Rozdział IV - Biuletyn Informacji Publicznej URZĘDU MIASTA I
advertisement
Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R 4.1. RZEŹBA TERENU Rzeźba terenu gminy jest mocno urozmaicona. Najwyższy punkt terenowy znajduje się w rejonie wzgórz na terenie Radzynia Chełmińskiego i wznosi się na wysokość około 124 m n.p.m., wysoko położony punkt znajduje się również w Janowie (117 m n.p.m.) i Mazankach (118 m n.p.m.). Najniżej, na wysokości 82 m n.p.m. leżą jezioro Zamkowe i parów w kierunku Gołębiewka (82,3 m n.p.m.). Deniwelacje nie są więc bardzo duże osiągając ponad 40 m. Znaczne urozmaicenie w rzeźbie gminy stanowią rynny subglacjalne. W strefach krawędziowych tych zboczy można zaobserwować erozję; tak zwane niszczenie gleb. Drugą formą morfologiczną gminy jest wysoczyzna morenowa zajmująca znaczną część gminy. Wysoczyzna morenowa leży na poziomie 84,5 – 115,5 m elementami.p.m. Teren jest falisty, miejscami niskopagórkowaty. Dodatkowo urozmaicony jest licznymi obniżeniami wytopiskowymi po martwym lodzie. Wytopiskowe obniżenia mają kształt owalny o średnicy od kilkunastu do kilkudziesięciu metrów, a ich głębokość nie przekracza 5 metrów. Mniejsze wytopiska zajęte są przez małe zbiorniki wodne zwane „oczkami”. Głównymi elementami rzeźby obszaru gminy Radzyń Chełmiński są: wysoczyzna morenowa, rynny subglacjalne i niskie pagórki morenowych oraz obniżenia wytopiskowe. Elementem denudacyjnym o współczesnej rzeźbie i formach powierzchniowych jest zlodowacenie bałtyckie subfazy krajeńsko-wąbrzeskiej. Dodatkowe zmiany dokonane zostały w holocenie. Ukształtowanie powierzchni ziemi na terenie gminy jest dziełem ostatniego zlodowacenia, które skończyło się około 10 tysięcy lat temu. Przeważa tutaj falisty równinny krajobraz. Większość jezior leży w polodowcowych rynnach. Są to: Jezioro Szumiłowo, Jezioro Bobrowo, Jezioro Blizno na granicy gminy oraz pozostałe mniejsze jeziora koło Kneblowa. 43 OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R 4.1.1. PRZEKSZTAŁCENIA RZEŹBY TERENU I PRZYPOWIERZCHNIOWEJ WARSTWY SKORUPY ZIEMSKIEJ Na terenie gminy Radzyń Chełmiński do działalności przeobrażających teren, należy przede wszystkim intensywne użytkowanie rolnicze. Do przeobrażonych terenów należy także obecnie zamknięte już i nieeksploatowane składowisko odpadów w Szumiłowie. Użytkowanie rolnicze, które w gminie Radzyń Chełmiński pełni podstawową rolę, niesie ze sobą pewne zagrożenie. Głównym problemem, ze względu na urozmaiconą rzeźbę terenu jest powiększająca się erozja wodna spowodowa niewłaściwym sposobem uprawy pól, zwłaszcza tych usytuowanych na zboczach. W tym celu należy wprowadzić na obszarze gminy przeciwerozyjną agrotechnikę polegającą na poprzecznostokowej uprawie roli oraz zróżnicowanym i racjonalnym nawożeniu. Rekultywacja terenów rolniczych jest dość łatwa do realizacji, bowiem najczęściej stosowaną metodą jest zalesianie słabych gruntów. W gminie Radzyń Chełmiński można zaobserwować proces niszczenia zboczy. Erozję można zahamować jedynie poprzez zalesianie i zadrzewianie stromych krawędzi. Wynikiem denudacyjnego niszczenia jest łagodzenie zboczy i zasypywanie obniżeń co wpływa na obniżenie walorów zróżnicowanego krajobrazu gminy Radzyń Chełmiński. Proces ten zachodzi powoli i tylko na stromych i wysokich zboczach przybiera niebezpieczne rozmiary. Tereny takie nie nadają się ani pod uprawę, ani też nie są korzystne pod zabudowę; zwłaszcza większych obiektów. Dlatego też strefy krawędziowe o dużych wysokościach wysokościach spadkach wymagają ochrony ze względu na potencjalne zjawiska osuwiskowe. Niedopuszczalne są lokalizacje inwestycji zakłócających równowagę statystyczną krawędzi erozyjnych. Na terenie gminy nie występuje zagrożenie degradacji powierzchni ziemi spowodowanej eksploatacją surowców mineralnych. Gmina jest uboga w złoża surowców. Nie zewidencjonować mniej i jednak poddać nielegalne rekultywacji zabezpieczenia przed osuwaniem. OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 44 dzikie najlepiej wyrobiska piasku zalesienia lub należy innego Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R 4.2. BUDOWA GEOLOGICZNA Budowa geologiczna omawianego terenu jest bogata i różnorodna. Prawie wszystkie okresy geologiczne w mniejszym lub większym stopniu wpłynęły na budowę geologiczną terenu. Najmłodszy jednak okres – czwartorzęd zaznaczył się najwyraźniej. Utwory czwartorzędowe, których miąższość dochodzi miejscami do 100 m pokrywają utwory trzeciorzędowe i kredowe. Ze względu na małą ilość wierceń utwory skalne budujące starsze podłoże są jeszcze słabo poznane. Najstarsze utwory stwierdzone na badanym obszarze to skały krystaliczne Platformy Wschodnioeuropejskiej. Na utworach tych zalegają skały paleozoiczne i mezozoiczne, wykształcone w postaci osadów mułowcowych, margli, wapieni i dolomitów. Powierzchnię podczwartorzędową bezpośrednio budują utwory reprezentowane przez piaski, mułki ilaste, iły glaukonitowe z okresu kredowego oraz piaski z węglem brunatnym i iły pstre z okresu trzeciorzędowego. Stosunkowo duża ilość płytszych wierceń i liczne odkrywki dostarczyły sporo wiadomości na temat pochodzenia osadów najmłodszych; czwartorzędowych. Pokrywają one cały omawiany obszar gminy i związane są z działalnością lądolodu w plejstocenie. Reprezentują je głównie utwory lodowcowe w postaci glin morenowych, głazów, żwirów, piasków i iłów. Najstarszymi utworami plejstocenu powszechnie występującymi na omawianym terenie są osady pochodzące z zlodowacenia środkowopolskiego, wykształcone w postaci szarej i zwięzłej gliny zwałowej. Zawiera ona okruchy skał północnych, wkładki piasków, żwirów i iłów zastoiskowych. Utwory zlodowacenia środkowopolskiego nie występują bezpośrednio na powierzchni, ukazują się tylko miejscami w głęboko wciętych w wysoczyznę dolinach. Na pozostałym obszarze pokryte są przez piaski i żwiry interglacjału emskiego, a także przez najlepiej zachowane utwory ostatniego zlodowacenia bałtyckiego. Utwory tego zlodowacenie reprezentowane są przez starszą, szarą piaszczystą glinę zwałową młodszą występującą bezpośrednio na powierzchni – ciemnobrunatną, z większą zawartością materii ilastej. Obok gliny zwałowej utworami najczęściej występującymi na powierzchni wysoczyzny są piaski i żwiry zwałowe. Oprócz wymienionych wyżej utworów pochodzących z bezpośredniej akumulacji lodowca występują również 45 OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R osady związane z akumulacją wodnolodowcową reprezentowane głównie przez piaski sandrowe oraz piaski i żwiry teras dolinnych. Ryc. 2. Pochodzenie rzeźby, struktura i geneza 4.2.1. SUROWCE MINERALNE Obszar gminy Radzyń Chełmiński leży na terenach o niewielkiej udokumentowanej zasobności kopaliny. Z powodu braku badań geologicznych nie można dokładnie określić zasobności gminy w złoża naturalne. Podstawowymi złożami użytecznymi w gminie Raczyń są złoża gliny i piasku. 4.2.1.1. Eksploatacja surowców mineralnych jako źródło przeobrażeń środowiska przyrodniczego Jakakolwiek eksploatacja złóż powoduje znaczne zmiany w przypowierzchniowej warstwie skorupy ziemskiej, między innymi w postaci znacznych obszarów wyłączonych z użytkowania (grunty zdewastowane i zdegradowane). Intensywna eksploatacja złóż kruszyw mineralnych powoduje zmiany w ukształtowaniu terenu w postaci pozostawionych dołów wyrobiskowych i hałd w miejscach wydobywania, natomiast w trakcie prowadzonych robót – OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 46 W e l l i ng t o n P R Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński instalacje służące do wydobywania kruszyw tworzą tzw. „krajobraz księżycowy”, co burzy harmonię krajobrazu. Każdy przedsiębiorca wydobywający ze złoża kopalinę, po jej wydobyciu zobowiązany jest do przeprowadzenia rekultywacji terenu kopalni, zgodnie z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego gminy oraz ustawą o ochronie gruntów leśnych i rolnych. Prowadzone prace rekultywacyjne po zakończonej eksploatacji w niewielkim stopniu łagodzą przeobrażenia spowodowane wydobywaniem kopalin. Na terenie gminy brak jest większych istotnych dla środowiska kopalni złóż naturalnych. Nie mniej jednak mogą one występować lokalnie. W takim wypadku należy zwrócić uwagę na formę degradacji i w miarę możliwości zahamować degradację terenu. 4.3. GLEBY 4.3.1. TYPY GENETYCZNE GLEB. Typologiczne zróżnicowanie gleb jest głównie wynikiem urzeźbienia terenu, warunków wodnych i szaty roślinnej. Na terenie gminy Radzyń Chełmiński pod względem występowania przerażają gleby pseudobielicowe i brunatne wytworzone głównie z piasków gliniastych mocnych podścielonych glinami oraz z glin lekkich piaszczystych. Są to głównie kompleksy pszenne dobre oraz pszenno – żytnie. Pod względem klas bonitacyjnych gruntów ornych (łącznie z sadami) i użytków zielonych na terenie gminy występuje duże ich zróżnicowanie, co ilustrują poniższe zestawienia: 47 OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R Klasy bonitacyjne gleb w gminie Radzyń Chełmiński Udział w stosunku do powierzchni użytków rolnych Klasa bonitacyjna (grunty orne z sadami) [%] II 0,3 III a 18,9 III b 49,8 IV a 26,4 IV b 3,8 V 0,7 VI 0,1 VI z Użytki zielone Klasa bonitacyjna [%] II III 11,0 IV 49,7 V 26,3 VI 13,0 TABELA 15. Gleby gminy Radzyń Chełmiński w największym procencie charakteryzują się klasą bonitacyjną IIIb i IVa (użytki rolne) i klasą bonitacyjną IV w użytkach zielonych. Konieczna jest ochrona gleb klas II - IV przed zmianą dotychczasowego użytkowania a zatem na tych terenach wskazane jest utrzymywanie funkcji rolniczych. Najdogodniejszymi dla rozwoju osadnictwa są zatem tereny o glebach klas V i VI. Wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej gminy Radzyń Chełmiński wynosi 84,5 pkt. Jest to wskaźnik bardzo wysoki, mówiący o wysokiej jakości rolniczej przestrzeni gminy. 50% 26% 4% 1% 19% 0% 0% II III a III b IV a IV b V VI WYKRES 3. Bonitacja gleb użytków rolnych Gminy Radzyń Chełmiński OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 48 Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R Z wyżej zestawionych danych wynika, że wśród użytków rolnych dominują gleby klasy IIIb (50 %) a następnie IVa (26 %) 4.3.2. ZASOBNOŚĆ GLEB W SKŁADNIKI POKARMOWE I ODCZYN GLEB Na podstawie badań wykonanych w ostatnich latach przez Okręgową Stację Chemiczno-Rolniczą w Bydgoszczy, dokonano oceny zasobności gleb gminy w makroskładniki. Stacja objęła badaniami 151 gospodarstw indywidualnych biorąc do badań 948 próbek pod względem zawartości makroelementów w glebach gminy Radzyń Chełmiński oraz odczynu pH Natomiast potrzeb wapnowania. Poniższa tabela przedstawia wyniki badań stacji Chemiczno – Rolniczej w Bydgoszczy. TABELA 16 Wyniki badań gleb z terenu gminy Radzyń Chełmiński na zawartość makroelementów Zawartość fosforu [%] V IV III II Czeczewo 0 6 37 26 Dębieniec 6 31 19 19 Gawłowice 1 16 32 21 Gołębiewo 0 8 34 25 Kneblowo 0 14 14 29 Nowy Dwór 1 10 24 18 Radzyń Chełmiński 0 6 6 25 Radzyń Wieś 4 15 26 16 Radzyń Wybudowanie 0 0 0 0 Rozental 0 0 67 8 Rywałd 0 15 45 26 Stara Ruda 11 35 33 14 Szumiłowo 0 0 38 12 Zakrzewo 0 12 19 18 Zielnowo 3 17 35 15 Zawartość potasu [%] IV III II I V 31 0 6 37 25 0 0 30 0 33 Zawartość magnezu [%] I V IV III II I 28 29 1 2 12 27 58 50 25 25 0 6 32 31 31 1 16 23 60 0 4 19 20 57 0 17 33 17 33 8 0 8 34 50 43 0 14 14 29 43 14 14 14 29 29 47 1 3 14 24 58 1 3 12 42 42 63 0 12 38 0 50 0 13 25 31 31 39 0 3 26 26 45 0 2 10 29 59 100 0 0 0 0 100 0 0 50 50 0 25 0 0 0 17 83 0 0 25 50 25 14 0 16 38 19 27 2 6 20 26 46 7 3 22 46 20 9 3 18 43 24 12 50 0 0 0 50 50 0 0 0 25 75 51 1 13 47 20 19 0 11 24 34 31 30 1 2 8 21 68 1 1 5 10 83 Źródło: Okręgowa Stacja Chemiczno Rolnicza w Bydgoszczy, 49 OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R Objaśnienia zawartości makroelementów: V - zawartość bardzo niska IV - zawartość niska, III - zawartość średnia, II - zawartość wysoka, I - zawartość bardzo wysoka. Uzupełnienie braków makroskładników gleb wymaga stosowania odpowiednich nawozów mineralnych. Z badań wynika, że w gminie Radzyń Chełmiński najwięcej jest gleb o bardzo wysokiej (49% powierzchni użytków rolnych) zawartości magnezu i bardzo wysokiej (41%) zawartości potasu. Natomiast w odniesieniu do fosforu, wartość ta kształtuje się na poziomie obejmowania 32% powierzchni użytków rolnych charakteryzujących się bardzo wysoką zawartością fosforu w glebie. Odczyn jest bardzo ważną właściwością gleby. Decyduje on w dużej mierze o rozpuszczalności i przyswajalności składników mineralnych oraz wpływa bezpośrednio na rozwój roślin i drobnoustrojów glebowych. Znajomość odczynu ma istotne znaczenie dla oceny jakości i przydatności rolniczej oraz dla racjonalnej uprawy i nawożenia roślin. Poniższa tabela przedstawia wyniki badań odczynu gleb ziemi gminy Radzyń Chełmiński. OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 50 Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R TABELA 17 Odczyn gleb użytkowanych rolniczo oraz potrzeby wapnowania (w % powierzchni użytków rolnych) Ilość prób kwaśny lekko kwaśny obojętny zasadowy konieczne potrzebne wskazane ograniczone zbędne Potrzeby wapnowania bardzo kwaśny Odczyn (pH) gleby 948 10 21 25 29 15 13 12 13 13 49 98 3 6 24 55 12 3 11 18 22 46 Dębieniec 16 44 13 6 6 31 44 12 0 0 44 Gawłowice 90 8 12 29 46 5 10 8 10 14 58 Gołebiewo 12 8 17 25 50 0 8 17 0 25 50 Kneblowo 7 57 0 14 29 0 57 0 0 0 43 Nowy Dwór Radzyń Chełmiński Radzyń Wieś Radzyń Wybudow. Rozental 89 0 31 30 21 18 8 15 18 13 46 16 13 25 25 31 6 25 6 6 25 38 176 6 15 25 34 20 7 9 10 13 61 2 0 0 0 100 0 0 0 0 0 100 12 33 25 25 17 0 42 17 17 8 16 Rywałd 110 12 28 35 25 0 42 17 17 8 16 Stara Ruda 104 21 38 26 15 0 24 24 16 7 29 Szumiłowo 8 0 25 0 50 25 12 0 13 0 75 Zakrzewo 88 9 24 13 24 30 13 11 11 8 57 120 Zielnowo 9 21 23 15 32 Źródło: Okręgowa Stacja Chemiczno Rolnicza w Bydgoszczy, 9 13 9 10 59 Gmina/ Miejsco-wość Radzyń Chełmiński Czeczewo Formy przyswajalne – w % % UR 15% 10% 21% 29% 25% bardzo kwaśny kwaśny lekko kwaśny obojętny zasadowy WYKRES 4. Odczyn gleb użytkowanych rolniczo na terenie gminy Radzyń Chełmiński 51 OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R 49% 13% 13% 12% 13% konieczne potrzebne wskazane ograniczone zbędne WYKRES 5. Potrzeby wapnowania (w % powierzchni użytków rolnych) na terenie gminy Radzyń Chełmiński Na terenie gminy Radzyń Chełmiński odczyn gleb dla 29% użytków rolnych jest obojętny a tylko dla 10% -bardzo kwaśny. W związku z czym, wapnowanie konieczne jest tylko na 13% użytków rolnych, natomiast zbędne aż na 49%. Najbardziej zakwaszone są gleby lekkie i bardzo lekkie wytworzone z piasków. Potrzeby wapnowania przejawiają gleby miejscowości: Kneblowo (57% użytków rolnych wsi), Dębieniec (44%) i Rozental (42%). Reasumując należy stwierdzić, że gleby w gminie Radzyń Chełmiński odznaczają się bardzo wysoką wartością użytkową. 4.3.3. DEGRADACJA GLEB Gleby narażone są na degradację w związku z rozwojem przemysłu, rolnictwa i sieci osadniczej. Ulegają one zarówno degradacji chemicznej, jak i fizycznej. W gminie Radzyń Chełmiński gleby są najważniejszym zasobem przyrodniczym. Do największych zagrożeń dla gleb należy ich rolnicze wykorzystanie. 4.3.3.1. Degradacja naturalna gleb Niezależnie od naturalnej odporności własnej, gleby podlegają degradacji fizycznej, głównie erozji wodnej (powierzchniowej i wąwozowej), która zależy od nachylenia zboczy, obecności i stanu pokrywy roślinnej, litologii, stosunków wodnych, użytkowania rolniczego gruntu i sposobu jego uprawy. Najbardziej OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 52 Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R narażone są zbocza dolin cieków wodnych oraz zbocza pagórków morenowych. Proces fizycznego niszczenia gleb związany jest również z eksploatacją kruszyw. Gmina Radzyń Chełmiński wykazuje duże zagrożenie niszczenia gleb spowodowane przez czynniki atmosferyczne – wiatr, opady oraz wody powierzchniowe. Przyczyny tego stanu rzeczy należy postrzegać w: małej lesistości obszaru gminy (likwidacja naturalnych pokryw leśnych, likwidacja zadrzewień śródpolnych, likwidacja zadrzewień w wąwozach, parowach itp.), źle wykonanej melioracji (przesuszenie wierzchnich warstw gleby), rolniczym użytkowaniem terenów o dużych spadkach, stosowaniem niewłaściwych zabiegów agrotechnicznych, budową licznych dróg gruntowych przede wszystkim w poprzek zboczy. 4.3.3.2. Degradacja chemiczna gleb Naturalna odporność gleb na chemiczne czynniki niszczące związana jest ściśle z typem gleb. Najmniejszą odporność na tego typu zagrożenia wykazują gleby luźne i słabo gliniaste, ubogie w składniki pokarmowe, a więc głównie gleby bielicowe. Gleby brunatne, zasobne w składniki pokarmowe i wodę, są odporne na zagrożenia chemiczne. Znajduje to potwierdzenie w wynikach badań monitoringowych prowadzonych przez Okręgową Stację Chemiczno-Rolniczą w Bydgoszczy. W gminie Radzyń Chełmiński najważniejszym zasobem przyrodniczym są gleby. Zagrożeń, należy więc szukać głównie w rolnictwie. Do najważniejszego źródła degradacji gleby na terenie gminy należy stosowanie nawozów mineralnych i środków ochrony roślin. Działania antropogeniczne powodują przechodzenie związków biogennych i innych zanieczyszczeń bezpośrednio do gleby, wód podziemnych zanieczyszczeń powierzchniowych. Do zwiększenia degradacji przyczyniają się także: rzeźba terenu oraz warunki atmosferyczne. Oznacza to, iż istnieje możliwość zanieczyszczenia wód podziemnych i powierzchniowych przez działania rolnicze. Potwierdzeniem tego stanu mogą być wysokie stężenia zanieczyszczeń występujących w lokalnych studniach oraz wodach powierzchniowych. 53 OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R Na terenie gminy prowadzono także badania skażenia gleb pierwiastkami ciężkimi. Badania prowadziła Okręgowa Stacja Chemiczno-Rolnicza w Bydgoszczy. Badania wykazały, że na terenie gminy nie ma gleb skażonych antropogenicznie. Na całej powierzchni dominują gleby o stopniu zanieczyszczenia „0” – gleby nie zanieczyszczone o naturalnych zawartościach metali śladowych. Gleby te mogą być przeznaczone pod wszelkie uprawy ogrodnicze i rolnicze, zgodnie z zasadami racjonalnego wykorzystania rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Jedynie w miejscowości Mazanki stwierdzono „I” stopień zanieczyszczenia kadmem – gleby o zwiększonych zawartościach metali ciężkich, nadają się pod uprawy wszystkich roślin, z wyjątkiem warzyw przeznaczonych dla niemowląt i dzieci. Nie mniej jednak na terenie gminy stwierdzono zanieczyszczenie w zakresie stężeń związków siarki. Aż 80 % gleb gminy określono jako gleby o niskiej zawartości siarki, natomiast 13 % gleb gminy określono jako gleby o średniej zawartości siarki. Skażenie siarką uznano w 7 % gleb gminy (na terenie wsi Zielnowo -użytek zielony). Wszystkie uprawy na takich glebach narażone są na skażenie, dopuszczalna jest uprawa roślin zbożowych, okopowych i pastewnych pod warunkiem okresowej kontroli poziomu metali w konsumpcyjnych częściach roślin, zalecane są uprawy roślin przemysłowych i traw nasiennych. Większe zagrożenie stanowią strefy zurbanizowane i przemysłowe. Dotyczy to przede wszystkim stacji paliw (Radzyń Chełmiński) oraz tras komunikacyjnych. Powyższe analiza pozwala na stwierdzenie, że na terenie gminy Radzyń Chełmiński brak jest dużych ognisk, które mogą spowodować zanieczyszczenia gruntu oraz wód podziemnych w większej skali. 4.4. WODY PODZIEMNE Gmina pod względem hydrogeologicznym należy do regionu mazurskiego. Najbliższym Głównym Zbiornikiem Wód Podziemnych gminy Radzyń Chełmiński jest GZWP nr 129 „Dolina rzeki dolnej Osy”, to wody czwartorzędowe wymagające najwyższej ochrony (ONO). Jest to zbiornik o ogólnej powierzchni 112 km2. Średnia głębokość ujęcia równa się 50 – 60 m, a szacunkowe zasoby dyspozycyjne kształtują się w 80 tys. m3/dobę. OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 54 Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R Główny poziom użytkowy występuje w utworach czwartorzędowych, w piaskach i żwirach zalegających między glinami morenowymi. W roku 2004, przeprowadzono badania w celu rozpoznania warunków gruntowo-wodnych podłoża terenu projektowanej stacji uzdatniania wody w Radzyniu Chełmińskim. Badania gruntowe wykonał Zakład Prac i Badań Geologicznych w Grudziądzu. W zbadanym podłożu gruntowym stwierdzono występowanie utworów czwartorzędowych holoceńskich i plejstoceńskich. Holocen- reprezentowany jest przez zalegającą od powierzchni warstwę ciemnoszarych gleb gliniastych o miąższości oscylującej w granicach 0,5 – 0,6 m. Plejstocen- budują spoiste grunty morenowe wykształcone w postaci brązowych glin z zawartością ziaren żwiru i otoczaków. Źródłem wody na terenie gminy Radzyń Chełmiński są ujęcia podziemne. Brak jest ujęć o charakterze powierzchniowym. Woda z ujęć po wydobyciu i uzdatnieniu trafiają do gminnej sieci wodociągowej i dalej do ostatecznych odbiorców. Na terenie gminy Radzyń Chełmiński znajduje się 6 ujęć wody podziemnej. Ich listę przedstawiono w Rozdziale III. 4.4.1. JAKOŚĆ WÓD PODZIEMNYCH Monitoring wód podziemnych jest systemem kontrolnym oceny dynamiki antropogenicznych przemian wód podziemnych. Polega na prowadzeniu w wybranych, charakterystycznych punktach (punktach obserwacyjnych, otworach, źródłach) powtarzalnych pomiarów stanu (głębokości zalegania)zwierciadła wód podziemnych i badań ich jakości oraz interpretacji wyników w aspekcie ochrony środowiska wodnego. Jego celem jest wspomaganie działań zmierzających do likwidacji lub ograniczenia ujemnego wpływu czynników antropogenicznych na wody podziemne. W gminie Radzyń Chełmiński prowadzone były badania wód podziemnych w sieci krajowej. Badania jakości zwykłych wód podziemnych w sieci krajowej prowadzone są przez Państwowy Instytut Geologiczny od 1991 roku. W 2002 roku na terenie województwa kujawsko-pomorskiego wykonano badania w 36 otworach 55 OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R obserwacyjnych w tym w omawianej gminie również. Wyniki badań przedstawia tabela poniżej; 658 Radzyń - Fijewo Q 42,0 Użytkowanie terenu Rodzaj wód Miejscowość Głębokość stropu m p.p.t. Jakość zwykłych wód podziemnych w gminie Radzyń Chełmiński (w sieci krajowej) Klasa czystości w latach badań Stratygrafia Nr otworu TABELA 18 nieużytki naturalne W 1998 1999 2000 2001 2002 II III III III II Źródło: Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska 2002r. Q- wody czwartorzędowe W- wody wgłębne III klasa czystości- oznacza klasę niskiej jakości; II klasa czystości- oznacza klasę średniej jakości Wszystkie ujęcia wody podziemnej znajdujące się na terenie gminy Radzyń Chełmiński ujmują wody czwartorzędowe. Są to wody raczej niskiej jakości wymagające uzdatnienia. 4.4.2. ŹRÓDŁA PRZEOBRAŻEŃ WÓD PODZIEMNYCH Wody podziemne znajdujące się w obszarze gminy Radzyń Chełmiński są narażone na różnego rodzaju czynniki degradujące, wpływające na ich jakość i zasobność. Do czynników mogących być źródłem przeobrażeń wód podziemnych na terenie gminy zaliczamy: - ujęcia wód podziemnych, - obszary „dzikich” wysypisk śmieci”, - stacje paliw, - składy nawozów sztucznych, - gnojownie przy gospodarstwach rolnych, - parki maszyn rolniczych dużych gospodarstw rolnych, - obszary zamieszkałe bez odpowiedniej infrastruktury kanalizacyjnej. OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 56 Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R 4.4.2.1. Miejsca poboru wód podziemnych jako źródła przeobrażeń Gmina Radzyń Chełmiński posiada 6 ujęć wody podziemnej. Poprzez korzystanie z zasobów wód podziemnych doprowadza się do ingerencji w środowisko przyrodnicze i powoduje się zmiany dotyczące zmniejszenia pokładów wody, obniżenia jakości wody itp. Wody pobierane w gminie Radzyń Chełmiński, pochodzą głównie z zasobów wody podziemnej utworów czwartorzędowych i stosowane są najczęściej do celów bytowo - gospodarczych mieszkańców. W celu ograniczenia wpływu na zasób i jakość wód podziemnych wprowadza się strefy ochrony wokół ujęć tych wód. Strefy ochronne wokół poszczególnych ujęć wody podziemnej ustanawia dyrektor regionalnego zarządu gospodarki wodnej, na wniosek i koszt właściciela ujęcia wody, wskazując zakazy, nakazy, ograniczenia oraz obszary, na których obowiązują. Konieczność ustanowienia stref ochronnych wynika z analizy warunków hydrogeologicznych rejonów ujęcia. Zadaniem stref ochronnych jest pełne zabezpieczenie terenu ujęcia oraz obszaru oddziaływania na ujęcie przed przypadkowym lub umyślnym zanieczyszczeniem, co może doprowadzić do pogorszenia jakości zasobów wodnych. Podstawę ustanowienia takich stref jest podział na II strefy ochrony: - bezpośredniej - pośredniej Poszczególne strefy podporządkowane są najczęściej następującym zakazom i nakazom: W granicach obszaru strefy ochrony bezpośredniej należy: - odprowadzać wody opadowe w sposób uniemożliwiający przedostawanie się ich do urządzeń służących do poboru wody, - zagospodarować teren zielenią, 57 OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński - odprowadzać poza granicę terenu W e l l i ng t o n P R ochrony bezpośredniej ścieki z urządzeń sanitarnych, służących do użytku osób zatrudnionych przy obsłudze urządzeń służących do poboru wody, - ograniczyć do niezbędnych potrzeb przebywanie osób niezatrudnionych przy obsłudze urządzeń służących do poboru wody. W granicach obszaru strefy ochrony pośredniej Na terenach ochrony pośredniej może być zabronione lub ograniczone wykonywanie robót oraz innych czynności powodujących zmniejszenie przydatności ujmowanej wody lub wydajności ujęcia, a w szczególności: - wprowadzenie ścieków do wód lub do ziemi, - rolnicze wykorzystanie ścieków, - przechowywanie lub składowanie odpadów promieniotwórczych, - stosowanie nawozów oraz środków ochrony roślin, - budowa autostrad, dróg oraz torów kolejowych, - wykonywanie robót melioracyjnych oraz wykopów ziemnych, - lokalizowanie zakładów przemysłowych oraz ferm chowu lub hodowli zwierząt, - lokalizowanie magazynów produktów ropopochodnych oraz innych substancji, a także rurociągów do ich transportu, 4.5. - lokalizowanie składowisk odpadów komunalnych lub przemysłowych, - mycie pojazdów mechanicznych, - urządzanie parkingów, obozowisk oraz kąpielisk, - lokalizowanie nowych ujęć wody, - lokalizowanie cmentarzy oraz grzebanie zwłok zwierzęcych. WODY POWIERZCHNIOWE Obszar gminy Radzyń Chełmiński należy do regionu o bardzo małej zasobności w wody powierzchniowe. Wody stojące i płynące stanowią zaledwie 0,7 % ogółu powierzchni gminy, co stanowi 61 ha powierzchni pod wodami. Sytuacja ta jest znacząca dla rozwoju gminy i jej problemów środowiskowych. Poziom wody OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 58 Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R w jeziorach w ostatnich latach znacznie się obniżył. Obserwuje się zanikanie wielu mniejszych jezior i stawów. Przyczyna tego tkwi w wadliwie przeprowadzonej melioracji oraz niższych niż zwykle opadach deszczu i śniegu. Największymi wodami otwartymi są jeziora: Szumiłowo, Kneblowo, Gawłowickie, pozostałość po jeziorze Zamkowym w wyniku jego zarastania oraz Struga Radzyńska i Rów Plemięcki. Większość jezior leży w polodowcowych rynnach. Poza rynnami występują tutaj owalne tzw. oczka, które są niewielkie, o powierzchni ok. 3 ha. Na terenie gminy występują liczne mokradła i łąki będące ważnym elementem hydrograficznym, krajobrazowym i przyrodniczym. Pełnią one ważne funkcje ekologiczne na tym terenie. Jeziora: Szumiłowo i Bobrowo leżą w granicy z gminą Gruta. Struga Radzyńska Struga Radzyńska jest największym dopływem Lutryny. Jej długość wynosi 23 km, a powierzchnia zlewni 95 km2. Na terenie gminy Radzyń Chełmiński znajduje się 18 km odcinek rzeki. Ciek bierze początek z jeziora Gawłowickiego. Do Strugi Radzyńskiej pośrednio przedostają się ścieki oczyszczone z oczyszczalni w Radzyniu Chełmińskim. Oczyszczalnia ta odprowadza do rzeki ścieki w ilości około 174 m3/d. Cennym zasobem przyrodniczym gminy Radzyń Chełmiński są znajdujące się na jej terenie jeziora. Największym jeziorem znajdującym się w granicach gminy jest jezioro Szumiłowo. Informacje o powierzchni, objętości masy wody i morfometrii dna jezior gminy według różnych danych są bardzo rozbieżne i wymagają geodezyjnego uporządkowania. Najliczniejszą grupę jezior stanowią jeziora rynnowe. Na omawianym obszarze występują także jeziora o genezie wytopiskowej. Są to z reguły zbiorniki o niewielkich powierzchniach i bez nazwy. 59 OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R Poza jeziorami na terenie badanej gminy występuje dość gęsta sieć niewielkich zbiorników wodnych typu „oczka”. Ich powierzchnie rzadko przekraczają 0,5 ha. Jezioro Szumiłowo Jest to jezioro, którego północno-zachodnia część linii brzegowej stanowi granicę z gminą Gruta. Jego powierzchnia wynosi 24,1 ha. Średnia głębokość wynosi 7,2 m. Objętość wody wynosi 781,8 tys. m3. Brzegi jeziora są w większości strome. Jest to jezioro odpływowe wchodzące w skład zlewni Osy. Jezioro Bobrowo Jezioro Bobrowo jest położone na północnym skraju gminy, na granicy z gminą Gruta (cześć jeziora znajduje się na granicy z gminą Gruta). Jego powierzchnia wynosi 12,4 ha. Długość jeziora – 800 m, szerokość - 375 m. Średnia głębokość wynosi 3,1 m a maksymalna 6 m. Brzegi jeziora są w większości płaskie, porośnięte roślinnością wodną. Jest to jezioro odpływowe wchodzące w skład zlewni Osy. 4.5.1. SYSTEMY MELIORACYJNE Na obszarze gminy funkcjonują systemy melioracyjne obejmujące swym zasięgiem około 35 % powierzchni użytków rolnych w gminie. Większość inwestycji melioracyjnych prowadzonych było w latach siedemdziesiątych. Obecnie stan urządzeń melioracyjnych zwłaszcza drenarskich wymaga modernizacji i wymiany. W największym stopniu zmeliorowana jest wschodnia i południowa część gminy. Melioracje obejmują głównie grunty orne, ale również obszary użytków zielonych. Obszar omawianej gminy jest w dużej mierze zmeliorowany. Nieprawidłowo prowadzona gospodarka melioracyjna może powodować duże zmiany w systemie obiegu wodnego gminy. OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 60 Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R 4.6. STAN ZANIECZYSZCZENIA WÓD POWIERZCHNIOWYCH Stan wód powierzchniowych znajdujących się na terenie gminy Radzyń Chełmiński jest badany przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy w ramach regionalnego monitoringu środowiska. W roku 2003 WIOŚ Bydgoszcz, delegatura w Toruniu „Inspekcja Ochrony Środowiska” dokonała badań rzeki Strugi Radzyńskiej w 19 kilometrzem rzeki w m. Radzyń Chełmiński. Badaniami objęto również dopływ spod Fijewa poniżej oczyszczalni ścieków. Uzyskane z Inspektoratu Ochrony Środowiska wyniki badań przedstawione zostały w poniższych tabelach: Wyniki badań : Struga Radzyńska 19,0 km; pow. Radzenia (m. Radzyń Ch.) Data przeprowadzania badań Jednostka TABELA 19 Parametry Odczyn Przew. Elektrol. Tlen rop. BZT5 ChZT - Mn Subst. Rop. Og. Zawiesina ogólna Azot ogólny Fosfor ogólny Miano Coli fek. Chlorofil „a” 21.01.2003 7,7 11.02.2003 7,5 11.03.2003 7,8 14.04.2003 8,3 13.05.2003 7,8 10.06.2003 7,6 uS/cm 461 886 377 847 849 902 mg O2/l mg O2/l mg O2/l 10,8 4,9 18,4 10,0 2,6 18,5 8,6 7,4 17,1 12,1 1,7 21,6 9,2 2,3 27,0 6,3 2,3 33,4 mg / l 323 486 264 567 653 683 mg / l 7 6 24 5 6 20 mg N / l 5,67 5,80 5,90 4,06 2,79 3,18 mg P / l 0,34 0,15 0,74 0,07 0,15 0,13 ml / bakt. 0,04000000 0,20000000 0,030000000 0,40000000 0,40000000 0,20000000 Ug / l 1,9 1,1 1,1 6,6 9,1 7,2 Źródło: WIOŚ Bydgoszcz Wyniki badań : Dopływ spod Fijewa, pon. Oczyszczalni (m. Fijewo) 0,7 km) Data przeprowadzania badań Jednostka TABELA 20 Parametry Odczyn Przew. Elektrol. Tlen rop. BZT5 ChZT - Mn Subst. Rop. Og. Zawiesina ogólna Azot ogólny Fosfor ogólny Miano Coli fek. Chlorofil „a” 21.01.2003 8,2 11.02.2003 8,2 11.03.2003 8,0 14.04.2003 8,5 13.05.2003 7,8 uS/cm 842 846 696 889 942 mg O2/l mg O2/l mg O2/l 11,4 6,5 19,8 11,1 5,4 15,7 10,9 7,6 18,9 8,9 4,1 19,4 6,2 3,9 21,0 mg / l 566 530 456 560 666 mg / l 5 5 11 5 6 mg N / l 7,96 4,78 7,96 5,86 2,28 mg P / l 0,78 0,34 1,08 0,57 1,10 ml / bakt. 0,00200000 2,00000000 0,010000000 11,0000000 33,00000000 Ug / l 21,7 15,0 3,7 21,9 10,7 Źródło: WIOŚ Bydgoszcz 61 OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R Dopiero w roku 2005 wyniki tych badań zostaną przeanalizowane i opracowane w raportach. Na podstawie badań przeprowadzonych w roku 2001 pod względem fizykochemicznym Struga Radzyńska na odcinku ujściowym charakteryzowała się wodami pozaklasowymi, z uwagi na stężenie azotynów. Przewodnictwo i fosfor ogólny spełniały wymogi III klasy. Stan sanitarny był zadowalający i odpowiadał II klasie. W stosunku do badań przeprowadzonych w 1996 roku, jakość wód uległa poprawie. Obniżyło się stężenie fosforu ogólnego oraz polepszeniu uległy warunki bakteriologiczne. Generalnie wody jezior gminy wykazują niską – poza klasową jakość. Spowodowana ona jest przede wszystkim: dopływem zanieczyszczeń pochodzenia rolniczego, bardzo złą jakością wód rzecznych przepływających przez jeziora, pośrednim i bezpośrednim zrzutem ścieków. 4.6.1. Kąpieliska Gmina Radzyń Chełmiński na swym obszarze posiada kąpieliska niestrzeżone. Dotyczy to wszystkich jezior na terenie gminy, gdzie dochodzi do powstawania niezorganizowanych kąpielisk (głównie wykorzystywanych przez mieszkańców gminy) do celów rekreacyjnych i wypoczynkowych. Zainteresowaniem zwłaszcza grudziądzanów, jak również mieszkańców gminy cieszy się kąpielisko w miejscowości Kneblowo nad jeziorem Gawłowickim. Na brzegu tego jeziora zorganizowano plażę, pomost i boisko do siatkówki. W okresie letnim postawiony jest szalet typu „TOY-TOY oraz pojemniki na odpady. Niestety brak jest miejsca na zorganizowanie parkingu. Obszar gminy Radzyń Chełmiński objęty jest nadzorem terenowo- laboratoryjnym nad jakością wody powierzchniowej przeznaczonej do celów rekreacyjnych. Nadzorem zajmuje się Państwowa Powiatowa Inspekcja Sanitarna w Grudziądzu. Z informacji uzyskanych z gminy Radzyń Chełmiński wynika, iż nie przeprowadzano tam w ostatnim czasie badań wody w strefie kąpielisk pod względem bakteriologicznym, tak więc nie wiadomo czy użytkowane kąpieliska OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 62 Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R posiadają wody spełniające wymagania jakim powinna odpowiadać woda w kąpieliskach, oraz czy nadaje się ona do celów rekreacyjnych. Problemem w strefie kąpielisk (oprócz kąpieliska nad jeziorem Gawłowickim) jest brak zorganizowanej plaży przy kąpieliskach. Należy zwrócić uwagę, iż w okresie letnim na brzegach jezior przebywa dość znaczna liczba plażowiczów. Plaże te nie mają odpowiedniego zaplecza sanitarnego, co powoduje, iż plaże i ich tereny przyległe są zanieczyszczone. 4.7. ŹRÓDŁA I TENDENCJE PRZEOBRAŻEŃ WÓD POWIERZCHNIOWYCH Analizując formy korzystania z wód powierzchniowych w gminie Radzyń Chełmiński, można stwierdzić, iż zmiany w układzie hydrograficznym oraz duże zanieczyszczenie wód powierzchniowych głównie spowodowane jest przez: Punktowe źródła przeobrażeń Do zanieczyszczeń punktowych, stwarzających bardzo poważne zagrożenie dla czystości wód powierzchniowych należą przede wszystkim: bezpośrednie zrzuty surowych ścieków bytowo – gospodarczych do cieków wodnych (na nieskanalizowanych obszarach); zrzuty niedostatecznie oczyszczonych ścieków (nieodpowiadających warunkom pozwolenia wodnoprawnego); zabudowa techniczna rzek (podpiętrzenia progowe), zastawki progowe na jeziorze Szumiłowo i Kneblowo. Zrzuty ścieków surowych bytowo – gospodarczych mogą wynikać z zbyt małej ilości zbiorników bezodpływowych w jakie powinny być wyposażone domostwa gminy. Możliwe jest również, iż zły stan techniczny istniejących zbiorników bezodpływowych również wpływa na degradująco na środowisko wodne gminy. Należy zaznaczyć, że tylko sprawne technicznie instalacje nie zagrażają środowisku przyrodniczemu. Każda wada instalacji prowadzi do niepełnego oczyszczenia ścieków w przypadku przeciekania zanieczyszczeń do wód i gruntu w przypadku nieszczelności zbiorników bezodpływowych. 63 OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R Obszarowe źródła przeobrażeń Do czynników wpływających na jakość wód powierzchniowych należą uwarunkowania naturalne, takie jak warunki klimatyczne i hydrologiczne, czy zdolność samooczyszczania zbiorników wodnych oraz zanieczyszczenia antropogeniczne. Znaczną część zanieczyszczeń trafiających do wód powierzchniowych stanowią zanieczyszczenia obszarowe. Źródłem tych zanieczyszczeń są przede wszystkim: rolnictwo, co wynika głównie z faktu stosowania nawozów sztucznych i naturalnych, a także środków ochrony roślin (obecnie w ilościach malejących), niedostateczna infrastruktura odprowadzająca ścieki bytowo – gospodarcze, zwłaszcza w miejscowościach korzystających z wodociągów oraz na obszarach rekreacji, usytuowanych w sąsiedztwie jezior (kąpieliska); zmiany sieci hydrograficznej spowodowane melioracyjną przebudową koryt niewielkich cieków, osuszenie podmokłych terenów jako efekt melioracji. Według posiadanych informacji z powiatowego Programu Ochrony Środowiska - na terenie gminy Radzyń Chełmiński nie pobiera się wód powierzchniowych na cele socjalno - bytowe oraz do picia. 4.8. KLIMAT Klimat obszaru, na którym położona jest gmina zaliczany jest do typu przejściowego między klimatami morskim i kontynentalnym. Charakteryzuje się on z jednej strony dużym zróżnicowaniem pogody w latach niezbyt od siebie odległych, a także częstymi zmianami pogody z dnia na dzień. W lecie występują gwałtowne ochłodzenia, a zimą na przemian dni mroźne i odwilże. Gmina Radzyń Chełmiński należy do regionu klimatycznego Dolnej Wisły (wg. A. Wosia 1999). Region ten charakteryzuje się specyfiką stosunków pogodowych. Specyfika ta polega na pojawianiu się względnie często pogody chłodnej z dużym zachmurzeniem bez opadu. Warunki termiczne na terenie gminy są zróżnicowane. Część zachodnia OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 64 Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R obszaru, ze względu na położenie w bezpośrednim sąsiedztwie doliny Wisły i Basenu Grudziądzkiego jest wyraźnie cieplejsza, a część wschodnia położona wyżej ma średnie temperatury roczne niższe. Dają się również zaobserwować różnice temperatur wynikające z różnic hipsometrycznych badanego obszaru. Wpływ na warunki termiczne mają także masy powietrza napływające znad Bałtyku doliną Wisły w głąb lądu. Ten region posiada niekorzystne warunki opadowe. 4.8.1. POWIETRZE ATMOSFERYCZNE 4.8.1.1. Stan czystości powietrza atmosferycznego Stan czystości powietrza na terenie gminy Radzyń Chełmiński spowodowany jest przede wszystkim emisją zanieczyszczeń pyłowo-gazowych ze źródeł ciepłowniczych znajdujących się na terenie gminy oraz pochodzących z terenów sąsiednich. Zanieczyszczenia „obce” pochodzą przede wszystkim ze strony południowo-zachodniej i zachodniej tj. z kierunku Grudziądza oraz ze strony południowej ze strony Wąbrzeźna. Na terenie gminy w ciągu ostatnich lat nie zlokalizowano punktu pomiarowego działający w ramach monitoringu jakości powietrza. Do analizy powietrza gminy przyjęto analizę map zawartych w Raportach o Stanie Środowiska Województwa Kujawsko Pomorskiego wykonanych przez WIOŚ Bydgoszcz oraz bazując na danych dla całego powiatu grudziądzkiego. Powiat grudziądzki został zbadany pod względem emisji zanieczyszczeń. Wyniki badań przedstawia poniższa tabela. TABELA 21 Emisja zanieczyszczeń powiatu grudziądzkiego jako odzwierciedlenie sytuacji na terenie gminy Radzyń Chełmiński Emisja zanieczyszczeń [Mg/rok] pyłowych gazowych 20 196 Emisja zanieczyszczeń pyłowych [Mg/rok] ze spalania przemysłowych paliw 20 - Emisja zanieczyszczeń gazowych [Mg/rok] ze spalania paliw 156 przemysłowych - Zanieczyszczenie powietrza dwutlenkiem siarki w gminie Radzyń Chełmiński w okresie 12 miesięcy (VII.2000-VI.2001) określa się wynikiem od około 12-16 µg/m3. Natomiast zanieczyszczenie powietrza dwutlenkiem azotu w gminie Radzyń Chełmiński kształtuje się na poziomie 11-13 µg/m3. 65 OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R Analiza map rozkładu stężeń zanieczyszczeń pozwala na stwierdzenie, iż największe stężenia dwutlenku siarki występuje w południowej i wschodniej części gminy, natomiast stężenie dwutlenku azotu największe stężenia osiąga w środkowej (miasto Radzyń Chełmiński i południowej części gminy. Rozkład stężeń wykazuje dodatkowo energetyczny charakter zanieczyszczeń. Maksimum stężeń zaznacza się w sezonie grzewczym, tj. w miesiącach listopad – marzec. W sezonie letnim stężenie zanieczyszczeń jest minimalne. 4.8.1.2. Źródła zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego Na terenie gminy Radzyń Chełmiński znajdują się źródła emisji zanieczyszczeń pyłowo-gazowych pochodzących z instalacji technologicznych oraz energetycznych. Emisja ta ma charakter zorganizowany. Większość emitowanych zanieczyszczeń ma charakter ciepłowniczy i pochodzi z instalacji służących ogrzewaniu budynków oraz wody. Wśród emitowanych zanieczyszczeń dominują: dwutlenek siarki, dwutlenek azotu, tlenek węgla oraz pył zawieszony. Emisja technologiczna jest na poziomie marginalnym, spośród wszystkich działających na terenie gminy podmiotów gospodarczych tylko niektóre z nich mają niewielki wpływ na zanieczyszczenie środowiska atmosferycznego. Większość emisji ciepłowniczej dotyczy indywidualnych siedlisk gospodarczych, w których zainstalowane są piece o niewielkiej mocy. Większe piece zainstalowane są w zakładach produkcyjnych, instytucjach publicznych oraz osiedlowych kotłowniach. W zdecydowanej większości zabudowań paliwem jest węgiel kamienny. Jednak to właśnie emisja z pojedynczych posesji w sposób zdecydowany wpływa na stan sanitarny powietrza. Szacuje się, że z tych źródeł do atmosfery przedostaje się z terenu gminy 62% łącznej emisji pyłów, 53% emisji dwutlenku siarki, 18% emisji dwutlenku azotu, 68% emisji tlenku węgla. Analiza emisji zanieczyszczeń pyłowo-gazowych w zdecydowanej części dotyczy sezonu grzewczego. W sezonie letnim pracują wyłącznie kotłownie zakładów produkcyjnych. Należy wspomnieć o problemie dotyczącym indywidualnych kotłowni, iż dużym źródłem zanieczyszczeń powietrza, również w lecie jest spalanie w instalacjach centralnego ogrzewania odpadów domowych, a zwłaszcza tworzyw sztucznych, co wpływa w znacznym stopniu na obniżenie jakości powietrza. OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 66 W e l l i ng t o n P R Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński 4.8.2. KLIMAT AKUSTYCZNY Klimat akustyczny terenów gminy, kształtowany jest przez stacjonarne i ruchome źródła hałasu. Ruchome źródła hałasu generują się przede wszystkim na drogach jako hałas komunikacyjny. Źródła stacjonarne – hałas przemysłowy. Hałas przemysłowy ma charakter lokalny i jest zawsze związany prowadzoną działalnością gospodarczą. Z uwagi na niewielkie uprzemysłowienie gminy źródeł hałasu przemysłowego jest niewiele. Natomiast źródłami hałasu stacjonarnego są urządzenia wentylacyjne i klimatyzacyjne. Nie powodują one znacznego pogorszenia klimatu akustycznego. Na terenie gminy Radzyń Chełmiński wydano jedną decyzję w sprawie dopuszczalnego poziomu dźwięku. Decyzja Starosty Grudziądzkiego z dnia 23 lipca 2001 roku ustala dla „Młynów Produkcyjno – Handlowych” Tadeusza Michalczyka w Radzyniu Chełmińskim przy ul. Jagiellończyka 5 dopuszczalny poziom dzwięku: dla godzin od 6oo – 22oo (pora dnia) 50 dB; dla godzin od 22oo – 6oo (pora nocy) 40 dB; Decyzję wydano po rozpatrzeniu wniosku WIOŚ z Bydgoszczy i po zapoznaniu się z protokołem z kontrolnego pomiaru hałasu „Młynów”. Stwierdzono wtedy, iż pomiar hałasu wykazał przekroczenie dopuszczalnego poziomu hałasu w porze nocnej i dziennej z tytułu prowadzonej działalności. Dużo większe znaczenie ma hałas komunikacyjny. Stanowią go przede wszystkim źródła liniowe związane z komunikacją drogową i kolejową. Na terenie gminy hałas komunikacyjny kształtowany jest przede wszystkim przez: drogi wojewódzkie: Grudziądz – Rypin, Radzyń Chełmiński – Łasin – Rozdroże, Paparzyn – Szabda; przechodzące przez centrum miasta Radzyń Chełmiński; Według danych uzyskanych z Zarządy Dróg Wojewódzkich w Bydgoszczy średni dobowy ruch (ŚDR) przedstawia się jak poniżej: -na drodze nr 534 na odcinku od Grudziądza do Radzynia Chełmińskiego ŚDR wynosi 2.796 pojazdów, na odcinku drogi wojewódzkiej nr 538 od Radzynia Chełmińskiego do Łasina ŚDR wynosi 1.409 pojazdów. Natomiast droga nr jest obciążona na odcinku od Paparzyna do Radzynia Chełmińskiego ŚDR 490 pojazdów a od miasta do Szabdy 2.146 pojazdów. 67 OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R drogi powiatowe. Ruch komunikacji drogowej nie jest duży. Zwiększa się nieznacznie w sezonie letnim i jesiennym. Drogi lokalne są wtedy wykorzystywane przez sprzęt rolniczy. WIOŚ w Bydgoszczy w 2004 roku w miesiącach: maj, lipiec i wrzesień prowadził pomiary hałasu na terenie gminy Radzyń Chełmiński. Pomiary były przeprowadzane na ulicach: 1000 - lecia, Dąbrowskich oraz Warszawskiej w Radzyniu Chełmińskim. Poniżej przedstawiono wyniki obejmujące miesiąc maj 2004 roku. TABELA 22 Wyniki badań hałasu w m. Radzyń Chełmiński ul. 1000 lecia ul. Dąbrowskich maj Hałas w dB [A] L min db Hałas w dB [A] L min db ul. Warszawska Hałas w dB [A] L min db Godziny i punkty pomiarów 6-8 2,0 m od krawędzi jezdni h=4m 67,9 41,2 65,4 38,7 71,4 44,0 2,0 m od ściany budynku h=1,5m 67,1 43,4 53,6 38,6 70,6 42,8 2,0 m od krawędzi jezdni h=4m 67,4 42,1 0,0 0,0 0,0 0,0 2,0 m od krawędzi jezdni h=4m 71,5 44,0 63,1 39,3 71,0 42,04 2,0 m od ściany budynku h=1,5m 70,0 42,8 64,0 37,9 71,4 42,7 2,0 m od krawędzi jezdni h=4m 7,06 41,6 0,0 0,0 0,0 0,0 2,0 m od krawędzi jezdni h=4m 67,9 41,2 65,4 38,7 71,4 44,0 2,0 m od ściany budynku h=1,5m 67,1 43,4 53,5 38,6 70,6 42,8 2,0 m od krawędzi jezdni h=4m 67,4 42,1 0,0 0,0 0,0 0,0 2,0 m od krawędzi jezdni h=4m 66,1 40,5 60,1 39,1 69,5 44,4 2,0 m od ściany budynku h=1,5m 67,1 37,9 63,1 40,9 70,3 44,6 2,0 m od krawędzi jezdni h=4m 67,8 36,8 0,0 0,0 0,0 8 11 11-16 16-19 19-22 0,0 36,8 2,0 m od krawędzi jezdni h=4m 66,1 40,5 60,1 39,1 69,5 44,4 2,0 m od ściany budynku h=1,5m 67,1 37,9 63,1 40,9 70,3 44,6 2,0 m od krawędzi jezdni h=4m 67,8 36,8 0,0 0,0 0,0 0,0 Średnia dla pory dziennej 2,0 m od krawędzi jezdni h=4m 68,4 63,4 70,6 2,0 m od ściany budynku h=1,5m 67,9 61,5 70,7 2,0 m od krawędzi jezdni h=4m 68,4 0,0 0,0 Źródło: WIOŚ Bydgoszcz 2004 OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 68 Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R 4.8.3. PROMIENIOWANIE NIEJONIZUJĄCE Obiektami promieniowania niejonizującego na terenie gminy Radzyń Chełmiński są: napowietrzne linie elektroenergetyczne 110 kV, 220 kV i 400 kV maszt Stacji Linii Radiowych (przekaźnik). Stacje telefonii komórkowej umieszczone na maszcie Stacji Linii Radiowych. Energia elektroenergetyczna może wywoływać w organizmach żywych efekt termiczny oraz nietermiczny. Efekt termiczny polega na wydzielaniu się w tkankach mocy elektrycznej o gęstości wywołującej nagrzewanie organizmu i związane z tym objawy fizjologiczne. Efekt nietermiczny wywołuje ujemny wpływ na procesy zachodzące w organizmie bez podwyższenia temperatury i może prowadzić do zakłóceń w pracy układu nerwowego oraz układu krążenia. Przesyłanie energii liniami powoduje powstanie niejonizujących pól elektromagnetycznych. Praktyka tematu wykazuje, iż w pobliżu linii w zakresie oddziaływania promieniowania. naziemnego Dla linii nie są przekroczone przesyłających energię dopuszczalne można tworzyć normy obszary ograniczonego użytkowania. W przypadku linii przesyłowych ważne jest stworzenie pasa ochronnego o odpowiedniej szerokości wolnego od stałego pobytu ludzi i zwierząt. Przez teren gminy przebiegają elektroenergetyczne linie napowietrzne: -400 kV rekacji Węgrowo k. Grudziądza – Płock; -220 kV relacji Węgrowo – Toruń „Elana”, -110 kV relacji Węgrowo – Jabłonowo Pomorskie. Na terenie gminy Radzyń Chełmiński są wyznaczone strefy pasa ochronnego dla linii biegnących przez jej obszar. Dla linii 220 kV strefa ochronna wynosi 100 m, natomiast dla linii 110 kV strefa ta wynosi 80 m. Źródłem promieniowania niejonizującego są także maszty telefonii komórkowej i maszty nadawczo radiowe. Na terenie gminy znajduje się jeden maszt Stacji Linii Radiowych w Radzyniu Chełmińskim. Maszt ten powoduje przekroczenia dopuszczalnych norm jedynie w zakresie przestrzennym w promieniu kilkadziesiąt 69 OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R metrów wokół masztu na wysokościach 70-80 metrów nad powierzchnią ziemi. Jest to obszar niedostępny dla ludzi, wobec czego wokół masztu nie tworzy się stref ograniczonego użytkowania. Ponadto, źródła promieniowania niejonizującego w każdym przypadku stanowią element dysharmonijny w krajobrazie. Znaczne wysokości, przewyższające wszystkie naturalne i antropogeniczne punkty terenowe oraz lokalizacja na wyniesieniach terenowych powodują, że maszty widoczne są z dużych odległości. Stopień dysharmonii w krajobrazie zwiększa się wraz ze stopniem jego naturalności, dlatego też wolne od linii elektrycznych i masztów powinny być obszary przyrody chronionej (rezerwatów oraz obszarów chronionego krajobrazu). 4.9. ROŚLINNOŚĆ Naturalne zespoły roślinne na terenie gminy zajmują niewielkie powierzchnie. Lasy, zadrzewienia i zakrzewienia zajmują tutaj zaledwie 1,65 % powierzchni gminy a same lasy nie stanowią nawet 1 % powierzchni gminy. Poniżej została scharakteryzowana roślinność taka jak: zadrzewienia i zakrzewienia, łąki roślinność pastwiska oraz tereny zieleni urządzonej. Z uwagi na znajdujące się tutaj dobre gleby, dominują zespoły roślin uprawnych i towarzyszące im różnego rodzaju chwasty polne. Dużą powierzchnię zieleni stanowi roślinność pospolita i gatunki kserotermiczne. Na silnie nasłonecznionych, odlepionych zboczach krawędzi erozyjnej cieków tworzy kwieciste, ziołoroślowe murawy. Charakteryzuje je duży udział traw oraz innych roślin. Głównie w zbiorowisku tym występują krzewy dzikiej róży, jeżyny, derenia sidwy, głogów. Krzewy te rzadko rozrzucone na zboczach podnoszą walory krajobrazowe i estetyczne muraw kserotermicznych. Poza niewątpliwymi walorami przyrodniczymi murawy kserotermiczne są siedliskiem wielu gatunków roślin leczniczych, co dodatkowo podnosi ich wartość. OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 70 Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R 4.9.1. LASY Według danych Wydziału Geodezji, Kartografii, Katastru i Gospodarki Nieruchomościami Starostwa Powiatowego w Grudziądzu, na dzień 31.12.2003 r. lasy i grunty leśne zajmują zaledwie 149 ha, co stanowi 0,98% całości obszaru, co przy średniej lesistości kraju wynoszącej 24%, jest wartością bardzo niską. Występują one wyspowo i rozmieszczone są nierównomiernie w poszczególnych częściach gminy. Administracyjnie lasy gminy Radzyń Chełmiński należą do Nadleśnictwa Jamy – leśnictwo Marusza oraz Nadleśnictwa Golub Dobrzyń – leśnictwo Nielub. Informacje uzyskanych z Nadleśnictw przedstawiono w tabeli poniżej. TABELA 23 Emisja zanieczyszczeń powiatu grudziądzkiego jako odzwierciedlenie sytuacji na terenie gminy Radzyń Chełmiński Nadleśnictwo Leśnictwo Powierzchnia [ha] Jamy Mausza 18,43 Golub Dobrzyń Nielub 4,51 Typy siedliskowe lasów [%] LMŚw Lśw OL LMŚw Udział powierzchni gatunków lasotwórczych [%] So Św Db Ol So 42,40 15,90 41,70 100 100 Źródło: Nadleśnictwo Jamy, 2004r. Nadleśnictwo Golub Dobrzyń; 2004 r. Największe powierzchnie leśne występują w miejscowościach: Zakrzewo i Szumiłowo. Z podziału obszaru na te dwa Nadleśnictwa wynika, iż aż 75,06 ha obszarów lasów na terenie gminy należy do prywatnych właścicieli. Stanowi to aż 76,5% ogółu lasów gminy. Z badań przeprowadzonych przez przyrodników (botaników) wynika, że przed rozpoczęciem intensywnego rolnictwa, zapoczątkowanego w średniowieczu, występowały w okolicach Radzynia Chełmińskiego lasy mieszane z przewagą buku i dębu. Jeszcze 150 lat temu skupiska drzew i krzewów, nazywane „chrustem” porastały część niektórych wsi. Dziś większe zbiorowości drzew i krzewów rosną na obszarach podmokłych, np. wokół jeziora Zamkowego w Fijewie, na skarpie w Szumiłowie oraz Dębieńcu. 71 OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R Głównym składnikiem drzewostanów lasów gminy jest sosna zwyczajna. Poza sosną występują najczęściej dąb szypułkowy, olsza czarna, brzoza brodawkowata, jesion wyniosły, niekiedy wiąz, lipa, klon, osika oraz gatunki sztucznie wprowadzone przez człowieka np. świerk i modrzew europejski; rosnące na omawianym terenie poza naturalną granicą swojego zasięgu. Charakterystyka roślinności leśnej Sosna tworzy wielopostaciowe zbiorowości, silnie zróżnicowane w zależności od charakteru siedliska i zabiegów hodowlanych człowieka. Zajmują one największy procent powierzchni leśnej. Na terenie gminy wyróżniamy: Bory świeże – w których drzewostan tworzy głównie sosna. Natomiast w poszyciu występuje bez czarny i kruszyna. Bory mieszane – wykształciły się na siedliskach zasobniejszych niż bory świeże. W skład drzewostanu wchodzi najczęściej sosna zwyczajna i dąb szypułkowy z niewielką domieszką brzozy brodawkowatej i modrzewia. Poszycie składa się głównie z podrostu drzew liściastych liściastych .in. dębu i jarzębiny. Poza tym można spotkać malinę, jeżynę w runie borówkę i wiele innych roślin charakterystycznych dla lasów liściastych. Bory mieszane wilgotne – drzewostan tworzy sosna, brzoza, olsza czarna i niekiedy dąb. Bór wilgotny zajmuje tereny na bagnach i torfowiskach. Występuje rzadko i zajmuje niewielką powierzchnię. Obok sosny jest w nim brzoza omszona, w poszyciu brzoza i jarzębina. W runie charakterystyczna jest borówka bagienna. Pod runem rosną mchy torfowe. Znacznie zasobniejsze siedliska, niż zbiorowiska borów zajmują lasy liściaste. Podobnie jak bory są one zróżnicowane w zależności od charakteru siedliska. Wyróżniamy na terenie gminy: Lasy świeże – w których dominuje dąb. Na niektórych siedliskach dębom towarzyszy jesion, jawor, buk na innych wiąz, lipa, akacja. W poszyciu występuje bez czarny i porosty drzew liściastych. OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 72 W e l l i ng t o n P R Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński Laski mieszane świeże - zajmują ok. 15 % powierzchni wszystkich lasów. W drzewostanie główne gatunki to dąb i sosna. Prócz tego spotyka się olszę a niekiedy świerk i modrzew. W poszyciu pojawia się brzoza, bez czarny, kruszyna. Lasy wilgotne – wykształciły się na glebach murszowych. Dominuje w nich olsza czarna, dąb i jesion. Lasy mieszane wilgotne – występują tu w sąsiedztwie lasów mieszanych świeżych. Drzewostan tworzy osika, olsza, brzoza, a miejscami dąb i sosna. Olsy zajmują tereny na glebach torfowych. W drzewostanach przeważa olsza, obok niej brzoza omszona i dąb. W bujnym poszyciu największy udział ma kruszyna. W lasach niepaństwowych dominują drzewostany młodsze. 4.9.2. ZADRZEWIENIA I ZAKRZEWIENIA Duże znaczenie przyrodnicze na terenie gminy Radzyń Chełmiński ze względu na tak małą lesistość gminy mają obszary śródpolnych zadrzewień i zakrzewień. Występują one głównie w zagłębieniach bezodpływowych wytopisk, o podwyższonym poziomie wód gruntowych. Szacunkowa powierzchnia zakrzewień i zadrzewień wynosi około 0,66 % powierzchni gminy (60 ha), i są one rozrzucone mozaikowo po całym jej terenie. Powszechnie uważa się, iż zadrzewienia śródpolne to: grupy drzew i krzewów rosnących na polach uprawnych, łąkach i pastwiskach. Zalicza się do nich również drzewa rosnące przy stojących i płynących wodach, parki, a także niewielkie zalesione powierzchnie (remizy) o areale nawet kilku ha. Zadrzewienia śródpolne mogą być także wytworem zaplanowanego działania jakim jest zadrzewianie. Przez zadrzewianie rozumie się zakładanie zadrzewień tj. obsadzanie drzewami i krzewami nieużytków, dróg, miedz, zagród, cieków wodnych, rowów, skarp, itp. terenów położonych poza lasem. (Mała Encyklopedia Rolnicza; 1964). W gminie Radzyń Chełmiński, zadrzewienie i zakrzewienia występują wzdłuż dróg polnych i cieków. Są to ciągi szpalerowe drzew, kępy drzew i krzewów. Mają one duże znaczenie dla środowiska przyrodniczego tego obszaru, gdyż stanowią jedyną wysoką zieleń wśród pól i łąk, regulują stosunki wodne na polach i łąkach 73 OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R oraz odgrywają duże znaczenie wiatrochronne dla niezalesionych terenów uprawowych. Należy je chronić przed degradacją. Dotyczy to szczególnie istniejącego ciągu szpalerowego drzew przy drogach: Wąbrzeźno – Radzyń oraz ciągu Radzyń – Brodnica. 4.9.2.1. Rola zadrzewień śródpolnych w krajobrazie rolniczym Zadrzewienia śródpolne odgrywają znaczącą rolę w kształtowaniu krajobrazu rolniczego gminy Radzyń Chełmiński. Są one nieodłącznym jego elementem. Poprawiają one estetykę badanego obszaru i korzystnie wpływają na plonowanie rolniczych upraw. Zadrzewienia śródpolne posiadają różnorakie cechy i właściwości, które pomagają w pokonywaniu problemów związanych z zachwianiem równowagi biologicznej pól uprawnych czy też zapobiegają erozji, która na omawianym obszarze jest szczególnie wzmożona jeśli chodzi o erozję wodną. Ochrona ekosystemów rolniczych jest bardzo ważna, dlatego też warto zastanowić się nad funkcyjnością zadrzewień śródpolnych i ich wpływie na intensyfikację rolnictwa. Biorąc pod uwagę fakt, iż gmina Radzyń Chełmiński ma niski stopień zalesienia a głównym kierunkiem rozwoju jest rolnictwo należy stwierdzić, iż zadrzewienia śródpolne są znaczącym elementem dla tego środowiska. Na skutek zabiegów uprawnych, nawożenia, a szczególnie podawania go w nadmiernych ilościach, stosowania pestycydów, monokulturowego systemu zmianowania oraz wprowadzania hodowli bezściółkowej obszary rolnicze gminy narażone zostały na zubożenie wartości produkcyjnej gleb. Poza tym w dużym stopniu zostały zahamowane procesy samoregeneracyjne tego „agrocenotycznego” środowiska. Tak więc problem ochrony tego rolniczo użytkowanego obszaru jest bardzo ważny. Należy wyraźnie podkreślić, iż współistnienie zadrzewień i pól uprawnych jest trafnym wyborem użytkowania terenu rolniczego. Istniejące zadrzewienia śródpolne cały czas spełniają swą rolę w kwestii poprawy środowiska agroekosystemów gminy Radzyń Chełmiński, lecz ich wpływ jest raczej niezamierzony, ponieważ wcześniej nie był on tu planowany i ukierunkowywany. Istniejące zadrzewienia i zakrzewienia śródpolne występują głównie wzdłuż cieków wodnych, rowów odwadniających, na stokach, skarpach i miedzach. Inaczej rzecz ujmując, są one tam gdzie rolnik nie OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 74 W e l l i ng t o n P R Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński widzi korzyści dla swoich celów i nie jest w stanie użytkować tych terenów rolniczo. Zadrzewienia bardzo często stanowią wydzielenie obszarów, pod względem własności. Po prostu tworzą one granice. Rzadko zdarza się, aby połać pola należąca do jednego właściciela była poprzedzielana zadrzewieniami innymi aniżeli te powstające w sposób naturalny, wcześniej opisany. Z obserwacji wynika, iż walory istniejących na terenie gminy zadrzewień nie są doceniane. Nie prowadzi się tu ich pielęgnacji, nie dba o różnorodność gatunkową, kształt wierzchołków szerokość, wysokość i ich gęstość. Zasadniczo zadrzewienia śródpolne występujące na terenie gminy są wytworem natury. Jedną z głównych przyczyn ich braku jest ich wypalanie. Jest to jedna z metod ich likwidacji, która ma miejsce najczęściej na wiosnę. Wypalane są całe połacie miedz, stoków, rowów. Jest to efekt błędnego myślenia, że zakrzaczenia śródpolne są głównym źródłem powstawania chwastów, które rzekomo rozprzestrzeniają się na pola i zagrażają uprawom. Brak zadrzewień to również następstwo zaorywania miedz i roślinności je porastających w celu pozyskania obszaru do użytkowania rolniczego. Wpływ zadrzewień na ograniczenie erozji wietrznej Ograniczenie prędkości wiatru na terenach otwartych jest bardzo ważna. Często zdarza się, iż kilkunastohektarowe pole uprawne nie jest urozmaicone żadną inną niż dana uprawa roślinnością. Prowadzi to do wzmożonej erozji gleb. Erozja wietrzna powoduje wywiewanie z ziemi cząsteczek gleby. Wywiewane są też cząstki próchnicy i nawozów mineralnych. Pojawiają się burze piaskowe, które przyczyniają się do degradacji gleb i ich zubożania poprzez usuwanie najcenniejszych jej składników decydujących o jej żyzności. Zadrzewienia śródpolne w znacznej mierze ograniczają prędkość wiatru, co prowadzi z kolei do ograniczenia erozji wietrznej gleb. Funkcja wiatrochronna zadrzewień jest stawiana na pierwszym miejscu. Zadrzewienia śródpolne ograniczają szybkość wiatru o każdej porze roku. W okresie zimy ich funkcja zmniejszania prędkości wiatru jest jeszcze bardziej ważna niż w okresie wiosenno-letnim, ponieważ właśnie wtedy powierzchnia pól jest pozbawiona roślinności. Wiąże się to z tym iż powierzchnia ta jest w tym czasie najbardziej narażona na erozję wietrzną gleb. Jednak mimo braku liści na drzewach zadrzewień doskonale spełniają one 75 OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R funkcję wiatrochronną. Redukcja szybkości wiatru i wielkość strefy ochronnej są uzależnione od typu, wysokości i zawartości zadrzewienia. Bardzo gęste zadrzewienia mogą obniżać szybkość wiatru po jego zawietrznej stronie nawet o 85 %, lecz wielkość strefy ochronnej za zasłoną jest wtedy niewielka. Przeciętnie strefa ochronna stanowi pięciokrotną wartość wysokości zasłony. Przy średnio gęstych ażurowych zadrzewieniach szybkość wiatru bezpośrednio za zadrzewieniem spada o 65 %, a strefa ochronna może wynosić od 100 do 200 m. Jeśli zadrzewienie składa się z wysokich drzew i niskich krzewów, jak również posiada nieregularny kształt wierzchołka, to szybkość wiatru za zadrzewieniem spada tylko o 32 %, natomiast wartość strefy ochronnej wzrasta nawet do 30 krotnej wysokości zadrzewienia (J. Karg, B. Karlik 1993). Ryc. 3. Zależność strefy ochronnej za zadrzewieniem od gęstości, szerokości, wysokości zadrzewienia Wielkość strefy ochronnej za zadrzewieniem zależy od gęstości, wysokości, szerokości, profilu wierzchołka zadrzewienia oraz od urzeźbienia terenu. Szeroki pas zadrzewień spowoduje większy opór dla wiatru i wyciszy jego prędkość szybciej aniżeli pas węższych zadrzewień, natomiast strefa ochronna przy zadrzewieniu szerokim będzie o wiele krótsza niż przy zadrzewieniu wąskim. Ważne są też kształty wierzchołków drzew i krzewów wchodzących w skład zadrzewień. Trzeba wiedzieć, iż zadrzewienia z nieregularnym kształtem wierzchołka dają dłuższą sterfę ochronną OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 76 Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R niż te za stożkowatym kształtem wierzchołka. Funkcjonalność zadrzewień śródpolnych zależna jest też od ich umiejscowienia w terenie. Na obszarze terenów pofałdowanych najlepiej zadrzewiać szczyty wzniesień, a nie obniżenia terenowe. Duże znaczenie dla powiększania strefy ochronnej po stronie zawietrznej ma wzajemne usytuawanie w zadrzewieniu drzew i krzewów. Tendencje są następujące: krzewy sadzi się po stronie zawietrznej przed drzewami w dla korzystniejszej ochrony pól uprawnych przed erozją wietrzną. Wpływ zadrzewień na ograniczenie erozji wodnej Erozja wodna to duży problem z jakim borykają się rolnicy. Powierzchniowa erozja wodna zagraża większości użytkom rolnym gminy z uwagi na jej ukształtowanie terenu, gdzie terenów nadających się do spływu powierzchniowego jest dużo. Ilość wynoszonego przez erozję wodną materiału glebowego z pól uprawnych jest uzależniona od rzeźby terenu, składu mechanicznego gleby, wielkości i rozkładu opadów atmosferycznych, sposobu użytkowania terenu i pokrycia szatą roślinną. W wyniku erozji wodnej wynoszone są zarówno nieorganiczne jak i organiczne składniki gleby. Na stoku gdzie, erozja jest silna, zawartość próchnicy wynosi około 0,6 %, a u jego podnóża jest nawet o osiem razy większa. W warunkach rolnictwa polskiego, z pozbawionego roślinności stoku o nachyleniu szesnastu stopni spłukaniu ulega w okresie roztopów 63,2 tony materiału glebowego z jednego hektara. W gminie Radzyń Chełmiński tego typu erozja jest wzmożona zwłaszcza w okresie wiosennych roztopów. Można temu zaradzić, bądź też w jakimś stopniu zahamować procesy tej erozji poprzez odpowiednie zadrzewianie terenów rolniczych. Roślinność pokrywająca stok powoduje, że ilość substancji wymywanych przez spływającą wodę jest przez nią właśnie ograniczana i zatrzymywana. Roślinność pełni rolę hamulca dla rozwoju erozji wodnej na obszarze stoku. Wiąże się to z zachowaniem na omawianych „pochyłych” terenach gminy wielu związków i substancji pokarmowych, oraz próchnicy, co sprzyja zachowaniu lepszej jakości gleby. Ważne jest, aby zdać sobie sprawę o pozytywnym wpływie szaty roślinnej w krajobrazach rolniczych, zwłaszcza gdzie nachylenia terenu są duże. Na obszary o ubogiej roślinności powinny być odpowiednio kształtowane przez człowieka, aby zmniejszyć postępującą erozję 77 OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R i zabezpieczyć teren przed jej wpływem. Służą temu działania mające na celu wprowadzanie zadrzewień i zakrzewień oraz wcześniejsze zaprojektowanie ich umiejscowienia na terenach pozbawionych roślinności zapobiegającej powstawaniu skutków erozji wodnej. Działanie erozji wodnej niekorzystnie wpływa też na linie brzegowe zbiorników wodnych. Zdarza się, że tereny graniczące z wodą są pozbawione roślinności co powoduje zwiększony spływ powierzchniowy wód wraz z wypłukanymi przez nie substancjami do zbiornika wodnego. Sytuacja ta powiększa zubożenie przyległych gruntów w substancje pokarmowe, natomiast zbiorniki wodne są narażone na zanieczyszczenie substancjami chemicznymi i wzmożoną eutrofizację. Usytuowane na liniach brzegowych zbiorników wodnych zadrzewienia i zakrzewienia ograniczają negatywne skutki procesu erozji. Stanowią pewnego rodzaju „filtr przeczyszczający” dla spływającej wody (często zabrudzonej) z obszaru stokowego do zbiornika wodnego. Poza tym utrwalają one strefę linii brzegowej przed obrywem, podmywaniem itp.. Wpływ zadrzewień na kształtowanie bilansu wodnego Zadrzewienia śródpolne mogą również spełniać znaczną rolę w kształtowaniu bilansu wodnego obszarów do nich przyległych. W okresie wzrastającego deficytu wody i postępującego jej zanieczyszczenia, szczególnej wagi nabierają problemy poprawy zagrożonego bilansu wodnego. W krajobrazie rolniczym badanego obszaru bilans wodny rozpatrywany jest w ramach małego obiegu wody. Intensyfikacja tego obiegu jest w stanie polepszyć bilans tych obszarów. Jednym z głównych czynników wpływających na wzrost zasobów wodnych jest struktura krajobrazu, czyli właściwa liczba i układ przestrzenny zbiorników wodnych, terenów bagiennych, torfowisk, jak również zadrzewień i zakrzewień śródpolnych. Na ilość wody znajdującej się w obiegu wpływa głównie parowanie zależne od wilgotności powietrza, temperatury, wiatru, pokrycia i ukształtowania terenu, rodzaju powierzchni i innych czynników. Niektóre z nich mogą być zmienione przez człowieka, inne modyfikowane. Tym samym można wpływać na wartości parowania z powierzchni gruntu i na transpirację. Transpiracja roślin uprawnych jest o wiele mniejsza od transpiracji drzew w lasach, parkach i zadrzewieniach. Najbardziej ubogi element krajobrazu, OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 78 Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R jakim jest ugór, zużywa na proces parowania zaledwie 55 % energii słonecznej pochłoniętej przez jego powierzchnię czynną i aż 40 % energii na ogrzanie powietrza. Natomiast zadrzewienia zużywają prawie 90 % energii na parowanie i tylko 7 % na ogrzanie powietrza. Wprowadzenie pasów zadrzewień na obszary upraw zbożowych powoduje w okresie wegetacji spadek ewapotranspiracji potencjalnej o 70 mm i wzrost w tym samym czasie parowania rzeczywistego o 20 mm (Karg 1993). Stwierdzono też wpływ zadrzewień na inne składniki mikroklimatu obszarów przyległych. Według badań przeprowadzonych w Turwi w odległości równej czterokrotnej wysokości zadrzewienia ilość opadów atmosferycznych wzrasta o 7 %. Najmniejszy opad rosy stwierdzono w pobliżu zadrzewienia, maksimum w odległości 8-12 h ( h-wysokość zadrzewienia) 4.9.3. ŁĄKI I PASTWISKA Naturalne zespoły roślinne stanowią również łąki (389 ha) i pastwiska trwałe (278 ha), zajmują łącznie 7,4% powierzchni omawianego obszaru. Łąki grądowe występują na obszarach nie podlegających zalewom wód rzecznych, posiadają roślinność dość niską, zwartą, często suchą. Stanowią je głównie trawy. Ten typ łąk rozpowszechniony jest na całym obszarze gminy w zagłębieniach terenowych w obrębie wysoczyzny oraz na płaskim terenie. Łąki zalewowe, czyli łęgi, występują w dolinach cieków w dnach rynien subglacjalnych, zalewanych wiosną i jesienią, a często również latem. Roślinność tego typu siedliska jest bujna, wysoka o niewielkiej ilości gatunków. 4.9.4. ZIELEŃ URZĄDZONA Na terenie gminy Radzyń Chełmiński znajduje się 6 parków, w następujących miejscowościach: Fijewo, Radzyń Wieś, Stara Ruda, Zakrzewo, Dębieniec i Gawłowice. Parki wiejskie w wymienionych miejscowościach, jako tereny pokryte drzewostanem na bezleśnych obszarach rolniczych, oprócz znaczenia historycznego, architektonicznego i naukowo-dydaktycznego pełnią też funkcję ekologiczną, wzbogacając i urozmaicając środowisko przyrodnicze. Jednak w większości parki są zdegradowane, mają nieczytelny układ przestrzenny, 79 OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R niefunkcjonalny układ wodny i zaniedbany drzewostan. Wymagają rekonstrukcji i fachowej pielęgnacji. Zieleń urządzona gminy to także zieleń towarzysząca budownictwu mieszkalnemu i publicznemu, ogródki działkowe, zieleń cmentarzy a także zieleń obiektów sportowych (boiska). Powstanie tego typu zieleni jest związane z dążeniem społeczności lokalnej do poprawienia naruszonej równowagi biologicznej w środowisku. 4.9.5. PRZYRODA CHRONIONA I JEJ ZASOBY Na obszarze gminy Radzyń Chełmiński prawna ochrona przyrody i krajobrazu reprezentowana jest zarówno przez formy wielkoobszarowe, to znaczy: obszar chronionego krajobrazu, jak również przez formy ochrony indywidualnej, czyli pomniki przyrody. Ponadto do chronionych elementów środowiska przyrodniczego należą: parki podworskie, lasy ochronne, przydrożne szpalery drzew, cmentarze. 4.9.5.1. Obszary Chronionego Krajobrazu Obszary chronionego krajobrazu to, zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 (Dz. U. z 2004 r., Nr 92, poz. 880) „obszary, które obejmują wyróżniające się krajobrazowo tereny o różnych typach ekosystemów. Zagospodarowanie tych systemów powinno zapewnić stan względnej równowagi ekologicznej systemów przyrodniczych”. Na terenie gminy Radzyń Chełmiński znajdują się 1 tego typu obszar: „Strefa krawędziowa doliny Wisły”. Obszary chronionego krajobrazu nie podlegają rygorystycznym reżimom ochronnym, a zasady gospodarowania w ich obrębie określają przepisy wyżej wymienionego rozporządzenia, między innymi zakazuje się lokalizacji obiektów przemysłowych i rolniczych uciążliwych dla środowiska, nakazuje się zachowanie i pomnażanie zasobów zieleni przez zalesianie gruntów nieprzydatnych do produkcji rolnej, stref zboczowych, dolin i rynien, aby maksymalnie ograniczyć przekształcenia powierzchni ziemi i zmiany stosunków wodnych, a w zagospodarowaniu turystycznym OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 80 Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R i rekreacyjnym terenów kierować się normatywami chłonności i pojemności turystycznej. „Strefa krawędziowej doliny Wisły”, to niewielki, zachodni fragment gminy. Obejmuje on niezwykle urozmaiconą, o dużych deniwelacjach terenu strefę krawędziową doliny Wisły. 4.9.5.2. Pomniki Przyrody Obowiązująca aktualnie USTAWA z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. (Dz.U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880.), tak definiuje „pomnik przyrody”: „Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienie o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, a w szczególności sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa i krzewy gatunków rodzimych i obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie”. Na terenie gminy Radzyń Chełmiński uznano 2 pomniki przyrody. TABELA 24. Wykaz pomników przyrody w gminie Radzyń Chełmiński Lp Rodzaj pomnika przyrody Obwód [cm] Wysokość [m] 332-414 26 - 28 Zakrzewo (park podworski) 1988 14 - 17 Gziki (park podworski) 1998 Określenie położenia pomnika Rok uznania skupienie 4 dębów szypułkowych: 1. 3 dęby a) 302 b) 283 dąb dwupienny 2. skupienie 3 lip drobnolistnych 275, 310, 310 Źródło: Gmina Radzyń Chełmiński Ochrona pomników przyrody polega na wprowadzeniu następujących zakazów: wycinania, niszczenia lub uszkadzania drzew, zrywania pączków, owoców, kwiatów i liści, zanieczyszczenia terenu i wzniecania ognia w pobliżu drzew, umieszczania tablic, napisów i innych znaków, 81 OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R wchodzenia na drzewa, wznoszenia budowli i prowadzenia instalacji w pobliżu drzew. 4.9.5.3. Użytki Ekologiczne Użytki ekologiczne są indywidualną formą ochrony przyrody, wprowadzoną Ustawą o ochronie przyrody z dnia 16 października 1991 roku (obecnie już nie obowiązującej). Zgodnie z postanowieniami aktualnej Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 roku „użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk jak: naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne „oczka wodne”, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce itp. Celem wprowadzania tej formy ochrony jest konieczność zachowania pozostałości ekosystemów naturalnych i subnaturalnych, stanowiących o sieci połączeń ekologicznych pomiędzy najcenniejszymi przyrodniczo obszarami oraz zachowanie możliwie największej różnorodności. Wprowadzanie użytków ekologicznych ma poważne znaczenia gdyż wypełnia istotną lukę w systemie ochrony przyrody i umożliwia służbom konserwatorskim ochronę ekosystemów. Uznanie za użytki ekologiczne izolowanych dotychczas niewielkich powierzchni, umożliwia często ich przetrwanie. Na terenie gminy Radzyń Chełmiński niestety nie ma obiektów uznanych za użytki ekologiczne. Należy wziąć ten fakt pod uwagę ponieważ na omawianym obszarze istnieją śródleśne łąki oraz bagna, będące pozostałością ekosystemów mających znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów gatunkowych i środowiskowych. 4.9.5.4. Parki Dworskie Sieć zespołów dworsko-parkowych, znajdujących się na terenie gminy Radzyń Chełmiński podlega ochronie na podstawie przepisów Ustawy o ochronie dóbr kultury, gdyż są one wpisane do rejestru zabytków. Parki te, znajdują się OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 82 Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R w następujących miejscowościach: Fijewo, Radzyń Wieś, Stara Ruda, Zakrzewo, Dębieniec i Gawłowice. 4.9.5.5. Lasy Ochronne Lasy ochronne – zaliczamy do nich te lasy, które ze względu na warunki ich otoczenia mają duże znaczenie przez samo ich występowanie w krajobrazie. Znaczenie ich polega na wpływie jaki wywierają na glebę, klimat i obieg wód, a pośrednio na inne gałęzie produkcji poza leśnictwem oraz na stosunki zdrowotne obszaru gdzie występują. Do grupy lasów ochronnych zalicza się także te lasy, które ze względu na swe pochodzenie, skład budowę oraz inne cechy mają szczególną wartość dla nauki, dla ochrony resztek pierwotnej przyrody, lub dla piękna krajobrazu. Niestety na terenie gminy Radzyń Chełmiński brak jest wyznaczonych lasów ochronnych. 4.10. ANALIZA WSKAŹNIKOWA STANU ŚRODOWISKA Na podstawie sporządzonej analizy obecnego stanu środowiska gminy wyznaczono lokalne wskaźniki środowiskowe. Wskaźniki te mają być podstawą oceny poprawy środowiska i oceny jakości życia mieszkańców gminy, a także umożliwić okresową weryfikację podejmowanych działań. TABELA 25. Wskaźniki środowiskowe i zrównoważonego rozwoju gminy Jednostka Oceniany element Wskaźnik miary 1 Ujęcia wód Zużycie wody Sieć wodociągowa Oczyszczanie ścieków 2 3 Infrastruktura Liczba komunalnych ujęć wody Stacje uzdatniania wody Wydajność komunalnych ujęć wody Produkcja wody Długość sieci wodociągowej Liczba przyłączy wodociągowych Procent mieszkańców objętych siecią wodociągową Długość sieci kanalizacyjnej na terenie gminy Wskaźnik skanalizowania gminy (K) K = 1 000 x dł. sieci kanalizacyjnej/liczba mieszkańców gminy Wskaźnik proporcji dł. sieci kanalizacyjnej do dł. sieci wodociągowej Liczba przyłączy kanalizacyjnych 83 szt szt m3/h Stan obecny 4 6 6 m3/h km szt 135,5 % ogółu ludności 98,35 km 16,8 K 3,29 szt 694 OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Program Ochrony Środowiska Gminy Radzyń Chełmiński W e l l i ng t o n P R 2 1 3 Liczba przyzagrodowych oczyszczalni szt Oczyszczanie ścieków ścieków Liczba szamb szt Stacje bazowe telefonii komórkowej i linii Ilość stacji na terenie gminy szt. radiowych Zasoby środowiska przyrodniczego Zasoby geologiczne – ilość złóż [tyś. Mg] Rzeźba terenu i budowa geologiczna Powierzchnia terenów zrekultywowanych ha Wody podziemne Jakość wód ujmowanych Jakość cieków wodnych Ilość jezior z ustaloną klasą czystości (przeprowadzone badania) Ilość przebadanych kąpielisk (sezon Wody powierzchniowe turystyczny maj – wrzesień) Ilość ustanowionych stref ciszy na jeziorach Długość linii brzegowej wyznaczonej dla zbiorników i cieków wodnych Udział gleb bardzo kwaśnych Udział użytków rolnych w całkowitej powierzchni gminy Udział poszczególnych klas bonitacyjnych gleb (grunty rolne): Gleby I II III IV V VI Ilość pozwoleń na emisję Wielkość dopuszczalnej rocznej emisji (wg pozwoleń) dla wskaźników Powietrze atmosferyczne - SO2 - NO2 -CO - pył całkowity Liczba instalacji działających w oparciu o Odnawialne źródła energii energię odnawialną Powierzchnia upraw roślin energetycznych Środowisko akustyczne Ilość pozwoleń na emisję hałasu Liczba rezerwatów Liczba rezerwatów posiadających plany ochrony Ilość Obszarów Chronionego Krajobrazu Liczba użytków ekologicznych Przyroda Liczba pomników przyrody Użytki leśne oraz grunty zadrzewione i zakrzewione Zespoły Przyrodniczo-krajobrazowe Parki wiejskie Edukacja ekologiczna Ilość przeprowadzonych akcji edukacyjnych Edukacja ekologiczna Ilość ścieżek rowerowych OCENA I ANALIZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 84 % wód ujmowanych nie spełniających jakości według PPIS Klasa czystości wód 4 2 b.d. 1 0 0 0 III i PK szt. 1 szt. 0 szt. 0 km 0 % 10 % 91,74 szt. 0 0 69 30 1 0 0 [Mg] 0 szt. 0 ha szt. szt 0 1 0 szt 0 szt szt szt % powierzchni gminy szt szt 1 0 2 % ogólnej powierzchni szt szt 1,65 0 6 0 0
