kaukaz polnocny

Kaukaz Północny
1. Geografia
Kaukaz Północny, zwany również Przedkaukaziem, położony jest w południowej części
Rosji, pomiędzy Morzem Czarnym na zachodzie a Morzem Kaspijskim na wschodzie.
Południową granicę regionu stanowi łańcuch Wielkiego Kaukazu, na północy brak natomiast
naturalnej granicy. Kaukaz Północny płynnie przechodzi tam w stepy południoworosyjskie,
rozciągające się na Wyżynie Stawropolskiej, Nizinie Kubańskiej oraz Nizinie Nadkaspijskiej.
Południową część regionu zajmują wysokie góry, z licznymi łąkami alpejskimi, skałami,
lodowcami i turniami. Pasmo Wielkiego Kaukazu można podzielić na trzy części: zachodnią
(leżącą w Kraju Krasnodarskim, Karaczajo-Czerkiesji i Adygei), środkową-najwyższą
(Kabardyno-Bałkaria i Osetia Północna) i wschodnią (Inguszetia, Czeczenia, Dagestan).
Najwyższym szczytem Kaukazu jest Elbrus (5642 m. n.p.m.), który jest uśpionym wulkanem.
Leży on na północ od głównego łańcucha Kaukazu, na granicy Kabardyno-Bałkarii i
Karaczajo-Czerkiesji. Inne większe szczyty to: Szchara (5068 m. n.p.m.), Dychtau (5002 m.
n.p.m.), Uszba (4070 m. n.p.m.), Ulipata (4649 m. n.p.m.), Tebulosmta (4493 m. n.p.m.),
Sugan (4486 m. n.p.m.), Diklosmta (4285 m. n.p.m.), Szalbuzdag (4142 m. n.p.m.), DombajUlgen (4046 m. n.p.m.). Od głównego łańcucha Kaukazu odchodzą liczne poprzeczne
grzbiety, dzielące Kaukaz na doliny i wąwozy. Największa plątanina wąwozów, dolin i
poprzecznych łańcuchów górskich występuje w Dagestanie.
Niższe partie gór pokryte są gęstymi lasami, głównie bukowymi. Środkową część regionu
stanowią przedgórza, zaś północną — niziny, na których występują stepy, a nawet
półpustynie (np. na Stepie Nogajskim w północnej Czeczenii). Nizinne są również wybrzeża
Morza Czarnego i Kaspijskiego. Te wąskie paski po obu stronach Wielkiego Kaukazu (w
Abchazji na zachodzie i Dagestanie na wschodzie) są jedynymi miejscami, gdzie po terenie
nizinnym można przedostać się z Kaukazu Północnego na Zakaukazie. Inne drogi wiodą
przez wysokogórskie przełęcze np. Przełęcz Kodorską w Dagestanie, przełęcz Mamisońską w
Osetii Północnej, Przełęcz Krzyżową w Gruzji (którędy wiedzie Gruzińska Droga Wojenna),
Przełęcz Donguz-Orunbaszi w Bałkarii, czy Przełęcze Maruchską i Kluchorską w Karaczaju.
Terytorium Kaukazu Północnego należy do zlewiska dwóch mórz: Kaspijskiego i Czarnego.
Ponieważ Wielki Kaukaz jest grzbietem wododziałowym, wszystkie północnokaukaskie rzeki
płyną na północ, północny-zachód lub północny-wschód. Wszystkie one biorą swój początek
w górach Kaukazu. Największe z nich to: Terek (wraz z dopływami: Baksanem, Sunżą i in).,
Kubań (dopływy: Łaba, Urup, Teberda), Kuma (gł. dopływ: Podkumok) oraz Sułak (dopływy:
Karakojsu, Awarskie Kojsu i Andyjskie Kojsu). Na Kaukazie Północnym nie ma większych
jezior. Występują tam jedynie wysokogórskie jeziorka np. Kazenoj-am, czy Gałanczoż w
Czeczenii.
Głównym bogactwem mineralnym Kaukazu Północnego jak ropa naftowa i gaz ziemny,
wydobywane przede wszystkim na równinach Czeczenii, Inguszetii i Dagestanu.
Administracyjnie Kaukaz Północny dzieli się na siedem republik i dwa kraje, stanowiące
podmioty Federacji Rosyjskiej. Są to: Dagestan, Czeczenia, Inguszetia, Osetia PółnocnaAlania, Kabardyno-Bałkaria, Karaczajo-Czerkiesja, Adygea oraz Kraj Stawropolski i Kraj
Krasnodarski. Niekiedy w skład Kaukazu Północnego wliczana jest również Kałmucja.
Republiki północnokaukaskie graniczą z Azerbejdżanem (Dagestan) oraz Gruzją (Czeczenia,
Inguszetia, Osetia Północna, Kabardyno-Bałkaria, Karaczajo-Czerkiesja, Kraj Krasnodarski),
w tym z separatystycznymi Abchazją i Osetią Południową.
Największą powierzchnię na Kaukazie Północnym zajmuje Kraj Krasnodarski — 76 tys. km2.
Jego stolicą jest Krasnodar (d. Jekaterynodar; od imienia Katarzyny II), liczący 715 tys.
mieszkańców; inne większe miasta to: Soczi (328 tys.), Noworosyjsk (231 tys.), Armawir
(191 tys.), Jejsk (87 tys.). Kraj Krasnodarski zwany jest często Kubaniem, od przepływającej
przez niego rzeki Kubań. Od niej wzięli też swoją nazwę Kozacy kubańscy, którzy od końca
XVIII w. byli osiedlani wzdłuż tzw. kaukaskiej linii (łańcucha carskich umocnień, stanic i
twierdz ciągnącego się z północnego-zachodu na południowy-wschód). Przodkami Kozaków
kubańskich byli Kozacy zaporoscy, przesiedleni na Kubań przez Katarzynę II po likwidacji
Siczy Zaporoskiej w 1775 r. To dlatego wielu mieszkańców Kraju Krasnodarskiego jako
swoją narodowość podaje ukraińską (podczas spisu powszechnego z 2002 r. ponad 130 tys.),
a w licznych stanicach i wioskach wciąż mówi się w tym języku.
Drugim co do wielkości regionem północnokaukaskim jest Kraj Stawropolski zajmujący
powierzchnię 66,5 tys. km2. Stolicą kraju jest miasto Stawropol, liczące 359 tys.
mieszkańców. Inne większe miasta kraju to: Piatigorsk (139 tys.), Niewinnomyssk (129 tys.),
Kisłowodzk (128 tys.), Essentuki (81 tys.), Mineralne Wody (75 tys.), Georgijewsk (69 tys.),
Budionnowsk (65 tys.). Większą część kraju zajmują równiny, jego najbardziej południowa
część leży już jednak na północnych stokach Wielkiego Kaukazu. Jest to tzw. region
Kaukaskich Mineralnych Wód, gdzie znajdują się znane już w czasach carskich kurorty, takie
jak: Kisłowodzk. Piatigorsk, Mineralne Wody, Essentuki i inne. W mieście Mineralne Wody
znajduje się największe na Kaukazie Północnym lotnisko.
Spośród republik kaukaskich największą jest Dagestan, który zajmuje powierzchnię 50,3 tys.
km2. Stolicą Dagestanu jest położona nad Morzem Kaspijskim Machaczkała (d. Port
Pietrowsk), którą zamieszkuje 466 tys. osób. Inne większe miasta to: Chasaw-jurt (126 tys.),
Derbent (103 tys.), Kaspijsk (82 tys.), Bujnack (61 tys.), Kizlar (48 tys.). Północną część
republiki oraz wybrzeże zajmują niziny, natomiast południową, środkową i zachodnią
przedgórza i góry. Dagestan jest najbardziej wieloetniczną i zislamizowaną republiką
Kaukazu Północnego. Jest jedynym podmiotem Federacji Rosyjskiej graniczącym z
Azerbejdżanem (granicę stanowi rzeka Samur).
Położona pomiędzy Gruzją oraz Dagestanem, Krajem Stawropolskim, Inguszetią i Osetią
Północną Czeczenia zajmuje powierzchnię ok. 16 tys. km2 (dokładna powierzchnia nie jest
ustalona ze względu na spór terytorialny z Inguszetią i brak ostatecznie wytyczonej granicy).
Stolicą Czeczenii jest miasto Grozny (czecz. Sölż-Gala tzn. miasto nad Sunżą), liczące wg.
oficjalnych danych ponad 200 tys. mieszkańców. Inne większe miasta to: Urus-Martan (47
tys.), Szali (44 tys.), Gudermes (40 tys.), Argun (29 tys.). Ze względu na ukształtowanie
powierzchni Czeczenię można podzielić na dwie części: nizinną (północna i środkowa część
republiki, stanowiąca ok. 2/3 jej powierzchni) oraz górską i wysokogórską (południe
republiki, stanowiące ok. 1/3 jej terytorium). Równinę Czeczeńską przecina ciągnące się od
granicy z Inguszetią do przedmieść Groznego pasmo wzgórz, zwane Grzbietem Sunżeńskim.
W południowej części republiki znajdują się liczne wąwozy, wyżłobione przez takie rzeki jak:
Argun, Szaroargun, Kenchi, czy Chulchulau. Przez wieki te oddzielone od siebie trudno
dostępnymi pasmami górskimi wąwozy (przede wszystkim Wąwóz Arguński i Wiedienski)
były głównym ośrodkiem oporu czeczeńskich górali przed najeźdźcami z północy (najpierw
koczownikami, a później Rosjanami). W XIX w. Czeczenię często dzielono na Małą i
Wielką; Mała Czeczenia leżała na zachód i północ od rzeki Argun (czeczeńskie niziny),
natomiast Wielka Czeczenia — na wschód i południe od Argunu. Podział ten wiązał się z
historią wojny kaukaskiej: Małą Czeczenię zamieszkiwali tzw. „pokojowy Czeczeni”, Wielką
— ci, którzy sprzeciwiali się podbojowi rosyjskiemu.
Leżąca w zachodniej części regionu Karaczajo-Czerkiesja zajmuje powierzchnię 14,1 tys.
km2. Do 1990 r. Karaczajo-Czerkiesja wchodziła w skład Kraju Stawropolskiego jako obwód
autonomiczny, później jej status został jednak podwyższony i dziś stanowi oddzielną
republikę — podmiot Federacji Rosyjskiej. Stolicą Karaczajo-Czerkiesji jest miasto
Czerkiesk, liczące 116 tys. mieszkańców. Inne większe miasta republiki to: Ust-Dżeguta (31
tys.), Zelenczuckaja (21 tys.) i Karaczajewsk (20 tys.). Ok. 80% terytorium KaraczajoCzerkiesji zajmują obszary górskie i przedgórskie, gdzie leżą trzy znane kurorty i bazy
alpinistów: Dombaj, Teberda i Archyz. Na granicy Karaczajo-Czerkiesji i Kabardyno-Bałkarii
leży najwyższy szczyt Kaukazu — Elbrus. Stolica kraju znajduje się natomiast na równinie.
Na południu republika graniczy z wchodzącą formalnie w skład Gruzji, lecz niekontrolowaną
przez Tbilisi Abchazją.
Położona w środkowej części regionu Kabardyno-Bałkaria zajmuje powierzchnię 12,5 tys.
km2. Jej stolicą jest Nalczyk, liczący 270 tys. mieszkańców. Inne większe miasta to:
Prochładnyj (60 tys.), Baksan (57 tys.), Nartkala (31 tys.), Majskij (27 tys.) oraz Tyrnyauaz
(20 tys.). Południową część republiki zajmują wysokie góry, poprzecinane licznymi dolinami
rzek, z których największe to: Baksan, Małka, Czerek i Czegem. Na końcu doliny Baksanu
leży Elbrus. Obszar ten jest najczęściej odwiedzanym przez turystów (także zagranicznych)
regionem Kaukazu Północnego. Z tego względu infrastruktura turystyczna jest tam najlepiej
rozwinięta, a dochody z turystyki narciarskiej i wspinaczkowej stanowią — obok pasterstwa
— podstawę tamtejszej gospodarki.
Na zachodzie Kabardyno-Bałkaria graniczy z Osetią Północną-Alanią, zajmującą
powierzchnię 8 tys. km2. Stolicą republiki jest Władykaukaz (oset. Dzaudżikau; ing. Burow;
do 1990 r. Ordżonikidze), miasto założone w 1784 r. przez carycę Katarzynę II. Władykaukaz
leży w strategicznym miejscu, tam bowiem zaczyna się wiodący do Gruzji Wąwóz Darialski,
którym biegnie sławna Gruzińska Droga Wojenna. Inne większe miasta Osetii Północnej to:
Mozdok (40 tys.), Biesłan (35 tys.), Ałagir (19 tys.). Na zachód od Władykaukazu leży rejon
prigorodny, zamieszkany w większości przez Inguszy. Do 1944 r. należał on do CzeczenoInguszetii, dlatego Ingusze zgłaszają do niego pretensje. Osetia Północna składa się z dwóch
różniących się od siebie części: południowej, bardziej „osetyjskiej” i północnej —
zamieszkanej głównie przez ludność rosyjską (rejon mozdocki). Obie części łączy wąski pas
ziemi, szerokości zaledwie kilku kilometrów, wciśnięty między Kabardyno-Bałkarię i
Inguszetię. Na południu Osetia Północna graniczy częściowo z wchodzącą w skład Gruzji,
lecz niekontrolowaną przez Tbilisi Osetią Południową. Obie republiki łączy jedyna
wysokogórska droga wiodąca przez tunel rokijski. Górną część republiki przecina pięć pasm
górskich Kaukazu: Główny Grzbiet Kaukaski, Boczny Grzbiet Kaukaski, Grzbiet Skalisty
oraz Grzbiety Pastuszy i Leśny. Łańcuchy górskie porozcinane są licznymi wąwozami,
wyżłobionymi przez płynące tamtędy rzeki. Do największych osetyjskich wąwozów,
stanowiących ostoję osetyjskiej tradycji i kultury, należą: cejski, digorski, ałagirski,
fiagdoński, karmadoński, darialski, songuszydoński i in.
Najbardziej na zachód wysuniętą republiką północnokaukaską jest Adygea, zajmująca
powierzchnię 7,6 tys. km2. Stolicą Adygei jest Majkop, liczący 156 tys. mieszkańców. Inne
większe miasta to: Jabłonowskij (20 tys.) i Enem (17 tys.). Adygea otoczona jest ze
wszystkich stron terytorium Kraju Krasnodarskiego. Do 1991 r. wchodziła w jego skład jako
Adygejski Obwód Autonomiczny, później jednak została przemianowana na republikę.
Północna część Adygei leży na Nizinie Kubańskiej, południową zajmują przedgórza i góry
Wysokiego Kaukazu. Adygea ma przepiękną, nietkniętą ludzką ręką przyrodę; ok. 40%
terytorium republiki zajmują gęste lasy liściaste, w których dominują buki, dęby, graby,
klony. Południowa część republiki objęta jest ochroną państwa; rozciąga się tam Kaukaski
Park Narodowy. Adygea, zwana niegdyś Czerkiesją, jest republiką, w której dominuje
ludność rosyjska. Napłynęła ona na terytorium Adygei po XIX-wiecznej wojnie kaukaskiej, w
wyniku której do Imperium Osmańskiego wyemigrowała zdecydowana większość plemion
czerkieskich.
Najmniejszą republiką północnokaukaską jest Inguszetia, zajmująca powierzchnię zaledwie
ok. 4,2 tys. km2 (dokładna powierzchnia nie jest znana ze względu na spór terytorialny z
Czeczenią o część rejonu sunżeńskiego i małgobeckiego). Od 1998 r. stolicą Inguszetii jest
Magas — miasto zbudowane od podstaw w latach 1990. Znajdują się tam niemal wyłącznie
budynki administracyjne, na stałe mieszka zaledwie kilkaset osób (docelowo — 30 tys.). Inne
inguskie miasta to: Nazrań (125 tys.), Małgobek (41 tys.) i Karabułak (31 tys.). Inguszetia
dzieli się na dwie części: górską i nizinną. Część górska (rejon dżejrachski oraz część rejonu
sunżeńskiego) są rzadko zaludnione; dominują tam niewielkie auły, mieszka niewielu ludzi
(do deportacji Inguszy w 1944 r. górną Inguszetię zamieszkiwało znacznie więcej osób; po
powrocie ze zsyłki władze zabroniły osiedlania się w wielu górskich miejscowościach).
Izolowany od pozostałej części Inguszetii i wciśnięty między Czeczenię, Gruzję i Osetię
Północną rejon dżejrachski jest obecnie de facto poza kontrolą władz w Magasie. Realną
władzę sprawują tam rosyjscy pogranicznicy z tzw. nazranowskiego odcinka straży
granicznej, których w rejonie jest kilkakrotnie więcej niż stałych mieszkańców. Wywołuje to
niezadowolenie mieszkańców Inguszetii, ponieważ rejon dżejrachski jest kolebką inguskiej
kultury i tożsamości narodowej.
Historycznie Kaukaz Północny nie dzielił się na republiki, które zostały powołane do życia
dopiero w czasach sowieckich, lecz poszczególne regiony, doliny, auły. Podziały te są do dziś
żywe. We współczesnej Czeczenii można np. wyróżnić kilka regionów. Są to m.in. położona
przy granicy z Dagestanem Iczkeria (rejony wiedienski i część nożaj-jurtowskiego), Auch
(rejon zamieszkany przez Akińców, czyli Czeczenów z tuchumu Akkij; część rejonu nożajjurtowskiego; większa część Aucha leży w Dagestanie), Czeberłoj (wysokogórski rejon w
południowo-wschodniej Czeczenii), Majsta i Melchista (niezamieszkane dziś, najbardziej
wysokogórskie rejony, położone przy granicy z Gruzją) oraz Gałanczoż (położony w
zachodniej Czeczenii, przy granicy z Inguszetią, dziś nie zamieszkany; wziął swoją nazwę od
jeziora Gałanczoż). W Dagestanie możemy z kolei wyróżnić Awarię, Lezgistan, Lakię i inne
regiony, a w zachodniej części Kaukazu Karaczaj, Bałkarię, Kabardę itd.
2. Ludność
2.1 Demografia
Zgodnie z wynikami spisu powszechnego z 2002 r. we wszystkich wymienionych powyżej
republikach i krajach Kaukazu Północnego mieszka ponad 14 mln mieszkańców, czyli nieco
ponad 9% całej ludności Federacji Rosyjskiej. Liczba ludności poszczególnych podmiotów
kształtuje się następująco:
Adygea — 447 tys.;
Dagestan — 2,57 mln (w 1989 r. — 1,8 mln);
Inguszetia — 467 tys.;
Kabardyno-Bałkaria — 901 tys. (w 1989 r. — 753 tys.);
Karaczajo-Czerkiesja — 439 tys.;
Osetia Północna — 710 tys. (w 1989 r. — 632 tys.);
Czeczenia — 1,1 mln (w 1989 r. — 1,2 mln, wraz z Inguszetią);
Kraj Krasnodarski — 5,12 mln (w 1989 r. — 5,05 mln; wraz z Karaczajo-Czerkiesją i
Adygeą);
Kraj Stawropolski — 2,73 mln (w 1989 r. — 2,82 mln).
Kaukaz Północny jest regionem o najwyższym przyroście naturalnym w całej Rosji; między
poszczególnymi podmiotami występują jednak dość spore różnice. Największy przyrost
obserwowany jest na wschodzie regionu, który jest najbardziej tradycyjny i najsilniej
zislamizowany: w Inguszetii, Czeczenii i Dagestanie. W republikach tych rodziny posiadające
ośmioro, dziewięcioro dzieci wciąż nie należą do rzadkości. Coraz częściej można się tam
także spotkać z przypadkami wielożeństwa, szczególnie w Czeczenii (ze względu na śmierć
wielu mężczyzn podczas wojny). Społeczeństwa tych republik są także najmłodsze w całej
Rosji. W zachodniej części regionu (Osetia Północna, Kabardyno-Bałkaria, KaraczajoCzerkiesja) przyrost naturalny jest mniejszy, zaś w podmiotach, gdzie większość ludności
stanowią etniczni Rosjanie (Kraj Stawropolski, Kraj Krasnodarski, Adygea) — bardzo mały
lub nawet ujemny.
2.2 Narody
Kaukaz Północny jest najbardziej zróżnicowanym etnicznie regionem byłego ZSRR.
Zamieszkuje go kilkadziesiąt narodów i grup etnicznych, których świadomość narodowa
wykształciła się ostatecznie dopiero w czasach radzieckich, wraz z utworzeniem przez
bolszewików republik autonomicznych. Wcześniej na Kaukazie dużo ważniejsza od
narodowej była identyfikacja rodowo-plemienna, terytorialna oraz religijna. Czeczeni dzielili
się np. na tejpy i tuchumy, Czerkiesi na plemiona, zaś Dagestańczycy na dżamaaty
(społeczności poszczególnych aułów bądź kilku wiosek). Tożsamość lokalna oraz ta oparta na
wiązach krwi wciąż odgrywa na Kaukazie ogromną rolę.
Genetycznie większość kaukaskich narodów to ludy miejscowe, od niepamiętnych czasów
zamieszkujące Kaukaz i stamtąd wywodzące swoje korzenie. Istnieją co prawda teorie o
pochodzeniu niektórych narodów od starożytnych ludów zamieszkujących Bliski Wschód,
należy je jednak raczej traktować jako legendy niż fakty historyczne (np. mit o pochodzeniu
Czeczenów od Noego). Wieki migracji i wojen doprowadziły jednak do wymieszania się
rdzennych mieszkańców Kaukazu z najeźdźcami, przede wszystkim z ludami irańskimi i
tureckimi, które przekazały niektórym kaukaskim społecznościom język i pamięć historyczną.
Takimi narodami są w szczególności Osetyjczycy, którzy we wczesnym średniowieczu
podlegli silnym wpływom irańskich Alanów, za których potomków się dziś uważają. Nie
oznacza to jednak, że są oni narodem obcym, niekaukaskim, na co wskazują choćby podobne
do innych kaukaskich narodów obyczaje oraz bardzo silne związki jakie łączą ich z
sąsiadami, przede wszystkim z Inguszami (wielu Osetyjczyków i Inguszy nosi te same
nazwiska i ma wspólnych przodków). Język i pamięć historyczną od najeźdźców — tym
razem od tureckich Kipczaków — przejęli również Karaczaje i Bałkarzy. Znamiennym jest
fakt, iż oni również uważają za swoich przodków Alanów.
Niektóre narody pojawiły się jednak na Kaukazie Północnym znacznie później. W ich
przypadku nie można mówić o genetycznej jedności z ludami kaukaskimi. Są to m.in.
Nogajowie (naród tureckojęzyczny, wywodzący się z Ordy Nogajskiej, która przekoczowała
na Kaukaz z Azji Centralnej), Żydzi górscy (którzy przybyli na Kaukaz z Persji), a także
Ormianie, Rosjanie, Grecy i inne narody.
Biorąc pod uwagę kryterium językowe narody kaukaskie możemy podzielić na trzy główne
rodziny: kaukaską, turecką i indoeuropejską. Pierwszą z nich tworzy najwięcej narodów. Ją z
kolei można podzielić na trzy podgrupy:
dagestańską; należą do niej następujące narody: Awarowie, Dargijczycy, Lezgini, Lakowie,
Tabasaranie, Agułowie, Rutulowie, Cachurzy, Andyjczycy, Beżtyńcy, Didojcy, Achwachcy,
Arczyńcy, Bagułałowie, Czamalalowie, Botlichczycy, Budugowie, Chwarszyni, Chynałygcy,
Dżekowie, Gaputlińcy, Ginuchcy, Godoberyńcy, Gunzybcy, Kajtagcy, Karatyńcy,
Kubaczyńcy, Kryzowie, Tindalowie i Udyni; większość narodów z tej grupy żyje w
Dagestanie, część również w północnym Azerbejdżanie; narody dagestańskie liczą ok. 2,5
mln osób;
wajnachską, do której zaliczamy Czeczenów, Inguszy oraz mieszkających w Gruzji
Bacbijców; narody z grupy wajnachskiej zamieszkują środkowo-wschodnią część Kaukazu
Północnego; łącznie liczą ok. 1,7 mln osób;
adygo-abchaską; należą do niej Kabardyjczycy, Czerkiesi, Adygejczycy (wspólnie określa się
ich jako Adygów) oraz Abazyni, Szapsugowie i Abchazi; narody te liczą wspólnie ok. 850
tys. osób i zamieszkują zachodnią część Kaukazu Północnego oraz leżącą na południowych
stokach Kaukazu Abchazję.
Do narodów z grupy tureckiej zaliczamy: Kumyków (mieszkają w Dagestanie), Azerów
(Dagestan), Nogajów (żyją w Dagestanie, Czeczenii, Kraju Stawropolskim i Karaczajo-
Czerkiesji), Karaczajów (mieszkają w Karaczajo-Czerkiesji), Bałkarów (mieszkają w
Kabardyno-Bałkarii), Truchmenów i Turków meschetyńskich (oba narody mieszkają w Kraju
Stawropolskim); narody te liczą wspólnie ok. 950 tys. osób.
Do grupy narodów indoeuropejskich mieszkających na Kaukazie zaliczamy: Rosjan (7,4
mln), Osetyjczyków (ok. 600 tys. zarówno w Rosji jak i Gruzji), a także Ormian, Greków,
Kurdów i nielicznych Niemców.
Poza nimi w regionie mieszkają także Żydzi górscy i europejscy, Asyryjczycy i
przedstawiciele innych narodów.
Skład etniczny poszczególnych republik i krajów kształtuje się następująco:
Kraj Krasnodarski: Rosjanie — 86%, Ormianie — 5,3%, Ukraińcy — 2,5%;
Kraj Stawropolski: Rosjanie — 81%, Ormianie — 5,4%, Ukraińcy — 1,6%, Dargijczycy —
1,4%;
Dagestan: Awarowie — 29%, Dargijczycy — 16,4%, Kumycy — 14,1%, Lezgini — 13%,
Lakowie — 5,3%, Azerowie — 4,3%, Tabasaranie — 4,2%, Czeczeni — 3,3%, Nogajowie
— 1,4%;
Czeczenia: Czeczeni — 93%, Rosjanie — 3,6%;
Inguszetia: Ingusze — 77,3%, Czeczeni — 20,3%, Rosjanie — 1,1%;
Osetia Północna: Osetyjczycy — 62%, Rosjanie — 23%, Ingusze — 3%, Ormianie — 2,3%,
Kumycy — 1,6%;
Kabardyno-Bałkaria: Kabardyjczycy — 55%, Rosjanie — 25%, Bałkarzy — 11,5%;
Karaczajo-Czerkiesja: Karaczaje — 38%, Rosjanie — 33%, Czerkiesi — 11%, Abazyni —
7,2%, Nogajowie — 3%;
Adygea: Rosjanie — 65%, Adygejczycy — 24%, Ormianie — 3,3%.
2.3 Religie
Kaukaz Północny jest regionem zamieszkanym przed wyznawców różnych konfesji.
Dominują muzułmanie-sunnici, przy czym w zachodniej części regionu sunnici szkoły
hanafickiej (znacznie bardziej łagodnej), zaś we wschodniej — szafiickiej. Większość
mieszkańców regionu nie rozróżnia jednak ani szkół (mashabów), ani nawet głównych
nurtów w islamie (sunnizmu i szyizmu). Szyitami są jedynie żyjący na południu Dagestanu
Azerowie oraz Lezgini mieszkający w wiosce Miskindża. Wschodnia część Kaukazu
Północnego (Czeczenia, Inguszetia, Dagestan) jest znacznie bardziej religijna niż zachodnia.
Islam odgrywa tam nie tylko dużą rolę społeczną i stanowi ważny czynnik tożsamości, ale ma
znaczny wpływ na sytuację polityczną. Zachodnia część Kaukazu (poczynając od Osetii
Północnej) jest natomiast dużo bardziej zeświecczona (islam nie odgrywał tam zresztą
decydującej roli nawet przed podbojem rosyjskim w XIX w.).
Na wschodzie regionu istnieją dość silne bractwa sufickie, które są tradycyjnie zaangażowane
w rozgrywki polityczne w poszczególnych republikach. W Dagestanie dominuje bractwo
Nakszbandija oraz Szazilija (oba te tarikaty łączy w swoim nauczaniu najbardziej wpływowy
dagestański szejk Said-efendi Czirkejski), natomiast w Czeczenii i Inguszetii — Kadirija,
szczególnie kunta-hadżijewcy (założycielem ich tarikatu był działający w drugiej połowie
XIX w. Kunta-hadżi Kiszyjew). Muzułmańskie życie religijne w regionie jest nadzorowane
przez duchowne zarządy poszczególnych republik, które kontrolują meczety oraz działalność
duchownych. Ściśle współpracują one z władzami. Od początku lat 1990. w regionie działają
również islamscy reformatorzy, wzywający do odnowy życia duchowego. Jednoczą się oni
we wspólnoty zwane dżamaatami, starają się ściśle przestrzegać norm szariatu. Ostro
krytykują zarówno oficjalne duchowieństwo, jak i bractwa sufickie. Reformatorzy zwani są
na Kaukazie nie zawsze słusznie „wahabitami” i podlegają represjom ze strony władz i
struktur siłowych. Popycha to część z nich do podjęcia walki zbrojnej (w każdej republice
istnieje silniejsze lub słabsze podziemie islamskie).
W regionie mieszkają także chrześcijanie, głównie prawosławni. Są nimi Rosjanie, Ukraińcy
oraz ok. 2/3 Osetyjczyków i niewielka liczba Kabardyjczyków. Wszyscy należą do Rosyjskiej
Cerkwi Prawosławnej. Prawosławne życie religijne w regionie jest jednak słabo rozwinięte.
Mieszkający na Kaukazie Północnym Ormianie są z reguły członkami Ormiańskiego
Kościoła Apostolskiego (choć część wyznaje katolicyzm obrządku ormiańskiego). W regionie
żyją także wyznawcy judaizmu, protestanci oraz niewielkie wspólnoty katolików.
Cechą charakterystyczną Kaukazu Północnego jest zauważalny przede wszystkim na
zachodnim Kaukazie synkretyzm religijny, przejawiający się w przemieszaniu elementów
islamu, chrześcijaństwa i pogaństwa w wierzeniach tamtejszych mieszkańców. W rejonach
uznawanych za muzułmańskie bądź chrześcijańskie wciąż czci się więc święte miejsca,
święte gaje, źródełka itd. Do niedawna składano jeszcze ofiary bóstwom pogańskim i
zbierano się na obrzędy w górach. W wielu regionach czcią otaczane są ponadto pogańskie
cmentarzyska, a w Osetii powszechny jest kult mitycznego boga-bohatera Uastyrdży.
3. Historia
Pierwsze ślady bytowania człowieka na terytorium Kaukazu datuje się już na erę paleolitu,
czyli epokę kamienną. Pamiątki mezolityczne (sprzed 5-10 tys. lat) należą natomiast do
rzadkości, ze względu na zmiany klimatyczne, które doprowadziły do powrotu miejscowej
ludności do koczownictwa. W neolicie (6000-4000 lat p.n.e.) ludność północnokaukaskich
równin i przedgórza wiodła osiadły tryb życia i zajmowała się uprawą roli i hodowlą bydła.
Miejscowe plemiona utrzymywały także kontakty z mieszkańcami sąsiednich regionów.
Epokę brązu (3000-1000 lat p.n.e.) charakteryzowała z kolei rywalizacja między osiadłymi
rolnikami i koczowniczymi pasterzami. Ci ostatni wyparli ostatecznie rolników z
północnokaukaskich stepów, zajmując ogromne obszary Przedkaukazia. We wczesnej epoce
żelaza (VII-VII w. p.n.e.) pojawiły się pierwsze ośrodki wyrobu tego surowca. Na ten okres
datuje się też pojawienie się kolonii greckich nad Morzem Czarnym i Azowskim, dzięki
którym dysponujemy pierwszymi pisemnymi świadectwami o Kaukazie Północnym.
W tym czasie mają również miejsce intensywne migracje koczowniczych plemion
indoeuropejskich na północ od Kaukazu: Kimmerów, Scytów, Sarmatów, Meotów i in.
Plemiona te utrzymywały bliskie kontakty, przede wszystkim handlowe, z mieszkańcami
greckich kolonii czarnomorskich. W V-IV w. p.n.e. nad Morzem Azowskim, u ujścia Tanaisu
(Donu) powstało tzw. Królestwo Bosforskie — państwo o ustroju niewolniczym, powstałe w
wyniku zjednoczenia się czarnomorskich kolonii greckich. Ludność tego państwa stanowili
Grecy oraz iranojęzyczni koczownicy. Pod koniec II w. p.n.e. królestwo weszło w skład
Królestwa Pontyjskiego (z centrum w Azji Mniejszej), późniejszego wasala Rzymu.
Królestwo Bosforskie zostało ostatecznie rozbite przez koczowniczych Hunów (IV w. n.e.).
Na początku naszej ery na Kaukazie Północnym dominowało plemię Sarmatów, od których
greccy mieszkańcy kolonii czarnomorskich przejęli język i wiele elementów kultury. Ok. II
wieku n.e. dominację wśród sarmackich plemion zdobyli Alanowie. Stworzyli oni
półkoczownicze państwo na stepach południowej Rosji (rejon Morza Azowskiego i
Przedkaukazia), skąd najeżdżali Krym, Azję Mniejszą i Midię.
W IV w. p.n.e. na północnym-wschodzie Kaukazu (terytorium współczesnego Azerbejdżanu i
Dagestanu) powstało natomiast najstarsze państwo stworzone przez rdzennych mieszkańców
Kaukazu — Albania Kaukaska. Zasiedlające ją narody stworzyły unikalną kulturę. Albania
utrzymywała bliskie stosunki z sąsiednimi państwami (m.in. z Alanami) i opierała się
ekspansji Rzymu. W IV-V w. n.e., podobnie jak Alanię, poważnie osłabiły ją jednak najazdy
koczowniczych Hunów, w rezultacie czego popadła w zależność od Sasanidzkiego Iranu.
Z tego okresu pochodzi natomiast niewiele pisanych świadectw o rdzennych plemionach
kaukaskich, zamieszkujących górskie wąwozy, gdzie rzadko docierali stepowi koczownicy.
We wczesnym średniowieczu Kaukaz Północny stanowił konglomerat plemion mówiących
różnymi językami i posiadającymi odmienną kulturę. Mieszkali tam zarówno koczownicy, jak
i osiadli rolnicy. W IV-VII w. region stał się jedną z aren wielkiej wędrówki ludów.
Zapoczątkowali ją germanojęzyczni Goci, którzy najechali państwo Alanów już w III w.
Przetrwało ono jednak aż do najazdu tureckich Hunów (IV w.), który zapoczątkował wielką
wędrówkę plemion na zachód.
Po zakończeniu epoki wędrówki ludów na Kaukazie Północnym powstały dwa państwa, które
dominowały w regionie aż do najazdu mongolskiego. Były to odrodzona na mniejszym
terytorium Alania (zachodni i środkowy Kaukaz) oraz zajmujący wschodni Kaukaz oraz
wybrzeże Morza Kaspijskiego Kaganat Chazarski. O ile Alanowie byli ludem mówiącym
językiem z grupy irańskiej, o tyle Chazarowie to lud tureckojęzyczny, który przywędrował na
Kaukaz z Azji Centralnej. Alania wkrótce stała się jednak lennikiem Chazarów, których
państwo było jednym z najbardziej tolerancyjnych w historii: mieszkali tam wyznawcy religii
pogańskich, chrześcijanie, a później również muzułmanie. Znaczna część elit chazarskich
przyjęła judaizm, nie stał się on jednak religią państwową. Władze zezwalały swoim
poddanym na swobodę religijną, nie faworyzując żadnego z wyznań.
VII w. przyniósł pojawienie się na Kaukazie Arabów. Mimo podejmowanych wypraw na
północ, nie zdołali oni jednak dojść dalej niż do Derbentu, który stał się przyczółkiem
trwającej aż do XIX w. islamizacji Kaukazu Północnego. Wschodnia część regionu (głównie
współczesny Dagestan) była wówczas areną krwawych wojen arabsko-chazarskich, których
rezultatem był podział sfer wpływów: Chazarowie dominowali na stepach
północnokaukaskich, zaś Arabowie — w Azerbejdżanie i południowym Dagestanie.
Na przełomie IX i X w. doszło do osłabienia zarówno Chazarii, jak i Arabów władających
wschodnim Kaukazem. Umożliwiło to powstanie szeregu niezależnych mini-państw w
górskim Dagestanie oraz wyzwolenie się Alanii spod dominacji chazarskiej. Państwo alańskie
stało się wówczas najpotężniejszym na Kaukazie. Pod wpływem bizantyjskich i gruzińskich
misjonarzy zaczęło się w Alanii rozprzestrzeniać chrześcijaństwo, które zostało wkrótce
ogłoszone religią państwową. Powstało nawet zależne jedynie od Konstantynopola
biskupstwo alańskie. Kultura Alanii stanowiła mozaikę kultury i języka iranojęzycznych
Alanów oraz rdzennych mieszkańców Kaukazu. Okres alański wywarł duży wpływ na
tożsamość i kształtowanie się świadomości współczesnych narodów kaukaskich. Za ich
potomków uważają się zarówno mówiący językiem z grupy irańskiej Osetyjczycy, jak i
tureckojęzyczni Karaczaje i Bałkarzy. Do związków z Alanami przyznają się nawet Czeczenii
i Ingusze (ci ostatni nazwali nawet swoją nową stolicę „Magas”; tak nazywała się mityczna
stolica Alanów).
X wiek to także pierwsze kontakty mieszkańców Kaukazu Północnego z Rusią. Pochody
kijowskiego księcia Światosława nad Don, Wołgę i Morze Azowskie przyczyniły się do
osłabienia Chazarii i rozpoczęły napływ na te obszary pierwszych osadników słowiańskich.
Nad Morzem Azowskim powstało wówczas Księstwo Tmutarakańskie — przyczółek
ekspansji ruskiej w regionie.
Pojawienie się państwa alańskiego i chazarskiego nie oznaczało jednak zakończenia najazdów
koczowników z głębi Azji. W IX w. na stepach północnokaukaskich pojawiają się
tureckojęzyczni Pieczyngowie, zaś dwieście lat później — Połowcy (Kipczacy), od których
prawdopodobnie przejęli język Kumycy, Karaczaje i Bałkarzy. Połowcy prowadzili liczne
wojny, przede wszystkim jednak z Rusią Kijowską, rzadko wyprawiając się na Kaukaz.
Przełomowym momentem w historii Kaukazu Północnego były najazdy mongolskie. Miały
one miejsce w XIII wieku i doprowadziły do upadku Alanii i Kaganatu Chazarskiego,
potwornych zniszczeń całego regionu, zmniejszenia się liczby ludności i upadku kulturalnego.
Wiele społeczności kaukaskich schroniło się wówczas wysoko w górach, gdzie nie docierali
koczownicy. Żyli tam przez kilka stuleci niemal w całkowitej izolacji.
Po najazdach mongolskich cały Kaukaz Północny został podporządkowany jednemu ze
spadkobierców imperium Czyngis-chana tzn. Złotej Ordzie. Złotoordyńscy chanowie, mający
swoją siedzibę w Saraju nad Wołgą i uwikłani w ciągłe wojny z państwem Hulagidów w
Iranie oraz imperium Timura (Tamerlana), nie byli jednak w stanie w pełni kontrolować
górskich społeczności Kaukazu, zaszytych głęboko w wysokogórskich wąwozach, których
wejść strzegły skomplikowane systemy wież obronnych. XIV w. przyniósł grabieżcze
najazdy Timura, którym towarzyszyły rzezie mieszkańców i ogromne zniszczenia. Dały one
kolejny impuls górskim społecznościom do jeszcze większej izolacji i zasiedlenia najbardziej
niedostępnych i niegościnnych, lecz przez to względnie bezpiecznych zakątków Kaukazu.
W XV w. w wyniku najazdów zewnętrznych, przede wszystkim jednak wewnętrznych
konfliktów, Złota Orda rozpadła się na cztery państwa: Chanat Kazański, Astrachański i
Krymski oraz Ordę Nogajską. Sprzyjało to walce poszczególnych narodów kaukaskich o
niezależność. Mniej więcej na okres rozpadu państwa złotoordyńskiego przypada czas
ostatecznego sformowania się kaukaskich etnosów i ukształtowania się niezwykle
skomplikowanego składu etnicznego Kaukazu. Na północnym zachodzie regionu dominowały
plemiona czerkieskie (adygskie), spośród których w XV-XVI w. wydzielili się
Kabardyjczycy. Wyemigrowali oni na wschód, osiedlając się nad Terekiem i jego
lewobrzeżnymi dopływami i zajmując stepy środkowej części Kaukazu. Doprowadziło to
powstania na tym obszarze Księstwa Kabardyjskiego.
W dolinach położonych na zachód od terytoriów zamieszkanych przez plemiona adygskie
sformował się naród karaczajsko-bałkarki, który przejął język od osiedlających się tam
plemion kipczackich. Kolejne doliny zamieszkiwali natomiast Osetyjczycy, Wajnachowie
(plemiona czeczeńskie i inguskie) oraz narody dagestańskie.
Pod koniec rządów Złotej Ordy nad Donem zaczęły się pojawiać pierwsze osiedla kozackie.
Mieszkali w nich początkowo niezależni od nikogo zbiegli chłopi rosyjscy, z czasem jednak
Kozacy podporządkowani zostali władzom carskim. Stali się swoistą forpocztą Imperium
Rosyjskiego na Kaukazie, broniąc jego granic przed napadami górali i stopniowo przesuwając
się na południe. W XVI w. stanice kozackie pojawiły się również nad Terkiem (Kozacy terscy
i grebieńscy), a w XVIII w. nad rzeką Kubań (Kozacy kubańscy). Kozacy przejmowali wiele
obyczajów i tradycji od narodów kaukaskich, a nawet wchodzili z nimi w związki rodzinne.
XVI w. zapoczątkował również stopniowy napływ ludności rosyjskiej na Kaukaz, który
doprowadził do zasiedlenia przez nią większej części północnokaukaskich stepów.
Od XVI do XIX wieku Kaukaz Północny był areną rywalizacji trzech mocarstw: Rosji, Turcji
i Persji, zakończonej zwycięstwem Rosjan i wyparciem z regionu wpływów perskich i
tureckich. W XVI-XVII w. państwo moskiewskie było jeszcze za słabe, aby podporządkować
sobie Kaukaz i stepy między Morzem Kaspijskim a Czarnym, nawiązywało jednak bliskie
stosunki z istniejącymi tam organizmami państwowymi, które szukały oparcie w Moskwie w
obliczu zagrożenia tureckiego. W ten sposób wasalami Rosji stali się Kozacy dońscy, książęta
kabardyjscy, chanowie nogajscy i kałmuccy. Dopiero po stłumieniu powstania Stieńki
Riazina w latach 1687-1671 kozactwo dońskie utraciło dużą część niezależności i zmuszone
zostało do złożenia przysięgi na wierność carowi. Wywołało to duży opór części starszyzny
kozackiej i doprowadziło do wybuchu tzw. powstania buławińskiego (1707-1709). Zostało
ono krwawo spacyfikowane przez Piotra I, a obszar Donu stał się zwykłą prowincją Rosji.
Odtąd Kozacy stali się narzędziem rosyjskiej polityki na Kaukazie i brali udział we
wszystkich wojnach jakie prowadziło Imperium Rosyjskie.
W wieku XVI-XVII stosunki państwa rosyjskiego z narodami kaukaskimi układały się na
ogół pokojowo, co wynikało z ich zbieżnych interesów. Był to czas zawierania pierwszych
sojuszy między Rosją a Kaukazem. Głównym przeciwnikiem i zagrożeniem dla Rosji i
narodów kaukaskich były wówczas chanaty powstałe na gruzach Złotej Ordy: kazański,
astrachański i krymski. Utrudniały one Rosji utrzymywanie bezpośrednich stosunków
handlowych z państwami Bliskiego i Środkowego Wschodu i odcinały dostęp do Morza
Czarnego i Kaspijskiego. Ciągłe najazdy tatarskie stanowiły również poważne zagrożenie dla
południowej części Rosji. Chanaty, szczególnie zależny od Turcji Chanat Krymski, były
również traktowane jako zagrożenie przez plemiona czerkieskie oraz księstwo kabardyjskie.
Pierwszym związkiem politycznym między Rosją a narodami kaukaskimi był zawarty w 1557
r. sojusz między carem Iwanem IV Groźny oraz kabardyjskim księciem Temriukiem,
przypieczętowany małżeństwem cara z córką władcy Kabardy. W drugiej połowie XVI w.
Moskwa nawiązała także stosunki z szamchalstwem tarkowskim (Dagestan) oraz
społecznościami osetyjskimi. Wtedy zbudowano również pierwsze stanice kozackie nad
Terekiem. Nawet stosunki Rosjan ze społecznościami czeczeńskimi i inguskimi były
wówczas pokojowe.
Wzmożenie ekspansji na południe stało się bardzo realne po rozbiciu, a następnie włączeniu
w granice Rosji Chanatu Kazańskiego (1552 r.) i Astrachańskiego (1556 r.). Wydarzenia
Wielkiej Smuty w pierwszych latach XVII w. na niemal stulecie zahamowały jednak
ekspansję rosyjską na Kaukazie. Wyraźnemu umocnieniu uległy wówczas wpływy
osmańskiej Turcji w regionie. Mimo próśb wielu kaukaskich społeczności o przyjęcie w
rosyjskie poddaństwo i ochronę przed Turkami (np. Osetyjczyków), Rosja była za słaba, aby
rzucić otwarte wyzwanie Stambułowi.
Sytuacja uległa zmianie za panowania Piotra I, który w wyniku wojen z Turcją uzyskał dla
Rosji dostęp do Morza Czarnego (zdobycie Azowa w 1696 r.), zaś w 1722 r. podjął wyprawę
przeciwko Persji (zakończoną przyłączeniem do Rosji Dagestanu). W tym okresie w
Petersburgu zaczyna dominować pogląd, zgodnie z którym Rosja powinna podbić Kaukaz,
aby nie dostał się on pod panowanie Turków (dotąd Rosjanie nie zamierzali
podporządkowywać ludów kaukaskich i uważali rzekę Terek za trwałą granicę państwa na
południu). Od czasów Piotra I carat podjął więc systematyczne, choć początkowo bardzo
ostrożne działania na rzecz podboju Kaukazu. Ekspansja rosyjska osłabła jednak po śmierci
Piotra I, przede wszystkim za względu na niepomyślny wynik wojen z Turcją. Pokój
belgradzki z 1739 r. ustanawiał np. protektorat Turków nad Czerkiesją i postanawiał, iż
Kabarda będzie terytorium neutralnym. W pierwszej połowie XVIII w. Rosja nie zajmowała
się poszerzaniem własnego terytorium na Kaukazie, lecz utrzymaniem wybrzeża Morza
Czarnego i Kaspijskiego. Tymczasem Turcja i Persja ponownie zwiększyły swoje wpływy w
regionie, organizując systematycznie wyprawy wojenne.
Wzmożenie ekspansji rosyjskiej nastąpiło za panowania Katarzyny II, która podjęła decyzję o
budowie linii kaukaskiej ciągnącej się od Morza Czarnego do Kaspijskiego. Jedną z głównych
twierdz linii był zbudowany w 1763 r. Mozdok oraz Kizlar, który powstał jeszcze w 1735 r.
Wzdłuż linii budowano stanice kozackie i osadzano chłopów. Linia była systematycznie
przesuwana na południe w miarę podbijania kolejnych ziem. Rozpoczęto również kolonizację
zdobywanych obszarów. Druga połowa XVIII w. przyniosła również zhołdowanie wielu
społeczności osetyjskich i wajnachskich oraz księstewek dagestańskich.
Impulsem do podjęcia próby ostatecznego podboju Kaukazu Północnego było opanowanie
przez Rosję terytoriów na południe od łańcucha Wielkiego Kaukazu. Doszło do tego w
wyniku wojen rosyjsko-tureckich i rosyjsko-perskich z przełomu XVIII i XIX w. W granicach
Imperium Rosyjskiego znalazły się wówczas terytoria współczesnej Gruzji, Armenii i
Azerbejdżanu. Aby w pełni kontrolować te obszary Rosjanie musieli podporządkować sobie
Kaukaz Północny. Na mocy pokoju z Turcją w Kuczuk-Kajnardży (1774 r.) Rosja weszła
również w posiadanie wybrzeża czarnomorskiego odcinając tym samym plemionom
czerkieskim dostęp do Morza Czarnego.
Rozpoczął się wówczas konsekwentny podbój Kaukazu, którego główną metodą była nie
dyplomacja jak w poprzednich wiekach, lecz siła wojskowa. Na Kaukaz zaczęli także
napływać rosyjscy urzędnicy, którzy chcieli wprowadzać w regionie własne porządki (m.in.
pańszczyznę) i zlikwidować odrębność tamtejszych społeczności. Wywołało to rosnący opór
górali przywiązanych do swojej wolności, tradycji i religii i przerodziło się w trwającą
kilkadziesiąt lat krwawą wojnę kaukaską.
Pierwszym większym wystąpieniem antyrosyjskim na Kaukazie było tzw. powstanie szejka
Mansura w Czeczenii, do którego doszło w latach 1780. Zostało ono krwawo stłumione, lecz
już kilkanaście lat później w Dagestanie narodził się ruch zwany miurydyzmem. Na jego
czele stali charyzmatyczni imamowie (Gamzat-bek, Gazi-Muhammad i Szamil) oraz
szejkowie bractwa sufickiego Nakszbandija (przede wszystkim Muhammad al-Jaragi). Pod
sztandarami islamu przewodzili oni walce Dagestańczyków i Czeczenów o wolność i
zaprowadzenie prawa szariatu na Kaukazie.
Wojna kaukaska, która kosztowała życie ponad 200 tys. carskich żołnierzy toczyła się na
dwóch frontach. Pierwszym z nich była Czeczenia i Dagestan, drugim — zachodni Kaukaz,
gdzie zacięty opór armii rosyjskiej stawiały plemiona czerkieskie. Mimo wysiłków
podejmowanych przez imama Szamila, powstańcom nie udało się połączyć sił. Nic nie dała
również pomoc Turcji, która dostarczała góralom broń. Podbój wschodniej części Kaukazu
zakończył się w 1859 r. wzięciem do niewoli Szamila w twierdzy gunibskiej. Czerkiesi
walczyli dłużej, bo aż do 1864 r.
Po zakończeniu wojny kaukaskiej miała miejsce masowa emigracja kaukaskich górali do
osmańskiej Turcji, zwana muhadżirstwem. Wiele regionów, szczególnie na zachodzie
Kaukazu, opuściła cała ludność autochtoniczna, na której miejsce przybywali osadnicy
rosyjscy. Rezultatem wojny kaukaskiej nie był jednak tylko podbój rosyjski i wygnanie setek
tysięcy rdzennych mieszkańców, ale także ostateczna islamizacja regionu. Jednym z celów
imama Szamila i jego współpracowników było bowiem zaszczepienie w górach jedynobóstwa
i szariatu i walka z wierzeniami pogańskimi, które w wielu społecznościach były bardzo silne
aż do końca XIX w. (proces islamizacji Kaukazu był bardzo powolny i trwał od VII w. kiedy
Derbent został podbity przez Arabów aż do końca XIX w., kiedy islam przyjęła ostatnia
wysokogórska wieś inguska).
Po podboju rosyjskim Kaukaz Północny został podzielony na gubernie (m.in. gubernię terską,
dagestańską i inne), władze rosyjskie starały się jednak respektować jego odmienność. Nadal
obowiązywał szariat, językiem urzędowym pozostał arabski, górale nie byli powoływani do
armii carskiej. Aż do rewolucji sytuacja na Kaukazie była w miarę spokojna, choć w
Czeczenii i Dagestanie zdarzały się wystąpienia zbrojne (m.in. w 1877 i 1913 r.). Okres od
zakończenia wojny kaukaskiej do rewolucji 1917 r. to także czas tworzenia się świeckich elit
północnokaukaskich (do tej pory elitami była wyłącznie starszyzna rodowa i wioskowa oraz
duchowni muzułmańscy), zorientowanych na współpracę z Rosją, pozostających pod
wpływami kultury europejskiej i coraz bardziej wyalienowanych od swoich rodaków-górali.
I wojna światowa i rewolucja doprowadziły do poważnej destabilizacji sytuacji na Kaukazie.
Działali tam zarówno bolszewicy, biali, przedstawiciele ruchów narodowych poszczególnych
narodów, jak i zwolennicy powrotu do czasów Szamila i utworzenia na Kaukazie państwa
islamskiego.
W maju 1917 r. we Władykaukazie miał miejsce I Kongres Północnego Kaukazu, podczas
którego ogłoszono powstanie Związku Zjednoczonych Górali Północnego Kaukazu i
Dagestanu; na jego czele stanął czeczeński przedsiębiorca naftowy Tapa Czermojew; kongres
opowiedział się za pozostaniem Kaukazu Północnego w składzie Rosji na zasadzie autonomii.
Rząd Czermojewa nie istniał jednak długo, ponieważ już jesienią władzę w większych
miastach kaukaskich przejęli bolszewicy, którzy w marcu 1918 r. ogłosili powstanie Górskiej
Autonomicznej Republiki Radzieckiej.
W tym samym czasie uaktywnili się działacze religijni, którzy na zjeździe w aule Andi w
Dagestanie ogłosili powstanie niezależnego od Rosji imamatu Czeczenii i Dagestanu; na czele
tego ruchu stanęli: uwolniony z syberyjskiego zesłania dargijski szejk Uzun—hadżi oraz szejk
Hadżi al—Hoco (znany bardziej jako Nadżmuddin Gocyński).
Chcąc umocnić swoją pozycję na Kaukazie Północnym bolszewicy obiecali górskim narodom
zwrot ziemi zagarniętej im przez carat w XIX w. oraz poszanowanie ich praw religijnych i
narodowych. Posunięcia te spotkały się ze zdecydowaną reakcją Kozaków, którzy już w
czerwcu 1918 r. wzniecili przeciw nim bunt, powołując Radę Kozacko—Chłopską Kraju
Terskiego. Ponieważ w walkach z formacjami kozackimi po stronie bolszewików
zdecydowanie wystąpiły narody górskie, bunt został szybko stłumiony.
Również władza bolszewików na Kaukazie nie trwała długo, ponieważ już w pierwszych
miesiącach 1919 r. Władykaukaz, Grozny i inne miasta zostały opanowane przez nacierającą
znad Kubania Armię Ochotniczą gen. Antona Denikina. Bolszewicy rozpoczęli tworzenie
tzw. czerwonej partyzantki, mającej silne oparcie w ludności autochtonicznej. Hasła
niepodzielnej Rosji, odmawianie przez białych prawa ludności miejscowej do
samostanowienia i konkretne działania podejmowane przez nich w stosunku do górali (próby
mobilizacji, wprowadzenie zakazu noszenia broni, faworyzowanie Kozaków, ekspedycje
karne na niepokorne auły itd.) bardzo szybko wywołały powszechny opór. Natomiast
deklaracje składane góralom przez bolszewików były dla nich bardzo atrakcyjne, dlatego
wkrótce zawarty został taktyczny sojusz bolszewików z przywódcami islamskimi. Przywódcy
czeczeńskich i dagestańskich islamistów nawiązywali do tradycji Szamila i ogłosili świętą
wojnę przeciwko Denikinowi i Kozakom. We wrześniu 1919 r. proklamowali powstanie
Emiratu Północnokaukaskiego, który formalnie uznał zwierzchnictwo sułtana tureckiego.
Głównym ośrodkiem oporu muzułmańskiego przeciwko białym stało się Wiedieno, natomiast
bolszewicy dowodzeni przez Asłambeka Szeripowa i Nikołaja Gikało mieli swoją bazę w
miejscowości Szatoj. Powstanie rozpoczęte przez islamistów w Dagestanie bardzo szybko
objęło cały górny Dagestan i Czeczenią (równina pozostawała w rękach Denikina). Po klęsce
armii Denikina w centralnej Rosji, później zaś na południu połączone siły muzułmańsko—
bolszewickie w marcu 1920 r. opanowały Władykaukaz i Grozny.
O ile w czasie walk z Denikinem stosunki między przywódcami muzułmańskimi i
miejscowymi bolszewikami, wśród których było wielu potomków zwolenników Szamila,
układały się pomyślnie, o tyle po przywróceniu na Kaukazie władzy Sowietów nastąpił
między nimi poważny konflikt. Ściągnięci na Kaukaz rosyjscy komuniści i czerwonoarmiści
nie rozumieli i nie szanowali miejscowych tradycji, pogardzając zwyczajami górali, nie
respektując ich odmienności i traktując Kaukaz jak podbity kraj. Już w sierpniu 1920 r. w
Dagestanie i Czeczenii wybuchło antybolszewickie powstanie, które objęło ziemie wchodzące
niegdyś w skład imamatu Szamila. Pomimo znacznej dysproporcji sił na niekorzyść
powstańców aż do wiosny 1921 r. stawiali oni zacięty opór Armii Czerwonej, ciesząc się
silnym poparciem ludności. Powstanie zostało stłumione dopiero gdy na Kaukaz ściągnięto
dodatkowe oddziały wojska i Czeka, a wobec popierających rebeliantów aułów zastosowano
taktyki identyczne z tymi, jakich używały wojska carskie w XIX w. Ostatnim punktem oporu
islamistów był auł Gidatl na granicy dagestańsko—gruzińskiej, który padł w kwietniu 1921 r.
Jednymi z pierwszych posunięć bolszewików po opanowaniu Kaukazu były masowe represje
w stosunku do ludności kozackiej, która stanowiła główną podporę armii Denikina. Na mocy
specjalnych postanowień rządu centralnego przystąpiono do systematycznej likwidacji stanic
kozackich, wysiedlając lub mordując znaczną część ich mieszkańców (była to tzw. polityka
roskazaczywania). Skonfiskowane ziemie miały przypaść góralom.
W styczniu 1921 r. we Władykaukazie odbył się zjazd przedstawicieli narodów
północnokaukaskich, w którym uczestniczył komisarz ludowy Rosji Sowieckiej ds.
narodowościowych Józef Stalin; zapewnił on delegatów, że nowa władza będzie respektować
miejscową tradycję i religię i nie sprzeciwia się szariatowi; zadeklarował również zwrot ziem
zabranym góralom przez carat. Wobec tego delegaci uznali władzę radziecką i proklamowali
powstanie Górskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, w której skład
weszła Czeczenia, Inguszetia, Osetia, Kabarda, Bałkaria i Karaczaj. Już jednak od 1922 r.
rozpoczęło się rozdzielanie Górskiej ASRR na poszczególne obwody i republiki
autonomiczne. W końcu ukształtował się dzisiejszy podział administracyjny.
Po niepowodzeniach polityki komunizmu wojennego kierownictwo radzieckie w 1921 r.
zmieniło kurs. Wraz z polityką NEP—u (Niezależna Ekonomiczna Polityka) zaczęto również
realizować tzw. korienizację, czyli ograniczone respektowanie odrębności narodowych i
wiązanie z partią miejscowych grup etnicznych. Korienizacja, która objęła także republiki
północnokaukaskie, oznaczała obsadzanie partyjnych i państwowych stanowisk
przedstawicielami miejscowej ludności, popieranie rozwoju języków narodowych,
upowszechnianie oświaty i kultury. Do nowych kaukaskich elit, oprócz nielicznych
miejscowych komunistów, weszli więc także przedstawiciele inteligencji, wyznającej poglądy
nacjonalistyczne a częściowo też islamskie; gotowi byli zaakceptować socjalizm i autonomię
w ramach Rosji Sowieckiej w zamian za poszanowanie rodzimej kultury.
Już jednak w 1923 r. dostrzegalne się stały zarysy rychłej zmiany kursu władzy w stosunku
do miejscowych elit i mniejszości narodowych: wszczęto wówczas kampanię antyreligijną i
zlikwidowano sądy szariackie. W grudniu 1929 r. kierownictwo radzieckie przystąpiło do
kolektywizacji rolnictwa i „likwidacji kułaków jako klasy”. Już pierwsze próby rozkułaczania
i tworzenia kołchozów wywołały jednak wrzenie, szczególnie silne w Czeczenii, gdzie
wybuchły lokalne bunty. W końcu jednak bolszewikom udało się doprowadzić do
zakończenia kolektywizacji.
Tak jak w całym ZSRR lata 1930. wiążą się na Kaukazie z wielkim terrorem. Największa fala
terroru miała miejsce w latach 1937—1938; represjom poddano wówczas kilkadziesiąt
tysięcy osób — członków komitetów partyjnych, rad różnych szczebli, dziennikarzy, pisarzy,
naukowców, duchownych, szejków sufickich. W październiku 1938 r. aresztowano nawet
wszystkich członków plenum republikańskiego komitetu partyjnego narodowości
czeczeńskiej i inguskiej. Masowo zamykano także meczety i palono arabskie rękopisy. Terror
trwał aż do wybuchu wojny radziecko—niemieckiej.
II wojna światowa była kolejnym bardzo bolesnym okresem w historii regionu. Znaczna część
Kaukazu znalazła się jesienią 1942 r. pod okupacją niemiecką (wszystkie republiki oprócz
Czeczenii, Inguszetii i Dagestanu). Dla Niemców Kaukaz miał bardzo duże znaczenie
strategiczne, ponieważ ich celem było opanowanie azerbejdżańskich pól naftowych. Mimo
podejmowanych wysiłków, armii niemieckiej nie udało się jednak przełamać frontu i
przedrzeć na drugą stronę Wielkiego Kaukazu (choć dotarli aż na przedmieścia
Władykaukazu i zatknęli flagę na Elbrusie).
Niemcy prowadzili wobec kaukaskich narodów politykę znacznie łagodniejszą niż wobec
ludności słowiańskiej. Pozwolili na otwarcie meczetów, zwrócili część ziemi zabranej
góralom podczas kolektywizacji, pozwolili na działalność kulturalną. Liczyli iż skłoni to
górali do współpracy z Niemcami. Rzeczywiście wielu przedstawicieli narodów kaukaskich
wstępowało do proniemieckich ugrupowań zbrojnych i podejmowało aktywną walkę zbrojną
przeciwko Sowietom. Znacznie większa liczba mieszkańców Kaukazu walczyła jednak
lojalnie w szeregach Armii Czerwonej.
Wyparcie Niemców z Kaukazu otworzyło jedną z najtragiczniejszych kart w historii
tamtejszych narodów. Władze radzieckie na podstawie specjalnych dekretów przystąpiły
bowiem do wysiedlania całych narodów, uznanych przez Moskwę za niepokorne (oficjalnie
przesiedlenia były karą za rzekomą kolaborację z Niemcami). W latach 1943-1944 r. z
Kaukazu do Azji Centralnej wysiedlono Karaczajów, Bałkarów, Czeczenów i Inguszy
(wysiedlono także Kałmuków, Tatarów krymskich, Turków meschetyńskich, Niemców
nadwołżańskich i inne narody). Zlikwidowano Czeczeno-Inguską ASRR (rozdzielono ją
między sąsiednie podmioty), Kabardyno-Bałkarię przemianowano na Kabardyjską ASRR, zaś
Karaczajo-Czerskieski Obwód Autonomiczny na Czerkieski OA. Na miejsce wysiedlonych
narodów osiedlano ich sąsiadów oraz Rosjan.
Śmierć Stalina spowodowała zmiany w polityce narodowościowej ZSRR. W latach 19561957 zrehabilitowano wysiedlone narody i zezwolono im na powrót do ojczyzny.
Odtworzono też zlikwidowane republiki i przywrócono większość granic sprzed II wojny
światowej.
Lata 1960., 1970. i 1980. to okres względnego spokoju na Kaukazie. Władze nie prowadziły
wówczas żadnych większych represji, panowała znośna sytuacja gospodarcza. W tym okresie
na Kaukazie wykształciła się sowiecka inteligencja, wielu mieszkańców regionu odebrało
wykształcenie poza granicami Kaukazu, rzadko zdarzały się konflikty i niesnaski na tle
narodowościowym. Szybko postępowała również rusyfikacja, szczególnie w sferze
językowej, oraz sekularyzacja. Sytuacja zmieniła się jednak diametralnie pod koniec lat 1980.
Na fali polityki głasnosti i pierestrojki powstały ruchy narodowe we wszystkich republikach
kaukaskich, domagające się prawdy historycznej, a z czasem również zmian granic,
poszerzenia autonomii, a w przypadku Czeczenii nawet pełnej niepodległości. Pierwsza
połowa lat 1990. przyniosła destabilizację sytuacji w całym regionie, który stał się
najpoważniejszym ogniskiem zapalnym w całej Rosji.
4. Najważniejsze problemy
Kaukaz Północny jest od rozpadu ZSRR najbardziej niestabilnym regionem Federacji
Rosyjskiej. Najtrudniejsza sytuacja panowała tam w drugiej połowie lat 1990. Istniała
wówczas realna groźba pogrążenia się Kaukazu w całkowitym chaosie, a nawet oderwania
pewnych jego części od Rosji (przede wszystkim Czeczenii, która w latach 1991-1994 i 19961999 była poza kontrolą Moskwy). W ostatnich latach sytuacja w regionie ulega jednak
pewnej poprawie, co wiąże się z lepszą sytuacji ekonomicznej w całej Rosji, którą kraj
zawdzięcza ogromnym dochodom ze sprzedaży surowców energetycznych. Część tych
pieniędzy trafia również na Kaukaz. Wciąż jednak w regionie koncentruje się całe spektrum
problemów natury politycznej, społecznej i gospodarczej. Najtrudniejsza sytuacja panuje
obecnie w Inguszetii i Dagestanie.
4.1 Konflikt w Czeczenii
Przez szereg lat konflikt czeczeński stanowił najpoważniejsze wyzwanie dla bezpieczeństwa
w regionie północnokaukaskim. Rozpoczął się w 1991 r. i przeszedł od tego czasu pięć
etapów:

lata 1991-1994 — okres pierwszej quasi-niepodległości republiki; rozpoczął się
obaleniem komunistycznych władz w Groznym (jesień 1991 r.) i przejęciem władzy
przez zwolenników niepodległości na czele z Zelimchanem Jandarbijewem; wkrótce
ogłoszono niepodległość republiki, a prezydentem został gen. Dżochar Dudajew; w
1992 r. z Czeczenii wycofane zostały wojska rosyjskie, Czeczenia stała się więc de
facto niepodległym państwem; Dudajew podjął próbę budowy niezależnego państwa
czeczeńskiego, która zakończyła się jednak niepowodzeniem i pogrążeniem się
Czeczenii w chaosie gospodarczym; autorytarne zapędy Dudajewa doprowadziły do
pojawienia się opozycji, która kontrolowała wiele rejonów Czeczenii (m.in. północną
część republiki); przy pomocy opozycji Moskwa próbowała dwukrotnie obalić
Dudajewa, jednak bez skutku; również wprowadzona blokada gospodarcza Czeczenii
nie przyniosła skutków, była ona bowiem nieszczelna;

lata 1994-1996 — pierwsza wojna czeczeńska; okres pierwszej qauasi-niepodległości
Czeczenii zakończył się interwencją wojsk federalnych w Czeczenii, która rozpoczęła
się w grudniu 1994 r.; Rosjanom udało się opanować miasta i większą część republiki,
nie byli jednak w stanie skutecznie walczyć z czeczeńską partyzantką dowodzoną
przez Asłana Maschadowa i innych komendantów; chcąc zmusić Kreml do negocjacji
pokojowych Czeczeni przeprowadzili dwa rajdy na terytorium Rosji: w czerwcu 1995
r. Szamil Basajew zajął szpital w Budionnowsku, zaś w styczniu 1996. Sałman
Radujew szpital w dagestańskim Kizlarze; Rosjanie zdecydowali się jednak na
rozmowy dopiero w obliczu zbliżających się wyborów prezydenckich w Rosji
(czerwiec 1996 r.); przypieczętowaniem politycznej i militarnej klęski Moskwy było
zajęcie przez bojowników Groznego w sierpniu 1996 r.; po tym wydarzeniu, w dniu
31 sierpnia 1996 r. podpisane zostało rosyjsko-czeczeńskie porozumienie pokojowe w
Chasaw-jurcie, kończące pierwszą wojnę czeczeńską; Moskwa zgodziła się na
wycofanie wojsk z Czeczenii i przeprowadzenie tam wyborów; status republiki miał
zostać uregulowany do 2001 r. w toku dwustronnych negocjacji; władzę w Czeczenii
sprawował wówczas Zelimchan Jandarbijew, który objął stanowisko prezydenta po
zabiciu przez Rosjan Dudajewa w kwietniu 1996 r.;

1996-1999 — drugi okres quasi-niepodległości Czeczenii; w styczniu 1997 r.
republikę opuściły ostatnie oddziały rosyjskie; odbyły się wówczas uznane przez
społeczność międzynarodową oraz Moskwę wybory prezydenckie, w których
zwyciężył Asłan Maschadow; wybrano również czeczeński parlament; lata 1996-1999
to druga nieudana próba budowy czeczeńskiej niepodległości; mimo wysiłków
Maschadowa kraj pogrążył się w chaosie politycznym i gospodarczym; władze
centralne były bardzo słabe, a poszczególne rejony republiki kontrolowali tzw.
komendanci polowi, zajmujący się m.in. porwaniami dla okupu i inną działalnością
przestępczą; Czeczenia była wówczas rozsadnikiem niestabilności na całym Kaukazie
Północnym; wzrośli także w siłę islamiści, zwani na Kaukazie „wahabitami”, którzy
dążyli do przekształcenia republiki w państwo islamskie (pojawili się tam także
międzynarodowi mudżahedini, którzy urządzili w górach czeczeńskich obozy
szkoleniowe); chcą wybić argumenty z rąk islamskiej opozycji Maschadow ogłosił w
marcu 1999 r. wprowadzenie w republice szariatu; nie zostało to jednak
zaakceptowane przez opozycję, która na tzw. Kongresie Narodów Czeczenii i
Dagestanu ogłosiła, że jej celem jest „wyzwolenie” Dagestanu spod władzy rosyjskiej
i połączenie obu republik w państwo islamskie;

lata 1999-2004 — druga wojna czeczeńska; rozpoczęła się ona rajdem Szamila
Basajewa i Chattaba na Dagestan (sierpień 1999 r.) oraz serią zamachów
terrorystycznych w rosyjskich miastach, w których zginęło kilkaset osób (wrzesień
1999 r.); choć do dziś nie ustalono kto faktycznie stał za zamachami (wiele wskazuje
na to, że rosyjskie służby specjalne), o ich zorganizowanie natychmiast oskarżono
Czeczenów; we wrześniu rozpoczęły się bombardowania Czeczenii, a 1 października
na jej terytorium wkroczyły wojska federalne; w ciągu kilku miesięcy Rosjanom udało
się rozbić regularne oddziały bojowników i opanować terytorium Czeczenii; na fali
zwycięstw na froncie czeczeńskim do władzy wyniesiony został Władimir Putin, który
został prezydentem Rosji w marcu 2000 r.; w pierwszych lata drugiej wojny w
republice trwały intensywne działania zbrojne, a czeczeńscy partyzanci byli na tyle
silni, aby organizować rajdy na terytoriach sąsiednich republik oraz zamachy
terrorystyczne na Kaukazie i w centralnej Rosji (m.in. na moskiewskiej Dubrowce, w
Biesłanie i in.); był to okres masowego naruszania przez wojska federalne praw
człowieka w Czeczenii;

od 2004 r. — stopniowe przycichanie wojny w Czeczenii i autorytarne rządy klanu
Kadyrowów; po zamachu w Biesłanie wojna w Czeczenii zaczęła stopniowo
przycichać; złożyło się na to wiele czynników: śmierć, poddanie się lub emigracja
wielu czeczeńskich przywódców (m.in. Asłana Maschadowa, Zelimchana
Jandarbijewa, Szamila Basajewa), spadek poparcia ludności dla partyzantów,
problemy ze zdobywaniem broni i środków finansowych i in.; najważniejszym była
jednak zmiana polityki władz federalnych wobec Czeczenii i rozpoczęcie wdrażania
tzw. polityki czeczenizacji (od 2002 r.); zakładała ona osłabienie wpływów
federalnych struktur siłowych w republice i wzmocnienie lokalnych władz
czeczeńskich, złożonych z lojalnych wobec Kremla polityków czeczeńskich;
czeczenizacja polegała także na stworzeniu w republice autorytarnego reżimu, na
którego czele stanął najpierw Achmad Kadyrow, a później jego syn Ramzan;
Kadyrowom pozwolono na stworzenie własnych sił zbrojnych (złożonych głównie z
byłych bojowników) i dano dużą autonomię wewnętrzną; dzięki tym instrumentom
udało im się spacyfikować sytuację w republice, osłabić bojowników oraz opozycję i
wziąć sytuację w republice pod kontrolę;
Obecnie sytuacja w Czeczenii jest znacznie bardziej stabilna niż jeszcze kilka lat temu. Do
potyczek z bojownikami dochodzi rzadko (atakują oni przy tym głównie prorosyjskie
ugrupowania czeczeńskie, nie zaś armię federalną), nie zdarzają się już również zamachy
terrorystyczne. Trwa odbudowa gospodarcza republiki. W Czeczenii panuje jednak
autorytarny reżim, prześladujący wszystkich niepokornych i naruszający prawa człowieka. Za
kilka-kilkanaście lat Czeczenia może znów stanowić poważny problem dla Rosji, ponieważ
Kadyrow i ludzie z jego otoczenia współpracują z Moskwą nie z pobudek ideologicznych,
lecz koniunkturalnych. Wiedzą, że obecnie są za słabi, aby przeciwstawić się otwarcie Rosji i
podejmować próby zdobycia pełnej niepodległości. Dlatego koncentrują się na zdobywaniu
nieformalnej, faktycznej niepodległości. Polityka ta przynosi rezultaty, Czeczenia jest dziś
bowiem „ciałem obcym” w ramach Rosji i rządzi się własnymi prawami. Nie można
wykluczyć, że w razie osłabienia wewnętrznego państwa rosyjskiego lub poważnego
obniżenia się cen na surowce energetyczne, stanowiących podstawę rosyjskiej gospodarki,
Czeczeni znów podniosą kwestię niepodległości.
W obozie bojowników doszło natomiast do ostatecznego rozłamu na zwolenników
świeckiego, demokratycznego państwa czeczeńskiego oraz islamistów, których celem jest
utworzenie na całym Kaukazie państwa islamskiego. Podział ten pokrywa się z podziałem na
kraj i emigrację. Podziemie czeczeńskie w republice, na którego czele stoi Dokka Umarow,
stanowią islamiści, demokratyczni politycy czeczeńscy przebywają natomiast jako uchodźcy
na Zachodzie (ich ideowym przywódcą jest Achmed Zakajew). Symbolicznym zwieńczeniem
procesu islamizacji ideologii bojowników było ogłoszenie przez Umarowa powstania
Kaukaskiego Emiratu (listopad 2007 r.).
Kolejni przywódcy czeczeńskich bojowników:
1991-1996 — Dżochar Dudajew (zabity w kwietniu 1996 r.)
1996-1997 — Zelimchan Jandarbijew (zabity w lutym 2004 r.)
1997-2005 — Asłan Maschadow (zabity w marcu 2005 r.)
2005-2006 — Abdul-Chalim Sadułajew (zabity w czerwcu 2006 r.)
od 2006 r. — Dokka Umarow
Prorosyjscy prezydenci Czeczenii
1995-1996 — Dokku Zawgajew
2003-2004 — Achmad Kadyrow (w latach 2000-2003 był szefem cywilnej administracji
Czeczenii)
2003-2007 — Ału Ałchanow
od 2007 r. — Ramzan Kadyrow
4.2 Konflikty etniczne
Konflikty etniczne stanowiły najpoważniejsze wyzwanie dla Kaukazu Północnego w latach
1990. Pojawiły się one na fali odrodzenia narodowego, które nastąpiło w regionie po
rozpadzie ZSRR. Niemal każdy kaukaski naród zgłaszał wówczas pretensje terytorialne do
swoich sąsiadów, domagał się utworzenia dla niego oddzielnej republiki lub rejonu. Poglądy
nacjonalistyczne zaczęły jednak stopniowo słabnąć. Obecnie konflikty etniczne nie stanowią
już na Kaukazie tak dużego problemu. Wciąż występują natomiast tarcia i rywalizacja
pomiędzy przedstawicielami poszczególnych etnosów. Stawką w tej rywalizacji są najczęściej
wpływy polityczne i gospodarcze; dochodzi też do sporów o ziemię. Tarcia takie występują
przede wszystkim w Dagestanie (m.in. między Kumykami a Awarami i Dargijczykami,
Lakami a Czeczenami-Akińcami itd.) oraz w Kabardyno-Bałkarii (między dominującymi
Kabardyjczykami a pozbawionymi wpływów Bałkarami) i Karaczajo-Czerkiesji (tam z kolei
dominują Karaczaje). Coraz poważniejszym problemem jest natomiast rosnąca niechęć do
mieszkających w regionie Rosjan, spowodowana wzrostem nastrojów nacjonalistycznych i
antykaukaskich w Rosji „właściwej”. Jest ona szczególnie silna w Inguszetii, gdzie regularnie
dochodzi do mordowania Rosjan.
Wyjątkiem wśród kaukaskich konfliktów etnicznych jest konflikt osetyjsko-inguski o rejon
prigorodny. Jest on wciąż bardzo intensywny i grozi przekształceniem się w otwarte starcia
zbrojne. Konflikt ma długą historię. Rozpoczął się w 1944 r., kiedy Inguszy wraz z
Czeczenami wysiedlono do Azji Centralnej. Położony na wschód od Władykaukazu rejon
prigorodny, należący dotąd do Czeczeno-Inguszetii i zamieszkany przez Inguszy został wtedy
włączony do Osetii Północnej. Po powrocie Inguszy z zesłania w 1957 r. i odtworzeniu
Czeczeno-Inguszetii nie włączono jednak do niej rejonu prigorodnego. Pozwolono jednak
Inguszom wrócić do swoich domów.
Po rozpadzie ZSRR Ingusze zażądali zwrotu rejonu, na co Osetyjczycy nie wyrazili zgody.
Jesienią 1992 r. doszło do kilkudniowych krwawych walk ingusko-osetyjskich, w wyniku
których zginęło kilkaset osób, a wszyscy Ingusze zbiegli z rejonu prigorodnego do Inguszetii.
Kilka lat później rozpoczęły się powolne powroty Inguszy, Osetyjczycy starali się jednak
czynić im różnorakie przeszkody. Sytuacja w rejonie konfliktu zaostrzyła się po zamachu w
Biesłanie, który w Osetii Północnej był interpretowany jako zemsta Inguszy. Od tego czasu
rozpoczęły się coraz częstsze porwania osób narodowości inguskiej w rejonie prigorodnym, z
których wiele zaginęło bez wieści. Ingusze do dziś nie pogodzili się również z utratą rejonu,
żądając od władz w Moskwie podjęcia działań na rzecz jego zwrotu. Nienawiść między
oboma narodami jest tak silna, a sytuacja w rejonie konfliktu tak napięta, iż w każdej chwili
może tam dojść do wznowienia walk, które miałyby katastrofalne skutki zarówno dla
Inguszetii, jak i Osetii Północnej.
4.3 Działalność islamistów
Dużo poważniejszym od konfliktu czeczeńskiego czynnikiem destabilizującym obecną
sytuację na Kaukazie jest działalność islamskich ugrupowań zbrojnych. Istnieją one we
wszystkich republikach regionu, przy czym najsilniejsze w Dagestanie, Czeczenii, Inguszetii i
Kabardyno-Bałkarii. Bojownicy islamscy działają także w Osetii Północnej, KaraczajoCzerkiesji, a nawet Kraju Stawropolskim. Ich celem jest obalenie świeckich władz i
utworzenie na Kaukazie państwa islamskiego, rządzącego się prawem szariatu. Nie są oni na
razie na tyle silni, aby doprowadzić do wybuchu otwartego powstania, organizują jednak
zamachy na przedstawicieli federalnych i republikańskich struktur siłowych, szkolą się i
prowadzą agitację wśród ludności. Bojownicy cieszą się rosnącym poparciem społecznym
(szczególnie w Inguszetii), ze względu na powszechną nienawiść ludności do
skorumpowanych władz i panujące na Kaukazie bezprawie.
Istotną przyczyną rozwoju radykalnego islamu w regionie jest brak jakiejkolwiek innej
ideologii, która mogłaby stanowić alternatywę dla młodych elit muzułmańskich republik
Kaukazu Północnego. Taką koncepcją nie może już być komunizm ani ruchy narodowe, które
„wypaliły się” w latach 1990. Zachodnie wartości i koncepcje są dla mieszkańców Kaukazu
niezrozumiałe, zaś oficjalna ideologia współczesnego państwa rosyjskiego, której coraz
ważniejszym elementem jest nacjonalizm rosyjski i imperializm, trudna do zaakceptowania. Z
kolei islam oficjalny jest często skompromitowany współpracą z władzami, zaś duchowni nie
posiadają ani autorytetu ani wiedzy teologicznej, mogącej zaimponować młodych
mieszkańcom Kaukazu. W takiej sytuacji wielu ludzi wybiera islam radykalny, które daje
łatwe odpowiedzi na nurtujące ich pytania i w którego ideologii bardzo ważne miejsce
zajmują idee sprawiedliwości społecznej, równości wszystkich muzułmanów. Nieformalni
liderzy islamscy są często ludźmi charyzmatycznymi, posiadającymi dobre wykształcenie
(często zdobyte w krajach islamskich) i dużą wiedzę teologiczną.
4.4 Destrukcyjna polityka struktur siłowych
Jednym z czynników pobudzających rozwój fundamentalizmu islamskiego i destabilizujących
sytuację na Kaukazie są także destrukcyjne działania struktur siłowych na Kaukazie: armii,
milicji i służb specjalnych. Zasłaniając się walką z terroryzmem mundurowi prześladują
aktywnych religijnie muzułmanów, przede wszystkim ludzi młodych. Są oni oskarżani o
religijny ekstremizm, często zatrzymywani, torturowani. Zdarzają się przypadki zabójstw i
pokazowych procesów. Zamykane są także niektóre meczety, a przedstawiciele oficjalnego
duchowieństwa donoszą na młodych mężczyzn, którzy zbyt często — ich zdaniem —
odwiedzają meczety. Powoduje to, że wielu młodych ludzi, często wykształconych. którzy nie
byli członkami podziemia islamskiego, bierze broń do ręki i przyłącza się do bojowników.
Największe nasilenie represji ma miejsce w Dagestanie, Inguszetii i Kabardyno-Bałkarii.
To właśnie w stolicy tej ostatniej republiki — Nalczyku doszło do zbrojnego wystąpienia
miejscowych muzułmanów skupionych wokół charyzmatycznych przywódców: Musy
Mukożewa i Anzora Astemirowa. Miało to miejsce w październiku 2005 r. i było reakcją
członków kabardyno-bałkarskiego dżamaatu na wieloletnie okrutne prześladowania członków
ich wspólnoty przez struktury siłowe.
Struktury siłowe zajmują się także porwaniami ludzi, zaś ofiarami przeprowadzanych przez
nie akcji antyterrorystycznych nierzadko padają niewinni, przypadkowi ludzie (w listopadzie
podczas jednej z takich akcji w Inguszetii zginął np. 6-letni chłopiec). Działania struktur
siłowych wywołują wzburzenie mieszkańców Kaukazu i podrywają zaufanie do władz
federalnych w republice.
4.5 Konflikt ideologiczny
Czynnikiem destabilizującym sytuację na Kaukazie jest także zaostrzający się konflikt
między zwolennikami świeckiego modelu życia i ustroju społecznego a ludźmi wyznającymi
wartości islamskie. Jest on szczególnie silny w Dagestanie. Konflikt ten dzieli często rodziny,
jest on bowiem w dużym stopniu konfliktem pokoleniowym: między średnim pokoleniem,
wychowanym w czasach radzieckich a ludźmi młodymi, z których wielu zdobyło
wykształcenie w krajach muzułmańskich. Obie strony konfliktu pogardzają sobą nawzajem.
Zwolennicy świeckiego modelu społeczeństwa uważają wierzących i praktykujących
muzułmanów za „wahabitów” i potencjalnych terrorystów, którzy zostali zwerbowani przez
arabskich misjonarzy. Oni z kolei nie traktują nawet swoich przeciwników jako muzułmanów,
widząc w nich osoby pozbawione kręgosłupa moralnego i zindoktrynowane przez komunizm.
Poważnym problemem jest także konflikt w ramach samego islamu tzn. między oficjalnym
duchowieństwem oraz bractwami sufickimi a zwolennikami zreformowania islamu. Ci
pierwsi twierdzą, że islam na Kaukazie różni się od islamu na całym świecie, dlatego nie
powinno się walczyć z wywodzącymi się z czasów przedislamiskich naleciałościami.
Reformatorzy, zwani przez tradycjonalistów „wahabitami”, wzywają do powrotu do islamu z
czasów proroka Mahometa, oczyszczenia go z niekanonicznych elementów, odrzucenia
wszelkich form kultu niezgodnych z zasadą jedynobóstwa, ścisłego stosowania szariatu itd.
Krytykują oficjalne duchowieństwo, szczególnie zaś szejków i członków bractw sufickich za
utrzymywanie ludzi w niewiedzy, pobieranie opłat za usługi religijne, niedostateczną
znajomość Koranu i Sunny. Konflikt ten był szczególnie silny w latach 1990.; dochodziło
wtedy do starć między tarikatystami (członkami bractw) a „wahabitami”.
4.6 Trudna sytuacja społeczno-ekonomiczna
Kaukaz Północny jest najbiedniejszym regionem Federacji Rosyjskiej. Już w czasach
radzieckich był on zacofany w porównaniu z innymi częściami imperium; istniało tu ukryte
bezrobocie, a wielu ludzi musiało emigrować w poszukiwaniu pracy. Rozpad ZSRR, krach
gospodarki centralnie planowanej, wybuch konfliktów zbrojnych, zamknięcie wielu granic
pogłębiło istniejące problemy.
Najtrudniejsza sytuacja wciąż panuje w zasobnej w złoża ropy naftowej Czeczenii. Wiele
dzielnic Groznego oraz mniejszych miejscowości nadal leży w ruinach, działa niewiele
przedsiębiorstw, istnieje ogromne bezrobocie. Utrudniona jest także uprawa roli ze względu
na pola minowe. Trwająca od kilku lat odbudowa republiki ze zniszczeń wojennych i
ogromne środki z budżetu federalnego przeznaczane na ten cel powoli zaczynają jednak
przynosić rezultaty, dzięki czemu w Czeczenii żyje się nieco łatwiej niż jeszcze kilka lat
temu.
Trudna sytuacja panuje także w innych republikach, szczególnie w Inguszetii i Dagestanie.
Jednym z największych problemów jest nadmiar rąk do pracy, pobudzający emigrację do
Moskwy i innych rosyjskich regionów. W centralnej Rosji imigranci z Kaukazu spotykają się
często z niechęcią ludności słowiańskiej, szykanami ze strony milicji i agresywną
działalnością bojówek nacjonalistycznych. Większość ludności Kaukazu żyje w biedzie,
bogaci się natomiast niewielka grupka osób sprawujących władze i ich krewnych.
Powszechnym problemem jest także korupcja, przybierająca rozmiary plagi. Właściwie we
wszystkich republikach regionu funkcjonuje mafijny system gospodarczy, ludzie prowadzący
jakąkolwiek działalność gospodarczą zmuszeni są bowiem opłacać się przedstawicielom
władz, aby ci zostawili ich w spokoju. Wszystkie republiki Kaukazu Północnego są dotowane
z budżetu federalnego (dotacje są głównym źródłem ich utrzymania). Ogromne wpływy do
budżetu rosyjskiego ze sprzedaży ropy i gazu sprawiają jednak, że część z tych pieniędzy
trafia również na Kaukaz, przyczyniając się do polepszenia stopy życiowej tamtejszej
ludności. Wciąż jest ona jednak najniższa w skali kraju.
Trudną sytuację gospodarczą pogarsza duży przyrost naturalny, który np. w Inguszetii wynosi
ok. 11�rocznie, zaś w Dagestanie ok. 9. Głód ziemi i brak pracy w górach skłania wielu
ludzi do emigracji do miast, gdzie jednak również nie ma dla nich większych perspektyw; w
efekcie w takich miastach jak Machaczkała (liczba jej ludności wzrosła z 300 tys. w 1989 r.
do ok. 450 tys. w 2002 r.) tworzą się dzielnice nędzy i przybywa bezdomnych.
Złe warunki ekonomiczne i brak perspektyw na przyszłość powodują, że wielu ludzi schodzi
na drogę przestępczą, a powszechna dostępność broni sprawia, że Kaukaz Północny jest
najbardziej skryminalizowanym regionem Rosji. Niektóre regiony specjalizują się w
działalności przestępczej np. Dagestan w przemycie z Azerbejdżanu, zaś Osetia Północna w
produkcji nielegalnego alkoholu.
Skutkami kryzysu gospodarczego jest także osłabienie więzi rodzinnych i klanowych
(masowe wyjazdy mężczyzn w poszukiwaniu pracy prowadzą do rozpadu wielu rodzin) oraz
upadek tradycyjnych wartości moralnych (dawniej na Kaukazie nie było np. prostytucji,
żebractwa czy bezdomności; obecnie są to zjawiska coraz częstsze). Coraz poważniejszym
problemem jest także narkomania, rośnie liczba osób zarażonych wirusem HIV.
4.7 Rywalizacja klanów o wpływy
W wielu kaukaskich republikach trwa nieustanna brutalna rywalizacja między etnicznymi
klanami o władzę i wpływy gospodarcze. Jest ona najbardziej wyraźna w republikach
wieloetnicznych: Dagestanie, Kabardyno-Bałkarii i Karaczajo-Czerkiesji. Obowiązują tam
niepisane umowy między najbardziej wpływowymi klanami, mającymi oparcie we własnych
społecznościach (najczęściej w rejonach, z których się wywodzą). Każdy liczący się polityk
dysponuje tzw. grupą poparcia tzn. określoną liczbą młodych mężczyzn, którzy w razie
konieczności mogą zebrać się i zademonstrować własną siłę lub rozprawić się z
przeciwnikiem ich patrona.
Naruszenie niepisanego status quo prowokuje najczęściej działania odwetowe, które mają na
celu przywrócenia stanu równowagi. W porachunkach giną więc szefowie lokalnych
administracji, ministrowie, dochodzi do bijatyk, wzajemnego ostrzeliwania się, a nawet
porywania krewnych. Porachunki mają często miejsce podczas wyborów, kiedy rywalizacja o
władzę zaostrza się. Mimo ciągłego straszenia przez analityków przed destabilizacją Kaukazu
z powodu rywalizacji klanowej, sytuacja w regionie nigdy nie wymknęła się jednak spod
kontroli.
Dobrym przykładem ilustrującym walkę klanów o wpływy jest Karaczajo-Czerkiesja.
Podczas wyborów prezydenckich w 1999 r. nieomal nie doszło tam do konfliktu zbrojnego
między klanami karaczajskimi a czerkieskimi i abazyńskimi. Pierwsi popierali Władimira
Siemionowa, drudzy — Stanisława Dieriewa. Dzięki interwencji Kremla udało się jednak
doprowadzić do uspokojenia sytuacji. Później, w republice zaostrzyła się rywalizacja o
kontrolę nad dochodowymi gałęziami gospodarki między dwoma głównymi klanami
karaczajskimi. W 2004 r. na rozkaz Ali Kaitowa — zięcia prezydenta Mustafy Batdyjewa —
zamordowany został deputowany do parlamentu Rasul Bogatyriow oraz jego sześciu
zwolenników, którzy przyjechali na daczę Kaitowa. Oba klany rywalizowały o wpływy
gospodarcze. Doszło wówczas do masowych protestów członków klanu Bogatyriowów,
żądających ustąpienia prezydenta. Demonstranci dwukrotnie wdarli się nawet do budynków
rządowych. Sytuację znów uratowała interwencja Kremla w osobie przedstawiciela
prezydenta Putina w południowym okręgu federalnym Dmitrija Kozaka.
4.8 Arbitralna polityka Kremla
Nie zawsze jednak polityka władz federalnych w regionie przynosi pozytywne rezultaty.
Jednym z jej podstawowych problemów jest centralizacyjne podejście do Kaukazu i
traktowanie go jak zwykłego regionu Federacji, tymczasem jest on jej najbardziej specyficzną
częścią, wymagającą szczególnej polityki. Przykładem posunięć prowadzących do wzrostu
niestabilności w regionie było ujawnienie planów likwidacji odrębności Adygei i włączenia
jej do Kraju Krasnodarskiego. Choć Kreml wycofał się koniec końców z tego pomysłu,
wywołał ona falę niezadowolenia we wszystkich republikach zamieszkanych przez narody
czerkieskie (Adygea, Kabardyno-Bałkaria i Karaczajo-Czerkiesja). Pojawiały się nawet głosy
wzywające do wypowiedzenia posłuszeństwa władzom w Moskwie.
Kreml popiera też często prezydentów poszczególnych republik, nie cieszących się poparciem
ludności, czy wręcz przez nią znienawidzonych. Jest to szczególnie poważnym problemem w
Karaczajo-Czerkiesji i Inguszetii. W tej ostatniej Moskwa najpierw zmusiła do ustąpienia ze
stanowiska charyzmatycznego i nie zawsze zgadzającego się z federalnym centrum
prezydenta Rusłana Auszewa, później zaś przeprowadziła „wybory” własnego kandydata —
pozbawionego charyzmy i całkowicie powolnego rozkazom z Kremla oficera FSB Murata
Ziazikowa. Miało to miejsce na przełomie 2001 i 2002 r. Od tego czasu poziom nastrojów
antyrosyjskich w Inguszetii znacznie się zwiększył, a sytuacja uległa daleko idącej
destabilizacji, za co w znacznym stopniu odpowiada Ziazikow.
Frustrację mieszkańców wielu kaukaskich republik wywołuje także obecna polityka Moskwy
wobec Czeczenii tzn. przyznawanie jej znacznie większej autonomii wewnętrznej i
przydzielanie ogromnych środków z budżetu. Inne republiki, które nigdy nie wypowiedziały
Moskwie posłuszeństwa, są tymczasem niedoinwestowane i poddane znacznie większej
kontroli ze strony federalnego centrum.
Największym błędem polityki rosyjskiej na Kaukazie wydaje się jednak zezwalanie
strukturom siłowym na daleko idącą samowolę i przekazywania im de facto we władanie
niektórych regionów. Takim regionem jest obecnie Inguszetia, ogłoszona w sierpniu 2007 r.
strefą operacji antyterrorystycznej. Wprowadzono tam dodatkowe oddziały wojskowe, a
najważniejsze stanowiska w miejscowych strukturach siłowych zajęli Rosjanie (Ingusze
zostali z nich usunięci). Wprowadzone do republiki wojska zajmują się nie tylko walką z
rzeczywistymi bojownikami, ale także represjami wobec cywili. Powoduje to oburzenie
ludności republiki i grozi wybuchem otwartego konfliktu. Ingusze są sfrustrowani również
polityką władz federalnych wobec problemu rejonu prigorodnego; Moskwa wyraźnie
faworyzuje w tym konflikcie Osetyjczyków.
Nie wszystkie posunięcia Kremla na Kaukazie można jednak uznać za błędne. Trafionymi
decyzjami personalnymi było np. mianowanie prezydentem Kabardyno-Bałkarii Arsena
Kanokowa — pochodzącego z republiki biznesmena, robiącego interesy w Moskwie i nie
zamieszanego w rywalizację klanową w Nalczyku. Okazał się on sprawnym administratorem
i dobrym rzecznikiem interesów republiki w Moskwie. Udana była również nominacja Muchu
Alijewa na prezydenta Dagestanu (wiosna 2006 r.) i zastąpienie nim konfliktowego i
autorytarnego Magomiedali Magomiedowa. Alijew podobnie jak Kanokow nie jest
reprezentantem żadnego z miejscowych klanów, co pozwala mu odgrywać rolę arbitra.
Prezydenci i gubernatorzy na Kaukazie Północnym
Ramzan Kadyrow — prezydent Czeczenii;
Muchu Alijew — prezydent Dagestanu;
Murat Ziazikow — prezydent Inguszetii;
Tajmuraz Mamsurow — prezydent Osetii Północnej;
Arsen Kanokow — prezydent Kabardyno-Bałkarii;
Mustafa Batdyjew — prezydent Karaczajo-Czerkiesji;
Asłan Tchakuszynow — prezydent Adygei;
Alensandr Tkaczow — gubernator Kraju Krasnodarskiego;
Aleksandr Czernogorow — gubernator Kraju Stawropolskiego.