rozdział 6 czynniki wzrostu gospodarczego w azji wschodniej
advertisement
Zbigniew J. Stańczyk ROZDZIAŁ 6 CZYNNIKI WZROSTU GOSPODARCZEGO W AZJI WSCHODNIEJ – EWOLUCJA DYSKUSJI Wprowadzenie Badania dotyczące czynników wzrostu gospodarczego w Azji Wschodniej ulegały znacznej ewolucji. Następowała ona zarówno ze względu na stosowanie nowych narzędzi badawczych, ale także ze względu na nowe zdarzenia w gospodarkach Azji Wschodniej, jak też nowe dane dotyczące tych gospodarek. Można zaobserwować wyraźne cechy tej ewolucji. Początkowo większość pracy nie odwoływała się do modeli wzrostu gospodarczego i skupiała się analizie wpływu polityki gospodarczej na wzrost wybranych krajów Azji Wschodniej. W pracach najpierw pisano o sukcesie czterech Krajów Nowo Uprzemysłowionych, a po wystąpieniu wzrostu w jeszcze kilku innych krajach, o „cudzie” Azji Wschodniej. Później, na początku lat dziewięćdziesiątych, pod wpływem prac Alvina Younga, pojawiły się liczne prace wykorzystujące modele wzrostu, które najczęściej uzasadniały poglądy o dominującej roli wzrostu zasobów czynników produkcji. Krytyczną ocenę procesów wzrostowych w Azji Wschodniej pogłębił kryzys z 1997 roku. Od drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku widać większe zainteresowanie czynnikami instytucjonalnymi1. Od niedawna natomiast coraz częściej pojawiają się także opinie o niedoszacowaniu w wielu pracach powstałych w latach dziewięćdziesiątych roli postępu technologicznego dla wzrostu gospodarczego krajów Azji Wschodniej. „Cud” Azji Wschodniej Jeśli pominiemy przypadki wzbogacenia się przez pojedyncze, niekiedy bardzo ważne dla rozwoju gospodarczego globu, kraje, to jak dotąd w historii ludzkości można wyróżnić dwie wyraźne fale wzbogacania się narodów. Za początek pierwszej zazwyczaj uznaje się przełom osiemnastego i dziewiętnastego (choć, oczywiście, toczone są spory, jaki okres uznać za początkowy), a objęła ona przede wszystkim kraje Europy Zachodniej i Amerykę Północną. Druga fala miała początek w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku i związana była z rozwojem gospodarczym tylko kilku krajów Azji Wschodniej, którym nadano nazwę Krajów Nowo Uprzemysłowionych i do grona których zaliczono Hongkong, Singapur, Tajwan i Koreę Południową. Później, w latach siedemdziesiątych, do tego grona krajów dołączyły, najpierw, Malezja i, następnie, Tajlandia. Często do tej grupy dołączone zostają Indonezja, Chiny (od 1978 roku) oraz, w ostatnim dziesięcioleciu ubiegłego wieku, Indie i Wietnam2. Pomimo wysokich stóp wzrostu występujących w tych dwóch ostatnich krajach, są one nadal ubogie, choć z „wyspami” zdumiewającego bogactwa. Poziom PKB na jednego mieszkańca nie kwalifikuje ich nawet do zaliczenia do krajów o średnim poziomie dochodów. 1 Omówienie badań wpływu instytucji na wzrost i poziom PKB, ze względu na ograniczoność miejsca, będzie szczególnie skrótowe. 2 Z punktu widzenia geografii fizycznej, Indonezja jest częścią Oceanii, a nie Azji Wschodniej, ale w wielu ekonomicznych publikacjach, mając na celu zwięzłość opisów zalicza się ją do gospodarczego regionu Azji Wschodniej. 66 Zbigniew J. Stańczyk Niekiedy do wyżej wymienionej grupy zalicza się również Filipiny, ale kraj ten dosyć istotnie odstaje od pozostałych – stopa wzrostu i wielkość oszczędności i inwestycji są zdecydowanie niższe niż w pozostałych krajach. Gospodarkę filipińską w ostatnich kilkunastu latach można określić jako znajdującą się w stanie stagnacji. Osobnym przypadkiem jest Brunei, który to kraj wyższy poziom PKB zawdzięcza zasobom ropy naftowej. Dynamiczny wzrost krajów Azji Wschodniej wzbudzał podziw ekonomistów oraz mediów, i zaczęto nawet pisać, np. w słynnym raporcie (East Asian Miracle, 1993), o cudzie Azji Wschodniej. O spektakularnym charakterze wzrostu w Azji Wschodniej świadczy to, że aż dziewięć krajów regionu - Tajwan, Hongkong, Korea Płd., Singapur, Tajlandia, Japonia, Chiny, Malezja i Indonezja - znalazło się wśród piętnastki o najwyższych średnich stopach wzrostu PKB w latach 1960-2000 (Darlauf, Johnson, Temple, 2005, s. 506). Podobnie spektakularny charakter mają dane zestawione w (The Growth Report, 2008): na trzynaście krajów, które przez ponad trzydzieści lat miały wysokie stopy wzrostu, dziewięć zalicza się do regionu Azji Wschodniej. Sukces Azji Wschodniej jest też widoczny w danych dotyczących wydajności pracy. Dzięki długiemu okresowi wzrostu wydajności pracy, w Hongkongu i Singapurze dorównała ona do średniej w krajach OECD. Wydajność pracy w Korei i na Tajwanie jeszcze nieznacznie odbiega od tej średniej (Growth Amid Change… , 2007)3. Proces konwergencji nie jest widoczny w przypadku gospodarki Filipin. Z kolei Indonezja miała wyraźny okres doganiania do czasu kryzysu drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych, po czym doganianie zostało wyraźnie wyhamowane (Growth Amid Change… ,2007). Osiągnięcia gospodarek krajów Azji Wschodniej szczególnie korzystnie wyglądają w porównaniu do rezultatów uzyskiwanych przez gospodarki Ameryki Łacińskiej. Korea Południowa i Tajwan w latach sześćdziesiątych dwudziestego wieku były biedniejszymi krajami niż większość krajów Ameryki Południowej, a dzisiaj PKB na jednego mieszkańca Korei Południowej i Tajwanu jest wyższych od PKB na mieszkańca w Ameryce Południowej. Z kolei Hongkong i Singapur osiągnęły poziom PKB bliski średniej na jednego mieszkańca w krajach OECD. Brazylia w latach sześćdziesiątych miała odnotowała wysokie tempo wzrostu, ale uległo on zatrzymaniu po drugim kryzysie naftowym, przez co oddaliła się perspektywa dogonienia najbogatszych krajów OECD4. Jak podkreśla Elson (Elson, 2006) kraje Azji Wschodniej charakteryzowały się też niższymi stopami inflacji. Kraje Azji Wschodniej były też bardziej otwarte – miały większy udział handlu zagranicznego i większy napływ inwestycji bezpośrednich - i zarazem potrafiły utrzymywać nadwyżki w bilansie handlowym. Charakteryzowały się też one wyższym udziałem oszczędności i inwestycji w PKB. Sukcesy krajów Azji Wschodniej skłoniły więc ekonomistów do intensywnych badań przyczyn tych sukcesów. Źródła cudu w wynikach badań sprzed kryzysu Do czasu kryzysu w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku można 3 Względne i absolutne różnice wydajności mogą dawać inny obraz. Pomiędzy okresami lat 1980-1984 i 20002004 wydajność pracy w Malezji z 16% średniej OECD wzrosła do 21% tej średniej, co oznacza, że w Malezji występuje proces doganiania najbogatszych krajów. Z drugiej strony, w tym samym czasie różnica poziomów wydajności Malezji i krajów OECD wzrosła z 28823 dolarów amerykańskich do 36904 dolarów. Podobna sytuacja występuje w przypadku Tajlandii. Jednakże jeśli trendy nie ulegną zmianie, to po pewnym czasie i absolutne różnice wydajności zaczną się zmniejszać. Szerzej na ten temat zob. (Growth Amid Change…, 2007). 4 Elson (Elson, 2006, s. 38) podaje, że w latach pięćdziesiątych kraje PKB na mieszkańca Azji Wschodniej (bez Chin i Japonii) stanowił około 10% PKB w Stanach Zjednoczonych, podczas gdy PKB na mieszkańca w Ameryce Łacińskiej ponad 25%. W 2001 r. wskaźnik ten dla obu regionów wynosił ponad 20%, przy czym Azja Wschodnia nieznacznie wyprzedziła Amerykę Łacińską. Czynniki wzrostu gospodarczego w Azji wschodniej - ewolucja dyskusji 67 było wyróżnić dwa odrębne nurty badań wzrostu krajów Azji Wschodniej. Pierwszy, mający charakter bardziej opisowy, skupiał się na określeniu wpływu polityki gospodarczej na sukcesy krajów Azji Wschodniej. Duża część prac w ramach tego nurtu badań to prace, które mogłyby zostać zaliczone do prac z dziedziny ekonomii rozwoju. Drugi nurt badań miał za cel wyjaśnienie natury wzrostu gospodarczego w Azji Wschodniej za pomocą matematycznych modeli wzrostu gospodarczego. W ramach pierwszego nurtu publikowano, z jednej strony, prace, które podkreślały wyjątkowo silne pozytywne działanie jakiegoś szczególnego rodzaju polityki gospodarczej, oraz, z drugiej strony, prace, które wykazywały, że rynki w krajach Azji Wschodniej były na tyle sprawne iż nie potrafiły ich załamać żadne interwencjonistyczne zapędy polityków. W literaturze dotyczącej tego regionu często wysuwano też hipotezę o znaczącym wpływie polityki proeksportowej na wzrost inwestycji i, szerzej, na wzrost całej gospodarki. Inna grupa hipotez podkreślała z kolei rolę polityki przemysłowej5. Należy zaznaczyć, że polityka przemysłowa mogła być realizowana w różnoraki sposób. Zdaniem jednych autorów, decydujące znaczenie mogły mieć, na przykład, zwolnienia podatkowe i subsydia udzielane na ogólnych zasadach, zdaniem innych bardzo skuteczna była selektywna polityka przemysłowa, czyli polityka promująca poszczególne, potencjalnie konkurencyjne branże, oraz pomoc adresowana do konkretnych przedsiębiorstw, które łączyły z agendami rządu szczególne relacje. Jednakże należy wątpić w to, aby polityka przemysłowa w tym ostatnim znaczeniu miała istotny wpływ na sukcesy dużej części gospodarek Azji Wschodniej. Zdaniem wielu ekonomistów, na przykład (Rodrika, 1995), hipoteza o szczególnych zaletach polityki proeksportowej nie da się obronić nawet w przypadku Korei Południowej. Z takim twierdzeniem zgadza się też Lipowski (Lipowski, 1997, s. 194), który pisze, że „doświadczenie Korei Płd. i Tajwanu w stosowaniu barier protekcjonistycznych wskazuje, że bariery te były w istocie ograniczeniem, a nie czynnikiem wzrostu gospodarczego tych krajów. Służyły tam bowiem do celów innych niż ekonomiczne, a mianowicie do zwiększenia stopnia samowystarczalności, która jest sprzeczna z kryteriami komercyjnymi.” Lipowski w swej pracy szczegółowo i dogłębnie analizuje prowadzoną w Korei Południowej selektywną politykę przemysłową i też dochodzi do wniosku, że nie ona była przyczyną wzrostu. We wcześniej opublikowanej, często cytowanej pracy, Lau (Lau, 1990) również odrzuca twierdzenia o szczególnych korzyściach wynikających z polityki proeksportowej i przemysłowej i pisząc o przyczynach sukcesu Tajwanu i Korei Południowej na pierwszym miejscu wymienia czynniki, które można określić jako czynniki instytucjonalne: oparcie gospodarki na prywatnych przedsiębiorstwach, ustanowienie rządów prawa w sferze gospodarczej oraz zapewnienie konkurencji krajowej i zagranicznej. Polityka przemysłowa nie miała większego znaczenia w dwóch pozostałych krajach nowo uprzemysłowionych, w Singapurze i w Hongkongu. Hongkong w szczególności często był przedstawiany jako bliski ideału gospodarki wolnorynkowej. Zwolennicy tezy o dobroczynnych skutkach polityki przemysłowej w Korei Południowej i na Tajwanie, uważali, że Hongkong i Singapur nie mogą być traktowane jako typowe gospodarki, bo działalność gospodarcza w tych krajach zdominowana jest przez reeksport i przeładunek towarów. Chociaż znaczący zwrot w kierunku badania wpływu instytucji na wzrost gospodarczy nastąpił w latach dziewięćdziesiątych, to jednak nawet we wcześniejszych, mających zazwyczaj charakter opisowy, pracach widać również zainteresowanie problematyką instytucji. Kwestia roli instytucji w zaistnieniu cudu gospodarek Azji Wschodniej wiąże się z często dyskutowanym zagadnieniem szczególnych relacji agend rządowych z biznesem w niektórych krajach Azji Wschodniej. Przed 1998 roku panowało przekonanie, że o generalnie dobrej jakości instytucji w Azji Wschodniej (wyjątkiem byłby instytucje w uznanych za 5 Wśród prac o wpływie polityki przemysłowej na wzrost krajów Azji Wschodniej największym rozgłosem i uznaniem cieszyły się prace Amsden, np. (Amsden, 1989). 68 Zbigniew J. Stańczyk bardzo skorumpowane Filipinach i Indonezji)6. Lipowski (1997, s. 188), na przykład, pisze, że Korea Płd. i Tajwan dopracowały się sprawnej profesjonalnie administracji średniego szczebla. Administrację tę uznano za jedną z najefektywniejszych na świecie. Oba te kraje wykształciły ponadto specyficzny, nigdzie indziej (poza Japonią) nie spotykany i trudny do zrozumienia dla obserwatora z zewnątrz, mechanizm wzajemnych stosunków między rządem a kołami gospodarczymi.” Jak to będzie jeszcze zaznaczone w niniejszym opracowaniu, do połowy lat dziewięćdziesiątych chwalono ten szczególny typ relacji jako zapewniający przepływ informacji oraz budujący zaufanie pomiędzy sferami rządowymi i biznesem. Po wybuchu kryzysu te relacje zaczęto interpretować jako powodujące korupcję i pogarszające alokację zasobów. W Korei Południowej skomplikowane relacje polityki i biznesu nakładały się na nieprzejrzyste relacje w ramach najważniejszych dla gospodarki tego kraju związków firm, tzw. czeboli. Zdaniem Collins i Boswortha (Collins, Bosworth, 1996, s. 137), po wielu latach nastąpiło pewne zbliżenie stanowiska lesseferystycznego i interwencjonistycznego. Nastąpiła zgoda odnośnie do faktu, że w Azji Wschodniej występował cały wachlarz rozwiązań z zakresu polityki gospodarczej – od skrajnie wolnorynkowych do różnych form oddziaływania na poszczególne sektory gospodarki. Część zwolenników rozwiązań wolnorynkowych, skłonna była przyznawać, że niektóre rodzaje oddziaływania państwa na gospodarkę mogą być korzystne. Nie doszło jednak do zgody, na ile istotne były interwencje państwa i czy ma sens naśladowanie takich działań w innych krajach. W drugim nurcie badań, w ramach którego, jak to już wspomniano, wykorzystywano matematyczne modele wzrostu i główny nacisk w tych badaniach kładziono na kwestie związane z bezpośrednimi determinantami wzrostu, takimi jak kapitał rzeczowy, kapitał ludzki, praca i technologia. W ramach tego nurtu też występowały dwie zasadnicze strony sporu7. Zdaniem pierwszej grupy ekonomistów, sukces krajów Azji Wschodniej nie jest czymś niezwykłym i łatwo daje się wytłumaczyć na gruncie tradycyjnych, neoklasycznych, modeli wzrostu. Wszystkie te kraje Azji Wschodniej, które miały wysokie stopy wzrostu charakteryzowały się wysokimi stopami inwestowania, które możliwe były dzięki dużym oszczędnościom krajowym. Podstawowym więc powodem wzrostu gospodarczego była więc zdaniem tych ekonomistów rzeczywiście imponująca akumulacja kapitału w Azji Wschodniej (zob. tabelę 1). Tabela 1. Udział oszczędności krajowych brutto i inwestycji w PKB wybranych krajów Azji Wschodniej w 1996 roku Kraj Hongkong Korea Południowa Singapur Tajwan Chiny Indonezja Malezja 6 Oszczędności krajowe brutto 30,7 33,7 51,2 25,1 40,5 27,3 42,6 Inwestycje brutto 32,1 38,4 35,3 21,2 39,6 30,7 41,5 W pracach przed 1998 rokiem uwzględniane były również tezy o kulturowym uwarunkowaniu wzrostu gospodarczego. Prawie cala Azja Wschodnia miała znajdować się pod wpływem kształtującego prospołeczne i progospodarcze postawy konfucjanizmu. Ludność Azji Wschodniej miała charakteryzować szczególna dyscyplina pracy, zapobiegliwość i oszczędność oraz szacunek dla przełożonych, silne związki rodzinne. 7 Po każdej stronie sporu występowało zróżnicowanie stanowisk i ponadto niektórzy ekonomiści przyjmowali stanowiska pośrednie. Czynniki wzrostu gospodarczego w Azji wschodniej - ewolucja dyskusji Filipiny Tajlandia 18,5 33,7 69 23,1 41,7 Źródło: (Ito, 2001, s. 58) Wysoki udział oszczędności i inwestycji w PKB oraz wysokie tempo akumulacji wymagają oczywiście poświęcenia w postaci ograniczenia bieżącej konsumpcji (indywidualnej i zbiorowej). Wielu ekonomistów argumentuje, że duże oszczędności krajowe były konsekwencją dużego udziału ludności w wieku produkcyjnym w ogólnej liczbie ludności. Takie wyjaśnienie nie jest jednak wystarczające, gdyż, na przykład, struktura demograficzna krajów Azji Wschodniej nie odbiegała znacznie od struktury demograficznej krajów Ameryki Łacińskiej. Odmienny stanowisko zajmowali ci ekonomiści, którzy twierdzili, że najważniejszym przyczyną wzrostu gospodarczego w Azji Wschodniej była szybka asymilacja technologii z zagranicy, co przejawiało się przede wszystkim we wzroście łącznej produktywności czynników produkcji. Ekonomiści ci zazwyczaj też przychylali się do opinii, że do opisu wzrostu gospodarczego w Azji Wschodniej lepiej od modeli neoklasycznych nadają się modele wzrostu endogenicznego. Jedną z najważniejsza prac naukowych stymulujących debatę pomiędzy zwolennikami tezy o kluczowej roli akumulacji kapitału a zwolennikami tezy o istotnym znaczeniu asymilacji technologii, była praca Younga (1992) porównująca determinanty wzrostu w Hongkongu i Singapurze. Young dowodził w niej, że o ile łączna wydajność czynników produkcji miała widoczny wpływ na wzrost gospodarczy Hongkongu, to w przypadku Singapuru miała ona niewielki wpływ. W przypadku Singapuru decydujący wagę dla wzrostu gospodarczego należy, według Younga, przypisać akumulacji kapitału. Zwolennicy tezy o prymacie akumulacji zazwyczaj posługiwali się funkcją produkcji, w której została uwzględniona nie tylko ilość pracy, ale także jej jakość, czyli inaczej mówiąc, kapitał ludzki. Szybką akumulację kapitału fizycznego i przyrost kapitału rzeczowego, powodowały więc wysokie stopy wzrostu gospodarczego8. Różnego rodzaju dane dotyczące porównań edukacji w Świecie, pokazują, że wszystkie kraje Azji Wschodniej, które osiągnęły sukces gospodarczy miały dobrej jakości system edukacji na poziomie podstawowym. Tabela nr 2 przedstawia jeden z ważnych wskaźników opisujących zmiany w zakresie edukacji – średnią ilość lat spędzanych przez uczniów w szkole. Widoczna jest wyraźna różnica pomiędzy wskaźnikami dotyczącymi Azji Wschodniej i Ameryki Łacińskiej. O ile w Ameryce Łacińskiej w latach 1960-1994 średnia ilość lat edukacji szkolnej wydłużyła się o około 17%, to w Azji Wschodniej ponad 2,5 razy. Należy dodać, że obecnie Korea Południowa i Hongkong często zajmują czołowe miejsca w rankingach powstających na podstawie badań kompetencji uczniów w dziedzinie matematyki oraz przedmiotów humanistycznych. Zwolennicy poglądów o szczególnej roli asymilacji technologii wskazywali również na to, że taka asymilacji mogła się odbywać dzięki otwartości gospodarek Azji Wschodniej. Wymiana handlowa i inwestycje zagraniczne miały właśnie pomagać w przepływie technologii9. 8 Por. także Krugman (1994). Znaczenie otwarcia gospodarek Azji Wschodniej zostało później wielokrotnie potwierdzone przez porównawcze badania makroekonomiczne jak też badania efektywności firm. Na przykład, (HallwardDriemeier, Iarossi i Sokoloff, 2002) po przebadaniu 2700 przedsiębiorstw w pięciu krajach Azji Wschodniej (w Indonezji, Korei, Malezji, Tajlandii i na Filipinach), doszli do wniosku, że bardziej otwarte, czyli bardziej związane z rynkami światowymi i z aktywnością gospodarczą za granicą, przedsiębiorstwa charakteryzowały się wyższą wydajnością. W szczególności zależność ta miała miejsce, gdy przedsiębiorstwo miało właścicieli zagranicznych. 9 70 Zbigniew J. Stańczyk Tabela 2. Średnia ilość lat edukacji szkolnej w wybranych krajach Azji Wschodniej Kraj lub region Chiny Azja Wschodnia Filipiny Indonezja Korea Południowa Malezja Singapur Tajlandia Tajwan Ameryka Łacińska Kraje uprzemysłowione Średnia ilość lat edukacji szkolnej 1960 r. 1994 r. 1,7 5,3 2,7 7,2 3,8 7,4 1,1 5,0 3,2 9,7 2,3 7,0 3,0 6,1 3,5 7,5 3,2 8,2 3,0 3,5 7,3 9,8 Źródło: (Collins, Bosworth, 1996, s. 149). Pomimo braku pełnej zgody dotyczącej zarówno pośrednich (takich jak polityka gospodarcza, instytucje, struktura podziału dochodów) jak i bezpośrednich determinant, a w szczególności, pomimo braku zgody odnośnie do znaczenia asymilacji technologii, w latach dziewięćdziesiątych próbowano formułować recepty na wzrost i stabilność gospodarek. Jednakże jak słusznie Collins i Bosworth zauważają, jeśli kluczowe znaczenie dla wzrostu gospodarek Azji Wschodniej miała akumulacja kapitału, to mówienie o szczególnych zaletach polityki przemysłowej i handlowej jako powodujących przyspieszoną asymilację technologii, nie ma sensu (Collins, Bosworth, 1996, s. 173). Taki sam argument można odnieść do roli rozwiązań instytucjonalnych dla transferu technologii z bardziej rozwiniętych gospodarek. Zgodnie z badaniami tych autorów, polityka gospodarcza i instytucje, zgodnie z ich badaniami, mogą być ocenione pozytywnie, jeśli wskaże się na ich znaczenie dla akumulacji kapitału. Argumenty dotyczące wad procesów wzrostowych w Azji Wschodniej stały się jeszcze bardziej popularne po kryzysie gospodarczym z 1997 roku. Prace publikowane po 1997 roku dotyczyły jednak nie tylko przyczyn wzrostu gospodarczego od lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku, ale także zmiany charakterystyki wzrostu po kryzysie. Dyskusje o wzroście gospodarczym w Azji Wschodniej po kryzysie Za początek kryzysu w Azji Wschodniej uznaje się gwałtowną deprecjację bahta (waluty Tajlandii) w lipcu 1997 roku. Prawie natychmiast po tym wydarzeniu nastąpiło załamanie walut Filipin i Malezji. W sierpniu kryzys dotknął Indonezję, której waluty spośród walut Azji Wschodniej straciła najwięcej na wartości. Won, waluta Korei Południowej, poddał się siłom rynków walutowych z kilkumiesięcznym opóźnieniem - jego duża deprecjacja rozpoczęła się w październiku 1997 r. Stosunkowo małemu osłabieniu uległy waluty Singapuru (począwszy od sierpnia 1997 r.) i Tajwanu (począwszy od października tego roku)10. Konsekwencją załamania kursów były problemy ze spłatą długów denominowanych w walutach obcych, co doprowadziło do problemów zarówno w sektorze finansowym jak i 10 Kryzys nie miał widocznego wpływu na waluty Chin i Hongkongu, który to zdołał utrzymać system izby walutowej. Czynniki wzrostu gospodarczego w Azji wschodniej - ewolucja dyskusji 71 sferze w sferze realnej gospodarki11. W 1998 r. PKB na jednego mieszkańca w Korei Południowej obniżył się o 5,5%, w Malezji o 6,8%, w Tajlandii o 8,%, a w Indonezji aż o 13,7% (World Economic Outlook,1999) Kryzys finansowy w Azji Wschodniej stanowił olbrzymi cios dla gospodarek tego regionu. W 1997 i w 1998 roku, po latach niekończących się pochwał pod adresem krajów Azji Wschodniej, nastąpiło zasadnicze odwrócenie nastrojów – zaczęto eksponować słabości polityki gospodarczej i instytucji w tym regionie. Zaczęto postulować ponowne przebadanie wpływu, teraz w opinii wielu nadmiernego, oparcia się w strategii wzrostowej na liberalizacji przepływów towarów i kapitału. Wskazywano także na problemy nadmiernej deregulacji sektora finansowego, i drugiej strony, na jego niedorozwój. Jak to jeszcze będzie wspomniane, zaczęto również nawet szukać głębokiego podłoża problemów gospodarczych w czynnikach społecznych i kulturowych. Tendencja do powrotu na długookresowego rozwoju była już jednakże widoczna po dwóch latach od kryzysu. Park i Lee (Park i Lee, 2001) po porównaniu kryzysu w Azji Wschodniej ze stu sześćdziesięcioma innymi przypadkami kryzysów walutowych, doszli do wniosku, że w Azji Wschodniej miał miejsce typowy powrót do długookresowego trendu, ale powrót ten był zdecydowanie szybszy niż w innych przypadkach. Przyczyną, tej odmienności mogło być to, że generalnie kraje te miały zdrowsze fundamenty od innych krajów, które doświadczyły kryzysy walutowe. W 1999 roku kraje Azji Wschodniej najbardziej dotknięte kryzysem (Filipiny, Indonezja, Korea Południowa, Malezja i Tajlandia) miały już dodatnie stopy wzrostu. W Korei Południowej wyniosła ona ponad 10%, ale w Indonezji ledwie powyżej 0%. Stopy wzrostu PKB w pozostałej trójce w tymże roku mieściły się w przedziale 3%-5,5%. Dane z ostatnich lat pokazują, że kryzys w Azji Wschodniej miał charakter chwilowego załamania i kraje tego regionu rzeczywiście wróciły na ścieżkę długookresowego wzrostu12. Większość wskaźników makroekonomicznych opisujących gospodarki tych krajów nadal wygląda znacznie lepiej niż wskaźniki makroekonomiczne gospodarek Ameryki Łacińskiej. Stopy wzrostu w Azji Wschodniej, z wyjątkiem Chin i Wietnamu, w ostatnich kilku latach, pomimo panującej do niedawna dobrej koniunktury światowej, nie są już tak imponujące jak to wcześniej bywało, ale Azja Wschodnia w ostatnich latach była nadal najszybciej rozwijającym się regionem świata (IMF Annual Report, 2008, s. 14). Kraje Azji Wschodniej, z wyjątkiem Chin i Wietnamu, w porównaniu do okresu przed kryzysem, mają niższy udział inwestycji w PKB i niższą ich dynamikę. To spowolnienie inwestycji może stanowić reakcję na przeinwestowanie w okresie przed kryzysem. Może on też wynikać, z zaostrzenia warunków udzielania kredytów, co w szczególności dotyka małe, nastawione na rynek wewnętrzny firmy i które przez to mają ograniczoną możliwość inwestowania (Beyond the Crisis, 2007). Po kryzysie nastąpiło również spowolnienie wzrostu wydajności pracy. Jest ono w części rezultatem zmiany struktury gospodarki. Coraz większą część gospodarek najbardziej rozwiniętych krajów Azji Wschodniej stanowią usługi, gdzie występują problemy ze zwiększeniem wydajności. Zjawisko to jest bardzo widoczne w Korei Południowej, co pokazuje tabela 3. Przyczyną jego jest po części sama natura sektora usług, w którym zazwyczaj trudniejszy jest wzrost wydajności. Przede wszystkim jednak, jak podkreślają to ekonomiści zajmujący się zmianami wydajności, w Korei sektor usług jest przeregulowany i niewystarczająco konkurencyjny13. 11 Literatura opisująca sekwencje zdarzeń w czasie kryzysu i wpływ kryzysu na trendy gospodarcze Azji Wsch. jest bardzo obszerna. Zob. np. (Barro, 2002). 12 Zob. np. (Burton, Zanello, 2007) oraz (Barro, 2002). 13 Zob. (Republic of Korea, 2006), (Jaumotte, Spatafora, 2007) oraz (Jones, 2009) 72 Zbigniew J. Stańczyk Tabela 3. Wzrost wydajności pracy w przemyśle i usługach w Korei Południowej (roczny przyrost wartości dodanej na jednego zatrudnionego w procentach) Przemysł Usługi rynkowe Usługi nierynkowe Wszystkie usługi Cała gospodarka 1980-1990 6,4 4,3 -0,2 2,6 5,5 1990-1997 8,7 1,6 1,7 1,5 4,4 1997-2007 8,7 2,6 -2,0 1,2 3,3 Źródło: (Jones R. S., 2009) Jeszcze do niedawna zmiany w strukturze gospodarek Azji Wschodniej były związane z przesuwaniem się aktywności gospodarczej od sektorów z mniejszą wydajnością do sektorów ze znacznie większą wydajnością pracy i zarazem od sektorów wymagających niższych kwalifikacji robotników do sektorów, gdzie wymagane są coraz wyższe kwalifikacje. Na początku następowało przemieszczanie się siły roboczej z rolnictwa do sektorów z niewielkimi kwalifikacjami robotników i ze stosunkowo niewielką ilością potrzebnego kapitału (np. do przemysłu tekstylnego, odzieżowego i spożywczego) do przemysłu różnych gałęzi przemysłu papierniczego, chemicznego, metalowego i hutniczego, gdzie potrzebne są trochę wyższe kwalifikacje, znacznie więcej kapitału i gdzie pojawiają się duże efekty skali. Kolejnym etapem zmiany struktury gospodarki był rozwój przemysłu maszynowego, urządzeń elektrycznych i środków transportu. Na przykład, w 1970 roku w Korei Południowej i w Hongkongu największy wkład w tworzenie PKB miał przemysł tekstylny, a w 2000 roku przemysł produkujący urządzenia elektryczne. W Malezji i w Indonezji w 1970 roku przodującym był przemysł spożywczy, a w 2000 roku przemysł elektromaszynowy (w Malezji) i przemysł produkujący środki transportu (w Indonezji). Na Filipinach w 1970 i w 1997 roku najważniejszą rolę odgrywał przemysł spożywczy14. Obecnie w najbardziej rozwiniętych krajach Azji Wschodniej, jak to już było wspomniane, następuje wyraźne przesunięcie siły roboczej do usług15. Dla Korei, Tajwanu, Malezji, i Tajlandii nieznaczne osłabienie tempa wzrostu PKB, osłabienie dynamiki inwestycji i wydajności pracy prawdopodobnie sygnalizuje więc koniec wzrostu w dużym stopniu opartym na akumulacji kapitału i wskazuje na konieczność zwrócenia jeszcze większej uwagi na jakość instytucji i na innowacyjność gospodarek, co stworzy szansę na dogonienie najbogatszych krajów świata. Postęp technologiczny powinien też odgrywać kluczową rolę w utrzymaniu już wysokiego poziomu PKB Hongkongu i Singapuru. W dużej mierze tak się właśnie dzieje. W dostępności do szerokopasmowego Internetu kraje te należą do czołówki światowej (Korea Południowa często takich rankingach znajduje się na pierwszym miejscu). Wydatki na badania i rozwój wzrosły w Azji Wschodniej prawie dwukrotnie w ciągu ostatniej dekady i wynoszą już około 1,2% PKB. W krajach nowo uprzemysłowionych Krajach stosunek wydatków na badania i rozwój do PKB wynosi średnio 2,2%, co oznacza, że przekracza on średnią dla krajów OECD (Gill, Kharas, 2007, s. 24). Oprócz utrzymywania na wysokich standardów edukacji na poziomie podstawowym i średnim16, nastąpił również dynamiczny rozwój szkolnictwa wyższego. Świadectwem 14 Zob. (Growth Amid Change…, 2007). Na znaczenie industrializacji w rozwoju Azji Wschodniej wskazuje również (Ito, 2003). 15 Autorzy opracowania (Growth Amid Change…, 2007) zauważają także, że w Azji Wschodniej ma również miejsce przemieszczanie się siły roboczej bezpośrednio z rolnictwa do usług. 16 Wśród krajów OECD Korea ma najwyższe w stosunku do PKB wydatki na edukację i najwyższe w stosunku do PKB na 1 mieszkańca pensje nauczycieli. Czynniki wzrostu gospodarczego w Azji wschodniej - ewolucja dyskusji 73 przechodzenia najbardziej rozwiniętych krajów Azji Wschodniej na wyższy poziom zaawansowania technologicznego może być wzrost ilości patentów w tych krajach (Korea as a Knowledge Economy, 2006). Filipiny i Indonezję czeka jeszcze trudniejsza droga – zarówno poziom PKB, wskaźniki dotyczące warunków dla prowadzenia biznesu oraz wskaźniki rozwoju instytucjonalnego pokazują, że znajdują się one w sytuacji w jakiej trzy wcześniejsze kraje znajdowały się co najmniej przed kilkunastu laty. Filipiny i Indonezja nadal muszą jeszcze pracować nad wprowadzeniem i utrzymaniem podstawowych standardów potrzebnych dla efektywnego funkcjonowania gospodarki. W połowie lat dziewięćdziesiątych jako barierę wzrostu gospodarczego wskazywano też relatywnie słabo rozwinięte rynki finansowe. Od 1998 roku nastąpił znaczny rozwój rynków finansowych w Azji Wschodniej, ale w systemach finansowych wszystkim krajów z wyjątkiem Malezji, rynki kapitałowe odgrywają nadal podrzędną rolę w porównaniu z bankami (Sheng, 2005). W ostatnich kilku latach w Azji Wschodniej zaczęły się jednak pojawiać zjawiska, które mogą świadczyć o nadchodzących dynamicznych zmianach na rynkach kapitałowych. Na przykład, znacznie wzrosła liczba debiutów na giełdach Azji Wschodniej. W ostatnich latach uległa też znacznej poprawie sytuacja banków. O ile w 1998 roku udział złych pożyczek w całości udzielonych pożyczek sięgał od 20 (w przypadku Malezji) do prawie 50 proc. (w Indonezji), to w 2006 roku we wszystkich omawianych tu krajach spadł do poniżej 10 proc. (Burton, Zanello, 2007). Do 1997 podkreślano względnie dobrą jakość, zarówno formalnych jak i nieformalnych, instytucji w Azji Wschodniej. Po 1997 roku wskazywano raczej na niską ich jakość. Twierdzenia dotyczące względnie dobrej jakości niektórych instytucji w krajach Azji Wschodniej są częściowo prawdziwe. Na przykład, w większości krajów Azji Wschodniej łatwiej było założyć firmę niż w większości krajów Ameryki Łacińskiej17. Jednakże warunki dla prowadzenia działalności gospodarczej są w Azji Wschodniej bardzo zróżnicowane. Hongkong i Singapur należą do liderów różnego rodzaju rankingów dotyczących warunków prowadzenia działalności gospodarczej i wolności gospodarczej, w tym prawdopodobnie najbardziej popularnego rankingu tworzonego przez Bank Światowy. W rankingach Banku Światowego na rok 2008 i 2099 zajęły one pierwsze i czwarte miejsce (Doing Business 2009, 2008). Tajlandia, Malezja i Korea umiejscowione są również dość wysoko w rankingach18. Indonezja i Filipiny plasują się w rankingach na niskich pozycjach, co może stanowić jedną z pośrednich (głębokich) determinant stagnacji wydajności pracy w tych krajach. W Azji Wschodniej następuje generalnie poprawa jakości rządzenia, co widoczne jest nie tylko w rankingach sporządzanych przez Bank Światowy, ale także w innych rankingach, na przykład, w tych, które są sporządzane przez Frazer Institute or Heritage Foundation. Następuje również poprawa w rankingach postrzegania zjawiska korupcji przedstawianych przez Transparency International. W 1996 roku Indonezja, Filipiny i Tajlandia były oceniane jako kraje z większą od średniej światowej korupcją. Od tego czasu w Tajlandii, pomimo niestabilności politycznej w ostatnich kilku latach, nastąpiła znaczna poprawa. Znacznie lepsze oceny są uzyskiwane również przez Koreę Południową i Malezję. Nie wszystkie zmiany polityczne są oceniane pozytywnie ze względu na decyzje gospodarcze. Na przykład, kraje Azji Wschodniej oceniane są jako kraje, gdzie ryzyko niekorzystnych zmian politycznych jest większe niż przed kryzysem 1997 roku. Szczególnie niekorzystnie jest oceniana Tajlandia, w której nastąpiła duża polaryzacja społeczeństwa (na rozczarowaną gospodarczymi przemianami i podatną na populistyczne hasła, biedną ludność wiejską i bogacącą się ludność miast) i doszło także do wojskowego zamachu stanu. 17 Zob. (Doing Business 2009, 2008) oraz wcześniejsze roczniki tego raportu. Warte jest podkreślenia to, że w Tajlandii pomimo od trwającej od trzech lat niestabilności politycznej, następuje poprawa warunków otoczenia instytucjonalnego biznesu. 18 74 Zbigniew J. Stańczyk W literaturze dotyczącej Azji Wschodniej często jest też dyskutowana rola, stosując terminologię Northa, nieformalnych instytucji w funkcjonowaniu i wzroście gospodarki. Podkreśla się, na przykład, specyfikę relacji społecznych, a w szczególności relacji pomiędzy biznesem i przedstawicielami państwa. Rumiński w następujące sposób opisuje te związki w Korei Południowej: „Dziesiątki lat zaangażowania rządu w proces podejmowania decyzji przez prywatne instytucje finansowe stworzyły system współzależności pomiędzy politykami oraz urzędnikami a koreańską finansjerą, co spowodowało rozpowszechnienie się korupcji i jej głębokie zakorzenienie w systemie finansowym. W odpowiedzi na wysoki stopień regulacji i uzależnienia tak bankowych jak i niebankowych instytucji finansowych od przychylności polityków, niezbędne dla dalszego efektywnego prowadzenia przez nie działalności było nawiązywanie i pogłębianie nieformalnych i pozaprawnych związków z rządem, dających dostęp do niezbędnych informacji i przywilejów. W zamian instytucje finansowe oferowały łapówki i postemerytalne posady politykom i urzędnikom. (Rumiński, 2004, s. 23)” W samej gospodarce bardzo duże znaczenie mają powiązania rodzinne. Specyficzny charakter relacji w biznesie opartych na silnych więzach rodzinnych i na nieformalnych relacjach pomiędzy politykami i biznesem, mógł się sprawdzać na wczesnym etapie rozwoju, by jednak stać się przeszkodą w rozwoju gospodarki w późniejszych etapach. Początkowo, przy braku dobrze rozwiniętych formalnych reguł i małej efektywności systemu prawnego, nieformalne powiązania, poprzez budowanie zaufania pomiędzy różnymi podmiotami, mogły pomagać w prowadzeniu biznesu. W bardziej rozwiniętych gospodarkach takie powiązania mogą być szkodliwe poprzez kreowanie kosztów utraconych możliwości (podmioty nie korzystają w wystarczający sposób z możliwości pojawiających się poza nieformalnymi sieciami powiązań) i utrudnianie walki z korupcją. Inną pośrednią determinantą wzrostu, która może być określona jako zespół nieformalnych instytucji, to kształtujący mentalność ludności tego regionu konfucjanizmu. Pod wpływem konfucjanizmu ludność Azji Wschodniej miała charakteryzować szczególna dyscyplina pracy, zapobiegliwość i oszczędność oraz szacunek dla przełożonych, silne związki rodzinne. Lal (Lal, 2001, s. 141) wskazuje na fundamentalne znaczenia wytworzonego w kosmologii chińskiej pojęcia „wstydu”, które wpływa na scementowanie społeczeństwa i na powszechność akceptowania „odroczonej odpłaty”, co z kolei ma według niego wpływać na wysokie stopy oszczędzania. Z kolei Haliżak (1999) pisze, że ukształtowany pod wpływem konfucjanizmu duch wschodnioazjatyckiego kapitalizmu charakteryzuje się nieustannym poszukiwaniem doskonałości, oszczędnością i inwestowaniem, nacisk na wartości grupowe, familijność i propagowanie prostego, ascetycznego życia. Dokonane do tej pory szacunki statystyczne, zob. np. (Barro, 1996), pokazują, że istnieje korelacja pomiędzy konfucjanizmem a poziomem PKB. Jak zauważa Krugman (Krugman, 2001, s. 56): „Może to brzmieć osobliwie w zastosowaniu do Indonezji lub Malezji, ale prawdą jest dominująca pozycja etnicznych Chińczyków w elicie biznesu Azji Południowo-Wschodniej.” Przy okazji można było łatwo wytłumaczyć kłopoty gospodarcze nie konfucjańskich, a katolickich Filipin. Zaskakujące jest to, że ekonomiści pochodzący z Azji Wschodniej bywają sceptyczni odnośnie do korzyści konfucjanizmu. Na przykład, wskazują, że sprawności biurokracji Hongkongu i Singapuru nie musi być jego rezultatem, ale może stanowić brytyjskie dziedzictwo kolonialne. Ze względu na nacisk na akceptację status quo i odrzucenie wartości materialnych na rzecz duchowych konfucjanizm (oraz buddyzm) miały nawet utrudniać procesy uprzemysłowienia w krajach Azji Wschodniej19. Oprócz coraz większej ilości publikacji dotyczących głębszych (pośrednich) determinant wzrostu, w tym determinant instytucjonalnych, zaczęły się pojawiać publikacje 19 Por. (Chang, 1998) oraz (The Future of Asian Economy, 2006). Czynniki wzrostu gospodarczego w Azji wschodniej - ewolucja dyskusji 75 wskazujące, że jednak sama akumulacja kapitału, nawet jeśli dodatkowo uwzględni się kapitał ludzki, nie tłumaczy szybkiego wzrostu gospodarczego krajów Azji Wschodniej. Na przykład, Zdaniem Iwaty, Khana i Murao (Iwata, Khan, Murao, 2003) tradycyjne sposoby szacowania udziału czynników wzrostu w rachunkach wzrostu wymagają mocnych i nierealistycznych założeń dotyczących konkurencyjności rynków czynników produkcji. W swych badaniach wykorzystali oni tzw. nieparametryczne techniki estymacji, które właśnie nie wymagają takich mocnych i nierealistycznych założeń. W rezultacie odrzucili oni hipotezę akumulacji w jej mocnej wersji. Według nich Hongkong, Korea Południowa, Singapur i Tajwan miały podobny wzrost łącznej produktywności czynników (TFP), wynoszący około 3,7%. Wzrost ilości kapitału tłumaczy tylko 27% wzrostu produkcji (zob. tabela 3). Tabela 3. Stopy wzrostu łącznej wydajności czynników produkcji w wybranych krajach Azji Wschodniej w latach 1960-1995 – zestawienie wyników trzech szacunków Kraj Hongkong Korea Południowa Singapur Tajwan Young (1995) 4,1 2,8 0,5 3,8 Collins, Bosworth (1996) 4,1 2,3 1,8 2,1 Iwata i in. (2003) 3,4 3,7 3,7 3,8 Źródło: (Iwata, Khan, Murao, 2003) Zakończenie Po wielu latach dyskusji coraz bliższy jest ogólnie określony konsensus, że w Azji Wschodniej o wzroście gospodarczym decydowały zarówno akumulacja kapitału jak i asymilacja technologii. Koniecznym do utrzymywania stabilności procesu akumulacji kapitału i asymilacji technologii było działanie innych, pośrednich determinant: efektywnego systemu edukacji, dobrych warunków dla prowadzenia działalności gospodarczej zapewniających stabilność i szeroki zakres wolności, otwartość gospodarek oraz sprzyjająca wzrostowi gospodarczemu mentalność społeczeństwa. Nie znaczy to, że na podstawie doświadczeń krajów Azji Wschodniej wiemy już jaka jest recepta na wzrost, ale niewątpliwie w ostatnich kilkunastu latach nastąpił wielki postęp w rozumieniu złożoności procesu wzrostu. BIBLIOGRAFIA: 1. Amsden A., (1989), Asia’s Next Giant: South Korea and Late Industrialization, New York. 2. Barro R. J., (2002), Economic Growth In East Asia before and after the Financial Crisis, NBER, w: Korean Crisis and Recovery, red. D. T. Coe, S.-J. Kim, International Monetary Fund, Washington. 3. Barro R. J., (1996), Economic Growth in a Cross-Section of Countries, Quarterly Journal of Economics, Vol. 56, s. 407-444. 4. Beyond the Crisis: Emerging Trends and Challenges, (2007), Asian Development Bank, Manila. 5. Burton D., Zanello A., (2007), Asia Ten Years After, Finance and Development, Vol. 44, No. 2. 76 Zbigniew J. Stańczyk 6. Chang H.-J., (1998), The Role of Institution in Asian Development, Asian Development Review, Vol. 16, No. 2, s. 64-95. 7. Collins S. M., Bosworth B. P., (1996), Economic Growth in East Asia: Accumulation versus Assimilation, Brookings Papers on Economic Activity, Vol. 2, s. 135-203. 8. Doing Business 2009, (2008), The World Bank, Washington. 9. Durlauf S. N., Johnson P. A., Temple J. R. W., (2005), Growth Econometrics, w: Handbook of Economic Growth, red. Ph. Aghion, S. N. Durlauf, North Holland, Amsterdam. 10. East Asian Miracle, (1993), The World Bank, Washington. 11. Elson A., (2006), What Happened?, Finance and Development, Vol. 43, No. 2, s. 37-40. 12. Gill I. S., Kharas H., (2007), An East Asian Renaissance, The World Bank, Washington. 13. Growth Amid Change in Developing Asia, (2007), Asian Development Bank, Manila. 14. Haliżak E., (1999), Stosunki międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. 15. Hallward-Driemeier M., Iarossi G., Sokoloff K., (2002), Exports and Manufacturing Productivity in East Asia: A Comparative Analysis of Firm-Level Data, NBER Working Paper No. 8894. 16. IMF Annual Report, (2008), International Monetary Fund, Washington. 17. Ito T., (2001), Growth, Crisis, and the Future of Economic Recovery in East Asia, w: Rethinking the East Asian Miracle, red. J. E. Stiglitz, S. Yusuf , The World Bank, Washington. 18. Iwata S., Khan, M. S., Murao, H., (2003), Sources of Economic Growth in East Asia: A Nonparametric Assessment, IMF Staff Papers, Vol. 50, No. 2, s. 157-177. 19. Jaumotte F., Spatafora N., (2007), Asia Rising: A Sectoral Perspective, IMF, Working Paper, No. 130. 20. Jones R. S., (2009), Boosting Productivity in Korea’s Service Sector, OECD Economics Department Working Papers, No. 673. 21. Korea as a Knowledge Economy: Evolutionary Process and Lessons Learned, (2006), The World Bank, Washington. 22. Krugman P., (1994), The Myth of Asia’s Miracle?, Foreign Affairs, Vol. 73, No. 6, s. 6278. 23. Krugman P., (2001), Wracają problemy kryzysu gospodarczego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 24. Lal D., (2001), Unintended Consequences: The Impact of Factor Endowments, Culture, and Politics on Long-Run Economic Performance, MIT Press, Cambridge. 25. Lau L. J., (1990), Conclusion, w: Models of Development: A Comparative Study of Economic Growth In South Korea and Taiwan, red. L. J. Lau, ICS Press, San Francisco. 26. Lipowski A., (1997), Polityka przemysłowa a wzrost konkurencyjności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 27. North D., (1990), Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press, Cambridge. 28. Park Y. C., Lee J.-W., (2002), Recovery and sustainability in East Asia, w: Korean Crisis and Recovery, red. D. T. Coe, S.-J. Kim, International Monetary Fund, Washington. 29. Republic of Korea: Selected Issues, (2006), IMF Country Report No. 06/381 30. Rodrik D. (1995), Getting interventions right: how South Korea and Taiwan grew rich, Economic Policy, s. 53-97. 31. Sheng A., (2006), The Art Of Reform, Finance and Development, Vol. 43, No. 2. 32. World Economic Outlook, (1999), The World Bank. 33. The Future of Asian Economy, (2006), Research Papers No. 6, Institute for Monetary and Economic Research, The Bank of Korea. Czynniki wzrostu gospodarczego w Azji wschodniej - ewolucja dyskusji 77 34. The Growth Report: Strategies for Sustained Growth and Inclusive Development, (2008), The World Bank, Washington, D.C. 35. Young A., (1995), The Tyranny of Numbers: Confronting the Statistical Realities of the East Asian Growth Experience, Quarterly Journal of Economics, Vol. 110, No. 3, s. 64180. Young A., (1992), A Tale of Two Cities: Factor Accumulation and Technical Change in Hong Kong and Singapor, NBER Macroeconomics Annual, s. 13-63. 36. Yusuf S., (2002), Remodeling East Asian Development, ASEAN Economic Bulletin, Vol. 19, No. 1.
