Promocja-i-edukacja-zdrowotna_Czynniki

Promocja-i-edukacja-zdrowotna_Czynnikiwarunkujace_Pierozek.doc
(321 KB) Pobierz
13
CZYNNIKI WARUNKUJĄCE ZDROWIE I DBAŁOŚĆ LUDZI O ZDROWIE
Dr Zbigniew Jan Pierożek
Zdrowie jednostki i zbiorowości, we wszystkich kulturach, zależy od wielu różnorodnych czynników. Rola
i hierarchia ważności poszczególnych czynników może być różna i zmieniała się wraz ze zmianą modelu
zdrowia. W biomedycznym modelu zdrowia szczególną rolę przypisywano opiece medycznej. W XX
wieku, dzięki dynamicznemu rozwojowi nauk medycznych, zwiększyły się możliwości diagnozowania i
leczenia wielu chorób, rozwinięto nowe technologie medyczne. Okazało się jednak, że postęp nauk
medycznych i wzrastające nakłady na działania naprawcze nie przyniosły oczekiwanej poprawy zdrowia
społeczeństwa.
Powszechnie uważa się, że momentem przełomowym dla zmiany postrzegania czynników warunkujących
zdrowie ludzi, z przeniesieniem akcentów z działań medycznych na szerszy kontekst społeczny, był raport
ministra zdrowia Kanady M. Lalonde (1974), który stanowił podstawę polityki zdrowotnej państwa. M.
Lalonde zaproponował w nim koncepcję „pól zdrowia” (ryc. 1), w której wyróżnił cztery grupy czynników
warunkujących zdrowie:
1. Styl życia – zbiór decyzji (działań) jednostki, które wpływają na jego zdrowie i które jednostka może
w mniejszym lub większym stopniu kontrolować (ok. 50-52% ogółu wpływów)[1].
2. Środowisko – wszystkie jego elementy, zewnętrzne w stosunku do ciała ludzkiego, na które jednostka
nie ma wpływu lub jest on bardzo ograniczony (ok. 20%).
3. Biologia człowieka (czynniki genetyczne) – wszystkie cechy związane z biologią organizmu
ludzkiego, w tym czynniki genetyczne, wiek, płeć (ok. 20%).
4. Organizacja opieki medycznej – dostępność, jakość, organizacja, rodzaj, zasoby opieki medycznej
(ok. 10-15%).
Ryc. 1. Czynniki warunkujące zdrowie jednostki według koncepcji „pól zdrowia” M. Lalonde (1974)
Koncepcja ta miała wpływ na rozwój społeczno-ekologicznego modelu zdrowia i zmianę polityki
zdrowotnej na świecie oraz stworzyła podstawy do rozwoju promocji zdrowia. Uświadomiła ludziom, że
w największym stopniu na ich zdrowie wpływa ich styl życia i przez jego zmianę, w kierunku sprzyjającym
zdrowiu, można je poprawić. Uaktualniła znane już wcześniej hasło: „twoje zdrowie w twoich rękach”.
Wkrótce jednak okazało się, że istnieje wiele czynników społeczno-ekonomicznych, które wpływają na
styl życia jednostki i które są od niej niezależne. Koncepcja ta jest nadal użyteczna z perspektywy zdrowia
jednostki, ale zbyt uproszczona z perspektywy zdrowia populacji.
Po 20 latach od wydania raportu M. Lalonde, w strategii „Inwestycja dla zdrowia Kanadyjczyków” [2]
wymieniono następujące czynniki, od których zależy na zdrowie społeczeństwa:

zarobki i status społeczny - uważane za najważniejszy, pojedynczy czynnik determinujący zdrowie;
im wyższe zarobki i status tym lepsze zdrowie,

sieci wsparcia społecznego – wsparcie ze strony rodziny, przyjaciół, w społeczności lokalnej
zmniejsza ryzyko wielu chorób i zachowań ryzykownych,

edukacja – wyższy jej poziom zwiększa możliwości ludzi kierowania swoim życiem i kontrolowania
swego zdrowia, stwarza szansę na uzyskanie pracy (a tym samym zarobków),

zatrudnienie i warunki pracy – bezrobocie wiąże się z występowaniem wielu problemów
zdrowotnych, w tym zwłaszcza depresji, lęków, ograniczeniem aktywności życiowej; niekorzystne
warunki w środowisku pracy są przyczyną urazów i wielu chorób,

środowisko fizyczne – naturalne (stan powietrza, wody, gleby) i stworzone przez człowieka
(mieszkania, bezpieczeństwo w miejscu pracy, miejscu zamieszkania, w ruchu drogowym),

biologia i wyposażenie genetyczne – potencjał genetyczny jednostki, funkcje poszczególnych
układów organizmu, płeć (biologiczna i „skonstruowana” społecznie – ang. gender), wiek,

zachowania zdrowotne i umiejętności radzenia sobie – bezpośrednio wpływają na zdrowie
jednostki, ale są zależne od czynników społecznych, a także wiedzy i umiejętności dokonywania
zdrowych wyborów,

prawidłowy rozwój w dzieciństwie – począwszy od okresu płodowego i we wczesnym dzieciństwie
ma podstawowe znaczenie dla zdrowia i samopoczucia w dalszych latach życia,

służba zdrowia - szczególnie działania ukierunkowane na utrzymanie i doskonalenie zdrowia oraz
zapobieganie chorobom.
Istnieje obecnie wiele modeli czynników warunkujących zdrowie. Jedną nich jest „Tęcza czynników
(polityki) zdrowia”. W centrum tego modelu (ryc. 2) umieszczono czynniki biologiczne (wiek, płeć,
czynniki genetyczne). Kolejne trzy grupy czynników (łuki tęczy) to: styl życia, sieci wsparcia społecznego
oraz szeroko pojęte czynniki społeczno-ekonomiczne, kulturowe i środowiskowe (warunki życia i
pracy).
Ryc. 2. Model czynników warunkujących zdrowie „tęcza czynników (polityki) zdrowia” według Dahlgrena
(1995)
Czynniki ryzyka i czynniki chroniące.
Termin „ryzyko” określany jest w słownikach języka polskiego jako możliwość powstania szkody, straty,
niekorzystnego lub niepożądanego zdarzenia, skutków lub jako działanie, które powoduje zagrożenie dla
czegoś wartościowego.
Termin „czynniki ryzyka” odnosi się do tych czynników (zmiennych), które zwiększają
prawdopodobieństwo rozwoju choroby, niepełnosprawności, zaburzeń rozwoju lub innych
niepożądanych (negatywnych) stanów. Same czynniki ryzyka nie są jednak bezpośrednią przyczyną
wystąpienia choroby. Prawdopodobieństwo jej wystąpienia zwiększa się przy współistnieniu wielu
czynników ryzyka lub specyficznej ich konstelacji, a także istnieniu dodatkowo tzw. czynników
podatności lub wrażliwości , zwanych także markerami podatności. Są to cechy (właściwości) jednostki,
które nasilają negatywne wpływy sytuacji lub środowiskowych czynników ryzyka. Na przykład wśród
dzieci żyjących w ubóstwie markerem zwiększonej wrażliwości na jego skutki jest płeć męska .
Identyfikacja czynników ryzyka i eliminowanie lub redukowanie ich wpływu jest od wielu lat podstawą
profilaktyki wielu chorób oraz innych problemów zdrowotnych i społecznych. Podejście to było
szczególnie przydatne i skuteczne w zapobieganiu chorobom zakaźnym. Wiele doświadczeń wskazuje, że
nie jest ono jednak wystarczające w profilaktyce chorób przewlekłych, uwarunkowanych niedostatkami w
stylu życia ludzi. Podejście zorientowane na uświadamianie ludziom zagrożeń, związanych z
występowaniem różnych czynników ryzyka (np. palenia tytoniu, spożywania nadmiaru tłuszczów
zwierzęcych), jest także nadal jeszcze często wykorzystywane w praktyce edukacji zdrowotnej.
Przeciwwagą dla czynników ryzyka są czynniki chroniące lub ochronne, określane jako „właściwości
jednostek lub środowiska społecznego, których występowanie wzmacnia ogólny potencjał zdrowotny
człowieka i zwiększa jego odporność na działanie czynników ryzyka” (Ostaszewski, 2004, s. 91).
Czynniki chroniące modyfikują działanie czynników ryzyka w pozytywnym kierunku. Przyjmuje się dwa
hipotetyczne modele wpływu czynników chroniących:

równoważenie ryzyka – czynniki chroniące wpływają bezpośrednio na zachowania człowieka,

redukcja ryzyka – czynniki chroniące wchodzą w interakcję z czynnikami ryzyka i zmniejszają
(redukują) ich wpływ na zachowanie tworząc rodzaj buforu lub tarczy ochronnej.
Wyodrębnienie czynników chroniących jest związane z pozytywnym podejściem do zdrowia i jego
uwarunkowań. Jest zbieżne z koncepcją salutogenezy, w której odpowiednikami czynników chroniących
są zasoby odpornościowe i silne poczucie koherencji.
Styl życia i zachowania zdrowotne.
Pojęcie „styl życia” funkcjonuje w socjologii, medycynie, psychologii, zdrowiu publicznym, promocji
zdrowia. Istnieje zgodność co do tego, że styl życia jest wytworem kultury i ma wyraźny komponent
społeczny (związek z przynależnością społeczną). Nie ma natomiast zgodności co do definicji i koncepcji
tego pojęcia. Na przykład styl życia jest definiowany jako:

zespół codziennych zachowań, swoistych dla danej zbiorowości lub jednostki, charakterystyczny
„sposób bycia” odróżniający daną zbiorowość lub jednostkę od innych, lub inaczej, bardziej lub mniej
świadomie przyjmowana strategia życiowa (Siciński, 1988)

wzór zachowań, który jest trwały i jest ukształtowany przez dziedzictwo kulturowe, relacje społeczne,
czynniki geograficzne i społeczno-ekonomiczne oraz cechy osobowości człowieka .

ogólny sposób życia – „produkt” warunków życia i indywidualnych wzorów zachowań,
zdeterminowanych przez czynniki społeczno-kulturowe i cechy indywidualne (WHO, 1993)

zespół jawnych, manifestowanych zachowań, typowych reakcji i pewnych elementów osobowości
(Wrześniewski, 1993).
Styl życia jest złożonym konstruktem, który odnosi się do grupy społecznej i jednostki. Styl życia grupy
społecznej obejmuje wiele zdeterminowanych społecznie wzorów zachowań i interpretacji sytuacji
społecznych, jakie dana grupa wspólnie wypracowała i wykorzystuje, aby radzić sobie w życiu. Może
ulegać on zmianom pod wpływem różnych czynników i zmian społecznych w rozmaitych punktach czasu
i przestrzeni. Styl życia jednostki stanowi ramy dla różnych rodzajów zachowań. Wybór określonego
wzoru zależy od cech poznawczych i emocjonalnych jednostki oraz czynników w otaczającym środowisku
społecznym .
Odrębnym pojęciem jest tryb życia (lub reżim życia). Odnosi się ono do organizacji codziennego życia
np.: rytm pracy i wypoczynku, czuwanie i sen. Tryb życia związany jest w znacznym stopniu z
czynnościami fizjologicznymi organizmu, w tym zwłaszcza rytmami biologicznymi (szczególnie
okołodobowymi), warunkującymi aktywność życiową człowieka. Tryb życia człowieka zmienia się z
wiekiem (zmiany biologiczne, pełnienie różnych ról społecznych), podlega wpływom różnych czynników
zewnętrznych i jest także zależny od stylu życia.
Prozdrowotny styl życia.
Rozpatrując związki między stylem życia a zdrowiem używa się różnych terminów: „zdrowy (lub
niezdrowy) styl życia”, „styl życia sprzyjający (lub zagrażający) zdrowiu”, „prozdrowotny styl życia”.
Zdefiniowanie „prozdrowotnego stylu życia” oraz określenie jakie komponenty (wzory zachowań)
składają się na to pojęcie jest trudne. A. Ostrowska przytacza dwie jego definicje:
 wzory świadomych zachowań związanych ze zdrowiem, będących efektem wyborów dokonywanych
przez ludzi na podstawie dostępnych, determinowanych ich sytuacją życiową alternatyw ;

nie tylko wzory zachowań związanych ze zdrowiem, ale także wartości i postawy reprezentowane
przez ludzi w odpowiedzi na warunki ich społecznego, kulturowego i ekonomicznego środowiska.
Prozdrowotny styl życia oznacza zatem, że ludzie podejmują świadomie działania ukierunkowane na
zwiększenie potencjału swego zdrowia (przedrostek „pro-„ odnosi się do wzorów zachowań i działań
ludzi korzystnych dla zdrowia, ku zdrowiu, do zdrowia, określanych jako prozdrowotne) oraz eliminują
zachowania zagrażające zdrowiu. Lista tych działań i zachowań jest bardzo zróżnicowana i zależy od tego
czy konstruują ją profesjonaliści, czy „laicy”, (tzw. zwykli ludzie). Nie ma także jasności, jakie i ile
zachowań należy wziąć pod uwagę, jaka jest hierarchia ich ważności. Stąd używa się terminu w liczbie
mnogiej - „prozdrowotne style życia”, uwzględniające różne konstelacje działań i zachowań sprzyjających
zdrowiu. Zdaniem A. Ostrowskiej , w badaniach nad prozdrowotnymi stylami życia upraszcza się
rozumienie pojęcia „styl życia” rozpatrując tylko różne zachowania związane ze zdrowiem. Wśród
zachowań tych można wyróżnić cztery grupy, choć podział ten ma charakter umowny, porządkujący i nie
wyczerpuje wszystkich możliwości:
 Zachowania związane głównie ze zdrowiem fizycznym:

dbałość o ciało i najbliższe otoczenie,

aktywność fizyczna,

racjonalne żywienie,

hartowanie się

sen – odpowiedni jego czas trwania i jakość.
 Zachowania związane głównie ze zdrowiem psychospołecznym:
 korzystanie i dawanie wsparcia społecznego,
 unikanie nadmiaru stresów i radzenie sobie z problemami i stresem;
 Zachowania prewencyjne:
 samokontrola zdrowia i samobadanie,
 poddawanie się badaniom profilaktycznym,
 bezpieczne zachowania w życiu codziennym (zwłaszcza w ruchu drogowym, pracy),
 bezpieczne zachowania w życiu seksualnym.
 Nie podejmowanie zachowań ryzykownych:

nie palenie tytoniu,

ograniczone używanie alkoholu,

nie nadużywanie leków nie zaleconych przez lekarza,

nie używanie innych substancji psychoaktywnych.
Zachowania zdrowotne.
Zachowania zdrowotne dotyczą różnych zachowań związanych ze sferą zdrowia, czyli zachowań, które
„w świetle współczesnej wiedzy medycznej zwykle wywołują określone (pozytywne lub negatywne)
skutki zdrowotne” . Określa się je różnymi terminami: „zachowania związane ze zdrowiem”, „zachowania
w zdrowiu” (w odróżnieniu od zachowania w chorobie), „zachowania medyczne”. Istnieje wiele definicji
odnoszących się do ww. terminów oraz różne podziały zachowań zdrowotnych. Dla celów praktycznych
najbardziej przydatne wydają się dwa kryteria podziału:
1.
Stan świadomości jednostki i celowość jej działania – wyróżnia się dwie grupy zachowań:

zachowania zdrowotne, czyli działania intencjonalne (celowe), świadomie podjęte przez
człowieka w celu umocnienia lub zwiększenia potencjału swojego zdrowia, niezależnie od ich
skuteczności;
 zachowania związane ze zdrowiem, którym nie towarzyszy uświadomiony cel, czyli działania
(czynności), które ludzie podejmują w swym codziennym życiu, a ich skutki mogą być pozytywne
lub negatywne dla zdrowia; tę grupę zachowań określa się też jako nawyki lub reakcje na daną
sytuację.
2. Skutki zachowań dla zdrowia człowieka – wyróżnia się też dwie grupy zachowań o przeciwnych
znakach:

zachowania pozytywne (prozdrowotne) – sprzyjające zdrowiu, zwiększające jego potencjał,
chroniące przed zagrożeniami lub służące przywróceniu zdrowia; należą do nich m.in.: racjonalne
żywienie, odpowiednia aktywność fizyczna, radzenie sobie ze stresem; niedostatki tych zachowań
mogą mieć negatywny wpływ na zdrowie,

zachowania negatywne (antyzdrowotne) – stwarzają ryzyko dla zdrowia, powodują bezpośrednie
lub odległe szkody zdrowotne; należą do nich m.in. używanie substancji psychoaktywnych,
zachowania agresywne; określa się je jako zachowania ryzykowne lub problemowe.
Wymienione wyżej grupy zachowań dotyczą ludzi zdrowych i chorych. W odniesieniu do ludzi chorych
wyróżnia się ponadto specyficzne grupy zachowań (także różnie definiowane), w tym:

zachowania w chorobie – sposób, w jaki chory reaguje na zaobserwowane u siebie zmiany w stanie
zdrowia, szuka pomocy, podejmuje lub nie podejmuje decyzji o zgłoszeniu się do lekarza lub wybiera
inne formy zaradcze; zachowanie to zależy m. in. od percepcji objawów, oceny zagrożeń, wiedzy na
temat choroby, więzi społecznych, wieku i płci, gotowości do szukania pomocy;

samoopieka – aktywność własna osoby uważającej siebie za chorą, w celu poprawy swego zdrowia,
często z ograniczeniem udziału terapeuty i pomocy ze strony otoczenia.
Czynniki wpływające na kształtowanie zachowań zdrowotnych.
Styl życia człowieka, w tym jego zachowania zdrowotne, zmieniają się w okresie całego życia. Zmiany te
są zależne od wielu różnorodnych czynników, w tym: właściwości jednostki (wiek, płeć, cechy
osobowości, stan zdrowia, pełnione role społeczne) oraz różnorodnych czynników środowiskowych.
Można przyjąć, że wszystkie czynniki, które uznaje się za determinanty zdrowia mają także pośredni lub
bezpośredni wpływ na zachowania zdrowotne i styl życia ludzi. L.W. Green i M.W. Kreuter wyróżnili trzy
główne grupy czynników wpływających na kształtowanie zachowań zdrowotnych:

czynniki predysponujące – wiedza, przekonania, wartości, postawy,

czynniki umożliwiające – umiejętności ważne dla zdrowia, przepisy prawne, priorytety i polityka
zdrowotna na poziomie lokalnym/krajowym, dostępność i jakość opieki zdrowotnej,

czynniki wzmacniające – normy obyczajowe – społeczna akceptacja lub jej brak w stosunku do
danego zachowania w rodzinie, w grupie rówieśniczej, w szkole/miejscu pracy, ze strony
pracowników służby zdrowia itd.; ta grupa czynników powiązana jest z warunkami, w jakich żyje
jednostka.
Najważniejszym okresem dla kształtowania zachowań zdrowotnych jest dzieciństwo i młodość. Kształtują
się one to w procesie socjalizacji, pod wpływem różnorodnych czynników i wzorców osobowych w domu,
przedszkolu, szkole, grupie rówieśniczej, społeczności lokalnej, mediach, reklamach itd.. Szczególne
znaczenie ma tu modelowanie zachowań przez osoby znaczące dla dziecka i młodego człowieka. Okresem
„krytycznym” dla kształtowania zachowań zdrowotnych jest okres dorastania, w którym utrwalają się
nabyte wcześnie zachowania prozdrowotne, a równocześnie pojawia się wiele zachowań ryzykownych,
często kumulujących się. Niektóre z nich po fazie eksperymentowania zanikają, ale u części młodych ludzi
utrwalają się. Zmiany, jakie dokonują się w okresie dojrzewania decydują o tym czy młodzi ludzie wnoszą
w swe dorosłe życie zasoby czy czynniki ryzyka dla zdrowia własnego i innych ludzi.
Charakterystyka zachowań zdrowotnych dorosłych Polaków
Znajomość aktualnej sytuacji w zakresie zachowań zdrowotnych różnych grup populacji jest przydatna dla
programowania działań w zakresie promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej. Wyniki najnowszych badań
przeprowadzonych w Polsce, w reprezentatywnych grupach osób dorosłych przedstawia tabela 1 i 2 [3].
Dane te wskazują na wiele nieprawidłowości.
Tabela 1. Zachowania zdrowo...
Plik z chomika:
siostradorota
Inne pliki z tego folderu:



Koper Anna - Pielęgniarstwo Onkologiczne, Podręcznik Dla Studiów Medycznych (I,
2011)(2).pdf (93492 KB)
Patologia Podręcznik dla licencjackich studiów medycznych S. Kruś(5).pdf (57472 KB)
 wzor-pracy-magisterskiej.pdf (240 KB)
 red Janusz Andres resuscytacja krążeniowo-oddechowa(1).pdf (48017 KB)
Patologia Podręcznik dla licencjackich studiów medycznych S. Kruś(4).pdf (57472 KB)
Inne foldery tego chomika:


anestezja
dietetyka
 Dokumenty
 kulinaria
 magisterskie
Zgłoś jeśli naruszono regulamin





Strona główna
Aktualności
Kontakt
Dział Pomocy
Opinie


Regulamin serwisu
Polityka prywatności
Copyright © 2012 Chomikuj.pl