Historia pieniądza

Pieniądz - powszechnie akceptowany środek wymiany dóbr i usług oraz miernik ich
wartości, także środek tezauryzacji oraz środek zwalniania z zobowiązań; ta ostatnia
funkcja może być realizowana przez dobrowolną akceptację przez wierzyciela p.
przedstawionych do zapłaty albo poprzez przymus prawny, wyrażony formułą "prawny
środek płatniczy", która mówi, że p. przedstawiony do zapłaty, ma moc zwalniania ze
zobowiązań a wierzyciel nie ma prawa odmówić jego przyjęcia; nie zawsze p. spełnia
wszystkie wymienione funkcje, np. podczas inflacji przestaje być środkiem tezauryzacji
oraz miernikiem wartości. Dla określenia istoty pieniądza, duże znaczenie ma pojęcie
obiegu pieniężnego, współcześnie różnie definiowane:
 M-1 to zasoby pieniężne w ręku ludności + rachunki czekowe a vista (czyli obieg
pieniężny w tradycyjnym sensie);
 M-2 to M-1 plus małe (do 100 tys. dol. USA) wkłady oszczędnościowe i certyfikaty
depozytowe;
 M-3 to M-2 plus waluta bankowa, dokumenty handlowe i obligacje skarbowe,
 precyzyjne rozgraniczenie powyższych kategorii zależy od specyficznych cech rynku
pieniężnego w poszczególnych krajach.
Rodzaje pieniądza:
1) pieniądz kruszcowy w pierwotnym znaczeniu oznaczał system ,w którym wartość
kruszcu w monetach, będących w obiegu, odpowiadała nominalnej wartości tych monet;
w znaczeniu, które upowszechniało się w XVIII-XIX w., p. kruszcowy oznaczał system, w
którym w obiegu były banknoty wymienialne na żądanie na kruszec przez instytucję
emisyjną; w takim systemie rozmiary obiegu pieniężnego były limitowane przez zasoby
kruszcu, choć pokrycie kruszcowe obiegu mogło być mniejsze niż 100%.
2) pieniądz zdawkowy - każdy p. istniejący w postaci monet lub biletów pieniężnych,
który reprezentuje określoną wartość jedynie w sposób symboliczny, a jego siła
nabywcza wynika nie z wartości materiału, z jakiego jest wykonany, lecz z prawnego
przymusu przyjmowania nim zapłaty; w większym znaczeniu - drobny, nie oparty na
kruszcu bilon.
3) pieniądz rozrachunkowy - p. nie istniejący w sensie fiz., funkcjonujący jedynie jako
umowna wartość rachunkowa; takie cechy p. rozrachunkowego czyniły go odpornym na
"psucie monety" (obniżanie wartości szlachetnego kruszcu w monecie i zmniejszanie jej
ciężaru), przez co stał się czynnikiem stabilizującym system pieniężny w epoce
pierwszych banków publicznych; podobne cechy czynią współcześnie p. rozrachunkowy
środkiem regulowania zobowiązań międzynarodowych (SDR, ECU, rubel transferowy).
4) pieniądz międzynarodowy - p. akceptowany poza granicami kraju, który go
emituje, używany w transakcjach międzynarodowych.; do czasu wielkiego kryzysu
gospodarczego 1929-1933 zobowiązania międzynarodowe regulowano przepływami złota;
po II wojnie świat. funkcję p. międzynarodowego spełniał dol. USA, po 1958 również inne
waluty zach., od lat 70. pełnią ją także międzynarodowe jednostki rozrachunkowe - SDR i
ECU.
5) pieniądz bankowy - p. zapisany na rachunkach bankowych, kreowany przez banki
poprzez udzielanie kredytów, ponieważ ekspansja kredytowa banków może przewyższać
sumę ich kapitałów własnych oraz wkładów, banki posiadają zdolność kreowania p.; zbyt
śmiała ekspansja kredytowa działa inflacjogennie, oraz zwiększa ryzyko kryzysu
bankowego, jednym z zadań banku centralnego jest więc utrzymanie tej ekspansji w
pożądanych granicach.
Emisja pieniądza.
W czasach p. kruszcowego w postaci monet emisja była przywilejem władcy, który w
wyjątkowych wypadkach mógł go scedować na władze prowincji, miasta bądź kompanii
handlowej; prawo bicia monety było uważane za jeden z atrybutów suwerenności. Wraz z
pojawieniem się pieniądza papierowego stała się możliwa emisja skarbowa (Dania 1713,
Polska 1794), emisja przez bank centralny, będący własnością państwa (Sveriges
Riksbank 1668) , emisja przez bank centralny niezależny od rządu (Bank of England
1694) lub emisja przez prywatne banki akcyjne (USA) . Rozmiary emisji banknotów z
reguły były wyższe od posiadanych zasobów kruszcu, nie jest bowiem możliwe
równoczesne przedstawienie wszystkich banknotów do wymiany. Wraz z rozwojem
bankowości okazało się, że banki komercyjne są w stanie kreować dodatkową podaż
pieniądza przez działalność kredytową. Bank centralny, ponosząc odpowiedzialność za
kondycję pieniądza, ma możliwość wpływania na rozmiary emisji kredytowej banków
komercyjnych przez regulowanie stopy redyskonta, operacje otwartego rynku i rezerwy
obowiązkowe. W XIX w. ścierały się poglądy zwolenników uzależnienia rozmiarów emisji
od zasobników kruszcu i zwolenników dostosowywania jej rozmiarów do potrzeb
gospodarki. Związek między rozmiarami emisji a zasobami kruszców został ostatecznie
zerwany podczas wielkiego kryzysu gospodarczego w latach 1929-33; od tej pory
rozmiary emisji są podporządkowane potrzebom gospodarczym. Ważnym czynnikiem
stabilności walutowej jest taka niezależność banku emisyjnego od rządu, aby ten ostatni
nie miał możliwości pokrywania deficytu budżetowego przyrostem emisji pieniądza.
Bilon [franc.], pieniądz zdawkowy, metalowe znaki pieniężne przeznaczone do obsługi
drobnych płatności, emitowane zazwyczaj przez skarb państwa zgodnie z zasadą, że
wartość nominalna znacznie przewyższa wartość substancji; bilon bito dawniej z miedzi,
współcześnie do tego celu używa się najczęściej stali i aluminium.
Tezauryzacja [łac. gr.], ekon. gromadzenie i przechowywanie pieniędzy oraz kruszców
poza instytucjami depozytowo-oszczędnościowymi; tezauryzacja była powszechną formą
gromadzenia oszczędności w gospodarkach przed kapitalistycznych, w których nie
rozwinął się system bankowy; w gospodarkach towarowo-pieniężnych z rozwiniętym
systemem bankowym występowanie tezauryzacji jest świadectwem braku zaufania do
pewności lokat; tezauryzacja nasila się w okresach kryzysów gospodarczych,
przyspieszonej inflacji, wojny; zmniejszenie ilości pieniądza w obiegu i depozytów
bankowych ogranicza konsumpcję, podaż kredytów i powoduje spowolnienie
gospodarczej aktywności.
Historia pieniądza
Pieniądz wyłonił się spośród wielu towarów jako towar szczególny, ułatwiający wymianę;
najczęściej były to skóry, futra, kawałki tkanin lub metalu (również współcześnie w
warunkach dużej destabilizacji stosunków pieniężnych, np. podczas hiperinflacji, pewne
towary, najczęściej tytoń, spirytus lub złoto, pełnią funkcję pieniądza); tego typu
surogaty p. są niekiedy określane mianem płacideł. W połowie III tysiąclecia p.n.e. w
starożytnym Egipcie zaczęto używać pieniądza w formie metalowych sztabek, w razie
potrzeby ciętych na mniejsze części; wkrótce pieniądz w podobnej postaci pojawił się w
Chinach; najstarsze okrągłe monety są znane z Sardes w Libii (Azja Mniejsza) z ok. 650
p.n.e. Starożytne systemy monetarne były oparte na złocie, srebrze i miedzi, a wartość
monet była równa wartości zawartego w nich metalu. Zmiany wzajemnych relacji cen
tych metali oraz "psucie monety" przez władców powodowały stopniową deprecjację
pieniądza. Po upadku Rzymu nastąpił w Europie okres chaosu pieniężnego, któremu kres
położyła reforma Karola Wielkiego (ok. 800), wprowadzająca system waluty srebrnej,
tzw. system denarowy (1 funt = 20 solidów = 240 denarów). Stopniowe "psucie monety"
przez władców doprowadziło do powstania tzn. brakteatów, czyli monet tak cienkich, że
wybicie wzoru było możliwe tylko po jednej stronie.
Na przełomie XII i XIII w. doszło do reformy groszowej, która polegała na wprowadzeniu
"grubej", solidnej monety srebrnej (w Polsce grosze czeskie lub praskie ok. 1300). W
drugiej połowie XIII w. pojawiły się monety złote (1252 - floren we Florencji, 1284 dukat w Wenecji), co doprowadziło do powstania systemu bimetalicznego, opartego
równocześnie na złocie i srebrze (w Polsce wprowadzony dopiero w 1528). W XVI w.
napływ srebra do Europy z Ameryki spowodował deprecjację srebra w stosunki do złota.
Złoty polski pojawił się jako jednostka rozrachunkowa (równowartość 30 gr) w połowie
XV w., a jako realna moneta w 1564.
Powstanie banków publicznych u progu czasów nowożytnych przyniosło rozwój pieniądza
rozrachunkowego. W XVII w. powstały pierwsze banki emisyjne (Sveriges Riksbank
1668, Bank of England 1694) i pojawiły się w Europie pieniądze papierowe; wcześniej,
już w IX w. pieniądz papierowy był znany w Chinach.. W drugiej połowie XVIII w. oraz w
okresie wojen napoleońskich dość powszechnie finansowano wojny niewymienialnym na
kruszec pieniądzem papierowym; pierwszej polskiej emisji p. papierowego dokonano w
1794.
W XIX w. niektóre państwa (np. Wlk. Brytania) zdecydowały się na system waluty złotej
(Gold Standart), inne (USA oraz państwa zrzeszone w Łac. Unii Monetarnej) - na
bimetalizm; niedogodności bimetalizmu powodowały stopniowe rozszerzenie systemu
Gold Standart. System waluty kruszcowej w XIX w. oznaczał, że w obiegu były banknoty,
wymienialne na życzenie przez bank centralny na kruszec.
I wojna światowa przyniosła powszechne odejście od tej wymienialności; po zakończeniu
wojny w większości krajów w niej uczestniczących doszło do inflacji (w Polsce 1920-pocz.
1924 i 1925-pocz. 1926) niekiedy przeradzającej się w hiperinflację (np. w Niemczech).
Stabilizacje walutowe w latach 20. (w Polsce 1927), polegały na powrocie do
wymienialności banknotów na kruszec, ale w ograniczony sposób: w systemie Gold
Bullion Standart, oznaczającym wymienialność nie na monety, ale na sztaby, bądź w
systemie Gold Exchange Standart, oznaczającym wymienialność na złoto lub inne waluty
wymienialne na złoto. Wielki kryzys gosp. 1929-33 przyniósł odejście od systemu waluty
kruszcowej.
W 1944 podczas konferencji w Bretton Woods (USA)postanowiono powołać do życia
Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF), który stawiał sobie na cel stabilizację
międzynarodowych stosunków walutowych. System z Bretton Woods (zw. też Dollar
Standart) polegał na dążeniu do wzajemnej wymienialności walut wg. sztywnych kursów
(tolerancja 1%); IMF wymagał określenia parytetu waluty w złocie, ale nie wynikał z tego
obowiązek wymiany na złoto; większość walut zachodnioeuropejskich osiągnęła
wymienialność w 1958. Na początku lat 70. system z Bretton Woods uległ destabilizacji,
co spowodowało przejście IMF na system płynnych kursów. W 1976 postanowiono
zaniechać określenia parytetów walut w złocie (demonetaryzacja złota). Słabnąca pozycja
dolara USA skłoniła IMF do utworzenia w 1967 własnego pieniądza rozrachunkowego
(SDR);
W 1978 kraje Europy Zachodniej utworzyły odrębną jednostkę rozrachunkową (ECU).
Waluty państw komunistycznych był pieniądzem wewnętrznym, niewymienialnym; w
ramach RWPG funkcjonowała w latach 1964-91 jednostka rozrachunkowa (rubel
transferowy). Dla krajów słabszych gospodarczo charakterystyczny był system wielu
kursów walutowych, zastosowany po raz pierwszy w niektórych państwach Ameryki
Łacińskiej w okresie międzywojennym. W okresie powojennym pojawiła się nowa forma
pieniądza - karta kredytowa.