CENTRUM KSZTAŁCENIA PODYPLOMOWEGO PIELĘGNIAREK I POŁOŻNYCH RAMOWY PROGRAM KURSU SPECJALISTYCZNEGO TERAPIA BÓLU OSTREGO U DOROSŁYCH (Nr 02/10) Program przeznaczony dla pielęgniarek i położnych Warszawa 2010 CENTRUM KSZTAŁCENIA PODYPLOMOWEGO PIELĘGNIAREK I POŁOŻNYCH AUTORZY WSPÓŁPRACUJĄCY Z CENTRUM KSZTAŁCENIA PODYPLOMOWEGO PIELĘGNIAREK I POŁOŻNYCH W OPRACOWANIU PROGRAMU dr n. med. Małgorzata Knap Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego Wydział Nauk o Zdrowiu Kielce Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. Św. Rafała Czerwona Góra dr n. med. Renata Szebla Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. Św. Rafała Czerwona Góra dr n. med. Edyta Cudak Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego Wydział Nauk o Zdrowiu Zakład Pielęgniarstwa Anestezjologicznego i Intensywnej Opieki Poznań RECENZENCI PROGRAMU dr hab. n. med. Danuta Dyk Konsultant Krajowy w dziedzinie pielęgniarstwa anestezjologicznego i intensywnej opieki Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego Wydział Nauk o Zdrowiu Zakład Pielęgniarstwa Anestezjologicznego i Intensywnej Opieki Poznań prof. dr hab. Krzysztof Kusza Konsultant Krajowy w dziedzinie anestezjologii i intensywnej terapii Collegium Medicum UMK Katedra i Klinika Anestezjologii i Intensywnej Terapii Bydgoszcz Program opracowany w porozumieniu z Naczelną Radą Pielęgniarek i Położnych Program zatwierdził Dyrektor Centrum Kształcenia Podyplomowego Pielęgniarek i Położnych 2 CENTRUM KSZTAŁCENIA PODYPLOMOWEGO PIELĘGNIAREK I POŁOŻNYCH ZAŁOŻENIA ORGANIZACYJNO-PROGRAMOWE Rodzaj kształcenia Kurs specjalistyczny jest to rodzaj kształcenia, który zgodnie z ustawą z dnia 5 lipca 1996r. o zawodach pielęgniarki i położnej (tekst jedn. Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1217) ma na celu uzyskanie przez pielęgniarkę, położną kwalifikacji do wykonywania określonych czynności zawodowych przy udzielaniu świadczeń pielęgnacyjnych, zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych lub rehabilitacyjnych. Organizator kształcenia podyplomowego, na podstawie ramowego programu sporządza program kształcenia. Program kształcenia musi uwzględniać wszystkie elementy modułów wskazanych w planie nauczania ramowego programu, jednak treści nauczania mogą być dostosowane do warunków i potrzeb lokalnych. Wykaz umiejętności będących przedmiotem kształcenia ramowego programu jest dla organizatora i uczestnika kształcenia obowiązującym elementem programu. Osiągnięcie wskazanych umiejętności gwarantuje, że każdy absolwent kursu specjalistycznego będzie posiadać takie same kwalifikacje, niezależnie od miejsca ukończenia kształcenia, podmiotu organizującego kształcenie podyplomowe oraz trybu kształcenia. Poszczególne moduły ramowego programu zawierają cel, treści nauczania oraz wykaz umiejętności wynikowych, odnoszące się zarówno do zajęć teoretycznych jak i praktycznych. W planie nauczania wskazane są wyłącznie miejsca realizacji zajęć praktycznych, dlatego też organizator oprócz programu kształcenia teoretycznego obowiązany jest opracować program szkolenia praktycznego dla każdej placówki. Program ten powinien zawierać cel i umiejętności. Jednocześnie program zajęć praktycznych powinien uwzględniać wykaz świadczeń zdrowotnych (opracowany na podstawie wykazu umiejętności), do zaliczenia których zobowiązany będzie uczestnik kursu. Dokumentację zawierającą potwierdzenie zaliczenia poszczególnych świadczeń opracowuje organizator kształcenia. Stanowi ona wewnętrzny dokument organizatora. Cel kształcenia Pielęgniarka, położna zapewni opiekę pacjentowi dorosłemu w zakresie uśmierzania bólu ostrego: monitoruje przebieg leczenia przeciwbólowego u chorych, podaje leki w celu uśmierzania bólu ostrego w zakresie zlecenia lekarskiego, także z wykorzystaniem technik analgezji regionalnej, modyfikuje dawkę leku przeciwbólowego w zakresie zlecenia lekarskiego na podstawie monitorowania bólu i stanu pacjenta. Czas kształcenia Łączna liczba godzin przeznaczonych na realizację programu kształcenia kursu specjalistycznego Terapia bólu ostrego u dorosłych (Nr 02/10) wynosi 56 godzin dydaktycznych, w tym: zajęcia teoretyczne – 28 godzin, zajęcia praktyczne – 28 godzin. Określona, w planie nauczania, liczba godzin poszczególnych modułów, odnosi się do realizacji programu w trybie dziennym. Z uwagi jednak na lokalne preferencje i potrzeby, gdy realizacja programu odbywała się będzie w trybie innym niż dzienny, organizator kształcenia w porozumieniu z kierownikiem kursu i wykładowcami ma prawo dokonać modyfikacji czasu trwania zajęć teoretycznych w wymiarze nie większym niż 20%. Oznacza to, że 80% czasu przeznaczonego na realizację poszczególnych modułów nie podlega zmianie. Wskazane 20% może być 3 CENTRUM KSZTAŁCENIA PODYPLOMOWEGO PIELĘGNIAREK I POŁOŻNYCH wykorzystane na przesunięcia pomiędzy poszczególnymi modułami lub w części może zostać przeznaczone na realizację zadań w ramach samokształcenia. Sposób organizacji Za przebieg i organizację kursu specjalistycznego odpowiedzialny jest organizator kształcenia. Planując realizację kursu organizator powinien: 1. Opracować program kształcenia: zajęć teoretycznych, zajęć praktycznych. 2. Opracować regulamin organizacyjny kursu specjalistycznego, który w szczególności określa: organizację, zasady i sposób naboru osób, prawa i obowiązki osób uczestniczących, zakres obowiązków wykładowców i innych osób prowadzących nauczanie teoretyczne i szkolenie praktyczne, zasady przeprowadzenia egzaminu końcowego. 3. Powołać kierownika kursu specjalistycznego. Do zadań kierownika kursu oprócz zadań określonych w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 29 października 2003 r. w sprawie kształcenia podyplomowego pielęgniarek i położnych (Dz. U. Nr 197 poz.1923) powinno należeć: współdecydowanie o doborze kadry dydaktycznej, przedstawienie uczestnikom kursu: celu, programu i organizacji szkolenia, ocenianie placówek szkolenia praktycznego wg specyfiki i organizacji zajęć, pomaganie w rozwiązywaniu problemów, udzielanie indywidualnych konsultacji uczestnikom kursu, zbieranie i analizowanie opinii o przebiegu kursu. 4. Przeprowadzić postępowanie kwalifikacyjne. 5. Powołać w uzgodnieniu z kierownikiem kursu opiekunów szkolenia praktycznego, którzy powinni być merytorycznymi pracownikami placówek, w których odbywa się szkolenie praktyczne. Do zadań opiekuna szkolenia praktycznego należy: instruktaż wstępny (zapoznanie z celem szkolenia praktycznego z organizacją pracy, wyposażeniem placówki, jego personelem, zakresem udzielanych świadczeń i in.), instruktaż bieżący (organizacja i prowadzenie zajęć, kontrola nad ich prawidłowym przebiegiem, pomoc w rozwiązywaniu problemów i in.), instruktaż końcowy (omówienie i podsumowanie zajęć, zaliczenie świadczeń zdrowotnych określonych w programie kształcenia, ocena uzyskanych wiadomości i umiejętności). 6. Wskazać kadrę dydaktyczną posiadającą kwalifikacje określone w programie ramowym. 7. Zapewnić bazę dydaktyczną do szkolenia teoretycznego, dostosowaną do liczby uczestników kursu. 8. Zaprojektować, w odniesieniu do poszczególnych modułów, środki dydaktyczne oraz formy zajęć, ze szczególnym uwzględnieniem form aktywizujących. 9. Wskazać literaturę do poszczególnych modułów uwzględniając kryterium aktualności i adekwatności doboru do treści nauczania. 10. Dobrać placówki stażowe zgodnie z planem nauczania, w których możliwe będzie zdobywanie umiejętności niezbędnych do wykonywania określonych świadczeń zdrowotnych. 11. Posiadać wewnętrzny system monitorowania jakości kształcenia. 4 CENTRUM KSZTAŁCENIA PODYPLOMOWEGO PIELĘGNIAREK I POŁOŻNYCH Sposób sprawdzania efektów nauczania W toku realizacji programu kształcenia przewiduje się ocenianie: 1. Bieżące - rozumiane jako zaliczanie poszczególnych modułów (sprawdzenie stopnia opanowania wiedzy i umiejętności będących przedmiotem nauczania teoretycznego i praktycznego, w tym świadczeń zdrowotnych przewidzianych w programie kształcenia). Warunki zaliczania ustala wykładowca/opiekun szkolenia praktycznego, w porozumieniu z kierownikiem kursu specjalistycznego. 2. Końcowe - egzamin teoretyczny i/lub praktyczny złożony przed komisją egzaminacyjną powołaną przez organizatora kształcenia podyplomowego. Wykaz umiejętności będących przedmiotem kształcenia W wyniku realizacji programu kształcenia kursu specjalistycznego Terapia bólu ostrego u dorosłych (Nr 02/10) pielęgniarka, położna powinna: zdefiniować ból, przedstawić metody monitorowania natężenia bólu oraz omówić skale oceny bólu, ocenić ból u pacjenta oraz monitorować jego leczenie, scharakteryzować metody terapii bólu ostrego, omówić leczenie farmakologiczne bólu ostrego, omówić zasady doraźnej modyfikacji dawki terapeutycznej leków analgetycznych stosowanych u pacjentów, scharakteryzować dawki leków analgetycznych stosowanych u pacjentów w terapii bólu z uwzględnieniem maksymalnej dawki dobowej, przygotować roztwory leków do terapii bólu ostrego, omówić podawanie leków analgetycznych przez pompę infuzyjną z modułem analgezji sterowanej przez pacjenta (PCA – patient controlled analgesia), omówić zasady bezpieczeństwa podawania leków do przestrzeni zewnątrzoponowej i w okolice nerwów i splotów nerwowych, podać leki w celu uśmierzania bólu ostrego w zakresie zlecenia lekarskiego, także z wykorzystaniem technik analgezji regionalnej, modyfikować dawkę leku przeciwbólowego w zakresie zlecenia lekarskiego na podstawie monitorowania stanu pacjenta, omówić działania niepożądane leków stosowanych w terapii bólu, pielęgnować miejsce wprowadzenia cewnika, edukować pacjenta w zakresie metod leczenia bólu i stosowanych leków przeciwbólowych, współpracować w zespole leczenia bólu. 5 CENTRUM KSZTAŁCENIA PODYPLOMOWEGO PIELĘGNIAREK I POŁOŻNYCH PLAN NAUCZANIA Staż Teoria Lp. Moduł (liczba godzin) I II Podstawy patofizjologii bólu Farmakoterapia bólu ostrego Techniki analgezji III regionalnej w uśmierzaniu bólu Organizacja leczenia bólu. IV Rola pielęgniarki, położnej w interdyscyplinarnym zespole leczenia bólu Łączna liczba godzin 7 7 7 Placówka – dla pielęgniarek i położnych blok operacyjny dla pielęgniarek oddział pooperacyjny lub sala pooperacyjna chirurgii ogólnej oraz oddział pooperacyjny lub sala pooperacyjna: chirurgii klatki piersiowej albo traumatologii albo ginekologii dla położnych oddział pooperacyjny lub sala pooperacyjna ginekologii 7 28 oraz oddział pooperacyjny lub sala pooperacyjna: chirurgii klatki piersiowej albo traumatologii albo chirurgii ogólnej Liczba Łączna liczba godzin godzin – 7 7 obligatoryjnie, co najmniej 7 godzin 14 (1 lub 2 placówki do wyboru) 49 obligatoryjnie, co najmniej 7 godzin 14 (1 lub 2 placówki do wyboru) 28 56 6 CENTRUM KSZTAŁCENIA PODYPLOMOWEGO PIELĘGNIAREK I POŁOŻNYCH PROGRAM NAUCZANIA MODUŁ I PODSTAWY PATOFIZJOLOGII BÓLU Cel modułu Pielęgniarka, położna omówi patofizjologię bólu oraz dokona oceny jego natężenia. Wykaz umiejętności wynikowych W wyniku realizacji treści nauczania pielęgniarka, położna powinna: zdefiniować ból, wyjaśnić mechanizm powstawania i przewodzenia bólu, wymienić czynniki modyfikujące odczuwanie bólu, omówić zastosowanie skal natężenia bólu, ocenić poziom natężenia bólu wg określonej skali, omówić ból w poszczególnych specjalnościach zabiegowych, z uwzględnieniem kategorii bólu, omówić zespoły bólu neuropatycznego, które mogą być następstwem operacji. Treści nauczania 1. Definicje bólu. 2. Patomechanizm bólu ostrego: 1) zjawisko nocycepcji; 2) drogi przewodzenia bólu. 3. Ból pooperacyjny i pourazowy: 1) kategorie bólu związane z rozległością i lokalizacją urazu tkanek, zgodnie z wytycznymi Polskiego Towarzystwa Badania Bólu (PTBB); 2) ból pooperacyjny w różnych specjalnościach zabiegowych: chirurgii ogólnej, chirurgii klatki piersiowej, traumatologii, ginekologii; 3) czynniki modyfikujące odczuwanie bólu; 4) skale oceny natężenia bólu: a) skala słowna (Verbal Rating Scale), b) skala oceny liczbowej – numeryczna (NRS – Numerical Rating Scale), c) skala wzrokowo-analogowa (VAS – Visual Analogue Scale), d) skala Szpitala Księcia Henryka (PHHPS – Prince Henry Hospital Pain Score). 4. Ból neuropatyczny: 1) przyczyny powstawania bólu neuropatycznego; 2) patomechanizm bólu neuropatycznego; 3) wybrane zespoły bólu neuropatycznego: a) przetrwały ból pooperacyjny i pourazowy, b) ból fantomowy. MODUŁ II FARMAKOTERAPIA BÓLU OSTREGO Cel modułu Pielęgniarka, położna uczestniczy w leczeniu bólu ostrego i dokona, w zakresie zlecenia lekarskiego, doraźnej modyfikacji dawki leku przeciwbólowego w zależności od stanu klinicznego pacjenta i stopnia natężenia bólu. Wykaz umiejętności wynikowych W wyniku realizacji treści nauczania pielęgniarka, położna powinna: omówić mechanizm działania podstawowych grup leków przeciwbólowych, scharakteryzować opioidowe leki przeciwbólowe, scharakteryzować nieopioidowe leki przeciwbólowe, 7 CENTRUM KSZTAŁCENIA PODYPLOMOWEGO PIELĘGNIAREK I POŁOŻNYCH scharakteryzować niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) w leczeniu bólu, wymienić niepożądane działania charakterystyczne dla poszczególnych grup leków, wymienić wskazania do stosowania określonych leków przeciwbólowych, omówić analgezję multimodalną stosowaną w leczeniu bólu, omówić mechanizm działania i zastosowanie leków adiuwantowych w leczeniu bólu, monitorować występowanie działań niepożądanych leków stosowanych w terapii bólu i podać sposoby postępowania w przypadku ich wystąpienia, omówić sposoby zapobiegania objawom ubocznym stosowanych leków przeciwbólowych, przedstawić ogólne zasady leczenia przeciwbólowego – na przykładzie tzw. „drabiny analgetycznej WHO” oraz zaleceń Polskiego Towarzystwa Badania Bólu (PTBB), podawać leki przeciwbólowe różnymi drogami, w tym z wykorzystaniem technik analgezji regionalnej, dokonać oceny skuteczności prowadzonego leczenia przeciwbólowego, doraźnie modyfikować dawkę leku przeciwbólowego u podopiecznych w zakresie zlecenia lekarskiego, omówić zastosowanie leków przeciwbólowych u pacjentów z grup ryzyka, dokumentować działania pielęgniarskie realizowane w ramach leczenia bólu. Treści nauczania 1. Podstawowe grupy leków przeciwbólowych: 1) Opioidowe leki przeciwbólowe: a) mechanizm działania, b) drogi podawania, c) dawkowanie, d) wskazania i przeciwwskazania do stosowania, e) system analgezji kontrolowanej przez pacjenta (PCA), f) działania niepożądane, g) zjawisko tachyfilaksji, h) antagoniści receptorów opioidowych. 2) Analgetyki nieopioidowe: a) mechanizm działania, b) wskazania i przeciwwskazania, c) drogi podawania i dawkowanie. 3) Niesteroidowe leki przeciwzapalne: a) grupy leków, b) drogi podawania, c) mechanizm działania, d) wskazania i przeciwwskazania do stosowania, e) dawkowanie, efekt pułapowy, f) objawy uboczne. 2. Analgezja multimodalna w leczeniu bólu: 1) technika analgezji zewnątrzoponowej, jako „złoty standard” w leczeniu bólu pooperacyjnego III i IV kategorii; 2) wysoka skuteczność analgetyczna oraz dużego stopnia bezpieczeństwo wynikające z wielotorowego leczenia bólu. 3. Standardy postępowania w zakresie farmakoterapii bólu: 1) drabina analgetyczna WHO; 2) zalecenia Polskiego Towarzystwa Badania Bólu (PTBB); 8 CENTRUM KSZTAŁCENIA PODYPLOMOWEGO PIELĘGNIAREK I POŁOŻNYCH 3) stosowanie analgezji multimodalnej – zasady łączenia różnych leków i technik oraz zalety takiego postępowania; 4) zasadność stosowania opioidów w leczeniu bólu; 5) zastosowanie leków adiuwantowych w leczeniu bólu; 6) zróżnicowanie leczenia bólu pooperacyjnego w zależności od kategorii rozległości uszkodzenia tkanek; 7) monitorowanie występowania działań niepożądanych stosowanych leków w terapii bólu. 4. Farmakoterapia bólu u pacjentów z grup ryzyka: 1) pacjenci z chorobami przewodu pokarmowego; 2) pacjenci z upośledzeniem funkcji metabolicznej wątroby i ryzykiem wystąpienia hepatotoksyczności; 3) pacjenci z upośledzeniem czynności wydalniczej nerek; 4) pacjenci z chorobami serca i naczyń krwionośnych; 5) kobiety w ciąży; 6) pacjenci z nadwrażliwością na leki przeciwbólowe w wywiadzie; 7) pacjenci w wieku powyżej 65. roku życia. MODUŁ III TECHNIKI ANALGEZJI REGIONALNEJ W UŚMIERZANIU BÓLU Cel modułu Pielęgniarka, położna: omówi wybrane techniki analgezji regionalnej oraz przedstawi korzyści ich zastosowania w terapii bólu pooperacyjnego i innych zespołów bólowych, poda leki przez cewnik zaimplantowany do przestrzeni zewnątrzoponowej oraz w okolice nerwów i splotów nerwowych w terapii bólu pooperacyjnego i innych zespołów bólowych. Wykaz umiejętności wynikowych W wyniku realizacji treści nauczania pielęgniarka, położna powinna: zróżnicować analgezję zewnątrzoponową i podpajęczynówkową, omówić znaczenie ciągłych blokad centralnych i ciągłych blokad nerwów obwodowych, omówić cel i skuteczność blokady zewnątrzoponowej w terapii bólu pooperacyjnego, przygotować pacjenta do analgezji regionalnej, przygotować sprzęt i aparaturę do analgezji regionalnej, zapewnić bezpieczeństwo pacjentowi podczas stosowanych technik analgezji regionalnej, wymienić i omówić powikłania ciągłej blokady zewnątrzoponowej, pielęgnować miejsce wprowadzenia cewnika, wymienić leki wykorzystywane do blokad centralnych i obwodowych, podać leki przez cewnik zaimplantowany do przestrzeni zewnątrzoponowej, podać leki przez cewnik zaimplantowany w okolice nerwów i splotów nerwowych, omówić mechanizm działania leków znieczulenia przewodowego i ich dawkowanie w terapii, omówić działanie uboczne opioidów podawanych do przestrzeni zewnątrzoponowej, omówić działanie uboczne leków podawanych w analgezji regionalnej. Treści nauczania 1. Blokady centralne: 1) blokada zewnątrzoponowa; 2) blokada podpajęczynówkowa. 9 CENTRUM KSZTAŁCENIA PODYPLOMOWEGO PIELĘGNIAREK I POŁOŻNYCH 2. Zastosowanie technik analgezji regionalnej w uśmierzaniu bólu pooperacyjnego i innych zespołów bólowych: 1) ciągła blokada zewnątrzoponowa w odcinku piersiowym i lędźwiowym: a) wskazania, b) przeciwwskazania, c) ograniczenia zastosowania tej metody, d) powikłania, e) podawane leki i ich dawkowanie, f) zasady podawania leków do przestrzeni zewnątrzoponowej; 2) blokady nerwów obwodowych w leczeniu zespołów bólowych: a) ciągłe blokady obwodowe w terapii bólu ostrego, b) blokady układu współczulnego; 3) wybrane specjalistyczne techniki uśmierzania bólu np. zastosowanie systemu PCEA (Patient Controlled Epidural Analgesia) do zewnątrzoponowej podaży leków, sterowanej przez pacjenta lub podaż leku znieczulenia przewodowego bezpośrednio do rany operacyjnej. 3. Leki znieczulenia przewodowego i opioidy stosowane w terapii bólu pooperacyjnego i innych zespołów bólowych: 1) mechanizm działania; 2) dawkowanie; 3) toksyczność; 4) postępowanie w przypadku wystąpienia działań niepożądanych. 4. Korzyści stosowania technik analgezji przewodowej w terapii bólu pooperacyjnego i innych zespołów bólowych. MODUŁ IV ORGANIZACJA LECZENIA BÓLU. ROLA PIELĘGNIARKI, POŁOŻNEJ W INTERDYSCYPLINARNYM ZESPOLE LECZENIA BÓLU Cel modułu Pielęgniarka, położna scharakteryzuje zadania pielęgniarki, położnej w interdyscyplinarnym zespole leczenia bólu oraz omówi zasady organizacji leczenia bólu na oddziałach zabiegowych. Wykaz umiejętności wynikowych W wyniku realizacji treści nauczania pielęgniarka, położna powinna: określić zadania pielęgniarki, położnej w zespole leczenia bólu, monitorować parametry życiowe pacjenta, w tym natężenie bólu, interpretować parametry życiowe pacjenta pod kątem powikłań oraz podjąć właściwe działania w sytuacji ich pojawienia się, komunikować się z lekarzem w przypadku wystąpienia u pacjenta działań niepożądanych leków przeciwbólowych, jak również w sytuacji nieskutecznej terapii przeciwbólowej, scharakteryzować system analgezji kontrolowanej przez pielęgniarkę (NCA nurse controlled analgesia), edukować pacjenta i jego rodzinę w zakresie metod oceny i leczenia bólu oraz komunikować się z pacjentem w zakresie zastosowanych technik leczenia bólu, omówić zasady organizacji leczenia bólu z wykorzystaniem różnych technik leczenia bólu w oddziałach szpitalnych. Treści nauczania 1. Zadania pielęgniarki, położnej w terapii bólu: 1) monitorowanie natężenia i udział w terapii bólu; 2) edukacja pacjenta na temat metod monitorowania i leczenia bólu; 10 CENTRUM KSZTAŁCENIA PODYPLOMOWEGO PIELĘGNIAREK I POŁOŻNYCH 3) redukcja czynników zwiększających subiektywne odczuwanie bólu przez pacjenta. 2. Organizacja leczenia bólu w oddziałach szpitalnych: 1) współpraca z lekarzem prowadzącym/dyżurnym, anestezjologiem; 2) współpraca z psychologiem klinicznym, rehabilitantem oraz innymi specjalistami zespołu leczenia bólu; 3) kompetencje pielęgniarki, położnej w zespole leczenia bólu; 4) poradnictwo i wsparcie dla chorych z bólem oraz ich rodzin; 5) dokumentowanie przebiegu leczenia bólu. KWALIFIKACJE KADRY DYDAKTYCZNEJ Wykładowcami, opiekunami stażu mogą być osoby mające nie mniej niż pięcioletni staż w przedmiotowym zakresie i aktualnie udzielające świadczeń zdrowotnych będących przedmiotem kształcenia oraz spełniają, co najmniej jeden z warunków: 1. Posiadają tytuł zawodowy magistra pielęgniarstwa. 2. Posiadają tytuł specjalisty w dziedzinie pielęgniarstwa anestezjologicznego i intensywnej opieki. 3. Posiadają specjalizację lekarską w dziedzinie anestezjologii i intensywnej terapii. 4. Posiadają tytuł zawodowy magistra farmacji. Ponadto opiekunami stażu mogą być osoby posiadające zaświadczenie o ukończeniu kursu kwalifikacyjnego w dziedzinie pielęgniarstwa anestezjologicznego i intensywnej opieki. 11