52 -59 10 -2,9 -3,2 0,5 -60 -80 23 -80 -2,3 -3,1 0,9 -2,0 182 167 122 293 252 450 669 234 226 112 Miasto i Gmina 353 332 427 747 Saldo migracji Na 1000 ludności W stosunku do 31. 12. 1990 r. w 1999 roku w gminie wystąpił wzrost liczby mieszkańców o 1316 osób co stanowi 5,3%, przy czym we wszystkich miejscowościach odnotowano wzrost liczby mieszkańców od 49 osób tj. 5,2% w Turzym Polu do 224 osób tj.5,3% w Humniskach i 402 osoby tj. 5,3% w mieście Brzozowie. (tab.4.4). Tab. 4.4 Liczba i wskaźnik zmian ludności w mieście i gminie Brzozów wg miejscowości i płci w latach 1990-1999 Miejscowość Brzozów Grabownica Górki Humniska Przysietnica Stara Wieś Turze Pole Zmiennica Razem Stan na 31.12. 1990 ogółem mężczyzn kobiet 7624 3669 3955 2919 1422 1497 1464 768 696 4250 2089 2161 3643 1859 1784 2999 1445 1554 938 445 493 1138 549 589 24975 12246 12729 Stan na 3.12.1999 ogółem mężczyzn kobiet 8026 3863 4163 3073 1497 1576 1541 808 733 4474 2199 2275 3835 1957 1878 3157 1521 1636 987 468 519 11398 578 620 26291 12891 13400 32 Wskaźnik zmian 1999/90 ogółem mężczyzn kobiet 402 194 208 159 75 84 77 40 37 224 110 114 192 98 94 158 76 82 49 23 26 60 29 31 1316 645 671 W strukturze wiekowej mieszkańców gminy dominują osoby w wieku produkcyjnym około 55,6%, osoby w wieku przedprodukcyjnym tj. do 18 lat stanowią 31% a w wieku poprodukcyjnym stanowią 13,4% ogółu ludności, przy czym nie obserwuje się istotnych zmian w czasie. W mieście w porównaniu do terenów wiejskich więcej jest ludności w wieku produkcyjnym a mniej w wieku przed i poprodukcyjnym. Najkorzystniejsza struktura wieku występuje w Przysietnicy, gdzie najwięcej jest ludności w wieku przedprodukcyjnym i najmniej w wieku poprodukcyjnym. Również korzystne proporcje między poszczególnymi grupami ludności występują w Starej Wsi i Górkach (tab. 4.5). Tab. 4.5 Struktura ludności w mieście i gminie Brzozów wg miejscowości i wieku w latach 1990-1999 Miejscowość Brzozów Grabownica Górki Humniska Przysietnica Stara Wieś Turze Pole Zmiennica Razem Stan na 31.12. 1990 Wskaźnik zmian 1999/90 Stan na 3.12.1999 A B C A B C A B C 2193 885 455 1359 1255 920 305 371 7743 4478 1596 813 2264 1958 1741 484 592 13926 953 438 196 627 430 338 149 175 3306 2309 932 479 1431 1321 969 321 391 8153 4714 1680 858 2384 2006 1833 510 623 14608 1003 461 204 659 508 355 156 184 3530 116 47 24 72 66 49 16 20 236 84 45 120 48 92 26 31 682 50 23 8 32 78 17 7 9 224 410 A-wiek przedprodukcyjny, B- wiek produkcyjny, C- poprodukcyjny Jednak szczegółowa analiza ludności według roku urodzenia wskazuje na dużą zmienność. Wyraźnie zmniejsza się liczba dzieci w wieku od 0 do 4 lat, przy stagnacji w grupie 5-6 lat i wzroście liczby młodzieży w wieku 7-14 oraz 15-19 lat. Natomiast liczebność poszczególnych roczników w grupach wiekowych 20-59 lat wyraźnie zmniejsza. I tak jeżeli w wieku 16-19 lat średnia liczebność danego rocznika liczy około 470-509 osób to w wieku 20-29 lat 434 osób, w wieku 30-39 lat 353 osoby, a w wieku 50-59 lat tylko 225 osób. Zmniejsza się również liczba ludności w wieku 50-64 lat i powyżej 65 lat. Przy czym w poszczególnych miejscowościach występują zmienne tendencje, szczególnie w wieku najmłodszym (tab.4.6). Przy czym podkreślić należy, że od 1995 roku we wszystkich miejscowościach zmniejsza się liczba dzieci. Na przykład w mieście Brzozowie w latach 1995-99 urodziło się 74-93 dzieci, a w latach 1990-1992 urodziło się 112-126 dzieci. tj. o 33-38 dzieci więcej. W Grabownicy, Humniskach i Starej Wsi tendencje są podobne. Natomiast w Przysietnicy nie obserwuje się wyraźnego zmniejszenia urodzeń w ostatnich kilku latach. W wyniku zmniejszenia się przyrostu naturalnego zmniejsza się liczba dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym. A zatem w najbliższych kilku latach zmniejszać się będzie liczba dzieci podejmujących naukę w szkole podstawowej. Będzie to miało wpływ na liczbę uruchomianych oddziałów klas. Jest to szczególnie ważne ze względu na przeprowadzaną reformę oświaty. W najbliższych 5 latach na emeryturę odchodzić będzie średnio rocznie około 225 osób, natomiast w najbliższych 10 latach liczba ta wzrośnie do 370 osób, a po 20 latach odchodzić będzie 450-470 osób. Natomiast w wyniku wyżu demograficznego utrzymywał się będzie co roku równomierny dopływ ludzi do pracy, kształtujący się na poziomie około 480 –500 osób. Wymagać to będzie organizowania nowych miejsc pracy, bowiem w porównaniu do liczby osób nabywających prawa do emerytury występować będzie nadmiar rąk do pracy. 33 Tab. 4.6 Ludność według płci, wieku na dzień 31.12. 1999 r. Brzozów M K 1999 44 30 1998 46 46 1997 34 39 1996 45 41 1995 50 43 1994 51 55 1993 49 42 1992 58 54 1991 72 54 1990 61 63 1989 78 64 1988 70 64 1987 76 47 1986 73 74 1985 71 69 1984 81 80 1983 82 87 1982 87 82 1981 74 80 1980 69 59 20- 29 693 689 30-39 472 517 40-49 637 707 50-59 383 424 60-64 118 168 65-69 121 170 70-74 88 121 75-79 40 97 80 i więcej 42 102 Ogółem 3865 4168 M-mężczyźni, K- kobiety Rok urodzeniawiek Grabownica M K 18 23 25 17 21 14 19 23 17 25 14 24 17 18 30 18 22 19 25 23 27 34 26 40 16 33 36 32 28 28 31 32 27 26 28 26 27 23 32 34 251 245 210 179 243 219 111 133 59 69 51 67 43 67 27 48 16 37 1497 1576 Górki M K 11 11 8 8 12 5 10 11 13 9 7 17 11 16 18 6 11 10 19 8 13 17 15 14 13 17 16 14 14 22 16 15 14 10 16 11 15 6 9 16 132 121 127 118 109 84 66 71 29 28 26 47 31 48 11 32 16 24 808 733 Humniska M K 22 30 27 25 28 30 22 39 22 27 32 29 37 39 42 31 43 34 50 34 47 47 49 43 43 40 44 37 52 37 44 34 34 54 47 41 46 51 42 49 353 351 307 294 334 298 159 166 54 92 82 94 76 108 32 71 30 51 2199 2275 Przysietnica M K 30 30 32 40 44 26 26 24 26 37 36 43 32 28 32 46 36 38 30 43 45 33 39 31 43 29 38 39 38 33 31 37 40 30 38 34 26 39 42 26 342 301 317 263 237 187 117 141 77 76 70 94 48 61 28 37 18 32 1957 1878 34 Stara Wieś M K 15 14 24 20 28 23 21 20 31 19 24 16 24 27 30 22 30 33 24 24 26 23 31 16 28 34 38 23 27 24 31 30 27 30 36 29 26 23 30 30 269 272 213 230 180 214 136 155 63 66 48 65 29 59 15 46 18 49 1521 1636 Turze Pole M K 8 6 4 7 8 8 5 7 3 4 7 12 6 12 10 8 10 6 8 6 11 9 12 7 11 6 8 12 8 8 8 13 8 11 9 9 6 20 7 5 70 76 66 55 70 68 40 37 20 22 12 17 15 33 9 22 9 13 468 519 Zmiennica M K 4 12 12 7 5 5 14 15 9 9 10 9 12 15 14 14 16 5 7 13 7 9 16 4 12 13 9 14 7 16 12 8 10 19 8 10 12 8 9 11 74 106 89 70 75 61 52 61 30 32 25 25 14 16 10 28 3 15 578 620 Razem Ogółem M K 152 156 308 178 170 348 180 150 330 162 180 342 171 173 344 181 205 386 188 197 385 234 199 433 240 199 439 224 214 438 254 236 490 258 219 477 242 219 461 262 245 507 245 237 482 254 249 503 242 267 509 269 242 511 232 250 482 240 230 470 2184 2161 4345 1801 1726 3527 1885 1838 3723 1064 1188 2252 450 553 1003 435 579 1014 344 513 857 172 381 553 152 323 475 12891 13400 26291 36
