Zaburzenia słuchu fonematycznego a niepowodzenia szkolne

Zaburzenia słuchu
fonematycznego a
niepowodzenia szkolne
Oprac. H. Wasiluk
JAKIE RODZAJE SŁUCHU
WYRÓŻNIAMY?
U człowieka rozwinęły się 3 rodzaje słuchu:
 Słuch fizjologiczny będący podstawową zdolnością odbierania
drgań fal dźwiękowych powstających w otoczeniu. Receptorem
tych drgań jest ucho.
 Słuch muzyczny- odbierający wrażenia dźwiękowe.
 Słuch fonematyczny umożliwiający wychwytywanie w potoku
dźwięków mowy cech różnicujących, dzięki czemu mają one nie
tylko właściwości fizyczne (siła, barwa, wysokość) lecz
znaczeniowe. Na wyższym poziomie słuch fonematyczny staje
się podstawą do opanowania mowy pisanej.
 Zaburzeniom słuchu fonematycznego nie muszą i często nie
towarzyszą zaburzenia słuchu muzycznego.
CZYM JEST SŁUCH
FONEMOWY/FONEMATYCZNY?


To zdolność precyzyjnego słyszenia i
różnicowania dźwięków mowy (odróżnianie
A-U, M-B...);
umiejętność odróżniania głosek dźwięcznych
od bezdźwięcznych (np. B-P, G-K, W-F...),
sylab, głosek i prawidłowych wyrazów na
oznaczenie danego desygnatu (słowa).
CZYM JEST SŁUCH FONEMOWY?
Nie jest to zdolność wrodzona lecz
wykształca się w dzieciństwie pod wpływem
bodźców słuchowych. Jest to złożony proces
analizy i syntezy dźwięków mowy. Oznacza
to, że osoba może wyodrębnić z potoku
mowy - wyrazy, w wyrazach - sylaby, w
sylabach - głoski, a także uchwycić
kolejność głosek w wyrazie.
Właściwie wykształcony słuch fonematyczny
umożliwia prawidłową wymowę,
wychwytywanie różnic miedzy słowami
podobnie brzmiącymi, ale mającymi inne
znaczenie (szale-sale, nos-noc...), a w końcu
dokonywanie analizy i syntezy słuchowej
wyrazów, co stanowi podstawę w nauce
czytania i pisania.
Deficyty w zakresie słuchu fonematycznego
mogą być przyczynami zaburzeń rozwoju
mowy. Niewrażliwość na choćby jeden fonem
(głoskę) powoduje jego nieprawidłową
percepcję (odbieranie) a co za tym idzie i
produkcję (wymawianie).
Etiologia zaburzeń słuchu
fonematycznego:



Jak dotąd nie ustalono etiologii zaburzeń słuchu
fonematycznego. Wszystko wskazuje na to że
przyczyny zaburzeń mogą być różnorodne.
Oczywistą przyczyną zaburzeń słuchu
fonematycznego są niedosłuchy obejmujące pasma
drgań w jakich realizowane są dźwięki mowy.
Zaburzenie słuchu fonematycznego wiąże się
czasem z problemami w zapamiętywaniu i
odtwarzaniu rytmów.
Współwystępuje również bardzo często z
zaburzeniami artykulacji.
W etiologii zaburzeń percepcji
słuchowej istotną rolę odgrywa:




dziedziczność- opóźniają rozwój słuchu
fonematycznego,
czynniki środowiskowe- opóźniają rozwój
słuchu fonematycznego,
uszkodzenia neurologiczne- zaburzenia
słuchu fonematycznego,
niedokształcenie lub zaburzenie słuchu
fonemowego małego stopnia występuje u
dzieci szkolnych i przedszkolnych o
normalnym rozwoju inteligencji.
Prawidłowo rozwinięty słuch
fonematyczny, jak i poziom analizy i
syntezy słuchowej są ważnym
wskaźnikiem osiągnięcia przez
dziecko dojrzałości szkolnej.
Zaburzenia słuchu fonematycznego
utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną:



wadliwej realizacji głosek (opuszcza,
przestawia lub dodaje różne głoski, sylaby),
powodującej trudności w czytaniu i pisaniu ze
słuchu długich wyrazów,
zniekształcanie wyrazów - nieprawidłowo
wykształcony słuch fonematyczny jest jedną
z przyczyn dysleksji i dysgrafii,
słownik dziecka jest mało zróżnicowany i
zbyt wolno się wzbogaca,
Zaburzenia słuchu fonematycznego
utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną:

opóźnionego rozwoju mowy i wad wymowy.
Dziecko dobrze słyszy słowa, lecz w ciągu
mownym nie potrafi rozróżnić pojedynczych
dźwięków lub złożyć je w całość dźwiękową.
Zaburzenia słuchu fonematycznego
utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną:




trudności w rozumieniu poleceń słownych,
trudności w tworzeniu zdań i opowiadań,
ubogi zasób słów,
trudności w pisowni wyrazów ze
zmiękczeniami (ń-ni, ć-ci, ś-si ), opuszczanie
wyrazów, końcówek wyrazów, zamiana
głosek dźwięcznych na bezdźwięczne,
problemy z różnicowaniem głosek z zakresu
3 szeregów (głosek dentalizowanych),
Zaburzenia słuchu fonematycznego
utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną:



mało precyzyjne różnicowanie słyszanych dźwięków
często powoduje wady wymowy, polegające na
nieprawidłowej realizacji głosek dźwięcznych i
bezdźwięcznych - b : p, d : t, g : k, w : f, itp.,
trudności w zapamiętywaniu ciągów słownych, np.
dni tygodnia, nazw miesięcy oraz treści wierszy i
piosenek, a także trudności w nauce tabliczki
mnożenia,
trudności nauce języków obcych,
Zaburzenia słuchu fonematycznego
utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną:



trudności w różnicowaniu dźwięków mowy
(głównie tych o podobnym brzmieniu) i
określeniu ich położenia w wyrazie w
nagłosie, śródgłosie i wygłosie,
trudności z rozróżnianiem tzw. paronimów,
czyli słów różniących się jedną głoską np.:
bal-pal, rak-mak, masa-kasa,
problemów z dokonywaniem analizy
sylabowej i głoskowej wyrazów,
Zaburzenia słuchu fonematycznego
utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną:




trudności w syntetyzowaniu (scalaniu) sylab i
głosek w wyrazie,
problemów w pisaniu, zwłaszcza z
dwuznakami, spółgłoskami miękkimi,
dźwięcznymi i bezdźwięcznymi,
przekręcenie tekstu przy pisaniu ze słuchu,
trudności w stosowaniu reguł ortograficznych
(np. zasady wymienności głosek w
wyrazie), łączenie przyimków z
rzeczownikami,
Zaburzenia słuchu fonematycznego
utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną:






trudności w odróżnianiu samogłosek nosowych ą i ę
od innych głosek, względnie od zespołów
dźwiękowych: -on,-om i -en, -em ,
rozdzielanie wyrazów albo łączenie sąsiadujących
ze sobą,
trudność w składaniu sylab i wyrazów, nawet z
dobrze znanych głosek,
przekręcanie wyrazów (uczniowie wymawiają wyraz
część odczytując, a część zgadując)
czytanie nierytmiczne,
powolne tempo czytania,
Zaburzenia słuchu fonematycznego
utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną:







uporczywe literowanie (głoskowanie) bez możliwości
dokonania syntezy wyrazu,
szczególnie utrudnione przejście od literowania i
sylabizowania do czytania całościowego,
zamiana głosek, opuszczanie głosek lub sylab
mylenie wyrazów podobnych,
zacinanie się i jąkanie (jako niepłynność czytania),
zaburzenia intonacji i akcentu zdaniowego,
słabego rozumienia bardziej skomplikowanych
instrukcji i poleceń słownych oraz dłuższych
wypowiedzi,


Niewielu rodziców zdaje sobie sprawę z tego, że to
właśnie słuch fonematyczny w dużym stopniu warunkuje
osiągnięcie prawidłowego rozwoju mowy dziecka oraz w
wieku szkolnym opanowania umiejętności czytania i
pisania.
Dla nauczycieli jest to uświadomienie istoty pełnionej
roli. Zaburzenia słuchu fonematycznego prowadzą do
utrudnień otrzymania zamierzonych celów i efektów w
nauczaniu.

Warto wykonywać ćwiczenia słuchowe, których celem jest
usprawnienie koncentracji uwagi na bodźcach słuchowych.

W zakresie ćwiczeń słuchu fonematycznego jest
rozpoznawania dźwięków, identyfikowanie dźwięków,
lokalizacja źródła dźwięków, różnicowanie dźwięków,
naśladowanie dźwięków, rozwijanie analizy i syntezy
słuchowej, pamięci słuchowej, rozwijanie koordynacji
słuchowo-ruchowej i słuchowo-wzrokowej, wzmocnienie
poczucia bezpieczeństwa poprzez poznawanie dźwięków i
odbieranie ich jako zrozumiałe i znane. Zabawy i ćwiczenia
słuchu fizjologicznego rozumianego, jako zdolność odbioru
oraz analizy i syntezy wszystkich zjawisk akustycznych.
Przykładowe ćwiczenia słuchowe:
ćwiczenia słuchu awerbalnego:
● uwrażliwienie na dźwięk:
- zabawy na zasadzie jest dźwięk, nie ma dźwięku? (np. radio gra, radio
nie gra itd.)
● wskazywanie lokalizacji źródła dźwięku:
- skąd dochodzi dźwięk?
● rozróżnianie dźwięków:
- rozpoznawanie gry na instrumentach muzycznych
- rozpoznawanie nagranych odgłosów zwierząt, pojazdów itp. i zabawa w
ich naśladowanie
- rozpoznawanie przedmiotów po charakterystycznym dla nim dźwięku itd.
● elementy wychowanie słuchowego:
- rozpoznawanie dźwięku głośnego, a dźwięku cichego
- rozpoznawanie dźwięku długiego, a dźwięku krótkiego itd.
Przykładowe ćwiczenia słuchowe:
● ćwiczenia słuchu fonematycznego:
- słuchowe wyróżnianie samogłosek i
reagowanie przez klaśnięciem lub
podniesieniem ręki oraz brakiem reakcji, gdy
słyszy się inne dźwięki
- słuchowe różnicowanie głosek dźwięcznabezdźwięczna
- słuchowe różnicowanie głosek z trzech
szeregów itd.
Przykładowe ćwiczenia słuchowe:
● ćwiczenia analizy i syntezy słuchowej:
- pokazywanie obrazków, przedmiotów zaczynających
się na określoną głoskę
- różnicowanie słuchowe głosek przez segregowanie
obrazków pod odpowiednie głoski
- tworzenie wyrazów z podanych głosek
- wymawianie słów rozpoczynających się na daną
sylabę w zabawie rzucania do siebie piłki
- wyszukiwanie słów kończących się na daną sylabę
- łańcuch sylabowy: dziecko wypowiada dwusylabowy
wyraz, dzieli go na sylaby, druga sylaba staje się
początkiem nowego wyrazu
Przykładowe ćwiczenia słuchowe:
- różnicowanie słuchowe przez segregowanie
obrazków według usłyszanej głoski w nagłosie lub
wygłosie
- wskazywanie przez podniesienie ręki usłyszanej
określonej sylaby z pośród innych
- dobieranie rymujących się nazw obrazków
- różnicowanie głosek opozycyjnych w wyrazach
- opowiadanie treści obrazka, słyszanych opowiadań,
audycji radiowych i telewizyjnych
- rozwiązywanie zagadek odbieranych słuchowo
Przykładowe ćwiczenia słuchowe:
- wyszukiwanie samogłosek w usłyszanych wyrazach
- wypowiedzenie głoski w nagłosie lub wygłosie w
usłyszanych wyrazach
- wyszukiwanie określonej samogłoski w szeregach
podanych głosek
- powtórzenie w zachowanej kolejności usłyszanych
samogłosek
- wymienianie wszystkich samogłosek znajdujących
się w nazwach obrazów
- układanie z rozsypanych liter wyrazów lub imion itp.
Przykładowe ćwiczenia słuchowe:
- wyszukiwanie obrazków, których nazwy rozpoczynają
się na określoną sylabę
- wyszukiwanie obrazków, których nazwy kończą się
określoną sylabą
- wyodrębnianie ilości wyrazów w usłyszanym zdaniu
- dzielenie wyrazu na sylaby np. z ich wyklaskiwaniem
- wymawianie kolejnych głosek w usłyszanych
wyrazach
- powiedzenie całego wyrazu-słowa po usłyszeniu
poszczególnych głosek lub sylab
Przykładowe ćwiczenia słuchowe:
● ćwiczenia pamięci słuchowej
- odtwarzanie usłyszanych układów rytmów
przez ich wyklaskiwanie, wystukiwanie na
instrumentach muzycznych, o blat stołu itp.
- odgadywanie wysłuchanych odgłosów
dźwiękonaśladowczych i powtórzenie ich w
zachowanej kolejności
- nauka na pamięć wierszyków, piosenek,
krótkich tekstów itd.
DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ