od normy do patologii społecznej. diagnoza egotystycznych
advertisement
Anna Chańko Emilia Wołyniec OD NORMY DO PATOLOGII SPOŁECZNEJ. DIAGNOZA EGOTYSTYCZNYCH ZNIEKSZTAŁCEŃ POZNAWCZYCH WŚRÓD MŁODZIEŻY OBJĘTEJ ODDZIAŁY WANIAMI RESOCJALIZACYJNYMI Wprowadzenie W artykule przedstawione są wyniki badań, których celem jest uzyskanie odpowiedzi na pytanie, jaki poziom egotystycznych zniekształceń poznawczych reprezentują uczestnicy badania (norma, patologia czy pogranicze normy i patologii). Poświęcenie uwagi charakterystyce błędów myślowych, przejawianych przez osoby badane, pozwoli ustalić rodzaje reprezentowanych zniekształceń, co w konsekwencji może ułatwić określenie indywidualnego stylu poznawczego każdego z respondentów. Dzięki tej wiedzy, osoby odpowiedzialne za wdrażanie oddziaływań resocjalizacyjnych wobec swoich podopiecznych będą mogły zaprojektować spersonalizowane czynności przeciwdziałające pogłębianiu procesu demoralizacji. Do omówienia otrzymanych wyników badań wykorzystane zostały pewne ramy interpretacyjne. Niezbędne okazało się omówienie stadiów rozwoju moralnego jednostki według Lawrence’a Kohlberga oraz charakterystyka takich pojęć, jak norma i patologia lub dewiacja. Wskazane pojęcia są powiązane z użytym podczas badań narzędziem badawczym, w którym wyniki analiz grupuje się na poszczególnych poziomach (norma, patologia czy pogranicze normy i patologii). Kwestia właściwej diagnozy poziomu stylu poznawczego osoby badanej oraz ewaluacji podejmowanych wobec niej specjalistycznych oddziaływań powinna stanowić priorytet. Kwestionariusz „HIT – Jak myślę” jest niezwykle wystandaryzowany, prosty w użyciu i przede wszystkim pomocny podczas projektowania Indywidualnego programu Rescojalizacyjnego podopiecznego. Nie jest on niestety powszechnie wykorzystywany, a według nas powinien być, ponieważ może znacząco wpłynąć na efekty pracy resocjalizacyjnej. Niniejszy artykuł stanowić będzie próbę opisu danych zebranych za pomocą tego właśnie narzędzia i wskazania na jego możliwości, w kontekście diagnozy i planowania oddziaływań wychowawczych. 108 Anna Chańko, Emilia Wołyniec Między normą a patologią społeczną W naukach społecznych pojęcia normy i patologii są wieloznaczne, bowiem ich definicje zależą od środowiska, kultury i szeregu innych czynników, dzięki którym ludzie potrafią dostrzec, co w ich kręgach społecznych jest zachowaniem poprawnym, a co nie. Stosowanie pojęcia normy ma przede wszystkim za zadanie pomagać w różnicowaniu między tym, co prawidłowe, zgodne z oczekiwaniami społecznymi i standardami społeczno-kulturowymi, a tym, co nieprawidłowe – patologiczne. Umożliwia również wyodrębnianie takich jednostek ze społeczeństwa, które nie są zaliczane do grupy osób właściwie funkcjonujących. To społeczeństwo ustala pewne wzorce zachowań, działań, którym jednostka powinna się podporządkować i które powinna zrozumieć po to, by w spokoju egzystować w otaczającej rzeczywistości społecznej. Normalne jest to, co występuje z oczekiwaną częstością, to co przeciętne, powszechne w danym środowisku. Zachowaniem normalnym, związanym z przystosowaniem się człowieka, nazywamy więc taki rodzaj zachowania, który jest najczęstszy u większości ludzi, w zbliżonym wieku, z danego środowiska. Jednakże musimy mieć na uwadze, że środowiska są rożne, stąd też mamy do czynienia z różnymi wzorcami norm, co powoduje, że takie uproszczone pojęcie normy może zostać uznane za niehumanistyczne, bowiem tyczy się zarówno ludzi, zwierząt, jak i rzeczy martwych i nie uwzględnia podmiotowości człowieka, jego autonomii i indywidualności. Co więcej, należy podkreślić fakt, iż ustanowiona norma ma służyć rozwojowi społecznemu, a więc normalne zachowanie to takie, które nie będzie działać destrukcyjnie na człowieka i społeczność oraz będzie mu umożliwiać prawidłowe funkcjonowanie. Normy różnią się też w zależności od grupy, do której się odnoszą – inne przysługują dorosłym, a inne dzieciom, a także od obszaru oddziaływań – wyróżniamy normy prawne, moralne, religijne, obyczajowe i zwyczajowe. Zakres normy zmienia się także historycznie, pod wpływem czynników społeczno-kulturowych. Pomimo zmian postrzegania zachowań normalnych, kryterium normy zawsze dobierane jest pod kątem zachowań zgodnych z prawidłowym rozwojem człowieka. Pojęcie normy wiąże się ściśle z pojęciem prawidłowego przystosowania się jednostki do społeczeństwa i jego wymagań. Lesław Pytka1 wyodrębnił podstawowe kryteria przystosowania (choć zapewne można wyodrębnić jeszcze wiele innych), najczęściej pojawiające się w literaturze: • biologiczne/ekologiczne – dążenie do zachowania własnej egzystencji, przetrwania w środowisku naturalnym czy społeczno-kulturowym, • medyczno-psychiatryczne – stan doskonałego zdrowia psychicznego i fizycznego, zdrowa struktura osobowości i niezaburzone funkcje, 1 L. Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Wyd. APS, Warszawa 2008. Od normy do patologii społecznej. Diagnoza egotystycznych zniekształceń… 109 • psychologiczne – optymalne sposoby redukcji napięć wewnętrznych, utrzymanie homeostazy psychicznej (subiektywne poczucie dobrego przystosowania, zadowolenia, szczęścia itp.), • interakcyjne – adekwatne reagowanie na bodźce pochodzące z otoczenia fizycznego i społecznego, umiejętność przeciwstawiania się presji niekorzystnych czynników biopsychicznych, środowiskowych i sytuacyjnych, • społeczne – zgodność postępowania (i motywacji) z powszechnie akceptowanymi wzorcami i normami, • pedagogiczne – dążenie do samourzeczywistnienia, autonomii, samowychowania i rozwoju. Na proces przystosowania składają się zachowania o charakterze akomodacyjnym i asymilacyjnym, to rodzaj dialogu organizmu z jego fizycznym i społeczno-kulturowym otoczeniem. W toku socjalizacji i poszukiwania własnej tożsamości dzieci i młodzież oscylują pomiędzy akomodacją (koniecznością dostosowania się do istniejącego porządku i ładu) a asymilacją (upodobnienie się do otoczenia, ale jednocześnie wyrażanie własnej tożsamości poprzez bunt, podporządkowanie sobie innych, ekspansję siebie). Im bardziej rosną tendencje akomodatywne, tym bardziej maleją asymilatywne i na odwrót. Wyodrębnienie i ustanowienie norm społecznych pozwala orzekać o zjawiskach antagonistycznych, pociągających za sobą zaistnienie określonej reakcji społecznej, prowadzącej do zakwalifikowania danego zjawiska jako zagrażającego, łamiącego porządek społeczny, będącego przejawem patologii. Termin „patologia” (z grec. pathos – cierpienie, logos – nauka) wywodzi się z nauk medycznych i jest przeciwstawny pojęciu „zdrowie”, wskazując tym samym na dysfunkcję w organizmie człowieka, spowodowaną wadliwie funkcjonującym, chorym organem, będącym przyczyną zaburzeń. W naukach społecznych pojęcia „patologia” zaczęto używać dopiero pod koniec XIX wieku. Odnosił się on wówczas w głównej mierze do takich zachowań jednostki, które niszczą poczucie stabilizacji społecznej, solidarności rodzinnej i sąsiedzkiej. Stąd też, patologia społeczna była utożsamiana z pewną gamą schorzeń społecznych. Od końca XIX wieku powstało wiele definicji patologii społecznej – nauki, o takich formach ludzkiej aktywności, które postrzegane są, jako zaburzenie ładu społecznego i nieakceptowane przez audytorium społeczne. Przez patologię społeczną możemy rozumieć „rodzaj zachowania, ten typ instytucji, funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego, który pozostaje w zasadniczej, nie dającej się pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danym społeczeństwie są akceptowane”2. Jan Malec3 twierdzi, że podstawą definicji powinien być fakt wywołania szkody przez dane zachowanie. Zalicza do tych szkód: śmierć ludzi, osłabienie ich odporności fizycznej i psychicznej, internalizację wadliwych norm moralnych, straty w mieniu itp. 2 3 A. Podgórecki, Zagadnienia patologii społecznej, Wyd. PWN, Warszawa 1976. J. Malec, Patologia społeczna jako zjawisko. Projekt definicji, „Państwo i Prawo” 1986, nr 4, s. 59. 110 Anna Chańko, Emilia Wołyniec Z kolei Jan Jasiński4, za zjawiska patologiczne uznaje takie zachowania, które są szkodliwe dla jego sprawcy, dla otoczenia lub dla społeczeństwa i są masowe. Wyróżnia więc patologie indywidualne i społeczne. Według Jerzego Kwaśniewskiego5, patologie są bytem zobiektywizowanym – efektem reakcji społecznej. Autor mianem patologii określa rozmaite formy społecznego zła czy też społecznych dolegliwości. Złem jest każdy składnik czy cecha życia zbiorowego, czyli różne kategorie zachowań, jednostek, grup i zbiorowości, cechy osobnicze ludzi, postawy, stan zdrowia, poziom rozwoju intelektualnego, sposób bycia, ubierania się, pewne cechy stosunków między ludźmi i grupami społecznymi, cechy organizacji życia zbiorowego, więzi społecznej, sposoby zarządzania, sposoby rozwiązywania napięć i konfliktów, cechy działania sformalizowanych instytucji, urzędów, organizacji czy systemów politycznych, społecznych itp. Przyjmując takie kryterium możemy uznać, że do obszaru patologii społecznej powinny być zaliczane te wszystkie rodzaje zachowań, które pozostają w sprzeczności z systemem wzorów społecznych preferowanych bądź akceptowanych w danej społeczności. Zachowanie patologiczne narusza określone wzory społeczne i przez to stanowi w mniejszym lub większym stopniu zagrożenie dla interesów społecznych, w tym interesów jednostki. Do zachowań takich zalicza się nie tylko zachowania szczególnie niebezpieczne, czyli przestępstwa zagrożone sankcjami karnymi, ale także czyny o mniejszym stopniu społecznego niebezpieczeństwa, wobec których sankcja społeczna może się wyrażać, na przykład w różnych formach dezaprobaty (prostytucja, pasożytniczy tryb życia itp.). Warto wskazać również fakt, iż bardzo często używa się pojęcia patologia na równi, zamiennie, z pojęciem dewiacja (z łac. devio – schodzę z drogi). Istotnym krokiem w pojmowaniu zachowań dewiacyjnych, było wprowadzenie przez Edwina M. Lemerta6 podziału dewiacji, będącej produktem interakcji społecznej, na pierwotną i wtórną. Dewiacja pierwotna związana jest z działaniem mechanizmów, w wyniku których jednostka decyduje się na popełnienie przestępstwa. Nie ma ona znaczenia dla zdrowia psychicznego jednostki, dopóki nie prowadzi do reorganizacji jej osobowości, zmiany samooceny, pełnionych przez nią ról. Na tym poziomie społeczność decyduje o tym, czy obarczy człowieka społecznym stygmatem, zignoruje czyn dewiacyjny bądź zastosuje niewielką karę. Dewiacja wtórna jest procesem, który rozpoczyna się w momencie dostrzeżenia czynu dewiacyjnego przez widownię społeczną (w przypadku przestępstwa, proces ten ma miejsce w momencie wszczęcia oficjalnego postępowania wobec sprawcy i poddania go aktom deprecjacji). Następnie dochodzi do wymierzenia sprawcy sankcji społecznych, co z kolei może ogniskować w postaci kolejnych dewiacji 4 J. Jasiński, Elementy patologii społecznej w Polsce, [w:] T. Kaczmarek (red.), Problemy patologii społecznej, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1986. 5 J. Kwaśniewski, Zakres pojęcia i problematyki patologii społecznej, [w:] T. Szymanowski (red.), Patologia społeczna. Wybrane problemy, Wyd. WSPS, Warszawa 1991, s. 18-28. 6 E.M. Lemert, Social Pathology: A Systematic Approach to the Theory of Sociopathic Behaviour, McGraw-Hill Book Co, 1951. Od normy do patologii społecznej. Diagnoza egotystycznych zniekształceń… 111 pierwotnych, a one z kolei mogą nieść za sobą ostrzejsze kary. W następstwie, człowiek wchodzi w spiralę dewiacji, co jest często połączone z wrogością i urazą wobec osób wymierzających karę. W takiej sytuacji społeczeństwo odtrąca dewianta, ten zaś utrwala zachowania dewiacyjne i przyjmuje status społecznego dewianta, zachowując się zgodnie z wyznaczoną mu przez zbiorowość rolą. Dewiacja wtórna powodowana jest zatem, według Edwina M. Lemerta, reakcją ze strony społeczeństwa, polegającą na degradacji, antypatii, izolacji osoby przekraczającej normy. Ostatnim etapem opisywanego procesu, jest przyłączenie się dewianta do grupy ludzi podobnych do niego, a więc do grupy dewiacyjnej. Dewiacja i patologia są bardzo często przejawem ukrytych pragnień jednostek dobrze przystosowanych, na które nigdy by sobie nie pozwoliły7. Jednak w ocenie społecznej, uznawane są za szkodliwe i świadczą o nieprzystosowaniu człowieka do wymogów otoczenia i destrukcyjnych schematach postępowania, godzących w dobro społeczeństwa. Zarówno pojęcie normy, jak i patologii odgrywa znacząco rolę w interpretacji poziomu egotystycznych zniekształceń poznawczych, w typologii zaproponowanej przez Johna Gibbsa i Granvilla Pottera. Kwestionariusz „HIT – Jak Myślę” został zaprojektowany w oparciu o tę typologię. Dzięki niej jesteśmy w stanie stwierdzić, jaki poziom błędów myślowych reprezentuje jednostka oraz przeanalizować jej wyniki w podskalach. Rozwój moralny człowieka Człowiek jest istotą społeczną, przynależy do różnych grup społecznych i do społeczeństwa. W społeczeństwie realizuje swoje podstawowe potrzeby, ale też nabywa odpowiednie zasady postępowania, przyswaja i internalizuje normy, dzięki którym jego późniejsze zachowanie jest akceptowane społecznie, zgodne z tym, co powszechnie uznane za słuszne, prawidłowe, moralne. Moralność człowieka to zespół ocen i norm, wzorów postępowania i ideałów osobowych, mających regulować postępowanie jednostek oraz stosunki między jednostkami i grupami społecznymi. Z owym pojęciem wiąże się także aspekt wychowawczy, a mianowicie moralności uczymy się w trakcie naszego rozwoju (dyspozycje osobnicze, biologiczne), w procesie socjalizacji od jednostek, które są dla nas istotne – rodziców, opiekunów, autorytetów. Mamy wówczas do czynienia z procesem wychowania moralnego, czyli ogółem świadomych oddziaływań wychowawczych i działań własnych wychowanka, których celem jest ukształtowanie dyspozycji psychicznych warunkujących zachowanie moralne jednostki, jako członka zbiorowości ludzkiej. Wyuczenie się odpowiednich norm moralnych sprawia, że człowiek postępuje w odpowiedni sposób, będący wynikiem posiadanej wiedzy i ukształtowanych przekonań o potrzebie i słuszności postępowania moralnego. Postępowanie moralne napotyka różnorakie przeszkody, jak np. za7 I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 9. 112 Anna Chańko, Emilia Wołyniec grożenie osobiste, potrzeby osobiste. Powstaje wówczas konflikt moralny, dylemat związany z tym, jak postąpić w określonej sytuacji życiowej. Osoby, które posiadają bardzo mocno ukształtowane zasady i normy postępowania moralnego, nie mają problemu z wyborem drogi postępowania, z kolei jednostki, które nie mają ukształtowanej wiedzy moralnej i utrwalonych przekonań moralnych, ujawniają najczęściej postępowanie (zachowanie) amoralne. Podstawową teorię dotyczącą rozwoju moralnego człowieka skonstruował Lawrence Kohlberg8. Wyodrębnił on trzy poziomy, przez które przechodzi rozwijająca się jednostka: przedkonwencjonalny, konwencjonalny i postkonwencjonalny9. W obrębie każdego poziomu wchodzą dwa stadia. • Poziom przedkonwencjonalny, określany także jako przedmoralny (dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym wieku szkolnym; na tym etapie rozwojowym jednostka nie posiada wewnętrznych przekonań moralnych), składa się z dwóch następujących po sobie stadiów. Pierwsze z nich charakteryzuje się poszanowaniem zasad moralnych, wynikającym z ich obwarowania karą lub nagrodą. Posłuszeństwo jest równoznaczne z uniknięciem nieprzyjemności, a więc człowiek stara się za wszelką cenę unikać kary. Drugie stadium, zwane fazą naiwnego hedonizmu, oscyluje wokół zachowań konformistycznych jednostki, z którymi wiąże się zysk, a więc w tej fazie podstawową motywację przestrzegania reguł moralnych stanowi nie tylko obawa przed ukaraniem, ale również oczekiwanie, że zachowania zgodne z oczekiwaniami innych zostaną nagrodzone. Motywacja ta jest zewnętrza i występuje także poza okresem dziecięcym. Pierwotne motywy, którymi kieruje się jednostka (przestrzeganie reguł) nie zacierają się, są obecne dalej w jej schematach postępowania, aczkolwiek mogą być uzupełniane o inne, nowe motywy. • Poziom konwencjonalny, przypadający na 13-16 rok życia, jest ściśle związany z rozwojem społecznym człowieka i jego naturalną potrzebą dopasowania się do ról, które przyjmuje dorastająca jednostka. Odgrywanie ról jest możliwe wówczas, gdy człowiek podporządkuje się pewnym regułom. Rozwija się tutaj postawa konformistyczna, zwana „moralnością dobrego chłopczyka/dobrej dziewczynki”, który próbuje zachować wzorowe relacje z innymi i uzyskać ich uznanie. Pomimo nastawienia konformistycznego, pojawia się tu tendencja wyraźnie prospołeczna, to znaczy respekt dla innych osób – w pierwszej kolejności rodziców i osób bliskich, które człowiek darzy szacunkiem. Jest to pierwsze stadium poziomu konwencjonalnego, gdzie źródłem motywacji skłaniającej do przestrzegania zasad moralnych, w dalszym ciągu zewnętrznych i dopiero z wolna rozwijanych „wewnętrznie”, są osoby z otoczenia najbliższego 8 L. Kohlberg, R. Mayer, Rozwój jako cel wychowania, przeł. P. Kwieciński, A. Nalaskowski, [w:] Z. Kwieciński (red.), Alternatywy myślenia o/dla edukacji, Wyd. IBE, Warszawa 2000. 9 E. Nowak, K. Cern, Ethos w życiu publicznym, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. Od normy do patologii społecznej. Diagnoza egotystycznych zniekształceń… 113 emocjonalnie. Z kolei w drugim stadium, człowiek poszukuje wokół siebie autorytetów, a ich obecność sprawia, że narasta presja zachowywania się odpowiednio, tak by uniknąć krytyki z ich strony, a co za tym idzie – poczucia winy. W tym stadium zmieniają się czynniki motywujące do przestrzegania reguł moralnych, choć nie ma tu jeszcze miejsca na wewnętrzne powiązanie między zasadą a działaniem. Będzie ono możliwe dopiero w momencie, kiedy zasady moralne staną się czymś wewnętrznym. Jednakże sam fakt uznania innych osób za punkt odniesienia dla własnych wyborów i działań moralnych jest istotnym elementem moralnego uspołecznienia. Warto tu mieć na uwadze, że rozwój moralny nie dotyczy zmian w obrębie preferencji normatywnych, dokonujących się niejednokrotnie przez całe życie jednostki i zależnych od wielu okoliczności. Dotyczy on tylko odpowiedzi na pytanie: dlaczego i z jakiego powodu człowiek przestrzega zasad moralnych, jako takich? Dwa pierwsze poziomy wskazują, iż odpowiedź ta tkwi w motywach „zewnętrznych” wobec osoby, która darzy je respektem. W odróżnieniu do nich, kolejny poziom niesie istotne zmiany jakościowe. • Poziom postkonwencjonalny, to etap w rozwoju moralności człowieka, kiedy zasady i reguły moralne zostają uwewnętrznione i uznane za ważne ze względu na ich znaczenie społeczne. Jednostka uzyskująca tak wysoki poziom kompetencji moralnej, posiada również rozwinięte poczucie obowiązku, samozobowiązania. Zasady i prawa same w sobie są abstrakcyjne, co oznacza, że człowiek może być w pełni świadom ich społecznej niepodważalności, lecz jako podmiot działań i decyzji, musi się nauczyć stosowania tych reguł w sytuacjach życia codziennego. W dalszym etapie tego stadium, moralność jednostki zostaje wsparta na zasadach „jednostkowego sumienia”. Sumienie jest tutaj utożsamiane z trwałym zestawem ważnych i nienaruszalnych dla jednostki zasad, którymi kieruje się ona w sytuacjach moralnego wyboru, w działaniach, sądach i wartościowaniach, i czyni to zarówno jako indywiduum, jak i uczestnik życia zbiorowego. Tak rozumiane sumienie, pełni więc funkcję wewnętrznego obserwatora i sędziego. W świetle teorii Lawrence’a Kohlberga, rozwój jest reorganizacją struktur psychicznych wynikających ze wzajemnych oddziaływań organizmu i środowiska. Rozwój rozumowania moralnego jednostki w świetle teorii kohlbergowskiej jest ściśle powiązany z wartością sprawiedliwości. W przypadku młodzieży przejawiającej zachowania antyspołeczne, sprawiedliwość schodzi na plan dalszy i ma swój wyraz w silnych inklinacjach egocentrycznych, występujących wśród zdemoralizowanych jednostek. Rozwój moralny należy rozpatrywać także w kontekście rozwoju inteligencji oraz mający z tym procesem ścisły związek wpływ środowiska człowieka. Im niższy poziom inteligencji, tym niższa zdol- 114 Anna Chańko, Emilia Wołyniec ność jednostki do refleksji na temat swojego postępowania w kontekście tego, co moralne i sprawiedliwe. Wykorzystane do badań narzędzie koresponduje z kohlbergowskimi założeniami odnośnie określania stadium rozumowania moralnego, znajdującego swe odbicie w programach: ART Treningu Zastępowania Agresji czy EQUIP i dlatego jest ono omawiane w tej części pracy. Opis narzędzia badawczego Kwestionariusz HIT „How I Think” jest oparty na typologii egotystycznych zniekształceń poznawczych autorstwa Johna C. Gibbsa i Grannvilla B. Pottera. Mierzy on cztery kategorie egotystycznych zniekształceń poznawczych, zwanych inaczej „błędami myślowymi”. Egotystyczne zniekształcenia poznawcze dzielimy na pierwotne i wtórne oraz na samoponiżające. Egotystyczne zniekształcenia poznawcze pierwotne są przykładem postawy egocentrycznej, której efektem jest opóźnienie w rozwoju sądów moralnych i zdolności przyjmowania cudzej perspektywy. Egotystyczne zniekształcenia poznawcze wtórne są formą racjonalizacji przed popełnieniem wykroczenia lub po jego popełnieniu w celu uśmierzenia poczucia winy lub wyrzutów sumienia, a także ochroną pozytywnego obrazu własnego „Ja” przez jednostki zachowujące się antyspołecznie. Należą do nich Egocentryzm, Obwinianie Innych, Minimalizowanie/Umniejszanie Znaczenia oraz Fatalizm. Egocentryzm jest to egotystyczne zniekształcenie poznawcze o charakterze pierwotnym. Jednostki reprezentujące ten typ zniekształceń są przekonane o wyższości ich dobra nad innymi. Obwinianie Innych stanowi zaś egotystyczne zniekształcenie poznawcze o charakterze wtórnym, polegające na obarczaniu innych odpowiedzialnością za swoje zachowanie lub przesunięciu „winy” na stan, w jakim znajdowała się w danym momencie jednostka lub umiejscawianiu się przez nią w pozycji ofiary. Umniejszanie zła/znaczenia (wtórne) – przedstawianie zachowań antyspołecznych jako nieszkodliwych, akceptowalnych, a nawet godnych podziwu, „przyklejanie” innym poniżających lub odczłowieczających etykiet. Fatalizm (wtórne) – nieuzasadnione przypisywanie innym wrogich intencji, widzenie w „czarnych barwach”10. Kwestionariusz składa się z 54 pytań wraz ze stwierdzeniami opartymi na sześciostopniowej skali Likerta. Może być wykorzystywany do badania grup lub do diagnozy indywidualnych przypadków. Jego wypełnienie zajmuje respondentom od 5 do 15 minut i wymagania umiejętności czytania na poziomie czwartej klasy szkoły podstawowej. Cztery kategorie zniekształceń poznawczych i cztery kategorie denotantów behawioralnych składają się razem na 8 podskal. Z ośmiu podskal utworzono trzy skale zbiorcze. Skala jawna (składa się z dwóch skal: Opozycyjno-Buntowniczej oraz Agresji Fizycznej i obejmuje denotanty behawioralne 10 J.C. Gibbs, A.Q. Barrrig, G.B. Potter, A.K. Liau, Kwestionariusz „JAK MYŚLĘ” (HIT). Podręcznik, Instytut Amity, 2005. Od normy do patologii społecznej. Diagnoza egotystycznych zniekształceń… 115 wskazujące zwykle na konfrontację z ofiarą). Skala ukryta (składa się z podskal: Kłamstwo oraz Kradzież i obejmuje zachowania niepolegające na konfrontacji z ofiarą). Skala globalna, będąca wynikiem sumarycznym ze wszystkich ośmiu podskal. Wyniki otrzymane na podstawie analizy odpowiedzi zamieszczonych w kwestionariuszach przenosi się do arkusza obliczeniowego, a następnie nanosi na profil. Wówczas jesteśmy w stanie stwierdzić, czy wyniki całkowity poziomu zniekształceń poznawczych badanego mieści się w normie, na pograniczu normy i patologii czy w przedziale patologii. Przybliżony obraz tego jak wygląda profil badanego, ilustruje poniższa tabela. Kłamstwo Kradzież Agresja fizyczna Opozycyjno-buntownicze Fatalizm Umniejszanie /zmiana znaczenia Obwinianie innych Egocentryzm Skala ukryta Skala jawna HIT wynik całkowity Tabela 1. Arkusz profilu-kwestionariusz HIT Źródło: Opracowanie własne. Test adresowany jest przede wszystkim, ale nie wyłącznie, do młodzieży przebywającej w placówkach o charakterze resocjalizacyjnym, lub leczniczym (szpitale psychiatryczne), lub uczestniczącej w programach interwencji realizowanych w szkołach ,lub innych środowiskach objętych działaniami interwencyjnymi. Normy dla kwestionariusza opracowano dla młodzieży w wieku pomiędzy 14 a 19 rokiem życia, jednak, jak już zostało to wspomniane wcześniej, dolną granicę wiekową można zaniżyć do poziomu osoby posiadającej umiejętność czytania ucznia czwartej klasy szkoły podstawowej. Co do górnej granicy wieku respondentów, przy konstrukcji testu dołożono wszelkich starań, aby nadawał się do badania populacji osób dorosłych. Dlatego też, z powodzeniem test można wykorzystywać do sporządzania pomiarów wśród osób przebywających w instytucjach izolacyjnych o charakterze resocjalizacyjnym lub leczniczym. 116 Anna Chańko, Emilia Wołyniec Opis postępowania badawczego i charakterystyka grupy Na potrzeby tej pracy, badaniami zostały objęte trzy grupy nastolatków: podopieczni z Zakładu Poprawczego w Białymstoku (20 osób), podopieczni z Salezjańskiego Ośrodka Wychowawczego w Różanymstoku (43 osoby) oraz uczniowie ze szkoły dla młodzieży zagrożonej niedostosowaniem społecznym uczęszczającej do Zespołu Szkół Nr 17 w Białymstoku11 (18 osób). Wybór wychowanków tychże placówek motywowany był stopniem natężenia przejawianych zachowań antyspołecznych, w gradacji od mniejszej szkodliwości społecznej (uczniowie Zespołu Szkół nr 17 w Białymstoku) po średnią (wychowankowie Salezjańskiego Ośrodka Wychowawczego w Różanymstoku), kończąc na przejawach zachowań antyspołecznych charakteryzujących się najwyższym stopniem nasilenia (podopieczni Zakładu Poprawczego w Białymstoku). Początkowo założyłyśmy, że taka gradacja będzie korespondowała z tożsamym podziałem uwzględnionym w profilu badanego w kwestionariuszu (norma, pogranicze normy i patologii, patologia). Bardzo szybko okazało się, że to założenie było mylne. Wyniki całkowite osób w poszczególnych poziomach odnosiły się do wychowanków będących podopiecznymi różnych typów placówek. W sumie liczba uczestników biorących udział w badaniu wyniosła 81. Przed przystąpieniem do prowadzenia analiz, konieczne było sformułowanie problemów badawczych niezbędnych do weryfikacji ich wyników. Problem główny: 1. Jaki poziom zniekształceń poznawczych reprezentują uczestnicy badania? Problemy szczegółowe: 1. Czy osoby zdiagnozowane podczas badań reprezentują zachowania agresywne oparte na eksternalizacji czy na internalizacji? 2. Jakie kategorie egotystycznych zniekształceń poznawczych reprezentują badani – wtórne czy pierwotne? 3. Jak przedstawia się liczbowo populacja osób z objawami psychopatologii o typie uzewnętrznionych lub uwewnętrznionych zachowań agresywnych? 4. Czy wśród osób biorących udział w badaniu występuje wysoka inklinacja egocentryczna i w jaki sposób jest ona powiązana z ich wiekiem? 5. Na jakim poziomie rozwoju moralnego, według L. Kohlberga, znajdują się uczestnicy badania? Po analizie zebranego materiału, sporządziłyśmy indywidualne profile osób biorących udział w badaniu. Z przygotowanych profili można już było wyselekcjonować jednostki, których wyniki mieściły się w poziomie patologii, pogranicza i patologii oraz normy. W przypadku ankietowanych, których profile odpowiadały patologicznemu poziomowi zniekształceń poznawczych, postanowiłyśmy podzielić tę grupę na dwie podkategorie: osób, u których skala pozio11 Zespół Szkół Nr 17 w Białymstoku jest wyspecjalizowaną szkołą kształcącą dzieci i młodzież niedostosowaną społecznie i zagrożoną niedostosowaniem społecznym w województwie podlaskim. Od normy do patologii społecznej. Diagnoza egotystycznych zniekształceń… 117 mu zaburzeń egotystycznych zniekształceń poznawczych znajdowała się bliżej górnej granicy (poziom patologi II) oraz osób z ich „lżejszą formą” (I poziom patologii). Do zróżnicowania tego poziomu pomocna okazała się skala centyli, która dla patologicznej eksternalizacji wyrażona była w przedziale od 84 do 100 centyli. Połowa tego przedziału (92 centyle) stanowiła punkt graniczny między pierwszą a drugą podkategorią. Przyczyną podjęcia decyzji na temat wskazanego podziału, było zarejestrowanie tendencji do reprezentowania zachowań charakterystycznych dla agresji jawnej przez osoby o patologicznej eksternalizacji powyżej 92 centyli, zaś skłonności do przejawów zachowań charakterystycznych dla agresji ukrytej przez jednostki, których wyniki mieściły się na skali poniżej 92 centyli. Uznałyśmy to za ciekawy fakt, który należało poddać dalszej eksploracji. Zanim jednak przejdziemy do wnikliwej analizy materiału, warto zwrócić uwagę na to, że poziom zniekształceń poznawczych u badanych, w większości przypadków jest patologiczny. Trzykrotnie mniejszą próbę reprezentują osoby, których wynik całkowity mieścił się w normie. Jednostki, których profile wskazywały na pogranicze normy i patologii, stanowiły najniższy odsetek. W przypadku badanych, których wyniki mieściły się w poziomie patologii, dostrzec można przewagę osób reprezentujących II poziom patologicznych zniekształceń poznawczych. Wykres 1. Wyniki poziomów zniekształceń poznawczych wśród badanych Wykres 2. Szczegółowy podział liczby badanych w obrębie poziomu patologii 90 70 80 60 70 50 60 50 WĂƚŽůŽŐŝĂ 40 WŽŐƌĂŶŝĐnjĞ 30 EŽƌŵĂ 40 Poziom I 30 Poziom II 20 20 10 10 0 0 tLJŶŝŬĐĂųŬŽǁŝƚLJ Źródło: Opracowanie własne. Patologia Źródło: Opracowanie własne. 118 Anna Chańko, Emilia Wołyniec Zaprezentowane poniżej wykresy przedstawiają udział procentowy osób uczestniczących w badaniu. Należy jednak podkreślić, że najwyższy, patologiczny poziom eksternalizacji zachowań agresywnych nie jest przyporządkowany wyłącznie najliczniejszej populacji biorącej udział w badaniu. W kręgu osób o patologicznej eksternalizacji zachowań agresywnych, znajdowali się zatem reprezentanci z każdej grupy uczestniczącej w badaniu. Wykres 3. Udział procentowy badanych według poziomu zniekształceń poznawczych Wykres 4. Udział procentowy badanych według miejsca przebywania KŐſųĞŵ KŐſųĞŵʹƐŬĂůĞ Norma 22% Patologia 69% ZP 25% ^njŬŽųĂ 22% MOW 53% Pogranicze 9% Źródło: Opracowanie własne. Źródło: Opracowanie własne. Największą liczbę uczestników badania stanowili podopieczni Salezjańskiego Ośrodka Wychowawczego w wieku 17 lat (15 osób), 16 lat (16 osób) i 18 lat (4 osoby). Kolejną, większą liczbowo grupę respondentów stanowili podopieczni Zakładu Poprawczego, w której skład wchodzili po jednym chłopcu w wieku 16 i 21 lat, po sześciu chłopców w wieku 17 i 20 lat, trzech chłopców w wieku 18 lat i 4 w wieku 19 lat. Ostatnią grupę respondentów stanowili wychowankowie szkoły dla uczniów zagrożonych niedostosowaniem społecznym. Uczniowie ci byli zróżnicowani pod względem płci, ponieważ w tej grupie pojawiło się także 11 dziewcząt. Jeśli chodzi o ogólny wskaźnik wiekowy badanej populacji młodzieży, to przeważali w niej nastolatkowie w wieku 17 lat (29 osób) i 16 lat (24 osoby). Od normy do patologii społecznej. Diagnoza egotystycznych zniekształceń… 119 Wykres 5. Uczestnicy badania ze zróżnicowaniem na wiek i miejsce przebywania. 35 29 30 24 25 20 15 0 16 8 7 10 10 5 15 6 1 1 6 4 4 343 6 ĂŬųĂĚWŽƉƌĂǁĐnjLJ ^ĂůĞnjũĂŷƐŬŝKƑƌŽĚĞŬ tLJĐŚŽǁĂǁĐnjLJ ^njŬŽųĂ 6 6 1 1 1 KŐſųĞŵ 21 lat 20 lat 19 lat 18 lat 17 lat 16 lat 15 lat 14 lat Źródło: Opracowanie własne. Na podstawie wyników osiągniętych w grupie badanych (40 osób), u których wynik całkowity wskazywał na patologiczny poziom egotystycznych zniekształceń poznawczych z tendencją do zachowań antyspołecznych, polegających na bezpośredniej konfrontacji z ofiarą, możemy stwierdzić, że jednostki te charakteryzuje także wysoki poziom inklinacji egocentrycznych, powiązanych z wysokim poziomem zobojętnienia moralnego. Tacy wychowankowie reprezentują zatem pewien niedorozwój moralny, związany z brakiem umiejętności wyrażania rzetelnych osądów moralnych oraz nieumiejętnością przyjmowania cudzej perspektywy. Wśród tych osób znalazły się również takie, które przejawiały wtórne egotystyczne zniekształcenia poznawcze, było ich jednak znacznie mniej. Wśród podopiecznych, których wyniki zostały przydzielone do poziomu I (9 osób), wyraźnie widać, że należą do nich wychowankowie Zakładu Poprawczego. Chłopcy ci, przejawiają głównie zachowania polegające na niekonfrontacyjnym kontakcie z ofiarą, zaś typ zniekształceń poznawczych odpowiada kategorii wtórnej. Świadczyć to może o tym, iż przyjęli manipulacyjną postawę i w większości prezentują reakcje pozorowane. Przyczynić się do tego mogła ich biografia. Z racji tego, że są najsilniej zdemoralizowani w porównaniu do swoich kolegów z MOW-ów lub ze szkoły dla uczniów zagrożonych niedostosowaniem społecznym, to posiadają dodatkowo doświadczenia z pobytu w rozmaitych placówkach. Wiedzą również, że manifestacja jawnych zachowań agresywnych oddala ich od osiągnięcia celu, jakim jest wcześniejsze opuszczenie placówki. Kończąc tę część rozważań, warto wspomnieć o wynikach pięciu dziewcząt, które reprezentowały typ zniekształceń poznawczych w poziomie II patologii, także o inklinacjach egocentrycznych. Odmiennie niż męska część badanej populacji i na wskroś założeniom naukowym, według których takie jednostki miały przejawiać zachowania agresywne na zewnątrz, i których podstawą jest konfrontacja z ofiarą. Owe dziewczęta przejawiały zachowania antyspołeczne, charakteryzujące 120 Anna Chańko, Emilia Wołyniec się brakiem potrzeby konfrontowania się z ofiarą. Wykazywały one zwiększoną aktywność do podejmowania zachowań antyspołecznych w obszarze takich wskaźników, jak „Kradzież” i „Kłamstwo”. Otrzymane wartości pokrywają się z rolami społecznymi kulturowo przypisanymi kobietom w społeczeństwie, dla których manifestacja bezpośrednich zachowań agresywnych jest równoznaczna ze złamaniem dwóch stereotypów „posłusznego dziecka” i „porządnej kobiety”. Analiza wyników badań Dzięki właściwej interpretacji wyników w podskalach zniekształceń poznawczych, możliwe staje określenie indywidualnego stylu poznawczego poszczególnego uczestnika badania. Informacja tego typu, może zwiększyć skuteczność oddziaływań resocjalizacyjnych wobec jednostek będących podmiotami oddziaływań resocjalizacyjnych. Wśród większości badanych, u których występowały tendencje do przejawiania zachowań o antyspołecznym charakterze (wyniki w przedziale patologii) dodatkowo wzmacnianych potrzebą konfrontacji z ofiarą, dostrzec można także podwyższone współczynniki w skali „Egocentryzmu” połączonego z „Umniejszanie zła” lub „Fatalizm”. Natomiast osoby nieprzejawiające potrzeby konfrontacji z ofiarą, posiadały wysoki współczynnik zniekształceń poznawczych w kategorii „Obwinianie innych” i „Umniejszanie zła”. Jednostki, u których wyniki znajdowały się w przedziale normy, wykazywały tendencję do stylu poznawczego, noszącego cechy charakterystyczne „Umniejszania zła” lub „Fatalizmu”. Znajomość stylu poznawczego jednostki stanowi bogate źródło informacji na jej temat. Zarówno na etapie diagnozy, projektowania oddziaływań terapeutycznych i wychowawczych, jak i w trakcie ewaluacji podjętych wobec niej działań. Uczestnicy badania w większości reprezentują patologiczny poziom egotystycznych zniekształceń poznawczych. W przypadku osób o patologicznym poziomie zniekształceń poznawczych, można stwierdzić, że pełnią one (egotystyczne zniekształcenia poznawcze) dla tych jednostek taką samą funkcję, jak mechanizmy obronne oraz są one przejawem skłonności wśród takich osób do skrzywień na poziomie przetwarzania informacji. Kolejnym bardzo ważnym wnioskiem jest to, że egotystyczne zniekształcenia poznawcze charakteryzują mechanizmy zobojętnienia moralnego, typowe dla osób przejawiających zachowania antyspołeczne. Podskale stanowią natomiast przykłady zachowań antyspołecznych, takich jak: kradzież, kłamstwo, agresja fizyczna czy repertuar zachowań charakterystyczny dla osób z zaburzeniami opozycyjno-buntowniczymi. U wszystkich badanych, których wynik całkowity mieścił się w przedziale patologii, także wyniki w podskalach umiejscowione były na tym samym poziomie. Jednostki o silnym skrzywieniu egocentrycznym potrzebują zintensyfikowanych oddziaływań resocjalizacyjnych, noszących znamiona pracy zmierzającej Od normy do patologii społecznej. Diagnoza egotystycznych zniekształceń… 121 do przyjmowania cudzej perspektywy, połączonej z okazjami do formułowania prawidłowych ocen moralnych. Młodzież minimalizująca szkodliwość swoich agresywnych zachowań, potrzebuje natomiast oddziaływań, zmierzających do ukazania im negatywnego wpływu ich zachowania na innych. Zaś w pracy z osobami często obwiniającymi innych, wychowawcy powinni „odwracać” odpowiedzialność za antyspołeczne zachowania na sprawców, a nie ich ofiary lub inne osoby. W przypadku jednostek, których zniekształcenie poznawcze skupia się na wyszukiwaniu u innych wrogich intencji i widzeniu wszystkiego w „czarnych barwach”, konieczne jest wymodelowanie takich sytuacji wychowawczych, aby podopieczny mógł dostrzec mnogość wyborów z naciskiem na wyeksponowanie ich optymistycznego zakończenia. Warto podkreślić, że u tych osób wysoka inklinacja egocentryczna była powiązana z młodym wiekiem, ponieważ przeważnie to młodsi respondenci wykazywali tendencje do reprezentowania postawy egocentrycznej. Niestety, pewna część tej populacji miała już ukończony 18 rok życia. Wnioski są dwa: w przypadku młodszych respondentów, istnieje wyższe prawdopodobieństwo skorygowania owej postawy. Natomiast w przypadku drugiej grupy, możemy mieć do czynienia z postępującym niedorozwojem moralnym, co wymagać będzie zintensyfikowanych oddziaływań resocjalizacyjnych. W nawiązaniu do dostępnych w literaturze przedmiotu badań na temat rozwoju moralnego jednostki autorstwa L. Kohlberga oraz do analiz prowadzonych w obszarze pomiaru poziomu egotystycznych zniekształceń poznawczych stwierdzić można, iż rozwój moralny jednostek reprezentujących patologiczny poziom, odpowiada drugiemu stopniu rozwoju moralnego i objawia się w spostrzeganiu sytuacji przez jednostkę w kategorii bezpośrednio odczuwanych pragnień i doznań. Tematem przyszłych analiz w tym obszarze, powinna zostać kwestia dziewcząt będących podopiecznymi placówek resocjalizacyjnych. Wyniki ich badań różniły się od wyników chłopców, zaś kwestia prowadzenia rozważań naukowych w kontekście podziału na płeć w rodzimej literaturze przedmiotu jest wciąż niewystarczająca. Bibliografia Gibbs J.C., Barrrig A.Q., Potter G.B., Liau A.K., Kwestionariusz „JAK MYŚLĘ” (HIT). Podręcznik, Instytut Amity, 2005. Jasiński J., Elementy patologii społecznej w Polsce, [w:] T. Kaczmarek (red.), Problemy patologii społecznej, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1986. Kohlberg L., Mayer R., Rozwój jako cel wychowania, przeł. P. Kwieciński, A. Nalaskowski, [w:] Z. Kwieciński (red.), Alternatywy myślenia o/dla edukacji, Wyd. IBE, Warszawa 2000. Kwaśniewski J., Zakres pojęcia i problematyki patologii społecznej, [w:] T. Szymanowski (red.), Patologia społeczna. Wybrane problemy, Wyd. WSPS, Warszawa 1991. 122 Anna Chańko, Emilia Wołyniec Lemert E.M., Social Pathology: A Systematic Approach to the Theory of Sociopathic Behaviour, McGraw-Hill Book Co, 1951. Malec J., Patologia społeczna jako zjawisko. Projekt definicji, „Państwo i Prawo” 1986, nr 4. Nowak E., Cern K., Ethos w życiu publicznym, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. Podgórecki A., Zagadnienia patologii społecznej, Wyd. PWN, Warszawa 1976. Pospiszyl I., Patologie społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011. Pytka L., Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Wyd. APS, Warszawa 2008. FROM THE NORM TO THE PATHOLOGY. DIAGNOSIS OF THE SELF-SERVING COGNITIVE DISTORTIONS AMONG ADOLESCENTS WHO ARE COVERED BY SOCIAL REHABILITATION ACTIVITIES Abstract In order to design the proper social rehabilitation activities the precise diagnosis of the individual case to which they will be addressed is necessary . The article presents the results of research on the measurement of the level of self-serving cognitive distortions among young people covered by social rehabilitation work, supplemented by conclusions resulting from analysis of the stages of moral development of an individual by L. Kohlberg. The tool used for making a diagnosis was the “HIT How I think” questionnaire . With this tool, it was possible to collect data on the level of cognitive distortions among the population of young people selected to participate in the study. The “HIT How I think” questionnaire includes four categories of basic thinking errors, such as self-centeredness, blaming others, belittling the evil/mislabeling, assuming the worst, along with four behavioral aggression referent subscales: oppositiondefiance, physical aggression, lying and stealing. Most of the respondents participating in the research reveals a pathological level of the cognitive distortions responsible for the occurrence of aggressive behavior. Detailed analysis of the results collected in the subscales enables to develop an individual program of social rehabilitation.
