Strategia Rozwoju Gminy
advertisement
STRATEGIA ROZWOJU GMINY Tarnowo Podgórne Tarnowo Podgórne, 2001 rok Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Strategię Rozwoju Gminy Zatwierdzoną uchwałą Rady Gminy Opracowała „Komisja” ds. Opracowania Strategii Rozwoju Gminy powołana przez Radę Gminy uchwałą nr z dnia skład komisji Tadeusz Czajka Janusz Zarzyński Juliusz Gustowski Roman Tomaszewski Teresa Domagalska Kazimiera Papych Krzysztof Przybylski 2 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Spis zawartości opracowania I. DIAGNOZA STANU ISTNIEJĄCEGO 5 1. 1.1 1.2 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA NA TLE REGIONU I KRAJU Ogólna charakterystyka dotychczasowych tendencji rozwojowych Tarnowo Podgórne na tle wybranych gmin wiejskich kraju i województwa poznańskiego. Analiza porównawcza przy zastosowaniu metod porządkowania liniowego 6 6 8 2. 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 2.11 2.12 DIAGNOZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Położenie geograficzne Rzeźba terenu Powierzchniowa budowa geologiczna Wody powierzchniowe Wody podziemne Gleby Surowce mineralne Szata roślinna. Świat zwierzęcy Klimat lokalny Obszary i obiekty prawnie chronione Stan czystości wód, zagrożenia Podsumowanie 12 12 12 13 14 17 21 21 20 23 24 25 26 3. 3.1 3.2 WARTOŚCI KULTUROWE Wykształcenie się układu osadniczego Charakterystyka krajobrazu gminy 28 28 31 PRZEMIANY DEMOGRAFICZNE I SPOŁECZNE. JAKOŚĆ ŻYCIA W GMINIE 4.1 Tarnowo Podgórne na tle województwa i wybranych gmin 4.2 Przemiany demograficzne 4.3 Rynek pracy - ogólna charakterystyka 4.4 Mieszkalnictwo 4.5 Infrastruktura społeczna Wnioski 4. 5. 5.1 5.2 6. 6.1 6.2 6.3 35 36 38 43 44 45 47 ROZWÓJ GOSPODARCZY Diagnoza stanu zagospodarowania rolnictwa Ogólna charakterystyka głównych kierunków działalności gospodarczych - poza rolnictwem prowadzonych na terenie gminy Wnioski 50 50 INFRASTRUKTURA TECHNICZNA Uwarunkowania komunikacyjne Elektroenergetyczne systemy przesyłowe Wnioski Pasy łączności teleradiowej 62 62 65 66 67 3 57 61 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 6.4 6.5 Urządzenia wodociągowe Odprowadzenie ścieków sanitarnych 67 68 7. 7.1 7.2 STAN PRZESTRZENI GMINY Charakterystyka wyróżnionych jednostek przestrzennych Konflikty przestrzenne na obszarze gminy Wnioski 70 70 73 75 II. SYNTEZA ROZWOJU GMINY 76 1. 1.1 1.2 1.3 SYTUACJE PROBLEMOWE Rolnictwo, Środowisko przyrodnicze i Przestrzenne Infrastruktura techniczna Infrastruktura społeczna 77 77 77 77 2. 2.1 2.2 CZYNNIKI ROZWOJU GMINY Czynniki wewnętrzne Czynniki zewnętrzne 78 78 78 3. PRIORYTETOWE PROBLEMY W GMINIE 80 4. MISJA 81 5. WIZJE 82 6. OCENA OPINII SPOŁECZNEJ 83 7. STRATEGICZNE CELE ROZWOJU GMINY 87 Podsumowanie 90 4 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne I. Diagnoza stanu istniejącego. 5 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 1. Ogólna charakterystyka gminy na tle regionu i kraju. 1.1. Ogólna charakterystyka dotychczasowych tendencji rozwojowych. Gmina Tarnowo Podgórne stanowi część intensywnie urbanizującej się strefy podmiejskiej Poznania obejmującej 11 jednostek gminnych, które tworząc pierścieniowy układ terenów bezpośrednio sąsiadujących z Poznaniem wchodzą w skład Poznańskiego Obszaru Metropolitalnego. Przekształcenia ustrojowe i postępujące za nimi następstwa zachowań społecznogospodarczych, wywołane wielością czynników, spowodowały przenoszenie się procesów urbanizacji na obszary wiejskie, tworząc enklawy zainwestowania mieszkaniowego, rekreacyjnego i produkcji różnego rodzaju dóbr. Położone na granicy z Poznaniem Tarnowo Podgórne jest właśnie w takiej sytuacji silnej inwazji urbanizacyjnej i rozwoju wszystkich wymienionych wyżej funkcji. Wymieniony proces dotknął jeszcze wiele innych gmin województwa (m.in. gminy: Swarzędz, Pobiedziska, Suchy Las i Komorniki). Lokalizacja gminy Tarnowo Podgórne i aktualny układ połączeń drogowych stwarza bowiem szczególnie korzystne warunki dla nowych inwestycji. Tarnowo Podgórne wchodząc w skład obszaru metropolitalnego aglomeracji poznańskiej, pełniącej szereg funkcji krajowych i międzynarodowych, współuczestniczy w procesach wzrostu opartych na koncentracji zjawisk innowacyjności, konkurencyjności, efektywności, rozwoju przemysłu wysokiej technologii, usług najwyższego rzędu takich jak : międzynarodowy handel, nauka, kultura. Dodatkowo obszar gminy znajduje się na trasie europejskiej osi rozwojowej wschód zachód, stanowiącej pasmo przyspieszonych procesów przekształceń przestrzennych, strukturalnych i cywilizacyjnych, zachodzących w wyniku podwyższonej aktywności społeczno-gospodarczej, stymulowanej procesami przenoszenia potencjałów Unii Europejskiej na wschód i rozwojem metropolii berlińskiej, której zasięg oddziaływania dociera aż do Poznania. Już na obecnym etapie, gmina jest zaliczana do grona najbardziej rozwiniętych w województwie, charakteryzuje się korzystnymi cechami zagospodarowania, takimi jak: wskaźnik wyposażenia w infrastrukturę techniczną, plony zbóż i ziemniaków, jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej, liczba podmiotów gospodarczych na jednego mieszkańca, dochody budżetu gminy na jednego mieszkańca, powierzchnia użytkowa mieszkań na 1 mieszkańca, 6 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne niska stopa bezrobocia i mały udział ludności korzystającej z pomocy społecznej. Gmina jest dość gęsto zaludniona, wskaźnik liczby mieszkańców na 1 km2 przekracza 150 osób, proces wzrostu liczby mieszkańców jest dość poważnie związany z silną migracją z obszaru całego województwa. Rolnictwo w gminie Tarnowo Podgórne miało dotychczas bardzo korzystne warunki do rozwoju, o czym decydowały dwa główne czynniki. Pierwszym była dobra jakość większości gleb, a drugim była bliskość i dostępność miasta Poznania, które z jednej strony zgłaszało urozmaicone zapotrzebowanie na produkty wiejskie, z drugiej - oferowało mieszkańcom gminy alternatywne formy zatrudnienia poza rolnictwem. Te możliwości podparte gospodarnością mieszkańców wykształciły dwa modele: rolnictwa rynkowego i na potrzeby własne (na zaopatrzenie rodzin), które w połączeniu z innymi funkcjami gminy tworzą szereg przykładów wielofunkcyjnego zagospodarowania obszarów wiejskich. Cechą korzystnie wyróżniającą Tarnowo Podgórne w porównaniu do innych wiejskich gmin położonych w regionie poznańskim jest wysoka dynamika rozwoju działalności gospodarczych poza rolnictwem w tym zwłaszcza rozwój podmiotów gospodarczych sektora prywatnego z udziałem kapitału zagranicznego. 7 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 1.2. Tarnowo Podgórne na tle wybranych gmin wiejskich kraju i województwa poznańskiego. Analiza porównawcza przy zastosowaniu metod porządkowania liniowego. Celem analizy była ocena Tarnowa Podgórnego w porównaniu do wybranych gmin wiejskich. Badanie przeprowadzono w dwóch ujęciach. W pierwszym Tarnowo Podgórne było porównywane do 8 wybranych gmin z obszaru Polski (w tym 3 położonych na obszarze województwa poznańskiego). W ujęciu drugim odniesiono się do gmin wiejskich położonych w najbliższej strefie oddziaływania miasta Poznania. Omówienie wyników porządkowania liniowego – Tarnowo Podgórne na tle wybranych gmin kraju. Analizę przeprowadzono w odniesieniu do roku 1997 a zasadniczym kryterium doboru gmin była ogólnie korzystna ocena ich aktualnej kondycji i tendencji rozwojowych. W analizie uwzględniono następujące gminy: Kobierzyce (woj. wrocławskie), Niepołomnice (woj. krakowskie), Przykona (woj. konińskie), Raszyn (woj. warszawskie), Tuszyn (woj. łódzkie) oraz z obszaru województwa poznańskiego gminy : Czerwonak, Komorniki i Suchy Las. Analizowane gminy zostały scharakteryzowane za pomocą 15 wskaźników dotyczących. sytuacji : demograficznej, zasobów pracy, mieszkaniowej, opieki zdrowotnej, podmiotów gospodarczych, telefonizacji oraz finansów. Podstawą obliczenia wskaźników był „Zestaw cech obligatoryjnych BDL – gminy” opracowany przez GUS. Analizę przeprowadzono przy wykorzystaniu taksonomicznej metody porządkowania liniowego tj. metody tzw. linii problemowych. Uporządkowane liniowo gminy zostały podzielone na klasy przy wyróżnieniu gmin : silnie, średnio oraz słabo rozwiniętych. Wyniki analizy przedstawiono na rysunkach (rys. 1, 2, 3) oraz zamieszczono w tablicach (tab. 1 i 2). Wyniki analizy wykazały (rys. 1), że gmina Tarnowo Podgórne została zaliczona do grupy gmin silnie rozwiniętych. W grupie tej znalazła się również podwrocławska gmina Kobierzyce. W grupie gmin średnio rozwiniętych znalazły się dwie gminy położone w sąsiedztwie Poznania tj. Suchy Las oraz Czerwonak. Do klasy tej zaliczono także podkrakowską gminę Niepołomnice. W grupie gmin słabo rozwiniętych znalazły się : Tuszyn, podpoznańska gmina Komorniki oraz Przykona. Szczegółowy opis wykorzystanych w prezentowanej analizie metod można znaleźć w publikacji : Zbigniew Frankowski „Zastosowanie metod taksonomicznych w badaniach przestrzennych”, IGPiK, Warszawa, 1991. 8 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Z punktu widzenia wskaźników uwzględnionych w analizie (rys. 2 i 3 oraz tablice 1 i 2) na pozycję zajętą przez Tarnowo Podgórne istotny wpływ wywarły korzystne (w stosunku do średnich wartości wskaźników dla analizowanego zbioru gmin) wartości zmiennych dotyczących : % podmiotów gospodarczych z udziałem kapitału zagranicznego, liczby podmiotów gospodarczych sektora prywatnego na 1000 mk, % pracujących ogółem w liczbie ludności w wieku produkcyjnym, % ludności w wieku produkcyjnym w liczbie ludności ogółem, powierzchni użytkowej mieszkań na 1 mk, liczby abonentów telefonicznych na 1000 mk, dochodów własnych budżetu gminy oraz % wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem budżetu gminy. Niekorzystnymi wartościami (w stosunku do średnich wartości dla analizowanego zbioru gmin) cechowały się zmienne dotyczące : gęstości zaludnienia, salda migracji, liczby osób na mieszkanie, liczby lekarzy na 1000 mk, wydatków budżetu gminy na 1 mk. Omówienie wyników porządkowania liniowego – Tarnowo Podgórne na tle wybranych gmin województwa poznańskiego. Analizę przeprowadzono – podobnie jak w ujęciu pierwszym – za pomocą metod porządkowania liniowego. W analizie uwzględniono dwa przedziały czasu tj. lata 1994 oraz 1997. Celem analizy było porównanie Tarnowa Podgórnego do pozostałych sześciu gmin wiejskich położonych w bezpośredniej strefie oddziaływania miasta Poznania. Przeprowadzone badanie składało się z trzech następujących etapów : uporządkowania gmin na linii problemowej dla roku 1994 uporządkowania gmin na linii problemowej dla roku 1997 uporządkowania gmin na sprzężonych liniach problemowych dla lat 1994 – 1997. Dwa pierwsze wymienione wyżej porządkowania mają charakter statyczny i obrazują pozycje jakie zajmowały analizowane gminy odpowiednio w roku 1994 i 1997. Sprzężone linie problemowe mają charakter ujęcia dynamicznego i pozwalają ocenić skalę przemian badanych gmin w latach 1994-1997. Uporządkowane liniowo gminy zostały podzielone na klasy przy wyróżnieniu w sytuacji linii problemowych gmin – silnie, średnio i słabo rozwiniętych a w przypadku sprzężonych linii problemowych gmin o – dużej, średniej i małej skali przemian. W analizie uwzględniono 11 wskaźników dotyczących sytuacji : demograficznej, mieszkaniowej, ochrony zdrowia, szkolnictwa, stanu dróg, telefonizacji oraz finansów. 9 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Wyniki analizy przedstawiono na rysunkach (rys. 4, 5, 6, 7, 8) oraz zamieszczono w tablicach (tablice 3, 4, 5, 6 i 7) a także zaprezentowano na mapkach (rys 9 - 11). Analiza przeprowadzona dla roku 1994 wykazała (rys. 4), że Tarnowo Podgórne zostało zaliczone do grupy gmin średnio rozwiniętych. W grupie tej znalazła się również gmina Dopiewo. Do klasy gmin silnie rozwiniętych zaliczono Czerwonak i Suchy Las. Do grupy gmin słabo rozwiniętych należały Kleszczewo, Rokietnica i Komorniki. Biorąc pod uwagę wskaźniki uwzględnione w badaniu (rys. 5, tablica 3 i 5) korzystnymi dla Tarnowa Podgórnego wartościami (w stosunku do wartości średnich analizowanego zbioru gmin) charakteryzowały się zmienne dotyczące : gęstości zaludnienia, salda migracji na 1000 mk, powierzchni użytkowej mieszkań na 1 mieszkańca, liczby uczniów w szkołach podstawowych na oddział, dochodów i wydatków budżetu gminy na 1 mk. Szczególną uwagę zwraca wskaźnik dotyczący liczby abonentów telefonicznych na 1000mk, którego wartość była wyższa o ponad 90% w stosunku do średniej wartości dla analizowanych gmin. W odniesieniu do niekorzystnych dla Tarnowa Podgórnego wartości zmiennych przede wszystkim należy zwrócić uwagę na wskaźnik dotyczący dróg gminnych i lokalnych, których wartość była o ponad 70 % niższa niż średnia dla omawianych gmin. Wyniki analizy dla roku 1997 wykazały (rys. 6), że Tarnowo Podgórne w porównaniu do analizowanych jednostek jest gminą najsilniej rozwiniętą. Do grupy tej zaliczono również gminę Suchy Las. W klasie gmin średnio rozwiniętych znalazły się : Czerwonak, Rokietnica oraz Dopiewo. Do gmin słabo rozwiniętych należały : Komorniki oraz Kleszczewo. Biorąc pod uwagę scharakteryzowane wyżej - w odniesieniu do roku 1994 - wartości zmiennych szczególnie korzystnym wzrostem (poziomu ich wartości) cechowały się wskaźniki dotyczące dochodów i wydatków budżetu gminy na 1 mk a także salda migracji na 1000 mk (rys. 7, tablica 4 i 6). Wśród pozostałych zmiennych, podobnie jak w 1994 roku, wyróżniał się poziom wartości wskaźnika dotyczącego liczby abonentów telefonicznych na 1000 mk. Odnosząc się do niekorzystnych dla Tarnowa Podgórnego (w porównaniu do pozostałych gmin) wartości zmiennych zwraca uwagę identyczna jak w 1994 roku wartość wskaźnika dotyczącego dróg gminnych i lokalnych. 10 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Podsumowanie Wyniki przeprowadzonej analizy wykazały, że z punktu widzenia uwzględnionych w badaniu wskaźników : Na tle ośmiu wybranych – reprezentujących różne regiony kraju - gmin wiejskich gmina Tarnowo Podgórne w 1997 r. należało do gmin najsilniej rozwiniętych. W porównaniu do sześciu gmin wiejskich położonych w bezpośredniej bliskości Poznania Tarnowo Podgórne – w 1994 r. zaliczone do gmin średnio rozwiniętych w 1997 r. zajęło pozycję gminy zdecydowanie najsilniej rozwiniętej charakteryzując się w latach 1994 – 1997 największą skalą korzystnych przemian. 11 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 2. Diagnoza stanu środowiska przyrodniczego. 2.1. Położenie geograficzne Gmina Tarnowo Podgórne położona jest w środkowo - zachodniej części województwa wielkopolskiego. Graniczy: – od północy z gminą Rokietnica , – od zachodu z gminami Kaźmierz i Duszniki – od południa z gminami Dopiewo i Buk – od wschodu z miastem Poznaniem. Gmina leży przy drodze międzynarodowej Nr 2 relacji Berlin - Warszawa. Powierzchnia gminy wynosi 10 140 ha , z tego w 2000r: użytki rolne stanowią 7 579 ha tj. 74,74% pow. gminy lasy i zadrzewienia 711 ha tj. 7.01% pow. gminy wody 211 ha tj. 2.08% pow. gminy tzw. nieużytki 154 ha tj. 1.52% pow. gminy tereny zabudowane i inne 1 485 ha tj. 14.65% pow. gminy Zgodnie z regionalizacją J.Kondrackiego gmina należy do mezoregionu Pojezierze Poznańskie, będącego częścią makroregionu Pojezierze Wielkopolskie. Wg podziału geomorfologicznego Niziny Wielkopolskiej B.Krygowskiego obszar ten zaliczony jest do Wysoczyzny Poznańskiej z subregionami: – Pagórki Pszczewsko-Pniewskie, na północnym - zachodzie, które obejmują swym zasięgiem dolinę rzeki Samy wraz z dopływem – Równina Poznańska, na południu i wschodzie, w obrębie jej znajduje się Jezioro Lusowskie. – Równina Szamotulska , której południowa część swym zasięgiem obejmuje tereny centralne gminy i położone na północ od Jeziora Lusowskiego. 2.2. Rzeźba terenu Ukształtowanie powierzchni gminy jest zróżnicowane. Występują tu obszary płaskie równinne, pagórkowate, zboczowe, rynnowe. Najbardziej charakterystyczne formy to dwie formy - rynny glacjalne. 12 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Są to : rynna Jeziora Lusowskiego , o układzie równoleżnikowym i rynna rzeki Samy z dopływem o wyraźnej orientacji południkowej. Tereny na północ od Jeziora i na wschód od rynny Samy - to wysoczyzna morenowa płaska i falista, zawdzięczająca swoją genezę bezpośredniej akumulacji lądolodu skandynawskiego. Wysokości bezwzględne oscylują w granicach 90 - 93 m npm. Na północ do Ceradza Kościelnego, Tarnowa Podgórnego występują odosobnione wzgórza i pagórki moreny czołowej, osiągające w kulminacjach wysokości ok. 100 m npm. Na południe od Jeziora rozciąga się powierzchnia sandrowa, na wysokości około 90 - 92 m npm/Sandr Lusowski/ a bardziej na wschód rozpościera się Sandr Wysogotowski. W obrębie ich powierzchni występują duże lecz stosunkowo płytkie zagłębienia wytopiskowe / Otowo - Polityka/. W ten poziom wysoczyzny morenowej i sandrowej wcięte są w/w rynny glacjalne. Rynna rzeki Samy stanowi ogromną formę wciętą na głębokość ok. 15 m o wyraźnych zboczach, z szeregiem licznych dolinek denudacyjnych i rozcięć erozyjnych. Zbocza wykształcone są w postaci teras, również z połogimi zagłębieniami wytopiskowymi. Rynna Jeziora Lusowskiego ma idealnie równoleżnikowy przebieg, nietypowy dla rynien polodowcowych Wysoczyzny Poznańskiej. Wcięcie jej wynosi ok. 12 m. Południowe obrzeże rynny ma bardziej urozmaiconą rzeźbę w stosunku do północnego. Występują tu liczne pagórki kemowe jak i zagłębienia wytopiskowe. Obszar północno-wschodni gminy sąsiaduje z rynną Jeziora Kierskiego. Zachodni brzeg Jeziora jest najbardziej zróżnicowany, w rejonie Chyb występuje zespół stosunkowo wysokich pagórków morenowych. 2.3. Powierzchniowa budowa geologiczna Powierzchniowa budowa geologiczna obszaru gminy obejmuje utwory czwartorzędowe plejstoceńskie i holoceńskie. Miąższość tych utworów jest zróżnicowana i sięga od 40 do ponad 100 m. Wynika to przede wszystkim z silnie urozmaiconej powierzchni 13 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne podczwartorzędowej. Ogólny profil geologiczny czwartorzędowej serii utworów przedstawia się następująco: pod niedużej miąższości pokładem gliny zwałowej brązowej zwanej górną z okresu zlodowacenia bałtyckiego, występuje tzw. seria międzymorenowa. Serię międzymorenową stanowią w stropie utwory zastoiskowe, w spągu natomiast piaski o różnym uziarnieniu i żwiry. Poniżej, zalega glina zwałowa szara, zwana też dolną, zaliczona do utworów zlodowacenia środkowopolskiego. Glina zwałowa zajmuje swym zasięgiem większą część powierzchni gminy na północ od Jeziora Lusowskiego oraz obszar na północny-zachód i północny-wschód od doliny rzeki Samy. Natomiast obszar na południe od rynny Jeziora Lusowskiego, zbudowany jest z piasków wodnolodowcowych, budujących znaczną powierzchnię sandrowo-wytopiskową, podobnie obszar w rejonie Wysogotowa. Utwory holoceńskie, torfy i namuły organiczne wypełniają dno doliny Samy i Strugi Jankowickiej oraz wąskim pasem okalają Jezioro Lusowskie oraz szeroką powierzchnię źródliska Samy. Torfami wypełnione są również inne obniżenia terenu na terenie gminy. 2.4. Wody powierzchniowe Gmina leży w całości do dorzecza Warty. Zdecydowanie, większa część gminy leży w zlewni Samy, zajmując obszary okolic Jeziora Lusowskiego, doliny Samy. Wschodnia część i w części północna, odwadniana jest do Samicy Kierskiej. Południowe fragmenty gminy należą do zlewni Potoku Junikowskiego , zlewni Wirynki, oraz zlewni Samicy Stęszewskiej. Generalnie gmina leży w górnej części wszystkich wyżej wymienionych zlewni, stanowiąc swoisty węzeł hydrograficzny./patrz mapka/ Ponadto, charakterystyczne na tym obszarze są zagłębienia bezodpływowe o charakterze chłonnym i ewapotranspiracyjnym. Zagłębienia bezodpływowe chłonne występują na obszarach o dobrej przepuszczalności i dnach suchych /rejon Otowa, Lusówka/. Zagłębienia ewapotranspiracyjne występują na obszarach o słabej przepuszczalności, zajęte przez zbiorniki wodne lub bagna. Głównym ciekiem odwadniającym gminę jest rzeka Sama, wpływająca od wschodu do Jeziora Lusowskiego i wypływająca z niego w części zachodniej, płynąca obniżeniem dolinnym wschód-zachód i po połączeniu się ze Strugą Jankowicką dalej płynie już w kierunku północnym do Warty. 14 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Struga Jankowicka, wraz z siecią rowów melioracyjnych stanowi sprawny system odprowadzania wód z terenów zabagnionych. Sama jest rzeką nizinną o średnim spadku 1.09%. Przepływy charakterystyczne rzeki wg IMGW są następujące: - przekrój Jez. Lusowskiego , - 38,8 km biegu rzeki - przepływy charakterystyczne w m3/s SNQ - 0,012 /średni niski przepływ/ SSQ - 0,08 / średni ze średnich przepływów/ SWQ - 0,49 / średni wysoki przepływ / Przepływy chwilowe: od 0.004 do 0.278 w latach 1994/5. Przepływ średni roczny : 0.050 m3/s W obrębie dorzecza rzeki Samy położone jest Jez. Lusowskie, o następujących parametrach: - Powierzchnia zwierciadła wody 121,9 ha - Wysokość npm 79,6 - Objętość - Głębokość 10479,0 tys.m3 max. 19,5 m średnia 8,6 m Jezioro położone jest między wsiami: Lusowo i Lusówko, w odległości około 6 km od Poznania. Dno jest zróżnicowane, nieregularne. Duża część dna pokryta jest osadami organicznymi o miąższości ok. 0.5m. Roślinność wodna wynurzona zajmuje ok.0.1 ha, co stanowi 67,9% długości linii brzegowej i 8.3% powierzchni zwierciadła wody. Jest to wąski pas trzciny pospolitej i sitowia jeziornego, pałki wodnej i turzyc. Zlewnia bezpośrednia /bez jeziora/ ma powierzchnię 3.73 km2. Przy zachodnim krańcu jeziora znajdują się zabudowania wsi Lusówko, oddzielone pasem łąk i gruntów ornych. Brzeg południowy w znacznej części porośnięty jest lasem. Od strony południow-wschodniej znajduje się wieś Otowo z liczna zabudowa rekreacyjną. Do wschodniego brzegu przylega teren podmokłych łąk, od strony północno-wschodniej zabudowania wsi Lusowo. Od północy do jeziora dochodzą łąki, pola uprawne oraz tereny leśne. 15 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Jezioro Lusowskie jest zbiornikiem przepływowym, zasilanym przez sześć rowów melioracyjnych odwadniających obszar zlewni. Z zachodniego krańca jeziora wypływa rzeka Sama. Wypływ z jeziora sterowany jest zastawką. Jezioro zaliczone jest do typu leszczowego. Występują w nim takie gatunki jak: węgorz, leszcz, krąp, szczupak, okoń, lin, płoć, karaś, wzdręga, tołpyga. Do roku 1991 w jeziorze spotykano również sielawę. Gospodarkę rybacką na jeziorze prowadzi Gmina Tarnowo Podgórne poprzez PZW KW w Tarnowie Podgórnym. Zbiornik udostępniany jest do wędkowania. Warunki wędkowania z brzegu, z licznych stanowisk wędkarskich są bardzo dobre. Jezioro ze względu na dogodne położenie i dobre warunki do wypoczynku, narażone jest na dużą presję ze strony rekreantów i turystów. Działki rekreacyjne zajmują powierzchnię ok. 30 ha. Nad jeziorem zlokalizowano: dwa ośrodki wypoczynkowe, pole namiotowe, osiedla domków letniskowych oraz kąpieliska w Lusowie i Lusówku. Drugim jeziorem, do którego ma dostęp gmina ale tylko częściowy tj. od strony zachodniej jest Jezioro Kierskie. Jezioro leży w dorzeczu Samicy Kierskiej. Powierzchnia jeziora wynosi 285,6 ha. Jest to jezioro przepływowe, choć ze względu na małą zlewnię /71,6 km2/ i szczególnym ukształtowanie dna rozdzielającego misę jeziorną na dwa baseny - wymiana wody jest ograniczona Wg IMGW jezioro to zostało zakwalifikowane do jezior pasywnych. Głębokość maksymalna - 37,6 m, głębokość średnia - 10,1m. Rynna jeziora zaznaczona jest w terenie bardzo wyraźnie, brzeg zachodni wysoki, od południa morena o wniesieniu ok. 88 m npm, przechodzi w zespól stosunkowo wysokich pagórków w okolicach Chyb. Średni poziom zwierciadła wody ok. 73-74 m npm. Jezioro Kierskie pełni szereg funkcji: - stanowi zaplecze rekreacyjne miasta Poznania i gmin przyległych m.in. Tarnowa Podgórnego. - nad jeziorem znajdują się ośrodki wypoczynkowe: DODP, Energetyk, SINPO kemping Baranowo 16 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne - jezioro jest jednym z centrów żeglarstwa w Polsce. - może służyć do nawodnień użytków rolnych - jest wykorzystywane do hodowli ryb - ma korzystne cechy mikroklimatu dla lokalizacji szpitali i sanatoriów - jest rezerwowym zbiornikiem wody pitnej dla aglomeracji poznańskiej. Od strony gminy Tarnowo Podgórne do jeziora wpadają dopływy: Przeźmierka z Kanałem Swadzimskim oraz dopływ z Chyb. Do Samicy dopływa strumień z Tarnowa Podgórnego. Aktualnie jezioro jest objęte siecią obserwacji wód powierzchniowych, podziemnych i opadów atmosferycznych. 2.5. Wody podziemne Głębokość występowania pierwszego poziomu wód gruntowych nawiązuje do ukształtowania terenu u budowy geologicznej. Hydroizobaty 1 m zalegają wąskim pasem wzdłuż Jez. Lusowskiego, całej Rynny Samy a także wzdłuż wszystkich mniejszych cieków zlewni Samy i Samicy. Poziom wód gruntowych do 2m ppt. jest poziomem dominującym na wysoczyźnie. Na najwyżej położonych , niewielkich powierzchniach poziom wód zalega głębiej poniżej 2 m ppt. Wody podziemne występują w piętrze czwartorzędowym i trzeciorzędowym. Piętro czwartorzędowe to przede wszystkim poziom wód związany z piaskami sandru i piaskami dolinnymi. Z poziomu tego czerpią wodę studnie wiercone i kopane. Wydajności studzien wierconych wahają się od 0,5 - 20 m3/h. Wodonośne piętro trzeciorzędowe związane jest z utworami piaszczystymi miocenu. Poziom miocenu tworzą dwie warstwy: górna i dolna. Obydwie w przewadze zbudowane są z piasków mułkowatych. Pierwsza występuje na głębokości od 90-115m, druga od 140-160m ppt. Wydajności otworów wahają się od 14-52 m3/h. 17 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 2.6. Gleby Racjonalne użytkowanie gruntów możliwe jest przede wszystkim w oparciu o znajomość gleb i ich uwarunkowania produkcyjne. Informacji takich dostarcza ją mapy gleboworolnicze, które zawierają podział gleb na zespoły różnych jednostek taksonomicznych, które wykazują zbliżone właściwości rolnicze i mogą być podobnie użytkowane. Kompleksy stanowią zatem zbiorcze typy siedliskowe rolniczej przestrzeni produkcyjnej, z którymi powiązane są odpowiednie rośliny uprawne. Istnieje duże zróżnicowanie w kompleksach rolniczej przydatności gleb. Na wysoczyźnie przeważają dobre gleby kompleksów 2-go, 3-go, 4-go, 5-go, 8-go a nawet mały fragment 1-go. Występują one we wsiach: Kokoszczyn, Tarnowo Podgórne, Rumianek, Góra, Sady, Chyby, Jankowice, Lusowo, Lusówko. Są to najlepsze tereny do intensyfikacji produkcji rolnej. Kompleksy słabszych gleb 6-y i 7-y kompleks występuje w południowej części gminy. Są to obręby: Batorowo, Ceradz Kościelny, Wysogotowo, Sierosław, Przeźmierowo. W obniżeniach występują trwałe użytki zielone. Są to kompleksy średnie /2z/, słabe i bardzo słabe/3z/. Średnie - są okresowo za suche lub nadmiernie wilgotne, natomiast 3z - są zbyt wilgotne, nadtopione. Gleby orne kompleksów 1, 2, 3, 4, 5 i 8 powinny być chronione przed zmianą użytkowania oraz kompleksy trwałych użytków zielonych o pochodzeniu genetycznym: T – gleb torfowych, E – mułowo – torfowych, M – gleb murszowo – mineralnych i murszowatych. 18 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Kompleksy rolniczej przydatności gleb - gmina Tarnowo Podgórne Grunty orne 1 kompleks pszenny bardzo dobry - 21 ha tj. 0,3% pow. gruntów ornych 2 # pszenny dobry - 723 ha tj. 10,4% # 3 # pszenny wadliwy - 244 ha tj. 3,5% # 4 # żytni bardzo dobry - 1576 ha tj. 22,7% # 5 # żytni dobry - 1454 ha tj. 20,9% # 6 # żytni słaby - 1404 ha tj. 20,2% # 7 # żytni bardzo słaby - 818 ha tj. 11,8% # 8 # zbożowo-pastewny mocny - 372 ha tj. 5,3% # 9 # zbożowo-pastewny słaby - 343 ha tj. 4,9% # Użytki zielone 1z # bardzo dobry i dobry - 0 2z # średni - 232 ha tj. 37,2% pow. użytków ziel. 3z # słaby i bardzo słaby - 392 ha tj. 62,8% Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Ocena gleb w pkt gmina T.P. Bonitacja województwo grunty orne 48,6 51,4 użytki zielone 31,8 36,1 grunty orne 50,0 51,6 użytki zielone 31,2 34,8 Przydatność rolnicza 19 # Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Wskaźnik syntetyczny grunty orne 49,3 51,5 jakości 31,5 35,5 użytki zielone Wskaźnik bonitacji Jakości i przydatności rolniczej 48,0 49,7 Agroklimatu 10,8 10,5 Rzeźby terenu 4,4 4,5 Warunków wodnych 2,8 2,8 66,0 67,5 Ogólny wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej Klasyfikacja gruntów Powierzchnia gruntów z sadami Klasa I - 0 Klasa II - 21 ha tj. 0,3% pow. gruntów ornych Klasa IIIa - 507 ha tj. 7,3% # Klasa IIIb - 1036 ha tj. 14,9% # Klasa IVa - 2136 ha tj. 30,7% # Klasa IVb - 922 ha tj. 13,2% # Klasa V - 1459 ha tj. 21,0% # Klasa VI - 818 ha tj. 11,8% # Klasa VIz - 56 ha tj. # 0,8% ---------------------------------razem 6950 ha tj. 68,5% ogólnej pow. gminy Mapa jakości gleb. 20 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Powierzchnia użytków zielonych Klasa I - 0 Klasa II - 0 Klasa III - 10 ha Klasa IV - 206 ha tj. 33,0% # Klasa V - 291 ha tj. 46,6% # Klasa VI - 117 ha tj. 18,8% # Klasa VIz - 0 tj. 1,6% pow. użytków zielonych -----------------------------razem 400 ha tj. 3,94% ogólnej pow. gminy Razem użytki rolne wynoszą 7 618 ha tj. 75,1% ogólnej pow. gminy. 2.7. Surowce mineralne W gminie Tarnowo Podgórne eksploatuje się kruszywo naturalne w rejonie wsi Batorowo, jako kontynuacja wyeksploatowanych złóż w sąsiedniej gminie Dopiewo. Kruszywo wydobywane jest odkrywkowo. Są to piaski i pospółki. Po wyeksploatowaniu powstają jeziorka. Opracowania poszukiwawcze za kruszywem naturalnym wykonywano w wielu miejscach sandru lusowskiego i wysogotowskiego , część wyrobisk jest już nieczynna, niektóre z nich były czynne okresowo jak: w Jankowicach, w Lusowie, w Baranowie. Ponadto, udokumentowane były zasoby torfu w rejonie jezior Lusowskiego i Kierskiego. 2.8. Szata roślinna, świat zwierzęcy W obrębie gminy występuje większy kompleks leśny należący do N-ctwa Konstantynowo, obręb Podłoziny. Lasy te zajmują powierzchnię na południowo-wschodnich brzegach Jeziora Lusowskiego i w południowej części doliny Strugi Jankowickiej. Dominują młode ok. 30letnie drzewostany sosnowe, niewiele jest starodrzewu. Duży jest udział siedlisk lasów łęgowych i olesów. Dominuje olsza czarna, brzoza, jesion. 21 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Na terenie gminy występują także lasy prywatne w rozdrobnionych działkach w poszczególnych obrębach: we wsi Baranowo - 0,23 ha # Batorowo - 5,39 ha # Chyby - 0,13 ha # Jankowice - 5,58 ha # RKS Jankowice - 9,98 ha # Wysogotowo - 6,66 ha # Lusowo - 21,20 ha # Lusówko - 7,36 ha # Przeźmierowo - 0,57 ha # Rumianek - 0,30 ha # Sady - 0,10 ha # Sierosław - 5,47 ha # Tarnowo Podgórne - 1,44 ha # Swadzim - 3,81 ha Badania roślinności naturalnej w gminie wskazują na jej duże bogactwo. Na skraju pól uprawnych, przy brzegach jeziora Lusowskiego duże powierzchnie zajmują tzw. czyźnie, które tworzy głóg i tarnina. Wśród zbiorowisk bagiennych na szczególną uwagę zasługują zbiorowiska szuwarowe z klocią wiechowatą na torfowisku niskim w Sierosławiu. Liczne są strefy ekotonowe między lasami i polami uprawnymi czy użytkami zielonymi. W strefie Obszaru Chronionego Krajobrazu przebadano bogatą florę liczącą 608 gatunków roślin naczyniowych, w tym 47 gatunków chronionych, rzadkich lub zagrożonych w skali regionu. Roślinność jest zróżnicowana, reprezentuje niemal wszystkie typy zbiorowisk roślinnych regionu./patrz „Studium krajobrazu projektowanego Obszaru Chronionego Krajobrazy w rynnie Jeziora Lusowskiego i w dolinie Samy Równolegle z badaniami flory, na znacznej przestrzeni Chronionego Krajobrazu prowadzone były inwentaryzacje fauny i zmian zachodzących w danym środowisku. Uznano, że obszar ten ma największe wartości dla ptaków i płazów. Stwierdzono występowanie rzadkich , zagrożonych, objętych ochroną przedstawicieli różnych grup zwierząt: ważek, 22 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne biegaczy, trzmieli, motyli, mięczaków, płazów, gadów, ptaków i ssaków. Przykładowo, stwierdzono występowanie 25 gatunków ważek, co stanowi około 35% ogółu krajowej odontofauny. Ze względu na interesujące nagromadzenie gatunków jak i liczbę obserwowanych owadów proponuje się wydzielenie powierzchni tzw. „ostoi owadów”. Faunę płazów reprezentuje 12 gatunków m.in. rzekotki drzewnej, kumaków nizinnych. Z gadów spotyka się jaszczurkę zwinkę i zaskrońca, gatunki objęte ochrona. Na terenie stwierdzono występowanie 148 gatunków ptaków, a z ssaków - populacje wydry, gatunku jeszcze do niedawna ginącego, który jednak w ostatnim dziesięcioleciu powiększa swój stan liczebny. 2.9. Klimat lokalny Wg podziału rolniczo-klimatycznego Polski R.Gumińskiego - badany obszar leży w Dzielnicy Środkowej, w jej cieplejszej części. Jest to obszar o najniższym w Polsce opadzie rocznym od min. 441 mm, średnio 553 mm. Ponadto występuje tu największa ilość dni słonecznych - ponad 50 oraz najmniejsza ilość dni pochmurnych - poniżej 130. Liczba dni z przymrozkami wynosi od 100 do 110, dni mroźnych od 30 do 50, a przeciętny czas trwania pokrywy śnieżnej wynosi od 50 do 80 dni. Przeważają wiatry typu polarnomorskiego. Wg A.Wosia jest to region klimatyczny Środkowowielkopolski, który charakteryzuje się częstym występowaniem pogody bardzo ciepłej i jednocześnie pochmurnej bez opadu./przeciętnie w roku jest takich dni 38,7/. Mniej liczne są dni umiarkowane ciepłe i słoneczne bez opadu /9,4 dni w roku/ Dni umiarkowane ciepłe z dużym zachmurzeniem bez opadu - 11,6 w roku. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 8 stopni C. Ilość dni w roku z temperaturą niższą od 0 stopni C wynosi około 60 -70. Przeciętnie w ciągu roku notuje się 253 dni ciepłe. Przeważają wiatry NW, W i N. Dni bezwietrznych jest około 15% w ciągu roku. Najsilniejsze są wiatry zachodnie, powyżej 10 m/s, stanowią one około 6% obserwacji. Najmniejszy udział mają wiatry S i SW. 23 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Lokalne warunki klimatu regionu są modyfikowane rzeźbą podłoża, roślinnością, powierzchniami wodnymi. Obniżenia dolinne i jeziorne - to topoklimaty form wklęsłych, z częstymi inwersjami temperatury, z przymrozkami lokalnymi, zastoiskami zimnego powietrza. Drugą grupę topoklimatów tworzą powierzchnie zadrzewione, gdzie nocne spadki temperatury są mniejsze niż na terenach sąsiednich. Trzecią grupę topoklimatów stanowią tereny użytkowane rolniczo. Tereny rolne są dobrze przewietrzone, dobrze nasłonecznione z niewielkim niebezpieczeństwem przymrozków lokalnych pochodzenia radiacyjnego lub radiacyjnoadwekcyjnego. Tereny zabudowane odznaczają się zróżnicowanym topoklimatem w zależności od rodzaju zabudowy i miejsca lokalizacji. 2.10. Obszary i obiekty prawnie chronione W gminie występują zabytkowe parki podworskie z cennymi gatunkami drzew często o statusie pomników przyrody tj. - park w Lusowie - park w Lusówku z drzewami pomnikowymi - park w Jankowicach z drzewami pomnikowymi - park w Rumianku - park w Sierosławiu - park w Chybach - park w Swadzimiu W gminie został określony Obszar Chronionego Krajobrazu na podstawie wykonanej Dokumentacji „Studium krajobrazu projektowanego Obszaru Chronionego Krajobrazu w rynnie Jeziora Lusowskiego i w dolinie Samy na terenie gminy Tarnowo Podgórne” - praca zespołowa pod kierownictwem dr Marii Wojterskiej , w październiku 1996 roku. W wyniku tej pracy ustalono zbiór zakazów i nakazów stanowiących podstawy zagospodarowania tych terenów, koniecznych 24 do zapewnienia ochrony terenów Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne posiadających walory przyrodnicze, kulturowe i naukowo-dydaktyczne przed ich niszczeniem bądź utratą tych walorów. 2.11. Stan czystości wód, zagrożenia Jezioro Lusowskie Jakość wody doprowadzanej do jeziora poprzez rowy melioracyjne wpływa w znaczący sposób na stan czystości wód samego jeziora. Z badań PIOŚ wynika, że za wyjątkiem dwóch cieków odwadniających tereny rekreacyjne dla których określono III klasę czystości, pozostałe dopływy prowadzą przez większą część roku wody pozaklasowe. Ilość substancji biogennych, głównie azotu kształtowała się na pograniczu III klasy czystości. Rowy melioracyjne odwadniają tereny rolnicze, trasę Nr 2, tereny rekreacyjne /Lusowo, Sierosław/ grunty Zakładu Hodowli Drobiu w Zakrzewie. Stan czystości jeziora winien odpowiadać I klasie czystości. Jezioro jest zbiornikiem o umiarkowanej podatności na degradację. Ta umiarkowana podatność, wynikająca z korzystnych warunków naturalnych stwarza możliwość poprawy stanu czystości wód jeziora po warunkiem likwidacji dopływu zanieczyszczeń. Likwidacja nielegalnych przyłączy do kanalizacji deszczowej i rowów podjęta przez Urząd Gminy powinna przynieść widoczne efekty. Konieczna jest stała kontrola zagospodarowania brzegu jeziora i podjęcie działań w kierunku zmian w agrotechnice i użytkowaniu zlewni jeziora. Jezioro Kierskie Jezioro Kierskie nie mieści się w III klasie czystości, ze względu na przekroczenie stężenia fosforanów oraz poziomu zasolenia. Największy udział w dostarczaniu fosforu do Jeziora ma rzeka Samica, do której główny ładunek wprowadza dopływ z Tarnowa Podgórnego. Od strony gminy dochodzą ponad-to: dopływ z Chyb i Kanał Swadzimski. Obszar zlewni, zajęty przez użytki rolne, skupiska zabudowy: Przeźmierowo, Baranowo, Chyby, Tarnowo Podgórne , oraz przechodzącą drogę międzynarodową - stwarzają stałe zagrożenia dla wód jeziora. Do niedawna nad jeziorem prowadzona była intensywna hodowla zwierząt. Obecne budownictwo indywidualne realizowane na dużych działkach, o wysokim standardzie zabudowy i zagospodarowania może gwarantować zachowanie wymogów 25 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne ochrony środowiska. Potencjalne zagrożenia mogą jednak stanowić lokalizacje działalności gospodarczej. Ustalono, że obszar przylegający do Jeziora Kierskiego, od południa ograniczony drogą nr 2, a od zachodu drogą Poznań-Szamotuły jest strefą szczególnej ochrony zlewni, intensyfikacji badań i zabiegów rekultywacyjnych. Program ochrony wód Jeziora Kierskiego przewiduje: kontrolę szczelności szamb, kontrolę zabudowy w strefie ochrony jeziora, kontrola gospodarki wodnościekowej obiektów PP. Korbanków /dawniej PGR Wielkie/, zmianę rolniczego wykorzystania terenów w strefie przyjeziernej, wydanie zakazu nawożenia mineralnego i opylania pestycydami z powietrza zlewni bez-pośredniej jeziora, eliminacje upraw zbóż jarych, minimum roślin okopowych, wprowadzanie upraw rzepaku, sady niskopienne i krzewy, docelowo rolnictwo ekologiczne. W warunkach przyujściowych dopływów do jeziora proponuje się tworzenie zbiorników sedymentacyjnych oraz renaturyzację cieków. Strefa zabudowy musi być oddalona od brzegu jeziora o co najmniej 50 m. Mapa układu geomorfologicznego i ochrony przyrody. 2.12. Podsumowanie Z przeprowadzonej oceny wynikają następujące dane: Gmina T.P. leży w obrębie trzech subregionów o odmiennych cechach krajobrazu, tj. północno-zachodni Pagórki Pszczewsko-Pniewskie północno-wschodni Równina Szamotulska południowo-wschodni Równina Poznańska. Morfologicznie, teren gminy rozciąga się pomiędzy południkowo przebiegającymi rynnami Samy i Samicy Kierskiej, w obrębie wysoczyzny falistej. Południowa część gminy związana z obszarami sandrów Lusowskiego i Wysogotowskiego, o podłożu przepuszczalnym, łatwym do skażenia. Występuje tu odśrodkowy układ hydrograficzny tj. odpływ wód powierzchniowych poza granice gminy, na wszystkie kierunki /przemieszczanie zanieczyszczeń na znaczne obszary. 26 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Jest to obszar źródliskowy Samy, a także obszar górnych części zlewni Samicy Kierskiej, Potoku Junikowskiego, Wirynki, Samicy Stęszewskiej. Fragment gminy znajduje się w obrębie Wielkopolskiej Doliny Kopalnej - chronionej struktury wodonośnej w skali makroregionalnej i krajowej. Występuje tu naturalne powiązanie lasów otoczenia Jeziora Lusowskiego z doliną Samy i Samicy Stęszewskiej / Obszar Chronionego Krajobrazu w gminach: Tarnowo Podgórne, Buk, Każmierz/, oraz otoczenia Jeziora Kierskiego / Obszar Chronionego Krajobrazu w mieście Poznaniu, gminie Rokietnica/. * Występująca degradacja gleb, wód, powietrza, zieleni wzdłuż przebiegającej przez gminę trasy komunikacyjnej Nr 2 o bardzo dużym nasileniu ruchu tranzytowego. * Zanieczyszczenie wód i postępująca eutrofizacja Jeziora Lusowskiego / gospodarka rybacka, zabudowa rekreacyjna, działkowa/. * Eksploatacja kruszyw na potrzeby aglomeracji poznańskiej,/ duże przeobrażenia rzeźby terenu/. * Intensyfikacja zabudowy mieszkaniowej w sąsiedztwie Jeziora Kierskiego /dla potrzeb mieszkańców Poznania/. 27 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 3. Wartości kulturowe. 3.1. Wykształcenie się układu osadniczego. Dzieje prehistoryczne wskazują na ślady najwcześniejszego osadnictwa na terenie gminy Tarnowa Podgórnego. Pierwsze domostwa powstały w pobliżu wód. Wczesną osadę odnotowano nad jeziorem Kierskim, na terenie dzisiejszego parku przy dworze w Chybach oraz w Baranowie. Zasiedlenie związane było z wycinaniem lasu, po zachodniej stronie jeziora Kierskiego. Po osadzie Wielkie pozostało jedynie zakole lasu, wewnątrz powstały pola uprawne. Kolejne najstarsze osady układały się po południowej stronie jeziora Lusowskiego oraz na północny zachód w kierunku Jankowic i Rumianka nad wodami nieistniejącego dziś jeziora Jankowickiego. Pierwotne osady w tej części terenu płynnie zarysowały się od strony południowo – zachodniej, otoczone wzgórzami porośniętymi lasem oraz wodami. Przez środek obszaru prawdopodobnie przebiegał szlak komunikacyjny łączący Swadzim, Sady i Tarnowo. Był on odcinkiem głównej drogi biegnącej z Poznania przez Wielkopolskę, historycznym traktem handlowym. Położenie najstarszych siedzib wskazują, że osady rolnicze lokowały się zazwyczaj niezależnie od ważniejszych dróg. Osady – wioski, które powstawały na terenie gminy miały charakter gospodarczo – rolniczy. Pierwsze osadnictwo kształtowało się w dwojaki sposób. Domostwa stanowiły osadę wiejską lub gród. Osada była miejscem zamieszkania i punktem gospodarczym pracy ludzi. Gród służył celom publicznym. Najwcześniejsze osadnictwo gminy miało charakter, otwarty, składało się z luźno rozproszonych osad – wiosek. Ludność zajmowała się rolnictwem, rybołówstwem oraz myślistwem. 28 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Osady w części południowo – zachodniej terenu były skomunikowane jednak ich charakter był rozproszony. W kolejnym etapie rozwoju, życie przeniosło się na północno – wschodnią stronę jeziora Lusowskiego. Pierwotne wioski nie wykształciły jednak struktury rozplanowanej wsi. Wielkość tych osad oraz znaczenie gospodarcze i społeczne były podobne. W średniowieczu wykształciły się domy o funkcji zarządzającej – „dominium”. Były to dwory w Sadach i Chybach. Osady te pozostały jednak wsiami gospodarczymi, gdzie wyróżniał się dom zarządzającego. W XIII w. zdecydowane zmiany przyniosły fundacje kościołów w Ceradzu Kościelnym i w Lusowie. Przed obydwoma kościołami wytworzył się plac na którym koncentrowało się życie społeczno – gospodarcze osady. Położenie kościoła w Ceradzu na wzniesieniu, spowodowało, że domostwa ułożyły się w stosunku do niego promieniście, taki układ ulic pozostał do dnia dzisiejszego. Powstała zabudowa wzdłuż ulic ma charakter gospodarczy. Położenie kościoła w Lusowie nad jeziorem Lusowskim spowodowało, że powstałe wokół domy są podporządkowane świątyni jako zdecydowanej dominancie tego miejsca. Wioska, która stanowi jedną ulicę, rozlokowana została z boku, za kościołem. Na przedłużeniu terenu kościelnego nad brzegiem jeziora znajdował się dwór, był to plac zachowanego neogotyckiego zameczku. W XV w. powstał kościół w Tarnowie. Odrębną formą osadnictwa na terenie gminy była osada Holendrów, która zlokalizowała się na terenie Wysogotowa. Wioska stanowiła szereg podłużnych zagonów, wzdłuż jednej strony ulicy, na każdym z nich znajdował się zestaw trzech budynków: mieszkalnego, stodoły i chlewu, należących do jednego gospodarstwa. Od XVI w. niezależnie od organizacji kościoła, wydzieliły się gospodarczo pewne własności, zaczęły powstawać folwarki. Wyodrębnione w średniowieczu domy w Chybach, Sadach, Swadzimiu, Lusowie oraz Jankowicach przekształciły się w folwarki. 29 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Najprostszy układ folwarku to dwór i czworaki rozmieszczone w układzie prostokątnym. Układ taki zachował się do dziś. Na wygląd tworzonych wiosek miały wpływ zarówno sprawy organizacyjne i zarząd jak i położenie geograficzne. Pierwotne osady nie połączyły się jednak w większe wspólnoty, tworząc zorganizowane osiedla gospodarcze, lecz zasady organizacji tworzyły się wokół zarządu przejętego przez dwory „dominium”. Pierwsze planowane budownictwo na omawianym terenie powstało przy dworze. Dwór był miejscem wyeksponowanym, w stosunku do niego lokowano osiedla zawsze z jednej określonej strony np. Sierosław, Swadzim, Rumianek, Sady, Batorowo. W miejscowościach tych przy dworach powstawała jedna ulica tzw. ulicówka. W Swadzimiu i Rumianku domy zajmują jedną stronę drogi, po przeciwnej stronie lokalizował się dwór a przy nim powstawały budynki folwarczne – urządzenia gospodarczo – przemysłowe. W Sadach i Batorowie zabudowana z dwóch stron ulica dochodzi do folwarku. W Lusówku o rozplanowaniu wioski zadecydowało jezioro. Domostwa zostały rozproszone, w formie luźnej zabudowy na południowo – zachodnim brzegu jeziora Lusowskiego. Dwór i zabudowa dworsko – folwarczna znalazła miejsce przy północnym brzegu tej części jeziora, w bezpośrednim sąsiedztwie z osadą. O wyglądzie osiedla w Chybach też zadecydowało jezioro, dwór położony jest nad wodą, za nim luźno rozlokowane osiedle otwarte na pola uprawne. W Lusowie ulica zabudowana jest jednostronnie, po przeciwnej stronie, nad brzegiem jeziora, znajduje się kościół i dwór. Plac przed kościołem poszerzył teren nadając mu formę przysiółka ulicowego. Istotnym elementem układu osadniczego były folwarki śródpolne, jako mniejsze ośrodki dyspozycyjno – produkcyjne majątków ziemskich. Swadzim miał zaplecze w Przeźmierowie, Lusowo w Helenowie, Polityce a także Lusówku i Rozalinie, Tarnowo wspierało gospodarczo Marianowo czy Koralewo. 30 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Wraz z rozbudową miejscowości łączy się tworzenie sieci dróg, które pozostały w nienaruszonym stanie do dzisiaj. Tylko jedna z nich łącząca Swadzim z Lusowem straciła na znaczeniu. Folwarki zmieniając właścicieli były często przebudowywane i na przestrzeni wieków przeobrażały się tak jak ich produkcja. Budownictwo folwarczne stanowi istotny element nadający specyficzny charakter krajobrazowi wiejskiemu. Ważną rolę odgrywają parki dworskie, które jako otoczenie zabytkowej architektury mogą być wykorzystane jako obszar ochronny w układzie przestrzennym wsi. Wskazane warianty układów przestrzennych – osadniczych są dobrze zachowane łącznie z siecią dróg. Wyjątek stanowi Swadzim, gdzie na terenie parku powstała zabudowa blokowa. Najwyższy walor tej wsi został stracony. Najwyższą wartość przedstawiają Jankowice i są problemem otwartym, gdyż trzeba przeprowadzić badania archeologiczne aby stwierdzić wczesne pochodzenie budowli oraz przeprowadzić analizę wód, w celu ustalenia kiedy i jak przeobrażały się stosunki wodne na tym terenie. Tarnowo Podgórne wymaga oddzielnego dochodzenia, gdyż na kształt tej miejscowości wpłynęły przede wszystkim różne działania administracyjne związane z kolonizacją. Nazwa Tarnowo Podgórne nawiązuje prawdopodobnie do najwcześniejszego układu osadniczego, który stanowiły dwie oddzielne wioski. Obecnie plan wsi składa się z jednej głównej ulicy tzw. ulicówki, przy której zaczęła się tworzyć sieć ulic. Jest to jednak rozplanowanie sięgające najdalej końca ubiegłego stulecia. 3.2. Charakterystyka krajobrazu gminy. Krajobraz naturalny odnosi się do pierwotnego wyglądu okolicy, wiąże się z początkami osadnictwa, z aklimatyzacją człowieka na danym terenie. Wszystkie zmiany jakie wprowadził człowiek, stanowią krajobraz kulturowy, który kształtował się wraz z rozwojem osadnictwa. Przeobrażenia dokonywane na przestrzeni wieków, miały różnorodne podłoże. Wynikały z rozwoju terytorialnego i organizacji 31 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne politycznej grup ludzi lub bezpośredniej działalności gospodarczej, powodującej przekształcenia środowiska. W chwili obecnej krajobraz traktowany jest jako obiekt ochronny, postrzegany z płaszczyzny wielu dziedzin, stanowi dziedzictwo historii. Tereny zielone: Powierzchnia gminy Tarnowo Podgórne liczy 101,4km2, z tego na lasy przypada 653 ha, na zadrzewienie 58 ha, co stanowi 7,01 % pow. Gminy. Zieleń koncentruje się głównie w południowo – zachodniej części gminy (obszar nad jeziorem Lusowskim, okolice Jankowic i Ceradza Kościelnego) oraz pas zieleni nad jeziorem Kierskim (Chyby, Baranowo). Na początku XIX w. lasy koncentrowały się na tym samym obszarze co dziś a także na terenie obecnego Przeźmierowa i Baranowa, pas lasu przebiegał od Chyb przez Sady w kierunku Napachania oraz niewielki las był w pobliżu Rumianka i dalej aż do Witkowic. W przeważającej części teren gminy już wówczas stanowiły pola uprawne, których urządzenie wiąże się z najwcześniejszym osadnictwem na tym terenie. Obszar Chronionego Krajobrazu: Przyroda jest prawnie chroniona poprzez: – parki narodowe, – rezerwaty przyrody, – pomniki przyrody ożywionej (drzewa, aleje) i nieożywionej (kamienie), – parki krajobrazowe Na terenie gminy Tarnowo Podgórne wyznaczono Obszar Chronionego Krajobrazu, jako wynik planowania i zagospodarowania przestrzennego. Wyznaczony obszar nie ma dokładnie określonej granicy ani powierzchni, wyróżnia wartości przyrodniczo – krajobrazowe i chroni je przed zniszczeniem. Określa jednocześnie przydatność obszaru dla turystyki i wypoczynku ludności. Obszar Chronionego Krajobrazu „Lusówko” gminy obejmuje jezioro Lusowskie, Lusowo, Lusówko, lasy położone po południowej stronie jeziora Lusowskiego wraz z osiedlem domków letniskowych w Otowie. Na obszarze tym wyznaczono pieszy szlak turystyczny, obecnie zaniedbany, źle oznakowany. W okresie międzywojennym, postulowano o założenie na tym terenie rezerwatu. 32 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Pomniki przyrody: Na obszarze gm. Tarnowo Podgórne Wojewódzki Konserwator Przyrody wyznaczył dwanaście drzew, nadając im statut pomników przyrody. W ten sposób, szczególną ochroną objęto jesiony i dwie akacje w parku w Lusowie, dąb w dawnym parku przy dworze w Lusówku, kasztan przy hotelu w Sadach, lipę po południowej stronie jeziora Lusowskiego i pięć platanów w parku przy pałacu w Jankowicach. Drzewa nie są oznaczone tabliczką identyfikacyjną z wyjątkiem lipy w Ceradzu, stąd też trudno jest je odnaleźć. Aleje: Na terenie gminy częściowo zachowane są dawne aleje. Istniejący przy drodze z Lusowa do Jankowic fragment drzewostanu z zachowanymi okazami: jesionami, lipami i klonami do dziś ma znaczenie zabytkowe – jest odcinkiem dawnego traktu łączącego dwa majątki. Podobnie wartość historyczną stanowią dwie krótkie pozostałości dróg lipowych za parkiem w Swadzimiu. Są to również pozostałości dawnych traktów. Wartość zabytkową mają dwie dróżki w sąsiedztwie dworu w Sierosławiu: kasztanowa oraz lipowa. Pierwotnie stanowiły one układ przestrzennym z dworem. Krótkie alejki brzozowe, akacjowe i skupiska drzew występują na terenie nowych osiedli: Przeźmierowo, Baranowo. Parki zabytkowe: Parki zabytkowe reprezentowane są przez osiem obiektów założonych w II połowie XIX w. (wyjątek Chyby XVIII/XIX w.) Reprezentują najwyższą wartość jeżeli chodzi o zieleń zabytkową. Najwyższe walory historyczne przedstawia założenie pałacowo – parkowe w Jankowicach. Zabytek stanowi zarówno pałac jak i otaczający ją park krajobrazowy. Znajduje się tutaj 57 gatunków drzew i krzewów rodzimego i obcego pochodzenia zasługujące na ochronę. Są to pomnikowe platany, buki, kasztany, dąb, lipa. Ze względu na wartości zabytkowe i przyrodnicze wyróżnić należy parki w Swadzimiu, Lusowie i Lusówku. W każdym parku występują okazowe dęby i kasztany oraz drzewa typowo parkowe klony i jesiony. Krzyże przydrożne i figury: Krzyże przydrożne i figury są nieodłącznym elementem krajobrazu polskiego wyróżniającym się wśród zieleni. Na terenie gminy znajduje się 18 krzyży oraz 8 figurek. Najstarsze pochodzą z początku XXw. Położenie krzyży i figur jest stałe, sytuowane są przy trasach, na rozwidleniach i skrzyżowaniach dróg. 33 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Cmentarze: Każda parafia w gminie ma swój cmentarz. Najstarsze znajdują się w Ceradzu Kościelnym i Lusowie. ETNOGRAFIA. Teren gminy nie jest zbyt dobrze reprezentowany w badaniach etnografów, znalezione informacje dotyczą: najwcześniejszych śladów osadnictwa, zatrudnienia mieszkańców i sposobu ubierania się. W II poł. XIX w. nad jeziorem Lusowskim odnaleziono pozostałości osady wczesnohistorycznej. Jest to osada palowa, okres pochodzenia nie jest określony. Najstarsze informacje dotyczące zatrudnienia mieszkańców gminy wskazują na tradycje pszczelarskie i kołodziejskie. Mapa stref ochrony konserwatorskiej i obiektów zabytkowych. ARCHEOLOGIA Na terenie gminy istnieją 363 fakty osadnicze (tj. ślady osadnictwa z poszczególnych okresów bądź kultur archeologicznych) na 401 stanowiskach archeologicznych. Pod względem obszaru stanowiska archeologiczne na terenie gminy zajmują od 1 do ponad 15 ha powierzchni. Reprezentują one wszystkie kolejne okresy pradziejów i średniowiecza. Potwierdzono istnienie prehistorycznych osad w Baranowie, Chybach, Rumianku oraz osady palowej na jeziorze Lusowskim. Mapa układu stref i stanowisk archeologicznych. 34 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 4. Przemiany demograficzne i społeczne. gminie. Jakość życia w Wstęp Przedmiotem rozdziału 4 są przemiany ludnościowe oraz społeczne na obszarze gminy. Celem charakteryzowanych przemian demograficznych w gminie jest oszacowania przyszłej pożądanej liczby mieszkańców gminy – sformułowanie prognozy demograficznej. Przy omawianiu problematyki społecznej położono nacisk na zagadnienie jakości życia. Pod pojęciem jakości życia rozumie się ogół warunków życia ludności. Składają się na nie m.in. : warunki mieszkaniowe, poziom wyposażenia w usługi i ich jakość, lokalny rynek pracy i dostępność do rynków zewnętrznych, wyposażenie w infrastrukturę techniczną, jakość środowiska przyrodniczego. Warunki mieszkaniowe, rynek pracy i poziom usług bezpośrednio wiążą się z problematyką demograficzną – rozwojem ludnościowym gminy. Dlatego te elementy jakości życia są w niniejszym rozdziale analizowane. W celu dokładniejszego zobrazowania omawianych zagadnień wykonano zestawienie porównujące Tarnowo Podgórne z pozostałymi gminami wiejskimi leżącymi w bezpośredniej strefie oddziaływania miasta Poznania oraz w odniesieniu do przeciętnych danych dla województwa – stanowiące uzupełnienie analizy porównawczej omówionej w rozdziale 1.2. Wyniki dokonanej analizy ukazują korzystną obecną sytuację gminy stanowiącą znakomitą pozycję dla jej dalszego jakościowego rozwoju. 35 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 4.1. Tarnowo Podgórne na tle województwa i wybranych gmin. ZRÓŻNICOWANIE GMIN WG WYBRANYCH WSKAŹNIKÓW - 1996 wskaźnik Suchy Las Tarnowo Podgórne wojewu dztwo Dopiewo Komorniki Kleszcze- Rokiewo tnica Czerwonak 38,5 76.8 86.0 46.6 76.2 79.4 60.8 76.4 - abonenci telefon./1000 ludn 245.1 201.0 139.0 224.6 117.7 137.3 111.8 122.6 - mieszkania oddane do użytku / 1000 ludności 5.7 1.3 1.3 0.9 1.4 3.3 2.8 - pracujący w gospod. narod. na 1000 ludności 431.5 290.0 248.6 252.0 130.0 167.0 257.1 375.7 - pracujący wyłącznie w swoim gospod. rolnym / 1000 ludn. 57.4 39.9 62.7 45.8 135.0 69.3 12.9 42.4 - bezrobotni / 1000 osób w wieku produkcyjnym 23.3 61.0 25.2 23.5 27.4 31.8 23.8 21.8 - pow. użyt. mieszkania na 1 osobę 25.0 19.4 19.9 19.6 19.7 18.0 17.9 19.9 - drogi lokal./100 km2 w km - liczba osób / mieszkanie 3.65 - lekarze / 10 tys. ludności 4.4 - dentyści / 10 tys. ludności 2.9 1.85 3.29 3.94 4.24 4.12 4.11 3.54 3.75 24.5 3.3 3.7 4.7 4.3 3.0 4.8 4.9 3.3 1.9 2.4 1.4 2.5 2.4 - dochody budżetów gmin w zł na 1 mieszkańca 1488.35 911.97 770.54 698.55 851.47 756.75 823.03 1033.90 - wydatki budżetów gmin w zł na 1 mieszkańca 1477.28 967.48 801.19 741.45 857.46 782.42 820.16 969.25 36 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne UDZIAŁ GMIN W WIELKOŚCIACH WOJEWÓDZKICH W 1996 ROKU WOJEWÓDZTWO = 100 wskaźnik Tarnowo Podgórne Dopiewo Komorniki Rokietnica - powierzchnia ogółem 1.24 1.33 0.82 0.97 1.42 0.92 1.01 - ludność ogółem 1.01 0.67 0.79 0.51 0.61 0.31 1.46 - ludność w wieku przedprodukcyjnym 1.07 0.74 0.84 0.56 0.65 0.37 1.74 produkcyjnym 1.01 0.65 0.77 0.50 0.61 0.29 1.48 poprodukcyjnym 0.85 0.62 0.73 0.48 0.52 0.28 0.83 - pracujący w gospo darce narodowej 1.50 0.58 0.68 0.30 0.79 0.14 1.29 0.53 0.37 0.41 0.36 0.30 0.18 0.80 0.58 0.41 0.46 0.39 0.35 0.18 0.88 - liczba podmiotów gospodarki narodowej 1.67 0.56 0.83 0.44 0.85 0.17 1.07 - powierz. użyt. rolnych 1.45 1.46 0.88 1.15 0.60 1.25 0.66 - poierz. zasiewów og. 1.58 1.69 0.99 0.76 0.49 1.99 0.50 - bydło 1.19 1.20 0.76 0.48 0.22 1.24 0.23 - trzoda chlewna 0.88 1.06 0.76 0.53 0.38 1.39 0.38 - abonenci telefoniczni 1.23 0.46 0.88 0.35 0.37 0.18 0.81 - abonenci telewizyjni 0.96 0.50 0.62 0.42 0.58 0.29 1.27 1.49 0.50 1.01 1.42 0.91 0.80 - bezrobotni zarejestr. w tym: kobiety - drogi gminne i lokal. miejskie 0.62 Suchy Las Kleszcze wo - mieszkania oddane do użytku 3.11 0.48 0.56 0.40 0.92 0.16 2.63 - zasoby mieszkaniowe mieszkania 0.92 0.57 0.62 0.42 0.54 0.25 1.35 - sieć wodociągowa rozdzielcza 2.71 1.73 1.46 1.25 1.24 1.20 1.33 - uczniowie szkół podst. 1.29 0.78 0.68 0.46 0.75 0.41 1.80 - dzieci w przedszkolach i oddz. przy szkołach 1.24 0.44 0.62 0.47 0.81 0.30 1.25 - lekarze medycyny 0.18 0.09 0.12 0.09 0.12 0.06 0.18 - dochody budżetu gminy 1.62 0.57 0.60 0.42 0.69 0.29 1.31 - wydatki budżetu gminy 1.51 0.55 0.60 0.41 0.61 0.27 1.23 37 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 4.2. Przemiany demograficzne. W ciągu ostatnich 20 lat (1977 – 1998) liczba mieszkańców gminy Tarnowo Podgórne wzrosła o ponad 4000 osób, tzn. około 200 osób średniorocznie. Tempo przyrostu było jednak różne w poszczególnych latach: najniższe w latach 1989 – 1991 (120 osób średniorocznie), bliskie średniej w latach 1982 – 1984 (195,5 osób średniorocznie), ale najwyższe obecnie, od końca 1996 roku – 457,5 osób średniorocznie. Bardzo znaczny jest spadek przyrostu naturalnego – w ciągu 20 lat o 11,2 ‰. Obecny przyrost 2,2 ‰ jest jednym z najniższych przyrostów naturalnych w całym województwie poznańskim (17 miejsce wśród 28 gmin wiejskich, śr. wojewódzka – 0,6 ‰, śr. wsie w województwie – 3,4 ‰). W tej sytuacji wzrost liczby ludności w gminie zapewniają, szczególnie w ostatnich latach, migracje zewnętrzne. Różna jest także dynamika wzrostu liczby ludności w poszczególnych wsiach. Analizując okres 1988 – 1998 okazuje się, że największą dynamiką wzrostu charakteryzują się Chyby (77 % wzrostu liczby ludności) oraz Baranowo (37 %), mniejszą Przeźmierowo (28 %) i Sady (22 %). Liczba ludności wsi Tarnowo Podgórne wzrosła tylko o 6 % w stosunku do 1988 roku. Natomiast we wsiach: Góra, Jankowice, Kokoszczyn, i Sierosław mieszka obecnie mniej ludności niż 10 lat temu. Wszystkie te wychwycone tendencje muszą być wzięte pod uwagę przy prognozowaniu nie tylko rozwoju ludnościowego gminy i poszczególnych wsi, ale mają także wpływ na rozwój usług podstawowych. 38 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne ROZWÓJ LUDNOŚCIOWY GMINY TARNOWO PODGÓRNE rok ludność ogółem mężczyźni kobiety 1977 10373 5091 5282 1980 10875 5391 5484 1982 11433 1984 11824 5881 5943 1988 12462 1989 12609 6281 6328 1991 12850 1993 13229 6574 6655 1996 13649 6742 6907 1999 15021 7394 7627 2000 15334 7552 7782 2010 17200 8462 8738 2015 18500 9065 9435 PROGNOZA RUCH NATURALNY LUDNOŚCI rok małżeństwa zawarte urodzenia żywe zgony przyrost naturalny przyrost w % 1977 91 221 85 136 13.4 1980 98 213 91 122 11.3 1984 101 244 120 124 10.6 1989 78 183 116 67 5.4 1993 84 162 108 54 4.1 1996 77 157 127 30 2.2 39 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne MIGRACJE LUDNOŚCI 1977 1980 1984 1989 1993 1996 napływ ogółem 425 344 231 288 201 265 odpływ ogółem 231 347 188 222 179 175 SALDO 194 -3 66 22 90 43 LUDNOŚĆ W WIEKU 1991 2000 2010 2015 - przedprodukcyjnym 4215 32.8 % 3845 25.6 % 3544 20.6 % 3626 19.6% - produkcyjnym 7003 54.5 % 9283 61.8 % 11128 64.7 % 10952 59.2% - poprodukcyjnym 1632 12.7 % 1893 12.6 % 2528 14.7 % 3922 21.2% OGÓŁEM 12850 100.0 15021 100.0 40 17200 100.0 18500 100.0 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Prognoza demograficzna dla gminy Tarnowo Podgórne została opracowana na podstawie analizy rozwoju ludnościowego gminy w przeciągu ostatnich 20 lat, z uwzględnieniem zarysowujących się tendencji migracji i przyrostu naturalnego. Konsultacje przeprowadzone z demografami z Akademii Ekonomicznej w Poznaniu potwierdziły słuszność przyjętych w prognozie wielkości zaludnienia na lata 2010 - 2020. Przewiduje się wolniejsze tempo wzrostu ludności w gminie: w 2010 r. gmina będzie liczyła ok. 17100 - 17300 mieszkańców, a w 2015 r. - 18300 - 18500 mieszkańców. Zmniejszy się liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym z 3932 obecnie do ok. 3626 osób, nastąpi wzrost liczby ludności w wieku produkcyjnym oraz znaczny (szczególnie około 2015 r.) wzrost liczby ludności w wieku poprodukcyjnym do ok. 3922 osób. 41 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne LUDNOŚĆ WG WSI 1988 1991 1999 2001 1. Baranowo 1316 1323 1875 1967 2375 2. Batorowo 179 180 194 204 230 3. Ceradz Kościelny 378 381 396 395 422 4. Chyby 159 161 326 391 510 5. Góra 245 252 238 248 300 6. Jankowice 464 481 478 495 500 7. Kokoszczyn 191 201 178 181 180 8. Lusowo 666 686 756 814 1000 9. Lusówko 634 635 665 702 980 10. Przeźmierowo 3770 3953 4948 5103 5950 11. Rumianek 229 235 245 240 270 12. Sady 473 482 629 682 800 13. Sierosław 137 141 140 163 250 14. Swadzim 369 376 415 415 440 15. Tarnowo Podgórne 2994 3108 3216 3341 3900 16. Wysogotowo 258 252 322 356 350 12850 15021 15697 18457 ogółem 12462 42 prognoza 2015r. Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 4.3. Rynek pracy – ogólna charakterystyka. PRACUJĄCY W GOSPODARCE NARODOWEJ (bez rolników indywidualnych i prywatnych zakładów zatrudniających mniej niż 5 osób). 1993 1996 ogółem 2676 5889 100.0 % w tym: działalność produkcyjna 1138 2749 46.7 % 61 555 9.4 % rolnictwo, leśnictwo 379 238 4.0 % handel i naprawy 395 1322 22.4 % edukacja 148 246 4.2 % ochrona zdrowia i opieka społ. 47 111 1.9 % admin. publiczna i obrona narod. 58 50 0.8 % budownictwo PODMIOTY GOSPODARCZE stan na XII. 1997 r. Liczba podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON wg sekcji EKD ogółem 1990 w tym: działalność produkcyjna 406 budownictwo 210 handel i naprawy 828 transport, składowanie, łączność 131 obsługa nieruchomości i firm 151 BEZROBOTNI ZAREJESTROWANI w 1996 r. - bezrobotni ogółem 192 100.0 % 136 70.8 % poniżej 25 lat 76 39.6 % 25 - 44 lat 91 47.4 % wiek mobilny 45 -54 lat 20 10.4 % 5 2.6 % w tym: kobiety - bezrobotni: 55 lat i więcej 43 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 4.4. Mieszkalnictwo. ZASOBY MIESZKANIOWE GMINY 1980 1984 1989 1993 1996 mieszkania 2872 3180 3337 3544 3723 izby 11025 12374 14004 15097 16102 liczba osób / izbę 0.98 0.95 0.90 0.87 0.84 pow. użytk. w tys. m2 231.5 283.3 311.5 pow. użytk. / osobę 19.7 22.5 23.6 25.0 3.69 3.77 3.72 3.65 liczba osób / mieszk. 3.78 ` 339.9 Ludność gminy w blisko 90 % mieszka w zabudowie jednorodzinnej i zagrodowej, tylko niewiele ponad 10 % ludności mieszka w zabudowie wielorodzinnej. Standard zamieszkania należy do najlepszych w województwie. Gmina jest na 1 miejscu w całym województwie pod względem wskaźnika powierzchni użytkowej mieszkania na 1 osobę - 25.0 i wskaźnika ilości osób przypadających na 1 izbę mieszkalną - 0.84, a na 4 miejscu wśród gmin wiejskich pod względem ilości osób przypadających na 1 mieszkanie 3.65. W 1996 roku gmina Tarnowo Podgórne zajmowała 4 miejsce w całym województwie poznańskim (po Poznaniu, Luboniu i Swarzędzu) pod względem ilości mieszkań oddanych do użytku (78), co stawiało gminę na 2 miejscu w województwie , po Luboniu, we wskaźniku ilości mieszkań oddanych do użytku na 1000 ludności - 5.7 44 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 4.5. Infrastruktura społeczna. OŚWIATA 1. PRZEDSZKOLA Stan oświaty przedszkolnej w 1998 r. przedstawia się następująco: - Tarnowo Podgórne - przedszkole samodzielne 2 - oddziałowe i dwa oddziały „zerówki” przy szkole podstawowej - Przeźmierowo - przedszkole samodzielne 4 - oddziałowe, przedszkole prywatne - obecnie ok. 20 dzieci oraz 4 oddziały „zerówki” przy szkole podstawowej, - Lusowo - przedszkole samodzielne 2 - oddziałowe i 1 oddział „zerówki” w szkole podstawowej, - Ceradz Kościelny - 1 oddział „zerówki” w szkole podstawowej - Lusówko - przedszkole samodzielne 1,5 oddziału Obecnie tylko w Przeźmierowie występuje ostry brak miejsc w stosunku do ilości chętnych. W pozostałych miejscowościach potrzeby przedszkolne są w pełni zaspokojone. Dla prawidłowego rozwoju gminy należy przewidzieć budowę nowego 4 - oddziałowego przedszkola w Przeźmierowie lub Baranowie, a docelowo - rozbudowę przedszkola w Tarnowie Podgórnym. 2. SZKOŁY PODSTAWOWE Wg stanu na rok szkolny 1998 / 1999: - Tarnowo Podgórne 667 ucz. - Przeźmierowo 896 ucz. - Lusowo 207 ucz. - Ceradz Kościelny 167 ucz. - Lusówko 79 ucz. w tym klasy specjalne, jedyne w gminie klasy częściowo łączone ogółem 2016 uczniów - Baranowo 159 ucz. w prywatnej szkole podstawowej ul. Spokojna 33 Gmina realizuje budowę nowej szkoły – gimnazjum we wsi Tarnowo Podgórne, docelowo - powstanie nowa szkoła w Baranowie. 45 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Młodzież z terenu gminy wyjeżdża do szkół średnich do Poznania, Rokietnicy (szkoła rolnicza) oraz do Pniew (L.O. Sióstr Urszulanek). ZDROWIE Na terenie gminy istnieją dwa ośrodki zdrowia: - w Tarnowie Podgórnym, przy ul. Sportowej 1 - w Przeźmierowie przy ul. Ogrodowej 8 W ośrodku w Tarnowie podgórnym działa laboratorium, poradnia dla kobiet, stomatolog, poradnia fizykoterapii oraz przychodnia Lekarzy Rodzinnych. W ośrodku w Przeźmierowie istnieje poradnia ogólna, poradnia dla dzieci, poradnia dla kobiet i stomatolog. Państwową służbę zdrowia uzupełniają prywatne gabinety lekarskie i dentystyczne w Przeźmierowie, Baranowie i Tarnowie Podgórnym. PERSONEL SŁUŻBY ZDROWIA - porównanie gmin wiejskich lekarze / 10 tys. ludności gminy 1. Chrzypsko Wlk. 6.4 2. Suchy Las 4.8 3. Kleszczewo 4.7 4. Kamieniec 4.6 5. Tarnowo Podgórne 4.4 ................................................ śr. wojew. wsie = 3.2 28. Krzykosy 1.6 lekarze stomatolodzy / 10 tys. ludności gminy 1. Dominowo 3.5 2. Mieścisko 3.4 3. Dopiewo 3.3 4. Chrzypsko Wlk. 3.2 Kołaczkowo 3.2 Kwilcz 3.2 5. Tarnowo Podgórne 2.9 ........................................................... śr. wojew. wsie = 1.4 28. Rokietnica 46 1.4 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne TURYSTYKA, WYPOCZYNEK Funkcję turystyczno - wypoczynkową pełnią wsie: Lusowo i Lusówko nad jez. Lusowskim, Sierosław oraz częściowo również Baranowo i Chyby. Nad jez. Lusowskim, na jego północnym brzegu istnieje kilka niewielkich ośrodków wypoczynkowych, kiedyś wyłącznie zakładowych, obecnie głównie dzierżawionych oraz zespół działek zabudowy letniskowej. Ich mankamentem jest zbyt bliskie usytuowanie nad brzegiem jeziora, co jest powodem zanieczyszczenia wody. Po południowej stronie jeziora znajdują się kompleksy kempingowych ogrodów działkowych (Otowo, Lusowo). Podobne ogrody działkowe znajdują się w Sierosławiu po południowej stronie szosy bukowskiej. Obok nich powstało parę lat temu Centrum Tenisowe, znane z cyklicznych imprez sportowych. Wymienione obszary rekreacyjne służą głównie mieszkańcom Poznania, w mniejszym stopniu - mieszkańcom gminy. Na terenie gminy znajduje się również 7 obiektów turystycznych: hoteli, moteli, pensjonatów czy kempingów - w sumie 614 miejsca noclegowe, w tym 453 całoroczne. W 1996 r. z noclegów skorzystało prawie 17 tys. osób. Wnioski Pod względem ludnościowym gmina Tarnowo Podgórne ma znaczne możliwości rozwojowe. 61 % mieszkańców stanowi ludność w wieku do 40 lat, w tym - 22,6 % dzieci od 0 - 14 lat. Należy jednak zwrócić uwagę na rosnącą liczbę mieszkańców w wieku poprodukcyjnym. Zjawisko to ulegnie jeszcze pogłębieniu, niosąc ze sobą problemy związane z opieką nad ludźmi starszymi, służbą zdrowia i in. Z kolei znaczny odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym nakłada na władze gminy zwiększony obowiązek zadbania o oświatę podstawową. Dowodem na dobre wywiązywanie się z tego obowiązku jest wysokość środków budżetowych przeznaczanych na ten cel. Np. w 1996 r. wydatki na oświatę i wychowanie wynosiły 40,7 % budżetu gminy, przy średniej wojewódzkiej = 33,8 % (Poznań - 27,9 %). Jest to napewno fakt godny podkreślenia. Gmina Tarnowo Podgórne ma najwięcej spośród wszystkich gmin wiejskich województwa zarejestrowanych podmiotów gospodarki - 1990. 47 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Drugie miejsce zajmuje Czerwonak - 1470 podmiotów, trzecie - Suchy Las z liczbą -1102 podmioty. Jest to z jednej strony przejaw znacznej aktywności gospodarczej mieszkańców (1517 podmiotów to zakłady osób fizycznych), z drugiej zaś - efekt starań władz gminy o stworzenie jak najkorzystniejszych warunków inwestorom (181 podmiotów to spółki prawa handlowego, w tym 94 z udziałem kapitału zagranicznego). W ciągu 3 lat (1993 - 96) liczba pracujących w gospodarce wzrosła o ponad 3000 osób, tj. 220 %, w tym: - o 240 % wzrosła liczba pracujących w działalności produkcyjnej, - o 910 % wzrosła liczba pracujących w budownictwie, - o 335 % wzrosła liczba pracujących w handlu i naprawach. Liczby te świadczą o dynamice zmian, jakie dokonały się w ostatnich latach. W związku z tym zmieniła się znacznie struktura dojazdów do pracy. Nadal spora część zawodowo czynnych mieszkańców gminy wyjeżdża do pracy w Poznaniu, ze względu na inną, bardziej różnorodną ofertę poznańskiego rynku pracy. Jednak pojawił się też odmienny kierunek przyjazdy z Poznania do pracy w gminie. Świadczy to o konkurencyjności w niektórych dziedzinach miejscowego rynku pracy w stosunku do dużego miasta. Wielkość zjawiska dojazdów do pracy jest obecnie trudna do określenia, ponieważ badania takie GUS przeprowadza zwykle przy okazji spisu powszechnego. Ostatni był przed 10 laty, następny odbędzie się w 2002 roku. Mówiąc o bezrobociu w gminie właściwie należy ograniczyć się do zjawiska bezrobocia kobiet. Stanowią one aż 70 % wszystkich bezrobotnych. Istotne dla rozwiązania problemu byłoby określenie ile kobiet chce naprawdę pracować, jakie są ich preferencje zawodowe, ile i nich gotowych jest zmienić zawód. Być może część obecnie bezrobotnych kobiet znajdzie pracę w mającym powstać kompleksie handlowo - usługowym w Swadzimiu. Dla rozwoju gminy i jakości życia mieszkańców ważny jest ruch budowlany związany z mieszkalnictwem oraz standardy zamieszkania. Osiągnięte obecnie standardy stawiają gminę na 1 miejscu w całym województwie poznańskim. Gmina zapewnia swym mieszkańcom dostęp do wszystkich usług podstawowych w stopniu wystarczającym, a w niektórych przypadkach - bardzo wysokim. Na terenie gminy istnieją hipermarkety obsługujące nie tylko mieszkańców gminy oraz 212 sklepów wszystkich branż, co daje wskaźnik liczby ludności przypadającej na 1 sklep = 64. Jest to najlepszy wskaźnik wśród gmin wiejskich województwa (śr. wskaźnik dla województwa = 88, dla Poznania - 78). 48 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Ze względu na bezpośrednie sąsiedztwo Poznania mieszkańcy gminy Tarnowo Podgórne mają ułatwiony dostęp do usług w mieście. Chodzi tu przede wszystkim o usługi wyższego rzędu, takie jak wysokospecjalistyczna obsługa medyczna (przychodnie specjalistyczne, szpitale), kultura: kina, teatry, koncerty i in. oraz szkolnictwo średnie i wyższe. 49 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 5. Rozwój gospodarczy. 5.1. Diagnoza stanu zagospodarowania rolnictwa Przemiany krajobrazu rolniczego (zarys historyczny). Obszar gminy Tarnowo Podgórne już od tysiąca lat jest terenem rolniczym, kształtującym się wokół Poznania. Prof. Marian Buczek określa go w czasach Pierwszych Piastów, jako krajobraz polno – leśny z osadnictwem skupionym, z przewagą pól uprawnych, porozdzielanych zadrzewieniami krajobrazowymi. Ten typ krajobrazu wytworzył się wokół Poznania, Gniezna, Ostrowa Lednickiego, Kruszwicy, Giecza i Kalisza. K. Hładyłowicz w swojej pracy: Rozmieszczenie osad służebnych i osad jeńców wojennych w Wielkopolsce w XII – XIV w. umieszcza wieś Tarnowo Podgórne na tle terenów rolniczych. Krajobraz ten ukształtował się w układzie mozaikowym, w którym gospodarka człowieka została związana z wodą, lasem i polem uprawnym. Pomimo ciągłych i znacznych zmian w szacie roślinnej (spadek powierzchni leśnych z 75 do 30%) i w stosunkach wodnych (spadek powierzchni wód otwartych do 30%) krajobraz ten zachował swój harmonijny układ do końca XVIII w. Dopiero pruska polityka lokalizacyjna, chaos i kryzys gospodarczy okresu wojen napoleońskich, a następnie uwłaszczenie chłopów, doprowadziły do niekorzystnych zmian środowiska przyrodniczego. Najpierw z dużym rozmachem inwestycyjnym przeprowadzono regulację Noteci, Obry i Baryczy, osuszając rozległe bagna, towarzyszące tym rzekom; następnie rozpoczęto na wielką skalę meliorację łąk i pól uprawnych, osuszając część jezior i niszcząc przy tym system tzw. małej retencji. Zniknęły wtedy liczne stawy młyńskie i oczka jeziorne śródpolne (zachowały się stawy w parkach dworskich). Dla ratowania skarbu pruskiego dokonano masowych wyrębów w lasach, a na wylesione obszary wprowadzono kolonistów niemieckich. W ten sposób lesistość regionu spadła z 30,8% do 21,5% w 1859r., czyli utracono bezpowrotnie około 1/3 lasów. Natomiast przy zalesieniach wtórnych, wprowadzono, często, na miejsce wielogatunkowych lasów mieszanych, monokultury sosnowe. Ustawa o uwłaszczeniu chłopów, realizowana przez około 20 lat (1824-44), spowodowała całkowitą zmianę struktury własnościowej oraz regulację układu dróg, co przyczyniło się do również do oddrzewienia terenu. W miejsce płynnych układów zieleni śródpolnej, wiążącej ze sobą kompleksy leśne, powstał łysy krajobraz, podzielony sztywnymi liniami dróg, duktów leśnych i kanałów. 50 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Zatracono podział na jednostki ekologiczne i zniszczono dotychczasową kompozycję krajobrazu rolniczego. Od tego czasu region reprezentują płaskie i gołe pola. Tak więc zmiany w krajobrazie Wielkopolski w okresie pierwszej połowy XIX wieku można podsumować krótko jako osuszenie, odlesienie i oddrzewienie terenu. W czasach współczesnych na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ujemne skutki intensyfikacji rolnictwa, tzn. działanie w zakresie mechanizacji, chemizacji i koncentracji produkcji rolnej przyczyniły się wydatnie do pogłębienia niekorzystnych zmian w krajobrazie rolniczym. Ostatnio coraz częściej obserwuje się wycinanie zadrzewień śródpolnych, przywodnych i przydrożnych, zamykanie rowów i strumieni w kanałach zamkniętych, niwelację gruntów ornych, dalsze melioracje odwadniające, orkę prostopadłą do układu warstwic, a ponadto niefachowe stosowanie środków ochrony roślin i wykorzystanie gnojowicy. Czynniki i skutki dewastacji wywołanej nieprzemyślaną intensyfikacją rolnictwa obrazuje zestawienie. Obszary zagrożone stepowieniem są: wydzielone za pomocą wskaźnika deficytu parowania izoliniami 150 i 140 mm. Wskaźnik ten umożliwia ocenę stopnia uwilgotnienia gleby oraz zaspokojenia potrzeb wodnych roślin uprawnych. Badania te potwierdzają w całej pełni sygnały prof. Adama Wodziczki, wyrażone już 50 lat temu, o stepowieniu Wielkopolski. Również międzynarodowa organizacja FAO uznała tereny, położone pomiędzy Poznaniem, Lesznem i Gostyniem za „trójkąt suszy europejskiej”. Mimo generalnych wyżej opisanych przemian w krajobrazie Wielkopolski gmina Tarnowo Podgórne zachowała część elementów naturalnego krajobrazu, w rejonie południowo – zachodnim a w tym niewielkie wprawdzie kompleksy leśne i zbiornik wód otwartych – jezioro Lusowskie. Regionalne uwarunkowania rozwoju rolnictwa w gminie. Większość gleb gminy należy do klas chronionych, jednak nie zawsze można wykorzystać ich potencjał, ponieważ występują tu okresowe susze uniemożliwiające osiąganie regularnych i wysokich plonów roślin. Przesuszenie ziemi objawiające się bardzo małym odpływem ze zlewni (poniżej 3l/skm), jest skorelowane z typem krajobrazu rolniczego charakterystycznym dla wielu gmin Wielkopolski. Cechą wskaźnikową jest tu niska lesistość (poniżej 10%) odpowiadająca w wielu opiniach za niski poziom opadów i znikome retencjonowanie wody, oraz silne zagrożenie erozyjne gleb. 51 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Gmina wchodzi w skład największego - szamotulsko-opalenickiego regionu rolniczego. W porównaniu z pozostałymi gminami województwa zajmuje 35 miejsce pod względem wydajności przeliczeniowej zbóż w dt na 1 ha użytków rolnych i podobne miejsce w rankingu gmin jeśli chodzi o jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Ta zbieżność miejsc w obu rankingach wskazuje na utrzymywanie przez rolników wysokiego poziomu produkcji. O zainteresowaniach w kontynuowaniu i rozwoju produkcji rolniczej świadczy stały proces zagospodarowywania przez nich gruntów. Równolegle spotykamy w gminie liczną grupę gospodarstw pomocniczych, lub działek rolniczych, które nie tworzą masy towarowej na sprzedaż. Ich rodowód jest dość zróżnicowany, nie zawsze są to nieruchomości miejscowych rolników, którzy wcześniej zrezygnowali z prowadzenia samodzielnych gospodarstw. W koncepcji polityki zagospodarowania przestrzennego województwa, gmina jest objęta zasięgiem rozwoju aglomeracji poznańskiej i jednocześnie wskazana jako strefa przyspieszonej i kompleksowej restrukturyzacji rolnictwa i zagospodarowania wsi, porządkowania struktury obszarowej i przekształcania wsi w jednostki wielofunkcyjne z rozwiązywaniem problemów deficytu wody. W województwie poznańskim w wyniku panujących dość dobrych warunków środowiska przyrodniczego dla produkcji rolniczej w połączeniu z wysoką kulturą rolną i tradycją gospodarności, rolnicy uzyskują bardzo dobre wyniki produkcyjne. Skala produkcji zbóż, roślin oleistych i buraków cukrowych należy do najwyższych w kraju. Do pozytywów zagospodarowania rolniczego należy także dodać kształtowanie się wysokiej średniej powierzchni gospodarstw pow. 12 ha i obserwowanej tendencji do powiększania się gospodarstw większych od 15 ha i 50 ha (przy średniej w kraju rzędu 8 ha) Podstawą produkcji w poznańskim są zboża, które w strukturze zasiewów przekroczyły 73% powierzchni. Na drugiej pozycji znajdują się buraki cukrowe z udziałem około 6%, natomiast stale spada udział areałów obsadzonych ziemniakami, które obecnie zajmują nie więcej niż 5% powierzchni. Kolejną rośliną, która decyduje o kondycji rolnictwa w poznańskim, jest rzepak, którego udział w strukturze zasiewów parokrotnie przewyższa średnią dla kraju. Zjawiskiem typowym dla aktualnej sytuacji w rolnictwie jest rezygnacja wielu gospodarstw z produkcji mleka i żywca wołowego, co spowodowało malejący udział roślin pastewnych uprawianych wcześniej na paszę dla licznego stada bydła. 52 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Uprawy ogrodnicze zajmują w województwie około 5% powierzchni zasiewów, z czego 35% stanowią sady. Z oceny ekspertów wynika, że główna produkcja ogrodnicza pokrywa potrzeby konsumpcyjne województwa, natomiast pewne niedobory występują w asortymencie warzyw uprawianych pod osłonami i roślin ozdobnych. W przyjętych priorytetach rozwoju województwa odnoszących się do sfery produkcji rolniczej wskazano : jako celowy rozwój innych specjalności ogrodniczych jak: uprawę pieczarek, szparagów, które wzbogaciłyby bazę surowcową dla przemysłu rolno-spożywczego pożądaną kontynuację tradycji przetwórstwa żywności w lokalnych zakładach produkcyjnych i przetwórniach w oparciu o własną bazę surowcową i siłę roboczą, co w konsekwencji doprowadzi do ożywienia aktywności gospodarczej. Struktura rolnicza w Gminie Tarnowo Podgórne Typ zagospodarowania ze strukturą obszarową gospodarstw Tereny rolnicze w gminie zostały ukształtowane poprzez dwa główne czynniki zewnętrzne, którymi są jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej i sąsiedztwo Poznania z dogodnym systemem komunikacyjnym. W rezultacie procesów dynamicznej równowagi stabilizujących z jednej strony funkcję rolniczą, a z drugiej wprowadzających nowe formy zagospodarowania, mamy do czynienia ze zjawiskiem koegzystencji na obszarach wiejskich wielu funkcji dodanych. Wsie zlokalizowane na gorszych glebach i posiadające dogodną komunikację z Poznaniem, wykształciły model rolnictwa w którym przewagę posiadają gospodarstwa małe o powierzchniach od 3,5 ha do 6 ha, trudniące się produkcją żywca wieprzowego z uzupełniającym ją chowem bydła i upraw warzywniczych. Wsie zlokalizowane na dobrych i bardzo dobrych glebach w większości charakteryzują się występowaniem gospodarstw większych i dużych o powierzchniach od 6 ha do 11 ha, w których dominującymi kierunkami produkcji są uprawy zbóż, roślin przemysłowych i hodowla bydła z uzupełniającymi ją: chowem trzody chlewnej i ogrodnictwem. Typowym zjawiskiem w zagospodarowaniu obu modeli wsi jest występowanie dużej liczby działek rolnych o powierzchniach do 1 ha. Według danych ze spisu rolnego, na 716 gospodarstw przypadało 717 działek. Są wsie jak Tarnowo Podgórne, Swadzim, Jankowice, 53 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Baranowo, w których udział działek rolnych w ogólnej liczbie nieruchomości przekracza 50%-70%. Ludność w gospodarstwach Struktura obszarowa gospodarstw i możliwości kreowania dochodów rodzin rolniczych pochodzących z rolnictwa i pracy poza rolnictwem są ściśle związane z cechami charakteryzującymi ludność zamieszkującą w gospodarstwach. Średnio w gminie liczba osób zamieszkujących w gospodarstwach rolniczych w przeliczeniu na 100 ha wynosi 33,4 , z tym że rozpiętość wskaźnika mieści się w przedziale 36 osób na 100 ha we wsi Rumianek do 50,9 osób we wsiach Baranowo i Lusówko. Po przeliczeniu liczby osób na jedno gospodarstwo, otrzymujemy wskaźnik, który objaśnia nam jak liczne są rodziny zamieszkujące pod jednym dachem. Przestrzenny rozkład struktury wielkości rodzin ilustrujemy na rys. R1. Jak widać, wsie z rodzinami liczącymi 3 i więcej osób są zlokalizowane na styku z Poznaniem i na południu gminy. Z północnej części terytorium, do w/w wsi zalicza się tylko Kokoszczyn. W pozostałych wsiach rodziny są mniej liczne, a szczególnie jest to widoczne we wsiach Rumianek, Jankowice, Sierosław, Sady i Swadzim. Według danych ze spisu, wskaźnik liczby osób pracujących w gospodarstwach na 100 ha użytków rolnych wynosi w gminie 12,4. Przestrzenny rozkład wskaźnika, (rys. R2) wskazuje na podział wsi na grupę charakteryzującą się najwyższym potencjałem pracy zaangażowanym w produkcję rolniczą, zlokalizowaną na południowym zachodzie gminy, a także w pobliżu granic administracyjnych Poznania i grupę wsi o najniższym udziale pracy w gospodarstwach, zlokalizowaną we wsiach położonych na szlaku A 2 i w części północnej gminy. To zróżnicowanie znajdzie zapewne swoje związki z pozostałymi cechami zagospodarowania obszarów wiejskich, których analiza nastąpi w dalszej kolejności. Wiemy, że wśród osób zamieszkałych w gospodarstwach rolniczych nie wszystkie są czynne zawodowo w rolnictwie. Część stanowią osoby w wieku nieprodukcyjnym, ale są też osoby które pracują poza rolnictwem. W przypadku Gminy Tarnowo Podgórne udział osób pracujących w innych zawodach jest oczywisty. Można zatem śmiało zakładać, że im jest więcej osób w rodzinie, tym więcej z nich pracuje w usługach i przemyśle, a relacja pomiędzy liczbą zatrudnionych w gospodarstwach do pracujących poza rolnictwem powinna być korzystniejsza. Niestety omówiona relacja nie dotyczy wszystkich wsi w gminie. Porównanie wskaźników prezentowanych na rys R1 ze wskaźnikami z rys. R3, które 54 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne charakteryzują zjawisko odciążenia ekonomicznego rolników i gospodarstw poprzez wysoki udział liczby zamieszkałych w gospodarstwach na jednego pracującego w gospodarstwie, wyraźnie wskazuje na istnienie obszarów w gminie, gdzie gospodarstwa są obciążone przymusem zapewnienia bytu większej liczbie osób. Do takich wsi należą: Lusówko, Otowo, i częściowo Batorowo z Wysogotowem. Interpretacja wskaźników z rys R3 może sugerować również możliwości występowania napięć i sytuacji kryzysowych w rodzinach rolniczych w tych wsiach w których jest duży udział liczby osób na jednego pracującego w gospodarstwie ale jedynie w sytuacji recesji gospodarczej. Do takich napięć może w pierwszej kolejności dochodzić we wsiach takich jak Rumianek, Góra, Tarnowo Podgórne, Lusowo, Baranowo i Przeźmierowo Dominujące kierunki produkcji - produkcja roślinna Ogólna powierzchnia użytków rolnych w gminie wynosi 7579 ha, z czego grunty orne zajmują 91,77 %, resztę stanowią trwałe użytki zielone 8,23%. Dominacja gruntów ornych i wewnętrznymi dla organizacji łagodny klimat są istotnymi uwarunkowaniami i sposobu funkcjonowania rolnictwa . Stwarzają one możliwości intensywnego gospodarowania, poprzez produkcję kultur bardzo intensywnie wykorzystujących przestrzeń i częstszą rotację zbiorów w tym przed i poplonów. Do głównych roślin uprawianych w gminie należą zboża, rośliny przemysłowe i warzywa z owocami. Strukturę zasiewów głównych upraw w gminie obrazuje rys. R4 . Wynika z niego, że największy udział w strukturze zajmują zboża. W całej gminie stanowi to 68,3% powierzchni zasiewów. Są jednak i takie wsie jak: Baranowo, Batorowo, Lusówko, Rumianek, w których zboża zajmują około 90% powierzchni zasiewów, co przewyższa dopuszczalny poziom udziału zbóż w prawidłowym płodozmianie. Rośliny przemysłowe w tym rzepak, buraki cukrowe i ziemniaki zajmują w gminie około 21,4% powierzchni zasiewów. Jest przy tym znamienne, że udział roślin przemysłowych z domieszką upraw warzywniczych i owocowych jest silniej akcentowany we wsiach o dobrych glebach i większej średniej powierzchni gospodarstw. Większy udział warzyw i owoców w strukturze zasiewów jest również charakterystyczny dla wsi Swadzim, Wysogotowo w których przeważają gorsze gleby będące we władaniu mniejszych gospodarstw, wymienione jednostki posiadają jednak bardzo korzystną lokalizację, są bowiem położone w bezpośrednim sąsiedztwie Poznania. 55 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Produkcja roślinna w części gospodarstw stanowi główne źródło dochodów w części jest jednak przeznaczana na paszę dla zwierząt utrzymywanych w gospodarstwach, co powoduje zwielokrotnienie dochodów rolniczych z jednostki powierzchni nawet o trzysta %. Stąd nie dziwi fakt, że wielu rolników w celu zabezpieczenia wysokich przychodów uprawia także rośliny z przeznaczeniem na paszę. Ten rodzaj organizacji produkcji obserwujemy we wsiach Rumianek, Lusowo, Ceradz, Kokoszczyn, Góra, Sady, Batorowo, w których duży udział w zasiewach stanowi pszenżyto, żyto i mieszanki zbóż jarych (rysR4). We wsiach w których obserwujemy wysoki udział zbóż przeznaczanych do bezpośredniej sprzedaży występuje proces obniżania poziomu intensywności organizacji produkcji, jej upraszczanie i rezygnowanie z modelu organicznego rolnictwa łączącego produkcję zwierzęcą z roślinną. Podobne przykłady zachowań można spotkać we wszystkich wsiach, lecz ich statystyczna istotność daje znać tam gdzie są większe średnie powierzchnie gospodarstw, a mianowicie w Tarnowie Podgórnym, Kokoszczynie i Górze. Do tradycji wsi poznańskiej należy uprawa roślin przemysłowych w tym rzepaku, buraków cukrowych i ziemniaków. W gminie Tarnowo Podgórne występują wsie w których rośliny przemysłowe jak buraki cukrowe zajmują 11% powierzchni zasiewów - wieś Góra, 1,3% we wsi Lusowo, ziemniaki 11,5% - Wysogotowo, 9% - wieś Swadzim, a rzepak 5,6% we wsi Przeźmierowo i 4,4% w Lusowie. Przy średnim w gminie udziale rzepaku w strukturze zasiewów wynoszącym 12,4% , buraków 4,5%, a ziemniaków 4,5% , świadczy to o wysokim stopniu zróżnicowania udziału roślin przemysłowych w strukturze zasiewów. Strukturę uprawy roślin przemysłowych analizujemy posługując się rys. R5. Z porównań wynika, że w większości wsi występują wszystkie trzy główne rodzaje kultur, z tym, że buraki cukrowe przeważają w części północnej i środkowo-zachodniej gminy, a ziemniaki w części wschodniej i południowej. Uprawy rzepaku koncentrują się we wsiach położonych w części środkowej gminy. Jak już wcześniej wspomniano, najwyższe dochody z jednostki powierzchni użytków rolnych można uzyskać w gospodarstwach przetwarzających produkty roślinne na produkty hodowli zwierzęcej – żywiec i mleko. Stąd wielkość obsady zwierząt (bydła rys. R6 i trzody chlewnej rys. R7) na 100ha użytków rolnych jest najlepszym wskaźnikiem intensywności gospodarowania i zabiegania o wysokie przychody gospodarstw. 56 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 5.2. Ogólna charakterystyka głównych kierunków działalności gospodarczych - poza rolnictwem - prowadzonych na terenie gminy W 1997 r. na terenie gminy było zarejestrowanych 1990 jednostek gospodarki narodowej – tj, największa liczba w gminie biorąc pod uwagę pozostałe wiejskie gminy położone na obszarze województwa poznańskiego. Dla porównania w gminach sąsiednich (objętych omówioną wyżej analizą porównawczą) było zarejestrowanych jednostek : Czerwonak 1470, Dopiewo – 716, Kleszczewo – 163, Komorniki – 952, Rokietnica – 531 – Suchy Las – 1102. Biorąc pod uwagę sektory gospodarki w 1997 r. na terenie gminy w sektorze prywatnym działało 1968 jednostek w tym : 1517 zakładów osób fizycznych, 181 spółek prawa handlowego ( w tym 94 tj. ok. 50% z udziałem kapitału zagranicznego), 11 spółdzielni, 2 fundacje. W sektorze publicznym funkcjonowały na terenie gminy 22 jednostki w tym : 1 przedsiębiorstwo państwowe i 1 spółka prawa handlowego. W porównywanych gminach sytuacja w omawianej dziedzinie była następująca : Czerwonak: sektor prywatny – 1437 jednostek (w tym : 1228 zakładów osób fizycznych, 57 spółek prawa handlowego w tym 21 z udziałem kapitału zagranicznego, 6 spółdzielni, 2 fundacje) sektor publiczny – 33 jednostki ( w tym : 5 przedsiębiorstw państwowych, 6 spółek prawa handlowego) Dopiewo : sektor prywatny – 701 jednostek (w tym : 600 zakładów osób fizycznych, 29 spółek prawa handlowego w tym 15 z udziałem kapitału zagranicznego, 5 spółdzielni) sektor publiczny – 15 jednostek Kleszczewo : sektor prywatny - 153 jednostek (w tym : 128 zakładów osób fizycznych, 3 spółki prawa handlowego, 4 spółdzielnie) sektor publiczny – 10 jednostek (w tym : 1 spółka prawa handlowego) Komorniki : sektor prywatny – 937 jednostek (w tym : 787 zakładów osób fizycznych, 60 spółek prawa handlowego w tym 21 z udziałem kapitału zagranicznego, 2 spółdzielnie, 1 fundacja) 57 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne sektor publiczny – 15 jednostek (w tym 1 spółka prawa handlowego) Rokietnica : sektor prywatny – 520 jednostek (w tym : 416 zakładów osób fizycznych, 24 spółki prawa handlowego w tym 10 z udziałem kapitału zagranicznego, 6 spółdzielni, 3 fundacje) sektor publiczny – 11 jednostek (w tym : 1 spółka prawa handlowego) Suchy Las : Sektor prywatny – 1087 jednostek (w tym : 882 zakłady osób fizycznych, 52 spółki prawa handlowego w tym 26 z udziałem kapitału zagranicznego, 5 spółdzielni). Struktura działalności gospodarczych w odniesieniu do ogólnej liczby podmiotów funkcjonujących na terenie gminy Tarnowo Podgórne (według Europejskiej Klasyfikacji Działalności) była następująca : działalność produkcyjna: 406 jednostek (20,4% ogólnej liczby jednostek) budownictwo: 210 jednostek (10,6% ogólnej liczby) transport, składowanie i łączność: 131 jednostek (6,6% ogólnej liczby) handel i naprawy: 828 jednostek (41,6% ogólnej liczby) hotele i restauracje: 38 jednostek (1,9% ogólnej liczby) pośrednictwo finansowe: 30 jednostek (1,5% ogólnej liczby) obsługa nieruchomości i firm: 151 jednostek (7,6% ogólnej liczby) W porównaniu do gmin wiejskich położonych wokół Poznania i uznanych w wyniku przeprowadzonej analizy obok Tarnowa Podgórnego za najsilniej rozwinięte w 1997 r. tj. Suchego Lasu (gminy zaliczonej do silnie rozwiniętych) oraz Czerwonaka (uznanego za gminę średnio rozwiniętą) sytuacja w omawianej dziedzinie była następująca: Suchy Las działalność produkcyjna: 262 jednostki (23,8% ogólnej liczby) budownictwo: 104 jednostki (9,4% ogólnej liczby) transport, składowanie i łączność: 102 jednostki (9,3%) handel i naprawy: 375 jednostek (34%) hotele i restauracje: 27 jednostek (2,5%) pośrednictwo finansowe: 15 jednostek (1,4%) obsługa nieruchomości i firm: 93 jednostki (8,4%) 58 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Czerwonak działalność produkcyjna: 260 jednostek (17,7% ogólnej liczby jednostek) budownictwo: 207 jednostek (14,1%) transport, składowanie i łączność: 133 jednostki (9,1%) handel i naprawy: 452 jednostki (30,7%) hotele i restauracje: 28 jednostek (1,9%) pośrednictwo finansowe: 26 jednostek (1,8%) obsługa nieruchomości i firm: 185 jednostek (12,6%). Biorąc pod uwagę strukturę zatrudnienia i jej przemiany w latach 1994-1997, w odniesieniu do poszczególnych działów gospodarki, w 1994 r. w Tarnowie Podgórnym było pracujących ogółem 4192 (biorąc pod uwagę wiejskie gminy woj. poznańskiego większą liczbą pracujących charakteryzowała się gmina Czerwonak) w tym w : przemyśle – 1827 (43,6%) budownictwie – 198 (4,7%) handlu i naprawach – 886 (21,1%) administracji publicznej o obronie narodowej – 53 (1,3%) edukacji – 218 (5,2%) ochronie zdrowia i opiece socjalnej – 111 (2,7%) W 1997 r. w Tarnowie Podgórnym pracujących ogółem było 6250 (wzrost o 49,1% w stosunku do roku 1994) w tym w : przemyśle – 2859 (46% ogółu, wzrost o 57%) budownictwie – 505 (8,1% ogółu, wzrost o 155%) handlu i naprawach – 1581 (25,3% ogółu, wzrost o 78,4%) administracji publicznej i obronie narodowej – 51 (0,8% ogółu, spadek o 3,8%) edukacji – 260 (4,2% ogółu, wzrost o 20,4%) ochronie zdrowia i opiece socjalnej – 115 (1,8% ogółu, wzrost o 3,6%). W porównywanych w/w gminach sytuacja w omawianej dziedzinie w 1997 r. była następująca : Bez rolników indywidualnych i duchownych oraz bez zakładów osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, w których liczba pracujących nie przekracza 5 (Rocznik Statystyczny województwa poznańskiego 1995 r. Wojewódzki Urząd Statystyczny w Poznaniu ). 59 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Suchy Las : pracujących ogółem było 2562 w tym w : przemyśle – 1183 (46,2% ogółu pracujących) budownictwie – 216 (8,4%) handlu i naprawach – 543 (21,2%) administracji publicznej i obronie narodowej – 26 (1%) edukacji – 137 (5,4%) ochronie zdrowia i opiece socjalnej – 61 (2,4% ogółu). Czerwonak : pracujących ogółem było 5712 w tym w : przemyśle – 3498 (61,2% ogółu pracujących) budownictwie – 489 (8,6%) handlu i naprawach – 244 (4,3%) administracji publicznej i obronie narodowej – 79 (1,4%) edukacji – 320 (5,6%) ochronie zdrowia i opiece socjalnej – 495 (8,7%). Analizując wielkość poniesionych nakładów inwestycyjnych według scharakteryzowanej wyżej struktury działalności gospodarczych (według EKD) w Tarnowie Podgórnym w 1966 r. nakłady inwestycyjne ogółem wyniosły 169535,8 (w tys. zł) w tym w : przemyśle – 121240,7 budownictwie – 1897,5 handlu i naprawach – 30340,3 transporcie, składowaniu i łączności – 1387,9 pośrednictwie finansowym – 346,9 obsłudze nieruchomości – 4762,7 edukacji – 3572,6 pozostała działalność w tym komunalna, socjalna i indywidualna – 1771,7 W porównywanych gminach Suchy Las i Czerwonak nakłady inwestycyjne poniesione w 1996 r. wyniosły odpowiednio : 21765,4 tys. zł (około ośmiokrotnie mniej niż w Tarnowie Podgórnym) i 25482,6 tys. zł (około siedmiokrotnie mniej niż w Tarnowie Podgórnym). 60 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Wnioski Na tle gmin wiejskich położonych na obszarze województwa poznańskiego Tarnowo Podgórne wyróżnia się największą dynamiką wzrostu i korzystnymi tendencjami rozwojowymi. Tarnowo Podgórne charakteryzuje się największą liczbą zarejestrowanych podmiotów gospodarczych. Biorąc pod uwagę rozwój sektora prywatnego szczególnie zwraca uwagę zlokalizowanie w Tarnowie Podgórnym największej, w porównaniu do pozostałych gmin, liczby spółek prawa handlowego w tym zwłaszcza z udziałem kapitału zagranicznego. W strukturze działalności gospodarczych przeważają działalności usługowe w których wiodącą rolę odgrywa handel i naprawy samochodowe. Oceniając przemiany gospodarcze z punktu widzenia przemian w strukturze zatrudnienia największą dynamiką wzrostu charakteryzował się rozwój budownictwa. Wysoką dynamiką cechował się również rozwój działalności związanych z handlem i naprawami i przemysłem. Tarnowo Podgórne charakteryzuje się również największym poziomem, w skali województwa i w odniesieniu do pozostałych gmin wiejskich, poniesionych nakładów inwestycyjnych na prowadzone działalności gospodarcze. Szczególnie wysoką dynamiką wzrostu w tej dziedzinie charakteryzowało się budownictwo. Przeprowadzona analiza uzasadnia sformułowanie tezy, że gmina Tarnowo Podgórne w porównaniu do innych gmin wiejskich regionu poznańskiego zajmuje szczególnie korzystną pozycję – stwarzającą warunki do dalszego pożądanego rozwoju gospodarczego 61 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 6. Infrastruktura techniczna. 6.1 Uwarunkowania komunikacyjne. System zewnętrznych powiązań drogowych. Przez obszar gminy przebiega : - droga krajowa nr 2 Świecko - Poznań - Warszawa będąca zarazem drogą międzynarodową o numerze E-30 - oraz dwie drogi wojewódzkie o znaczeniu regionalnym : nr 184 Poznań /Przeźmierowo/ - Szamotuły - Wronki nr 307 Poznań - Buk - Nowy Tomyśl. Droga nr 2 od Poznania do Tarnowa Podgórnego jest drogą dwujezdniową z bezkolizyjnymi węzłami: - w Przeźmierowie (z drogą wojewódzką nr 184 i powiatową nr 32205) - w Swadzimiu ( z drogą gminną ) - w Sadach (z drogą powiatową 32219 i 32221) - w Tarnowie Podgórnym (z drogą powiatową 32220) Dalszy odcinek drogi nr 2 posiada skrzyżowania jednopoziomowe i jest jednojezdniowy. Droga nr 2 przebiega przez środkową część gminy i ma bardzo duże obciążenie ruchem samochodowym, który w 1995 r. wynosił 19 200 pojazdów/dobę. Drogi wojewódzkie nr 184 i 307 są jednojezdniowe. Droga wojewódzka nr 307 stanowić będzie w niedługim czasie jedno z ważniejszych połączeń z węzła autostradowego „Buk” do Poznania, konieczne jest więc zabezpieczenie terenu dla poszerzenia jezdni drogi 307 do czterech pasów ruchu od granicy miasta Poznania do skrzyżowania z projektowaną „obwodnicą zachodnią” w rejonie wsi Dąbrowa. Dalszy odcinek drogi 307 w kierunku zachodnim do węzła „Buk” powinien być przedmiotem szczegółowej analizy również w gminie Buk celem zabezpieczenia poprawy warunków na ww. drodze. Sieć 11 dróg powiatowych zapewnia ważniejsze połączenia w gminie i poza jej obszarem : - nr 32111 Tarnowo Podgórne - Każmierz - nr 32165 Jankowice - Ceradz Kościelny - Grzebienisko - nr 32203 Tarnowo Podgórne - Jankowice - Lusówko - Więckowice 62 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne - nr 32204 Złotkowo - Rokietnica - Tarnowo Podgórne - nr 32205 Przeźmierowo - Poznań - nr 32217 Lusowo - Zakrzewo - Dąbrówka - nr 32218 Batorowo - Sobiesiernie - do drogi 317 - nr 32219 Sady - Lusowo - Lusówko - nr 32220 Tarnowo Podgórne - Lusowo - nr 32221 Sady - Kiekrz - nr 32222 Przybroda - Kokoszczyn - Góra Drogi gminne ogłoszone w Dzienniku Urzędowym Województwa Poznańskiego nr 13 z 27.12.1986 : Swadzim - Batorowo - Dąbrówka Tarnowo Podgórne - Lusówko Jankowice - Rumianek - Góra Tarnowo Podgórne – Kokoszczyn W Wojewódzkim Biurze Planowania Przestrzennego w Poznaniu opracowano w 1998 roku „Studium przebiegu trasy łączącej drogę krajową nr 11 Poznań - Piła z węzłem drogowym „Głuchowo” na autostradzie A-2. Wyżej wymieniona trasa tzw. „obwodnica zachodnia” przebiega przez następujące gminy Komorniki, Dopiewo, Tarnowo Podgórne, Rokietnica, Suchy Las. Trasa obwodnicy dla której rezerwuje się pas o szerokości 100m projektowana jest jako droga ekspresowa dwujezdniowa. W rozwiązaniu etapowym dopuszcza się realizację jednej jezdni. Na skrzyżowaniach „obwodnicy zachodniej” z drogą krajową nr 2 oraz wojewódzkimi nr 307 i nr 184 zaprojektowano węzły dwupoziomowe - bezkolizyjne. Poprzez budowę „obwodnicy zachodniej” zwiększy się dostępność do autostrady A-2 ww. gmin w tym również Tarnowa Podgórnego. System powiązań kolejowych. Przez obszar gminy nie przebiegają linie kolejowe. Dwie linie kolejowe o znaczeniu międzynarodowym przebiegają obrzeżnie poza obszarem gminy : - linia E-20 relacji Kunowice - Nowy Tomyśl - Poznań - Warszawa przebiega w odległości 4 km na południe od południowej granicy gminy - linia E-59 relacji Wrocław - Poznań - Szczecin przebiega w odległości 2-4 km od wschodniej granicy gminy. 63 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Linia znaczenia miejscowego Rokietnica - Pniewy - Międzychód o małym ruchu pociągów przebiega w odległości 2 km od północnej granicy gminy. Linia kolejowa międzynarodowa E-20 jest obecnie modernizowana do szybkości eksploatacyjnej ruchu pociągów 160 km/h, a linia E-59 będzie modernizowana w najbliższych latach. Przystosowanie do prędkości eksploatacyjnej pociągów 160 km linii E-20 Berlin - Poznań - Warszawa, oraz linii E-59 na kierunku północ - południe przyczyni się do skrócenia podróży krajowych i zagranicznych. Uwarunkowania motoryzacyjne. Pomiary ruchu samochodowego na drogach krajowych prowadzi Generalna Dyrekcja Dróg Publicznych w okresach pięcioletnich. Analizę wzrostu ruchu samochodowego na drogach: krajowej nr 2 oraz wojewódzkich, 184 i 307 rozpatrzono w latach 1990 - 1995. Tab. Wielkość średniego ruchu dobowego na drogach krajowych w 1990 roku i 1995 roku przedstawiała się następująco : Nr drogi Natężenie ruchu Natężenie ruchu Wskaźnik Procentowy 1990 r. 1995 r. wzrostu ruchu udział samoch. 1990-1995 ciężarowych nr 2 Poznań Tarnowo Podg.10700 19200 1,79 26% Pniewy nr 184 Baranowo - Napachanie 3900 5000 1,28 7% Szamotuły nr 307 Poznań Wysogotowo 3700 5900 1,59 10% Buk Największy wzrost ruchu wystąpił na drodze nr 2 (około 79%) oraz na drodze nr 307 Poznań - Buk (około 59%). Na drodze nr 2 Poznań - Tarnowo Podgórne - Świecko występuje bardzo duży 26 procentowy udział pojazdów ciężarowych w tym TIR-ów. Odciążeniem dla mocno obciążonej drogi nr 2 będzie wybudowanie autostrady A-2, która przejmie w większości ruch tranzytowy. Obecna droga nr 2 pozostanie drogą alternatywną dla autostrady płatnej A-2. Długości dróg w podziale na: Krajowe Wojewódzkie - 13.945 m 8.694 m 64 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Powiatowe 45.602 m Gminne* 62.345 m Dla wyeliminowania transportu przez miejscowość Tarnowo Podgórne i Lusowo niezbędnym jest budowa obwodnicy zachodniej w Tarnowie Podgórnym oraz obwodnicy północnej w Lusowie. Mapa układu sieci drogowej. 6.2. Elektroenergetyczne systemy przesyłowe. Przez teren gminy przebiegają następujące linie elektroenergetyczne wysokiego napięcia: - linia 110 KV Plewiska - Tarnowo Podgórne - Szamotuły - linia 110 KV Plewiska - Pniewy - linia 220 KV Plewiska - Żydowo - linia 220 KV Plewiska - Czerwonak - linia 400 KV Plewiska - Krajnik Teren gminy Tarnowo Podgórne zasilany jest ze stacji 110/15 KV zlokalizowanej w Górze, oraz ze stacji znajdujących się poza granicami gminy, a mianowicie stacji Kiekrz, Poznań-Pogodno i Opalenica. Istnieje potrzeba budowy GPZ i modernizacji kilku stacji transformatorowych 15/0,4 kV. Sieć średniego napięcia 15 KV zasilająca stacje transformatorowe 15/0,4 kV jest w przeważającej części napowietrzna. Przy pomocy stacji 15/0,4 kV średnie napięcie jest transformowane na niskie napięcie 380 i 220V a więc takie, na jakim pracują urządzenia odbiorcze większości konsumentów energii elektrycznej. Przez teren gminy przebiegać będzie linia wysokiego napięcia 400 kV relacji Plewiska – Mogilno – Bydgoszcz. Przebieg linii opracowany został przez Biuro Studiów i Projektów Energetycznych „Energoprojekt” Poznań. Uzgodniona przez gminę trasa linii 400 kV po stronie zachodniej od istniejących linii 220 kV przebiega w tym samym korytarzu co planowana „obwodnic a zachodnia”. Wymagane jest opracowanie szczegółowe w skali 1:1000, które wyjaśni czy możliwe jest prowadzenie linii 400 kV i „obwodnicy zachodniej” po stronie zachodniej istniejących linii 220 kV, lub zaistnieje konieczność prowadzenia linii 400 kV po stronie wschodniej istniejących linii wysokiego napięcia. Mapa układu sieci elektroenergetycznej. 65 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Wnioski z oceny inwentaryzacji: źródeł zasilania, sieci i stacji transformatorowych. Na terenie gminy Tarnowo Podgórne urządzenia elektroenergetyczne znajdują się w eksploatacji Energetyki Poznańskiej S.A. tj. : Zakładu Usług Energetycznych w Szamotułach (ul. Nowowiejskiego 6) i Zakładu Usług Energetycznych Poznań-Północ (ul. Strzeszyńska 58) oraz na południowym skraju gminy w rejonie: Polityki, Otowa i Batorowa – Zakładu Usług Energetycznych w Opalenicy (ul. 5 Stycznia 3), który posiada na tym terenie 6 stacji transformatorowych (w tym dwie przewoźne dla KRUSZGEO i GASPOL-u). Zakład w Szamotułach obejmuje część zachodnią, środkową i południową gminy. Na tym terenie w zasadzie podstawowym źródłem zasilania w energię elektryczną jest GPZ „Tarnowo Podgórne” zlokalizowany na północny zachód od Tarnowa Podgórnego w odległości kilku kilometrów. Natomiast zapotrzebowanie na energię elektryczną jest największe w rejonie i wzdłuż trasy A-2 (Jankowice, Swadzim) tj. południowy wschód i wschód od Tarnowa Podgórnego. Wyprowadzenie dodatkowych linii SN-15 kV lub przebudowa istniejących (modernizacja) napotyka na bardzo duże trudności w związku z koniecznością lokalizacji linii na gruntach prywatnych otaczających GPZ (chociaż ten ma wolne pola odpływowe). Ewentualne odszkodowania za lokalizację linii na gruntach prywatnych są bardzo wysokie, jak np. dla wybudowanej linii LSN-15 kV długości ca 7 km w granicach 50-100 zł/mb Pomiędzy źródłem zasilania GPZ-etem a obszarem poboru leży Tarnowo Podgórne, stąd te trudności. Ponadto na trasie przebiegu linii energetycznych od stacji GPZ do terenów przemysłowych znajduje się Tarnowo Podgórne z wyłączną zabudową mieszkalno-usługową i stąd pojawiają się przeszkody w ich prowadzeniu. Część istniejących linii napowietrznych LSN-15 kV koliduje z zabudową (np. wzdłuż A-2) i należy je skablować przy okazji stawiając nowe stacje transformatorowe (np. kontenerowe). Inwestorzy zgłaszają duże zapotrzebowanie mocy energetycznej (kilkadziesiąt kilowatów), na które Zakłady Energetyczne nie mają pokrycia tym bardziej, jeżeli Inwestor wnioskuje o pobór mocy rzędu 0,5-1,0 MW. Tereny wzdłuż trasy A-2 są wyjątkowo atrakcyjne, ale mało dostępne pod względem łatwości uzbrojenia. Należałoby zatem przeprowadzić rachunek ekonomiczny czy partycypacje w rozwój nowej sieci podstawowej nie byłyby bardziej właściwe niż wydatki ponoszone przez inwestorów na budowę indywidualnych linii zasilających. 66 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Braki mocy zaznaczają się także w związku ze zbyt rozległymi i długimi sieciami n.n. (np. Jankowice). Należałoby przy podziale terenów wolnych na działki rezerwować lokalizację dla kilku stacji transformatorowych 15/0,4 kV w rejonie Wysogotowa. Zakład Usług Energetycznych Poznań-Północ obejmuje wschodnią i południowowschodnią część gminy. W zasadzie obszar ten jest zasilany dwoma liniami LSN-15 kV z GPZ „Kiekrz” (Chyby, Baranowo, Przeźmierowo). W Chybach i Baranowie sytuacja nie jest zła, natomiast sytuacja w Przeźmierowie jest trudna. Następuje stały wzrost mocy bez wydania technicznych warunków przyłączenia (rezerwy idą na pokrycie wzrostu). Nie ma możliwości rezerwowania istniejących zasilań. Pilna jest budowa odejścia liniowego do Przeźmierowa. (ewentualnie kabla dla podparcia). Jeżeli chodzi o większe odbiory to nie ma możliwości pokrycia wzrostu mocy np. rzędu 1,0 MW. Reasumując można powiedzieć, że na terenie całej gminy sytuacja jest podobna, bez zdecydowanych rozwiązań np. budowy kilku GPZ-tów pokrycie stale zwiększającego się zapotrzebowania na energię elektryczną będzie bardzo trudne. 6.3. Pasy łączności teleradiowej. Przez południową część gminy przebiega pas łączności teleradiowej Poznań (Piątkowo) Bolewice o szerokości 500 m do przekazywania sygnałów telewizyjnych i radiowych oraz telefonii wielokrotnej. W pasie tym obowiązują ograniczenia wysokości zabudowy , które uzgadniać należy z Zakładem Radiokomunikacji i Teletransmisji w Poznaniu ul. 23 Lutego 26. 6.4. Urządzenia wodociągowe. Ogólna charakterystyka stanu istniejącego: Gmina Tarnowo jest niemal w 100% zaopatrzona w wodę pitną z wiejskiej sieci wodociągowej (wody nie posiadają jedynie pojedyncze zabudowania zlokalizowane z dala od zabudowy skupionej). Ujęcia wody posiadają obecnie wydajność w pełni zaspokajającą zaopatrzenie mieszkańców na wodę pitna. W niektórych przypadkach sieć wodociągowa wymaga modernizacji lub ewentualnej rozbudowy i doprowadzenia jej do terenów planowanych pod aktywizację gospodarczą oraz pod zabudowę mieszkaniową. Ponadto dla zaopatrzenia w wodę powyższych terenów przewiduje się budowę wodociągu tranzytowego z 67 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne ujęciem wody w Joance (gmina Dopiewo), z którego uzyskać można wydajność 250 – 300 m3/h. W br. planuje się opracowanie dokumentacji technicznej na budowę stacji uzdatniania wody w Joance. Ponadto Gmina Tarnowo Podgórne podpisała porozumienie z PWiK Poznań oraz Zarządem Miasta Poznania w sprawie dostawy wody z wodociągu miasta Poznania w ilości około 2000m3/d. W celu zasilenia terenów planowanych pod aktywizację gospodarczą zachodniej części gminy istnieje potrzeba realizacji rurociągu tranzytowego z ujęcia wody w Wysogotowie w kierunku zachodniej części gminy o długości około 16,0 km. W gminie istnieją następujące systemy wodociągów grupowych: Tarnowo Podgórne – Rumianek – Jankowice – Lusówko – Góra, zaopatrywane w wodę z ujęcia w Kiączynie (gmina Kaźmierz), poprzez przepompownię wody w Tarnowie Podgórnym, Lusowo – Batorowo – Swadzim – częściowo Sady, zaopatrywane w wodę z ujęcia i stacji wodociągowej znajdującej się w Lusowie, Wysogotowo – Przeźmierowo – Baranowo – część Swadzimia oraz Sadów – Chyby, zaopatrywane w wodę ze stacji wodociągowej w Wysogotowie Kokoszczyn zaopatrywany w wodę z wodociągu w Napachaniu (gmina Rokietnica) Ceradz Kościelny zaopatrywany jest w wodę ze stacji uzdatniania wody w Gaju Wielkim Ponadto gmina posiada dokumentację techniczną na budowę wodociągu tranzytowego Jankowice – Ceradz, umożliwiającego zaopatrywanie miejscowości Ceradz Kościelny w wodę z ujęcia wody w Kiączynie. Gmina w celu uzyskania większej wydajności ujęć gminnych przewiduje odbudowę nieczynnej stacji uzdatniania wody w Lusówku (wykupionej w latach poprzednich od Spółdzielni Rolniczej). Po odbudowie ujęcia w Lusówku przewiduje się uzyskanie wody w ilości około 25 m3/h. 6.5. Odprowadzenie ścieków sanitarnych. Tereny zainwestowania w Gminie Tarnowo Podgórne położone są w dorzeczu Samy Szamotulskiej i Samicy Kierskiej w cząstkowych zlewniach jezior Kierskiego i Lusowskiego. Układ przestrzenny wymusza bezwzględną ochronę tych jezior poprzez monitorowany odbiór transport oraz utylizację ścieków sanitarnych i deszczowych z obszaru gminy. 68 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Obrzeża obydwu jezior posiadają dość intensywną zabudowę mieszkaniową i rekreacyjną. Dla zapewnienia ochrony stanu czystości zlewni opracowano dokumentację techniczną na wykonanie kanalizacji sanitarnej na powierzchni całej gminy. Program kanalizacji obejmuje wykonanie centralnej oczyszczalni ścieków w Tarnowie Podgórnym, systemu przepompowni i rurociągów i rurociągów ciśnieniowych, dostarczających ścieki do oczyszczalni oraz lokalne sieci kanalizacyjne w zlewniach cząstkowych. Dotychczas wykonano następujące elementy system kanalizacyjnego: – Centralna oczyszczalnia ścieków ze zrzutem wód poutylizacyjnych do Samy Szamotulskiej – Rurociągi ciśnieniowe dla Chyb, Baranowa, Swadzimia, Sadów, Lusowa i Lusówka, – Główne kolektory grawitacyjne, przeprowadzające przez Tarnowo Podgórne do oczyszczalni ścieków z rurociągów ciśnieniowych, – Sieci kanalizacyjne z lokalnymi przepompowniami w następujących miejscowościach: Baranowo (część centralna), Przeźmierowo (część środkowo – wschodnia), Swadzim, Sady (część północna), Lusowo (część centralna), Lusówko, Tarnowo Podgórne (część środkowo –zachodnia), – Główne przepompownie sieciowe w Baranowie, Swadzimiu, Sadach, Lusówku oraz na terenie oczyszczalni9 ścieków w Tarnowie Podgórnym. Obecnie ścieki z lokalnych sieci kanalizacyjnych Chyb, Baranowa, Swadzimia, Sadów, Lusowa, Lusówka i Tarnowa Podgórnego oraz podmiotów gospodarczych, położonych wzdłuż drogi nr 2 (północna strona) i rurociągu tłocznego relacji Lusówko – Tarnowo Podgórne są kierowane do centralnej oczyszczalni ścieków w Tarnowie Podgórnym. Ścieki z wykonanej dotychczas kanalizacji sanitarnej w Przeźmierowie odprowadzane są grawitacyjnie do lokalnej oczyszczalni w Baranowie. W miejscowości Góra istnieje lokalna oczyszczalnia zakładowa, obsługująca bloki mieszkalne. Ścieki z pozostałych miejscowości, nie posiadających lokalnych systemów kanalizacyjnych, dostarczane są bezpośrednio do centralnej oczyszczalni lub do lokalnych punktów zrzutowych na terenie Poznania. Mapa terenów zwodociągowanych i skanalizowanych. 69 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 7. Stan przestrzeni gminy. 7.1. Charakterystyka wyróżnionych jednostek przestrzennych. Gminę Tarnowo Podgórne podzielono umownie na jednostki krajobrazowe celem uporządkowania jej przestrzeni. Przyjęto następujące kryteria podziału gminy Tarnowo Podgórne na jednostki krajobrazowe: - charakter przyrodniczy, - stan krajobrazu, - funkcje obszaru, - stanu zachowania środowiska przyrodniczego (degradacje), - stopień wyposażenia w infrastrukturę techniczną, - dostępność usług społecznych i komercyjnych. Kierując się powyższymi kryteriami w przestrzeni gminy Tarnowo Podgórne wyodrębniono trzy główne jednostki krajobrazowe. 1. Jednostkę A – intensywnej zabudowy mieszkaniowo – usługowej, 2. Jednostkę B – intensywnych procesów urbanizacyjnych o charakterze przemysłowym w strefie gospodarki rolnej, składającej się z: subjednostek B1 i B2 o funkcji rolniczej subjednostki B3 – o funkcji przemysłowo – mieszkaniowej 3. Jednostkę C – o dużych walorach przyrodniczo – krajobrazowych i funkcji rekreacyjno – rolnej. Jednostka A obejmuje wschodnią część gminy, a w niej wsie Chyby, Baranowo, Przeźmierowo i Wysogotowo. Jednostka A charakteryzuje się dużą intensywnością zabudowy szacuje się, że jest to 40-50% terenów zabudowanych, Należy utrzymać istniejący 30% stopień zabudowy działek a w przypadku jego braku wprowadzić. Strefa centralna jednostki A to głównie zabudowana mieszkaniowo – usługowa z dużym udziałem zabudowy służącej działalności gospodarczej. 70 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Część południowa jednostki A zabudowana jest budynkami mieszkalnymi i obiektami działalności gospodarczej. W części północnej jednostki A lokowano głównie zabudowę mieszkaniową z dużym udziałem zabudowy zagrodowej i letniskowej. Jednostka A wykazuje duże związki funkcjonalne i przestrzenne z Poznaniem, szczególnie w jej części centralnej. W pozostałych obszarach – wskutek obecności wód otwartych, lasów i łąk pomiędzy granicami zabudowy Poznania i Baranowa i Chyb oraz Wysogotowa – można mówić o rozluźnieniu związków przestrzennych. Nowo wskazane w obowiązującym miejscowym planie ogólnym gminy Tarnowo Podgórne tereny w zasięgu przestrzennym jednostki A przeznaczone są pod zabudowę mieszkaniową i działalność gospodarczą. W stosunku do istniejących na terenie gminy Tarnowo Podgórne miejscowości, obszar każdego ze wskazanych planem terenów większością przewyższa obecną zabudowę wsi Sady, a dorównuje obecnym terenom zabudowy mieszkaniowej Tarnowa Podgórnego. Ciasno zabudowana część wsi Przeźmierowo, bez wolnych placów i przestrzeni społecznych, nie posiada wyraźnej struktury przestrzennej. Jest tworem ukształtowanym z przemieszanych funkcji mieszkaniowo – usługowo – gospodarczych. Przeprowadzenie ważnej komunikacyjnie drogi przez centralna część wsi potęguje wrażenie chaosu i braku bezpieczeństwa. Miejscowy plan obejmujący te drogę wraz z terenami przyległymi podejmuje próbę stworzenia elementów krystalizujących strukturę wsi, aczkolwiek nie pozostało zbyt wiele możliwości dla poprawienia istniejącego stanu. Zdecydowanie rzuca się w oczy brak terenów rozwojowych dla Przeźmierowa, których przyłączenie mogłoby współtworzyć strukturę wsi. Jednostka B – intensywnych procesów urbanizacyjnych o charakterze przemysłowym w strefie gospodarki rolnej obejmuje centralną i północną część gminy. Ukształtowana została w terenach rolnych wskutek obudowy ważnego szlaku komunikacyjnego najpierw zabudową osiedleńczą wsi, a następnie w sposób gniazdowy terenami przeznaczonymi na cele zabudowy przemysłowej i działalności gospodarczej. 71 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Przestrzeń gminy wzdłuż drogi nr 2 stopniowo wypełnia się obiektami przemysłowymi z tym, że wypełnianie owo się nie odbywa się w sposób systematyczny wzdłuż np. stopniowo uzbrajanych terenów, ale w miarę sprzedaży terenów. Największe skupisko zabudowy przemysłowej znajduje się w Tarnowie Podgórnym, a następnie w Sadach i Swadzimiu. Największą jednostka osadniczą w jednostce B jest Tarnowo Podgórne – gminny ośrodek usługowy, a następnie Sady i Swadzim. Tarnowo Podgórne ma potencjalne możliwości uzyskania charakteru jednostki miejskiej. Rzecz w tym, aby jej kształtowanie postępowało zgodnie z zasadami sztuki urbanistycznej tj. wzrost przestrzenny powinien następować z jednoczesnym kształtowaniem prawidłowej struktury przestrzennej i funkcjonalnej jednostki. Tereny otaczające pasmo urbanizacji przemysłowej gminy są terenami typowo rolniczymi z niewielkimi jednostkami osadniczymi o zabudowie głównie zagrodowej. Wsie położone w strefie terenów rolnych mają interesujące układy urbanistyczne, a wskazywanie ewentualnych terenów rozwojowych powinno te układy rozwijać. Niekorzystne przestrzennie jest wskazywanie nowych terenów wzdłuż istniejących dróg, bo wydłuża to sieci infrastruktury technicznej, dojścia i dojazdy do centralnie we wsi zlokalizowanych usług oraz przymyka widoki na tereny otwarte. Wydaje się nieuzasadnione wskazywanie wzdłuż dróg terenów zabudowy zagrodowej, gdyż nowa zabudowa zagrodowa związana jest zazwyczaj z wydzielonymi obszarami o znacznych powierzchniach w terenach rolnych lub terenach intensywnej gospodarki ogrodniczej, a nie na małych działkach wzdłuż dróg i ulic. Tym bardziej, że pogłębia to proces rozciągania się zabudowy wzdłuż dróg, co nie jest pozytywnie odbierane w przestrzeni. Na obszarze jednostki B znajduje się duża liczba cieków wodnych, ale uderza brak zadrzewień i lasów. Jednostka C – o dużych walorach przyrodniczo – krajobrazowych i funkcji rekreacyjno – rolnej. 72 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Jednostka C obejmuje teren o dużych walorach przyrodniczo – krajobrazowych, na którym ustanowiono Obszar Chronionego Krajobrazu. Poza wodami jeziora Lusowskiego znajdują się tu cieki i liczne oczka wodne. Występują tu też niewielkie kompleksy lasów, które chociaż trochę poprawiają niski współczynnik lesistości gminy. Wokół jeziora powstały ośrodki usług turystycznych i zespoły zabudowy letniskowej. W Batorowie postępuje eksploatacja surowców mineralnych. Teren nie jest jeszcze zrekultywowany. Celowość zlokalizowania olbrzymiego zespołu zabudowy mieszkaniowej pośrodku gruntów rolnych na południe od jeziora Lusowskiego budzi poważne wątpliwości. 7.2. Konflikty przestrzenne na obszarze gminy. Podczas wstępnych analiz uwarunkowań rozwoju gminy Tarnowo Podgórne stwierdzono występowanie następujących problemów przestrzennych: 1. W zakresie granic administracyjnych i systemu osadniczego. 2. W zakresie struktury przestrzennej gminy i jednostek osadniczych: a/ zauważalne jest, że procesy urbanizacyjne wymuszają opracowywanie planów, a nie następują w sposób planowy. Mimo, że gmina Tarnowo Podgórne posiada dużą liczbę obowiązujących miejscowych planów, można wnioskować, że opracowanie większości z nich następowało pod presją właścicieli gruntów względnie inwestorów. Generalnie widoczny jest brak poszanowania dla przestrzeni i naturalnych trendów rozwojowych. b/ Podczas lokalizowania nowych terenów zabudowy nie wykorzystano w pełni walorów gminy. Gmina posiada duże możliwości lokalizowania atrakcyjnych form zabudowy, które można wykorzystać pod warunkiem dobrania właściwych lokalizacji i przy właściwej ochronie środowiska. c/ Zdecydowanie niekorzystna dla krajobrazu i ochrony środowiska jest mała lesistość gminy, a szczególnie brak zadrzewień nadwodnych (cieki wodne i jezioro) pełniących funkcje ochronne. Te funkcje ochronne zieleni nie zostały też uwzględnione przy kształtowaniu brzegów jeziora i ochronie wód przed spływem pestycydów. d/ Brakuje wyraźnej koncepcji rekultywacji i wykorzystania terenów powyrobiskowych. e/ Nie wykreowano prawidłowych powiązań komunikacyjnych pomiędzy poszczególnymi jednostkami osadniczymi po obu stronach trasy nr 2 Poznań – Pniewy, a później i zachodniego obejścia Poznania w aspekcie bezpieczeństwa i dogodności połączeń drogowych. 73 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne f/ Przeźmierowo nie posiada terenów rozwojowych oraz sprecyzowanego sposobu kształtowania struktury funkcjonalno – przestrzennej, a szczególnie warunków, na jakich koegzystować będą przemieszane funkcje terenów zabudowanych w sposób jak najmniej uciążliwy dla mieszkańców wsi. g/ Brakuje odpowiednich dla aspiracji i stopnia rozwoju gminy Tarnowa Podgórnego połączeń komunikacyjnych tranzytowych i zewnętrznych. h/ Zachwiane zostały proporcje pomiędzy poszczególnymi głównymi funkcjami gminy: rolnictwem, przemysłem mieszkalnictwem a w konsekwencji obszarem terenów zurbanizowanych i otwartych. i/ Obniżenie się komfortu zamieszkania w gminie poprzez uciążliwości akustyczne. 3. W zakresie ochrony środowiska a/ Brak jednoznacznego systemu wzmacniania odporności środowiska przyrodniczego na skutki wywołane nasilonym tempem urbanizowania terenów. b/ Zanieczyszczenie wód podziemnych wskutek lokalizacji zabudowy na terenach o przepuszczalnym podłożu bez równoczesnej budowy kanalizacji. c/ Zanieczyszczenia jeziora Kierskiego wywołane zrzutem ścieków z Chyb i Baranowa. d/ Zanieczyszczenie jeziora Lusowskiego zanieczyszczenia spływające z pól. (obszar chronionego krajobrazu) przez e/ Zanieczyszczenie rzeki i cieków wodnych przez ścieki z zakładów przetwórczych, f/ Degradacja krajobrazu (likwidacja oczek wodnych i zadrzewień śródpolnych, przeobrażenie rzeźby, niwelacja terenów) oraz erozja gleb wywołane przez intensywną mechaniczną uprawę pól oraz wprowadzenie zabudowy przemysłowej. g/ Zanieczyszczenia gleb, powietrza i uciążliwość akustyczna drogi krajowej. h/ Uciążliwości wynikające z przebiegu infrastrukturalnych linii przemysłowych – tak dla kształtowania prawidłowej struktury mieszkańców jak i sanitarne. 4 W zakresie infrastruktury technicznej. a/ Przerzut ścieków poza obszar grawitacyjnego spływu ścieków do jez. Kierskiego. b/ Warunki współpracy w zakresie odprowadzenia ścieków do kanalizacji sanitarnej Poznania (odprowadzenie ścieków z Chyb, Przeźmierowa i Baranowa do końcówki kolektora w Smochowicach.). c/ Dobór właściwego systemu odbioru i neutralizacji ścieków dla gminy TP. 74 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne d/ Budowa systemu dróg rowerowych, a szczególnie stworzenie rowerowego połączenia rekreacyjnego pomiędzy jez. Kierskim, jez. Lusowskim i centrum tenisowym w Sierosławiu. Wnioski wynikające z zagospodarowania przestrzeni Gmina Tarnowo Podgórne położona jest w rejonie atrakcyjnym gospodarczo i posiada wszelkie atuty rozwojowe wynikające nie tylko z położenia, ale również z tradycji i potencjału ludnościowego. Cechą charakterystyczną gminy jest jej mała lesistość, a szczególnie brak jest tutaj zadrzewień nadwodnych, które mogłyby pełnić funkcje ochronne. Tereny powyrobiskowe nie są objęte rekultywacją. Istnieją dysproporcje między trzema głównymi jednostkami krajobrazowymi (mieszkalną, przemysłowo – rolniczą i przyrodniczo – krajobrazową) i wyraźny, nieprawidłowy podział między obszarami zurbanizowanymi a otwartymi. Niekontrolowane do końca procesy urbanizacyjne obszarów otwartych osłabiają stan środowiska przyrodniczego. Degradacja krajobrazu – poprzez bezpośrednią ingerencję zabudowy przemysłowej, brak zadrzewień śródpolnych. Cenne krajobrazowo obszary rolnicze i leśne wymagają rehabilitacji i zwrócenia większej uwagi na jednostki objęte ochrona (pojedyncze pomniki przyrody). W Tarnowie Podgórnym mamy do czynienia ze słaba retencyjnością wód powierzchniowych. Liczne zanieczyszczenia gleb, powietrza i rzek pochodzące z zakładów przetwórczych, a także uciążliwość akustyczna związana z przebiegiem drogi krajowej. Przy opracowaniu wykorzystano Diagnozę Stanu Istniejącego sporządzoną przez zespół w składzie: mgr inż. Daria Ziemkowska, mgr inż. arch. Olga Susicka – Banasiak, mgr Alicja Czaban, mgr Eleonora Rybczyńska, inż. Stefan Dutkowiak, dr inż. Sławomir Anusz, dr inż. Zbigniew Frankowski, mgr Tadeusz Błaszak, inż. Janina Bellmann, mgr inż. Jędrzej Moraczewski. 75 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne II. Synteza Rozwoju Gminy 76 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 1. SYTUACJE PROBLEMOWE. 1.1. Rolnictwo, Środowisko Przyrodnicze i Przestrzenne. – osuszanie terenu, – lesistość gminy, – rozdrobnienie gospodarstw rolnych poprzez tworzenia fikcyjnych siedlisk, – przeznaczenie gruntów wysokich klas bonitacyjnych pod zabudowę, – zagrożenie dla obszarów cennych przyrodniczo poprzez wyznaczanie dużych obszarów przeznaczonych pod zabudowę, – ochrona rzeźby terenu, – zachęty do działań inwestycyjnych w zakresie przetwórstwa rolno – spożywczego. 1.2. Infrastruktura techniczna. – rozbudowa składowiska odpadów z segregacją surowców wtórnych, – dalsza rozbudowa sieci kanalizacyjnej, – rozbudowa przepustowości oczyszczalni, – podjęcie strategicznych decyzji: inwestowania w ujęcie wody „Joanka”, kupowanie wody z miasta Poznania, – drogi modernizacja i rozbudowa. 1.3. Infrastruktura społeczna – poprawa lokalnych jednostek oświatowych – (gimnazjum Baranowo, przedszkole), – budownictwo socjalne, – poprawa oferty dla mieszkańców ze szczególnym uwzględnieniem ludności w wieku poprodukcyjnym w zakresie kultury, sportu i rekreacji, – poprawa opieki zdrowotnej na terenie gminy. 77 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 2. CZYNNIKI ROZWOJU GMINY. 2.1. Czynniki wewnętrzne 1. Silne strony – położenie w obrębie aglomeracji poznańskiej, – położenie przy drodze krajowej nr 2 (wschód – zachód), – bardzo dobre walory przyrodniczo – krajobrazowe, – stosunkowo dobre wyposażenie w infrastrukturę techniczną, – wysoki poziom szkolnictwa podstawowego, – atrakcyjne miejsce dla lokalizacji zakładów produkcyjnych, usługowych i handlowych, – przedsiębiorczość mieszkańców, – produkcja rolna prowadzona na wysokim poziomie agrotechnicznym i zoohigienicznym 2. Słabe strony – rozproszone budownictwo mieszkaniowe, – słaby stan sieci drogowej i elektroenergetycznej, – brak kanalizacji – szczególnie w części wschodniej gminy, – słaba integracja mieszkańców gminy, – zagrożenie bezpieczeństwa publicznego (giełda części samochodowych), – dalsze rozdrobnienie gospodarstw rolnych tzw. siedlisk powodująca degradację krajobrazu i obniżenie atrakcyjności osiedleńczej i inwestycyjnej, – brak bezkolizyjnych połączeń pomiędzy poszczególnymi częściami miejscowości przedzielonych drogą krajową. 2.2. Czynniki zewnętrzne. 1. Silne strony – bliskość ośrodka akademickiego i sieci szkół ponadpodstawowych, – dogodne połączenie sieci kolejowej pasażerskiej i towarowej, – sąsiedztwo lotniska międzynarodowego, – przyciąganie nowych inwestorów na wyznaczone i odpowiednio przygotowane obszary przemysłowo usługowe np. wzdłuż trasy nr 2. 78 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 2. Słabe strony – uciążliwość lotniska ze względu na hałas, – wzrost konkurencyjności gmin sąsiednich, – wystąpienie procesów recesyjnych, – hałas ze strony toru Poznań, – opóźnianie restrukturyzacji rolnictwa obniżające szanse na konkurencyjność z Unią Europejską, – brak odpowiedniej polityki państwa w sferze produkcji rolnej. 79 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 3. PRIORYTETOWE PROBLEMY W GMINIE. W trakcie prac nad Strategią Rozwoju Gminy zostały określone przez liderów społeczności główne problemy występujące w gminie. Za najistotniejsze do rozwiązania uznano problemy niżej wymienione, przy czym zestawiono je hierarchicznie według istoty problemu. 1. Niewystarczający stan infrastruktury technicznej. (kanalizacja sanitarna, wodociągi) 2. Nierozwinięta infrastruktura drogowa. (niewystarczająca lub w złym stanie nawierzchnie ulic i chodników, brak ścieżek rowerowych, problemy z oświetleniem ulicznym.) 3. Niewystarczająca liczba szkół i przedszkoli. (szczególnie we wschodniej części gminy) 4. Brak odpowiedniego programu rozwoju komunalnego budownictwa mieszkaniowego. 5. Niedostosowana do potrzeb mieszkańców komunikacja publiczna na terenie gminy. 6. Zbyt mało zalesień, zieleni przydrożnej i parków na terenie gminy. 7. Słaby udział mieszkańców w procesach aktywizacji społecznej. 8. Mała ilość zakładów usługowych. 9. Dążenie do ciągłego zwiększania dochodów w gminie. 80 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 4. MISJA WARIANT I Tarnowo Podgórne gminą intensywnego rozwoju, dostatnią i przyjazną dla ludzi i środowiska. WARIANT II Tarnowo Podgórne Gminą intensywnego rozwoju zharmonizowanego z przyrodą i ludźmi. 81 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 5. Wizje: Scenariusz aktualny – kontynuacja obecnego trendu tzn. polityka bez wyraźnych priorytetów rozwojowych, powstawanie nowych podmiotów gospodarczych jak i nowych osiedli mieszkaniowych. Gmina koncentruje działania na polepszeniu niezbędnej dla nich infrastruktury (sieci wodociągowo – kanalizacyjnej oraz dróg). Brak koordynacji w sferze przestrzennej i społecznej. Prowadzenie takiej polityki powoduje utratę atrakcyjności dla inwestorów obecnych i nowych mieszkańców. Scenariusz mieszkaniowy – priorytet dla funkcji mieszkaniowej. Stawianie na przyciąganie migrantów z Poznania a także „przechwytywanie” przybywających do aglomeracji Poznańskiej z innych regionów. Celowo tworzy się atrakcyjne warunki wypoczynku w strefie chronionego krajobrazu oraz jego otulinie. Scenariusz gospodarczy – oznacza priorytet dla gospodarki – produkcji, handlu i usług. Od scenariusza aktualnego różni się większą aktywnością w stosunku do inwestorów, bardziej stanowczą polityką przestrzenną. Preferowani są inwestorzy o dużym potencjale i możliwościach udziału w programach rozwojowych infrastruktury gminy. Scenariusz gospodarczo – rolniczo – mieszkaniowy – oznacza zaniechanie wyznaczania nowych terenów pod działalność gospodarczą, ochronę przestrzeni rolniczej, wyznaczone w planach miejscowych tereny aktywizacji gospodarczej wykorzystać dla pozyskania inwestorów o dużym potencjale gospodarczym z uwzględnieniem przetwórstwa rolno – spożywczego. Waloryzacja zasobów przyrodniczych i ukształtowania terenu. Stworzenie warunków wypoczynku mieszkańcom gminy, dla różnych grup wiekowych. 82 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 6. Ocena opinii społecznej Określoną wariantowo misję jak i wizję rozwoju gminy poddano ocenie społecznej. TWORZYMY STRATEGIĘ „Jeżeli chcemy działać, szukamy sposobu, jeżeli nie chcemy działać, szukamy usprawiedliwienia, aby żyć lepiej należy działać efektywnie.” Szanowni mieszkańcy gminy! Rada Gminy podjęła uchwałę o opracowaniu strategii gminy. Strategia stanowi taki program rozwoju społeczno – gospodarczego gminy, który formułuje cele długofalowe i sposoby ich realizacji. Strategia rozwoju gminy obejmuje okres około 15 lat, ustala hierarchię tych celów, przyporządkowuje działania doraźne celom długofalowym. Strategia ma charakter partnerski czyli powstaje na drodze współdziałania władz ze społecznością. Komisja do spraw opracowania strategii rozwoju gminy, zaprasza wszystkich mieszkańców do czynnego udziału i współtworzenia wizji dalszego rozwoju. Komisja poddaje pod ocenę społeczną propozycje wizji gminy znajdujące się na załączonej do niniejszego numeru ankiecie, którą po wypełnieniu prosimy przesłać do Urzędu Gminy lub przekazać sołtysowi najpóźniej do 13 czerwca 2001r. Komisja zaprasza wszystkich zainteresowanych mieszkańców na spotkania konsultacyjne w tworzeniu Twojej wizji gminy według niżej podanego harmonogramu. Termin spotkania 23 maj godz. 1900 24 maj godz. 1900 30 maj godz. 1900 Dla mieszkańców miejscowości Miejsce spotkania Kokoszczyn, Góra, Rumianek, Tarnowo Urząd Gminy Podgórne Lusowo, Batorowo, Swadzim, Sady Lusowo świetlica Ceradz Kościelny, Jankowice, Sierosław, Jankowice świetlica Lusówko 83 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 31 maj godz. 1900 06 czerwiec godz. 1900 Przeźmierowo, Wysogotowo Przeźmierowo Dom Kultury Baranowo, Chyby Chyby świetlica Komisja do spraw. opracowania strategii rozwoju gminy będzie udzielać wyjaśnień i przyjmować ewentualne propozycje również w dniu 13 czerwca 2001r. w siedzibie Urzędu Gminy od godz. 1400. Przewodniczy Komisji ds. opracowania strategii rozwoju gminy (-) Juliusz Gustowski ANKIETA A. Scenariusz aktualny – kontynuacja obecnego trendu tzn. polityka bez wyraźnych priorytetów rozwojowych, powstawanie nowych podmiotów gospodarczych jak i nowych osiedli mieszkaniowych. Gmina koncentruje działania na polepszeniu niezbędnej dla nich infrastruktury (sieci wodociągowo – kanalizacyjnej oraz dróg). Brak koordynacji w sferze przestrzennej i społecznej. Prowadzenie takiej polityki powoduje utratę atrakcyjności dla inwestorów obecnych i nowych mieszkańców. B. Scenariusz mieszkaniowy – priorytet dla funkcji mieszkaniowej. Stawianie na przyciąganie migrantów z Poznania a także „przechwytywanie” przybywających do aglomeracji Poznańskiej z innych regionów. Celowo tworzy się atrakcyjne warunki wypoczynku w strefie chronionego krajobrazu oraz jego otulinie. C. Scenariusz gospodarczy – oznacza priorytet dla gospodarki – produkcji, handlu i usług. Od scenariusza aktualnego różni się większą aktywnością w stosunku do inwestorów, bardziej stanowczą polityką przestrzenną. Preferowani są inwestorzy o dużym potencjale i możliwościach udziału w programach rozwojowych infrastruktury gminy. D. Scenariusz gospodarczo – rolniczo – mieszkaniowy – oznacza zaniechanie wyznaczania nowych terenów pod działalność gospodarczą, ochronę przestrzeni rolniczej, wyznaczone w planach miejscowych tereny aktywizacji gospodarczej wykorzystać dla pozyskania inwestorów o dużym potencjale gospodarczym z uwzględnieniem przetwórstwa rolno – spożywczego. Waloryzacja zasobów przyrodniczych i ukształtowania terenu. Stworzenie warunków wypoczynku mieszkańcom gminy, dla różnych grup wiekowych. 84 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 1. Która z zamieszczonych powyżej wizji gminy najbardziej Tobie odpowiada? (proszę zaznaczyć właściwy kwadrat A. B. C. D. 2. Twoja wizja gminy. (Prosimy przedstawić w kilku zadaniach) ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... 3. Rozwiązanie jakich problemów jest najważniejsze dla poprawy życia w Twojej miejscowości i jego najbliższym otoczeniu? ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... 4. Jakie warunki wypoczynku należy stworzyć ludziom w wieku poprodukcyjnym aby byli aktywni w swojej społeczności lokalnej? ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... 5. Jakich inwestorów (wielkości, profil działalności, profil produkcji) gmina szczególnie powinna pozyskiwać? ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... Miejscowość ............................................ Wiek ......................................................... 85 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Należy stwierdzić, że w trakcie poddawania ocenie misji i wizji gminy udział wzięła niewielka grupa społeczności lokalnej. Rozpropagowana w prasie ankieta również nie znalazła szerokiego oddźwięku społecznego. Mieszkańcy widzą dalszy rozwój gminy poprzez: – realizację budownictwa mieszkaniowego, – utrzymanie rolnictwa, – dalszy rozwój przemysłowy, który powinien być prowadzony w bardziej wyważony sposób. Przy czym preferują firmy małe i średnie o dużym zróżnicowaniu branżowym, – realizowaniem na nieuprzemysłowionych terenach o ponadprzeciętnych walorach krajobrazowych agroturystyki, – szeroko rozumianą poprawę bezpieczeństwa poprzez realizację chodników, dróg, oświetlenia, ścieżek rowerowych, ekranów akustycznych, monitoringu zanieczyszczenia środowiska, ochrony zdrowia, zapewnienia możliwości aktywnego spędzania czasu ludziom w wieku poprodukcyjnym, realizację obiektów oświatowych i kulturalno – rekreacyjnych, – budowę infrastruktury komunalnej, – zwiększanie terenów zielonych poprzez zadrzewienia śródpolne, zalesianie gruntów, tworzenie nowych parków, objęcia ochroną terenów przyrodniczo cennych. Ostatecznie wypracowano scenariusz kolejny nazwany scenariuszem harmonijnego rozwoju - oznacza on wyznaczanie w sposób zrównoważony nowych terenów pod działalność gospodarczą i budownictwo mieszkaniowe z zachowaniem ochrony przestrzeni rolniczej, ochronę środowiska, poprawę bezpieczeństwa zarówno technicznego jak i społecznego. Waloryzację zasobów przyrodniczych i ukształtowania terenu. Stworzenie warunków wypoczynku aktywnego i biernego dla różnych grup wiekowych. Pozyskiwanie inwestorów małych lub średnich ewentualnie dużych o ustabilizowanej sytuacji ekonomicznej. 86 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne 7. Strategiczne cele rozwoju gminy. Celem nadrzędnym najważniejszym rozwoju jest zapewnienie gminie harmonijnego rozwoju prowadzącego do poprawy jakości życia mieszkańców i środowiska. Celem głównym jest trwały, bezpieczny i społecznie zaakceptowany rozwój gminy, przy wykorzystaniu walorów położenia geograficznego, walorów krajobrazowych, optymalnego wykorzystania środków kapitałowych i zasobów pracy. Realizację celu nadrzędnego i głównego można osiągnąć realizując Cele strategiczne: A. rozbudowy infrastruktury technicznej: B. poprawy infrastruktury społecznej: C. uporządkowania ładu przestrzennego: D. zwiększenia działań w kierunku ochrony środowiska: E. utrzymania rozwoju gospodarczego: F. restrukturyzacji rolnictwa: 87 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Cele operacyjne Cel strategiczny A. rozbudowy infrastruktury technicznej: Cele operacyjne – dalsza realizacja skanalizowania gminy, – budowa dróg i ulic gminnych wraz ze ścieżkami rowerowymi, – realizowanie zadań poprawiających bezpieczeństwo na drogach, – kontynuacja budowy ujęcia wody „Joanka”, – rozbudowa sieci wodociągowej Cel strategiczny B. poprawy infrastruktury społecznej: Cele operacyjne – poprawa poczucia bezpieczeństwa zbiorowego i osobistego, – stworzenie mieszkańcom gminy ośrodków kultury, edukacji i rekreacji lub ułatwienie dostępu do już istniejących poprzez ich modernizację lub budowę nowych, – mieszkalnictwo socjalne, komunalne, – poprawa opieki zdrowotnej mieszkańców Cel strategiczny C. uporządkowania ładu przestrzennego: Cele operacyjne – zahamowanie powstającego chaosu przestrzennego w gminie poprzez: sporządzanie planów miejscowych dla całości miejscowości, sporządzanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego porządkujących przestrzeń już zurbanizowaną, – opracowanie projektu założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe dla gminy Cel strategiczny D. zwiększenia działań w kierunku ochrony środowiska: Cele operacyjne – tworzenie dalszych użytków ekologicznych, – przeznaczenie środków zapewniających realizację ochrony krajobrazu, – zwiększenie powierzchni terenów leśnych poprzez wykup gruntów i ich zalesienie lub zadrzewienie, – odtworzenie zadrzewień śródpolnych 88 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Cel strategiczny E. utrzymania rozwoju gospodarczego: Cele operacyjne – prowadzenie intensywnej promocji Gminy, – pozyskiwanie inwestorów o ekoprzyjaznej działalności, – utrzymanie wysokich dochodów budżetowych gminy, – utrzymanie w miarę możliwości niskiego wskaźnika osób bez zatrudnienia Cel strategiczny F. restrukturyzacji rolnictwa: Cele operacyjne – ograniczenie przeznaczenia gruntów wysokich klas bonitacyjnych na cele nierolne, – pomoc gminy w tworzeniu form organizujących producentów żywności, – stworzenie możliwości inwestycyjnych do działań w zakresie przetwórstwa rolno – spożywczego, – pozyskiwanie środków z UE na dostosowanie gospodarstw rolnych do warunków panujących w UE. 89 Strategia Rozwoju Gminy Tarnowo Podgórne Podsumowanie Komisja ds. opracowania Strategii Rozwoju Gminy ma nadzieję, że mieszkańcy gminy przyjmą przedstawione w opracowanej Strategii kierunki działania, będą je wspierali oraz współdziałali w dążeniach do ich realizacji. Jesteśmy przekonani, że realizację Strategii można rozpocząć od najmniejszego ogniwa administracji samorządowej – sołectwa. Pamiętać należy, że tylko dzięki wspólnemu działaniu osiągnięcie zamierzonych celów będzie łatwiejsze i możliwe. Realizacja Strategii wyzwoli inicjatywę, pobudzi aktywność społeczną, która pozwoli władzom lokalnym, liderom tej gminy oraz społeczeństwu na ścisłe skoncentrowanie działań zmierzających w określonym kierunku dla osiągnięcia zamierzonego celu głównego. Najtrudniejszym a zarazem najważniejszym zadaniem będzie poszukiwanie środków finansowych umożliwiających zrealizowanie Strategii. Od nich zależeć bowiem będzie skuteczna jej realizacja. Władze gminy powinny dokonywać okresowej oceny realizacji celów zawartych w Strategii i w przypadku potrzeby wprowadzanie korekt. 90
