Przemoc w szkole – jej rodzaje i relacje w jakich występuje

Przemoc w szkole – jej rodzaje i relacje w jakich występuje.
–Przemoc jako zjawisko społeczne występuje w każdej dziedzinie życia społecznego.
Zaznacza swą obecność w polityce, kulturze, nauce itd. Nie jest obca także oświacie. Nie
ma szkół pozbawionych przemocy. W każdej instytucji edukacyjnej takie zjawisko istnieje.
Szkoła- zdaniem M. Webera- obligatoryjnie ustawia nauczyciela i ucznia w relacjach
władzy i podporządkowania. Nauczyciel jest tą osoba, która ma wadzę w klasie, zajmuje w
niej pozycję dominującą nie tylko nad przestrzenią klasy ale także nad aktywnością
ruchową i mową uczniów. (Janowski, Karkowska, Czarnecka). Przemoc można by
zdefiniować jako ,,oddziaływanie na wychowanka siłą fizyczna lub psychiczną w celu
przymuszenia go do podporządkowania się woli wychowawcy”. Jest to definicja
odnosząca się do środowiska szkolnego.Wg wybitnego znawcy przedmiotu prof.
D.Olweusa z Norwegii ,, o gnębieniu czy znęcaniu się nad dzieckiem w szkole (i poza nią)
można mówić wówczas, kiedy jest ono ustawicznie narażone na negatywne oddziaływanie
jednej lub kilku osób”. Negatywne działania mogą przejawiać się poprzez fizyczny kontakt,
przez słowa i gesty, a także przez chęć wyłączenia z grupy. Mając na uwadze znęcanie
się , należy pamiętać o nierównowadze między napastnikiem a jego ofiarą; w warunkach
szkolnych uczeń zdaje sobie sprawę z tego, że wobec negatywnych działań otoczenia
znajduje się na pozycji słabszej czy przegranej. Prof.D.Olweus zajmuje się zjawiskiem
mobbingu. Pojęcie to nie ma dokładnego polskiego odpowiednika. Polega na
szykanowaniu jednostki zazwyczaj przez grupę. Prześladowania te mogą przybrać formę
pośrednią lub bezpośrednią, do przemocy fizycznej włącznie, mogą jednak ograniczać się
do gorszego traktowania. Zainteresowania prof. D. Olweusa koncentrują się wokół
szkolnych relacji miedzy uczniami. Zdaniem I. Obuchowskiej typowa dla szkoły
i toczących się tam procesów wychowawczych jest przemoc psychiczna, która polega na
narzucaniu wychowankowi sytuacji braku wyboru, uzależnienia realizacji pewnych potrzeb
od spełnienia żądań nauczyciela, podporządkowania się jego wymaganiom. Spośród wielu
różnorodnych form przemocy opisywanych w literaturze przedmiotu dla środowiska
szkolnego najbardziej charakterystyczny jest podział dokonany przez Z. Kwiecińskiego.
Wyodrębnia on:
–• przemoc jawną, w której wyróżnia
–- przemoc fizyczną, będącą wyrazem bezsilności pedagogicznej osób, które nie znajdują
innych możliwości dyscyplinowania uczniów. Przemoc fizyczna obejmuje szeroki zakres
form zachowania, m. in. : klapsy, bicie ręką, przedmiotem, policzkowanie, szarpanie,
popychanie, ciągnięcie za włosy i uszy, a także zakazy, np. mówienia w określonym
czasie, chodzenia, załatwiania potrzeb fizjologicznych
–- przemoc psychiczną, przejawiającą się w postaci gróźb, ostrzeżeń, krzyków na dziecko,
ośmieszania, wyzywania itp. Elementy przemocy psychicznej mogą zawierać komunikaty
kierowane do uczniów, informujące o oczekiwaniach nauczyciela, mające formę zadań,
rozkazów bądź poleceń, nie liczące się z chęciami czy potrzebami uczniów. Jest to
przemoc nawet wtedy, gdy uczniowie zdają się akceptować taką sytuację. Owa,,zgoda”
jest na ogół pozorna, wynika z obawy przed konsekwencjami odmowy. Niektórzy
nauczyciele używają różnych złośliwości i niewybrednych epitetów, poniżając w ten
sposób nie tylko ucznia, ale i siebie, prezentując niski poziom kultury pedagogicznej.
–• przemoc ukrytą., w której wyróżnia :
–- przemoc strukturalną, która działa poprzez mechanizm uprzedmiotowienia ( utrata
indywidualności na rzecz ogółu). Mechanizm ten powoduje poczucie braku
podmiotowości, co w środowisku szkolnym przejawia się u uczniów jako brak wpływu na
treść i sposób uczenia się, a także na społeczne funkcjonowanie szkoły.
–- przemoc symboliczną, oparta na legalnym prawie do narzucania i interpretacji symboli i
znaczeń zastanej kultury. Działalność pedagogiczna opiera się na systematycznym
wpajaniu zasad i przekonań, dążeniu do określonych wzorców zachowania i myślenia.
Mówiąc o przemocy w szkole i wychowaniu w kategoriach sprawców i ofiar, wyłaniają się
trzy podstawowe rodzaje relacji, w których to zjawisko występuje:
–- relacja nauczyciel- uczeń,
–- relacja uczeń- uczeń,
–- relacja uczeń- nauczyciel.
–• Relacje nauczyciel- uczeń
Szkoła jest miejscem, w którym występują różnego rodzaju konflikty. Uczniowie zaś są
świadkami lub uczestnikami. Niektórzy autorzy uważają, że szkoła z ,,drugiego domu”
zamieniła się w ,,arenę”, na której walczą nauczyciele z uczniami. Konflikty takie są dla
uczniów zwykle sytuacją bardzo trudną do rozwiązania, a dla nauczyciela nie
dostrzegalnym, mało znaczącym problemem. Przemoc stosowana wobec uczniów przez
nauczycieli podważa sens funkcjonowania szkoły, jako miejsca, w którym głównym
sposobem porozumiewania się powinien być dialog. Czynniki agresji nauczyciela wobec
ucznia związane z ,, właściwościami wychowawczymi” nauczyciela , to m. in.:
niekonsekwentny, zmienny stosunek do wychowanków, protegowanie ulubieńców,
szykanowanie uczniów nielubianych, niski poziom kompetencji edukacyjnych,
nietolerancja, stronniczość, budowanie autorytetu na strachu, uciekanie się do przemocy
fizycznej. M.Dąbrowska –Bąk podaje, iż wśród zachowań nauczycielskich budzących
sprzeciw uczniów można wyróżnić: naruszanie godności ucznia przez ośmieszanie,
poniżanie, straszenie; reżim dydaktyczny przy użyciu technik kontroli i ocen;
demonstrowanie władzy; tolerowanie i popieranie lizusostwa. Relatywnie rzadziej pojawia
się przemoc fizyczna, jednak niektóre jej formy istnieją i są przez uczniów akcentowane.
Badania H Sowińskiej jak i K.Konarzewskiego wykazały, że wśród zachowań nauczycieli,
które odbierane są przez uczniów jako upokarzające wymieniono między innymi:
mściwość, poniżanie, złośliwość, wyśmiewanie, brak wyrozumiałości. W odpowiedzi na
pytanie o formy psychiczne przemocy wymieniono: wyzwiska, ośmieszanie przed klasą,
ujawnianie problemów rodzinnych, łamanie koleżeńskiej lojalności.
–• Relacje uczeń- uczeń
Zjawisko przemocy w tej relacji zaznacza się szczególnie w kontaktach uczniów starszych z
młodszymi. Jest formą demonstrowania władzy i przybiera nieraz drastyczne zachowania
tzw. ,,szkolenie czy też gonienia kotów”. Określenia te oznaczają zjawisko zmuszania
młodszych uczniów do wykonywania poniżających czynności. Zachowania te uzupełnia
przemoc psychiczna poprzez ośmieszanie, poniżanie, zjadliwą krytykę, dosadne epitety
itp. Coraz powszechniejszym, a zarazem niepokojącym zjawiskiem wśród uczniów jest
agresja fizyczna. Pobicia związane często z wyłudzaniem pieniędzy, uderzeniami w głowę,
nos, ciągnięciem za uszy- to tylko niektóre z kategorii przemocy fizycznej między
uczniami.
–• Relacje uczeń- nauczyciel
Jednostkowe badania przeprowadzone w Polsce dotyczące agresji uczniów wobec
nauczycieli wskazują, iż przede wszystkim zagrożeni są nauczyciele pracujący w szkołach
zawodowych,, zastraszani groźbami pobicia, wyzwiskami. Nauczyciele szkół
podstawowych liceów narażani są częściej na złośliwości i podważanie ich kompetencji.
2.2. Skutki przemocy w szkole.
–Dokonując analizy zjawiska przemocy z punktu widzenia rozmiary powszechności jego
występowania oraz form, nie można pominąć skutków, jakie to zjawisko za sobą niesie.
Wszystkie przejawy agresji wobec dzieci wyrządzają im krzywdę, wywołują skutki doraźne
i długotrwałe. Do najważniejszych należą:
–• Zniekształcenie percepcji siebie jako jednostki wartościowej, zdolnej do podejmowania
różnych zadań życiowych. Uczeń traci pozytywny obraz samego siebie i własnych
możliwości. Wpływa to na przyszłość młodych ludzi, brak pewności siebie, niską
samoocenę, może poważnie utrudnić im funkcjonowanie niemal we wszystkich
dziedzinach.
–• Zniekształcenie zdolności nawiązywania i podtrzymywania relacji międzyludzkich.
W szkole powinno się konstruować prawidłowe wzory stosunków interpersonalnych.
Wszystkie formy przemocy niszczą u dziecka te możliwości co czyni je niezdolnymi do
zaspokajania potrzeby przebywania wśród ludzi i budowania trwałych związków. Gdy
nauczyciel ma potrzebę obrony swojego statusu personalnego przez krytykowanie,
kontrolowanie; każde samodzielne zachowanie może być odebrane jako
nieposłuszeństwo wobec autorytetu. Ograniczanie możliwości działania może zmniejszyć
lub zniszczyć potencjał dalszego rozwoju ucznia.
–• Zniekształcanie percepcji otoczenia.
Przemoc psychiczna czy fizyczna, której uczeń doznaje w szkole ze strony nauczyciela i /lub
kolegów, może wyzwolić w nim przekonanie, że świat jest wrogi, czasem tylko neutralny,
ale nigdy nie przyjazny. Dziecko zamyka się w sobie, w swoim własnym bezpiecznym
świecie- izolując się w ten sposób od innych. Czasami reaguje agresją, złością, która
skumulowana- może w skrajnych przypadkach stać się podstawą do stworzenia ,,świata
odwetu i agresji” wobec otoczenia.
–• Zaburzenia sfery emocjonalnej. Na przemoc dzieci reagują różnie: jedne stają się
agresywne, impulsywne, nadpobudliwe, inne- przeciwnie- są apatyczne, przeżywają lęki,
niepokoje, prowadzące do nerwicy. U niektórych dzieci przeplatają się liczne reakcje
sprzeczne: ugodowość z negatywizmem, szacunek, przywiązanie z niechęcią, wstrętem.
2.3. Uwarunkowania występowania przemocy w szkole.
• Przymus tkwiący w tej instytucji- powtarzalność lekcji, przerw, monotonia, stereotypowość
zajęć, ograniczenie przestrzeni i czasu, niezmienne rygory, męczą, budzą niechęć i bunt.
Połączenie tych wyznaczników instytucji szkolnej z okresem rozwojowym uczniów, jest
mieszanką wybuchową, dynamizującą agresję, a przy nieumiejętności, niechęci do
prowadzenia negocjacji- nakręcają spiralę przemocy w środowisku wychowawczym.
• Kryzys światopoglądowy nauczycieli wobec własnej pracy. Nauczyciel źle opłacany,
niedoceniany, nie znajdujący zadowolenia w tym co robi, funkcjonuje w stresie,
doświadcza frustracji, którą przenosi na uczniów, a ci z kolei na młodszych kolegów.
(mechanizm ,,hierarchii dziobania”)
• Stresy sytuacyjne przeżywane przez nauczyciela, wiążą się one z problemami
ekonomicznymi. Niepewność nauczycieli dotycząca utrzymania rodziny, lęk przed utratą
pracy spowodowaną możliwością redukcji etatów prowadzą do napiętych stosunków
w zespole nauczycielskim, co rzutuje negatywnie na samopoczucie osoby nauczającej
a w konsekwencji odbija się dość często na stosunku do uczniów. Agresywność
nauczycieli znajduje wyraz w wygórowanych wymaganiach, surowych ocenach,
zmuszaniu uczniów do podporządkowania się ich woli.
• Czynnikiem w zasadniczy sposób decydującym o relacji nauczyciel- uczeń jest osobowość
obojga, a w szczególności nauczyciela. Osobowość nauczyciela łączy się bowiem w
pewien sposób z preferowanym przez niego stylem kierowania klasą. Z badań A.
Jackowskiego wynika, że w kierowaniu demokratycznym nauczyciel nagradza, pobudza
klasę do wydawania opinii, minimalizuje napięcie i poczucie zagrożenia. Nauczyciel
o zachowaniu autokratycznym wzbudza wrogość i poczucie zagrożenia, stosuje środki
dyscyplinujące uczniów, więcej lub bardziej zbliżone do przemocy.
2.4. Propozycje przeciwdziałania agresji w szkole.
• Partnerstwo między nauczycielami, rodzicami i uczniami,
• Bezpłatny numer telefonu kontaktowego,
• Grupy pilotażowe
–rzetelna diagnoza
–doradztwo,
–treningi nauczycieli,
• Kampania uwrażliwienia społeczeństwa:
–szkoły,
–społeczeństwo ogólne.
• Materiały dydaktyczne,
• Inne sposoby interwencji:
- monitoring ze strony nadzoru pedagogicznego.
1.4. Sposoby zapobiegania przemocy, możliwości pomocy.
W celu ochrony dzieci przed przemocą ustala się prawa dzieci , uczniów w różnych aktach
prawnych:
- Konwencja o Prawach Dziecka- przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów
Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989r. Ratyfikowana przez Polskę dnia 30 września
1991r. (Dz.U.Nr120, poz.526, 527)
–Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991r.(Dz. U. Nr 95, poz. 425
z późniejszymi zmianami)
–Zarządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 19 czerwca 1992r. W sprawie ramowego
statutu szkół publicznych dla dzieci i młodzieży (Dz. U. MEN Nr 4, poz.18)
–Polska Deklaracja w Sprawie Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie Dzieciom zapewnia
się w nich dbanie o jego dobro, poszanowanie jego tożsamości, godności i prywatności.
Uczniowi zapewnia się prawo do opieki wychowawczej i warunków zapewniających
bezpieczeństwo pobytu w szkole, ochronę przed wszelkimi formami przemocy,
poszanowanie jego godności jak również życzliwe, podmiotowe traktowanie w procesie
dyd wych . Kary ustanowione przez szkołę nie mogą naruszać nietykalności, godności
osobistej ucznia. Tak więc kary cielesne są sprzeczne z prawem. Również środki
dyscyplinujące o charakterze poniżającym lub ośmieszającym należy uznać za
naruszające godność ucznia. Mimo tego problem przemocy istnieje, wiedzą o nim
wszystkie instytucje, zarówno ministerstwo edukacji, policja, kościoły, jak tez metodycy
wychowania, nauczyciele, rodzice, a przede wszystkim jej ofiary- dzieci i młodzież
szkolna. Przemoc dotyczy wszystkich obszar ów życia społecznego. Wszędzie tam, gdzie
dochodzi do krzywdzenia dziecka, należy udzielić mu stosownej pomocy, podejmując
działania na rzecz likwidacji źródeł przemocy oraz udzielania stosownej, wielozakresowej
pomocy wszystkim osobom dotkniętym problemem. Wobec sprawców należy podjąć
decyzje o charakterze interwencji mediacyjno- terapeutycznej lub represyjnej, włącznie
z karną odpowiedzialnością za popełnione czyny. Skala przemocy, jej zasięg oraz
dolegliwość społeczna decydują o tym, jaki powinien być system przeciwdziałania
zjawisku. Od początku lat 90-tych zaczęło powstawać w Polsce wiele lokalnych telefonów
zaufania, w tym dla ofiar przemocy. Po wstawać zaczęły punkty konsultacyjne, ośrodki
interwencji kryzysowej, schroniska dla ofiar przemocy, prowadzone głównie przez
organizacje pozarządowe. Od 1996 roku działa ogólnopolski numer telefonu ,,Niebieska
Linia”, prowadzony przez Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie.
Ministerstwo Zdrowia we współpracy z innymi organizacjami inicjuje corocznie
konferencje, programy, kampanie medialne i plakatowe poświęcone przeciwdziałaniu
przemocy w rodzinie oraz przemocy wobec dzieci. Do działań na rzecz przeciwdziałania
przemocy należą prowadzone przez policję, od 1998 roku, na terenie całego kraju
procedury ,,Niebieskie Karty”. Dotyczą one służb patrolowo- interwencyjnych i pracy
dzielnicowych. W wyniku zmian ustrojowych, w tym formy samorządowej, do zadań
samorządów należą problemy pomocy dziecku i rodzinie, opieki nad dzieckiem oraz
ochrony dziecka przed przemocą. Szczególna rola przypadła Powiatowym Centrom
Pomocy Rodzinie. Do ich zadań należą: opracowanie powiatowej strategii rozwiązywania
problemów społecznych, prowadzenie ośrodków interwencji kryzysowej, podejmowanie
działań wynikających z rozeznanych potrzeb. Powstały organizacje działające na rzecz
dzieci , np. Komitet Ochrony Praw Dziecka, uchwalono Polską Deklarację w Sprawie
Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie. Jednym z najważniejszych sposobów
zapobiegania przemocy jest szeroko rozumiana profilaktyka mająca na celu prowadzenie
zajęć edukacyjnych z dziećmi i młodzieżą. Metody pracy z zakresu uświadamiania dzieci
opierają się na bezpośrednim doświadczeniu dzieci uczestniczących w zajęciach, na
tworzeniu sytuacji, w których dzieci mogą zdobywać nowe doświadczenia i uczyć się na
ich podstawie, na obserwacji różnych zachowań dzieci i dorosłych i ich konsekwencji.
Cykle zajęć mają przekonać dziecko, że ma prawo do obrony własnego ciała oraz, że
może szukać – nawet poza rodziną pomocy i emocjonalnego wsparcia. Ważne jest aby
uświadomić dzieciom, że w sytuacji zagrożenia mogą i mają prawo zrobić dosłownie
wszystko: uciekać, płakać, krzyczeć, a nawet gryźć. Jednak sposób ten nie jest
wystarczający, uświadomienie dzieci o zagrożeniach ze strony osób dorosłych nie daje
pewności, że taka przemoc nie wystąpi.
W jaki sposób my możemy pomóc dziecku krzywdzonemu?
–a) Należy wiedzieć, że regulacje prawa karnego jak i cywilnego wskazują na obowiązek
zawiadamiania odpowiednich organów o krzywdzie dziecka. Dzieci nie mogą same
składać zawiadomień o przestępstwie. Ten obowiązek spoczywa na rodzicach,
opiekunach lub innych osobach spotykających się z dzieckiem np. nauczycielach,
pedagogach, znajomych. Gdy widzimy, że dziecko nie ma należytej opieki i dzieje mu się
krzywda należy złożyć do sądu opiekuńczego wniosek o wgląd w sytuację rodzinną. Ten
obowiązek spoczywa przede wszystkim na szkołach, opiekunach społecznych,
organizacjach i zakładach zajmujących się opieką nad dziećmi, funkcjonariuszach policji
jak również sąsiadach, znajomych itp.
–b) Jak i gdzie interweniować?
Ważną rolę odgrywa sytuacja dziecka z jaką mamy do czynienia ( zagrożenie życia,
zdrowia, sprawcami są oboje rodzice, jeden z nich) na decyzję o strategii pomocy dziecku
ma również wpływ rola zawodowa osoby zajmującej się sytuacją dziecka. Innymi
możliwościami dysponuje pedagog szkolny, innymi policjant, pracownik socjalny.
• Powiadomienia sądu. Organem właściwym do rozpoznawania spraw małoletnich
jest sąd rodzinny, tzn. Wydział Rodzinny i Nieletnich Sądu Rejonowego. Sad rodzinny nie
wymaga szczególnej formy pisma procesowego, wystarczy zwrócić się do sądu z prośbą o
wgląd w sytuację rodzinną dziecka. Wystarczy podać dane personalne rodziny, adres
zamieszkania i niepokojące nas fakty.
–• Wezwanie policji. W przypadku bezpośredniego zagrożenia życia i zdrowia dziecka
wzywamy policję. Powiadomienie sądu, prokuratury czy policji to podjęcie kroków o
charakterze ściśle prawnym. Nie zawsze problem jest tak drastyczny aby podejmować
takie działania. Często efektywną pomoc można uzyskać przy współudziale lekarza,
pracownika ośrodka pomocy społecznej, pedagoga, psychologa, prawnika poradni
rodzinnej itd. Pomoc dziecku jeżeli nie ma ograniczać się do oderwania od środowiska
rodzinnego oraz na różnych formach ograniczeń władzy rodzicielskiej, wymaga
zespolonych wysiłków wielu specjalistów, budowania interdyscyplinarnych zespołów
środowiskowych oraz ciągłego uwrażliwiania społeczeństwa na problemy dzieci.
Inicjatorem powstania Zespołu Interdyscyplinarnego może być każdy z profesjonalistów
zaangażowanych w rozwiązywanie problemów dziecka i rodziny. W Polsce system
przeciwdziałania przemocy głównie opiera się jednak na formach represyjnych, brak jest
dostatecznej ilości form pomocy opartych na metodach mediacyjnych, terapii ofiary
i sprawcy, wiele jeszcze trzeba zmienić w praktyce funkcjonowania instytucji publicznych
oraz w obszarach prawa, by w pełni realizować zasadę kierowania się przez wszystkich
najlepiej pojętym interesem dziecka.
Przemoc jest problemem w dzisiejszych czasach coraz bardziej narastającym, możemy
zauważyć ja w różnych dziedzinach życia społecznego. Praca, warunki bytowe, socjalne,
brak czasu oaz środków na wypoczynek i wiele innych czynników wpływają na nerwowy
tryb życia.
Przyczyny, źródła przemocy są różne, często podawane to : wpływ telewizji, filmy
zawierające brutalne sceny, środowisko rówieśnicze ( chęć bycia, zaistnienia
w towarzystwie, obawa przed odrzuceniem) oraz dom rodzinny ( brak nadzoru rodziców
nad rozwojem młodej osoby), a także rozluźnienie lub brak dyscypliny w szkole przyczynia
się do powstawania przemocy.
Zachowania agresywne, obrazy przemocy, których świadkami i uczestnikami są dzieci,
uczą je agresywnego zachowania, wskazują niewłaściwy sposób rozwiązywania
konfliktów. Dziecko z roli ofiary łatwo może przejść do roli sprawcy przemocy. Mechanizm
ten obserwujemy w środowisku szkolnym jako przemoc rówieśniczą, zjawisko fali,
nieaprobowane zachowania w grupach nieformalnych. Przemoc w domu ,,przekłada się”
bardzo często na zachowania dziecka w szkole.
Aby przeciwdziałać rozpowszechnianiu się agresywnym zachowaniom należy przede
wszystkim podjąć kroki profilaktyczne, opracować programy profilaktyczne, uczulić
społeczeństwo, przeszkolić kadrę w ramach WDN tak aby w odpowiednim momencie
można było zauważyć i odpowiednio zareagować na akty przemocy, uświadomić i uczulić
rodziców, jak również same dzieci i młodzież. Powinna istnieć ścisła korelacja pomiędzy
domem rodzinnym, szkołą i samym wychowankiem.
Monika Oleksiewicz
wychowawca świetlicy
SP Nr 1 w Tuszynie