dane osobowe - Projekt Kompetencje Nauczyciela

advertisement
Warsztaty dla nauczycieli:
„Praca z dzieckiem z niedosłuchem centralnym"
Skuteczny nauczyciel
Materiały dydaktyczne dla uczestników kursów doskonalących
Opracowane przez:
Katarzyna Rychetsky
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
1
Temat: Praca z dzieckiem z niedosłuchem centralnym.
Przewidywany czas zajęć: 40 godzin.
Rodzaj zaburzenia: ośrodkowe zaburzenia przetwarzania słuchowego.
Cele główne:
1. Różnica pomiędzy słuchem a słyszeniem.
2. Funkcjonowanie ucznia z CAPD.
3. Etiologia CAPD.
4. Zapoznanie z występującymi symptomami i diagnostyką CAPD.
5. Różne formy terapii.
6. Zajęcia praktyczne.
Metody:
1. Praca z tekstem, oparta na pokazie slajdów.
2. Elementy diagnozy.
3. Programy terapeutyczne.
4. Zajęcia praktyczne – ćwiczenia:
 Elementy audiometrii.
 Testy behawioralne.
Formy pracy:
 zbiorowa,
 indywidualna,
 grupowa ( praca nad studium przypadku).
Środki dydaktyczne:
kwestionariusz dla osób z zaburzeniami przetwarzania słuchowego, testy behawioralne,
audiometr, pokaz slajdów, studium przypadku (6 różnych przypadków).
Program:
1. Czym różni się słuch fizjologiczny od słuchu fonologicznego?
2. Czym są centralne zaburzenia przetwarzania bodźców dźwiękowych?
3. CAPD w zaburzeniach rozwojowych ( dysleksja, ADHD, ADD, autyzm, zespół
Aspergera) – trudności związane z prawidłową diagnozą, podobieństwa i różnice
4. Diagnoza CAPD.
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
2
5. Postępowanie terapeutyczne: w szkole, w domu; specjalistyczne treningi słuchowe.
6. Ćwiczenia: diagnoza.
Przebieg zajęć :
1. Część wstępna (4 h)
 Czym różni się słuch fizjologiczny od słuchu fonologicznego?
 Ucho i drogi słuchowe
2. Zajęcia właściwe ( 10 h)
 Czym są centralne zaburzenia przetwarzania bodźców dźwiękowych?
 CAPD – definicje,
 Objawy CAPD,
 Etiologia CAPD.
 CAPD w zaburzeniach rozwojowych ( dysleksja, ADHD, ADD, autyzm, zespół
Aspergera) – trudności związane z prawidłową diagnozą, podobieństwa i różnice.
 Nadwrażliwość słuchowa
3. Diagnoza CAPD (6 h)
 Rodzaje terapii i ich przeznaczenie w zależności od rodzaju problemów dziecka.
4. Postępowanie terapeutyczne (10 h)
 Jak pracujemy z dziećmi :
 w szkole,
 w domu,
 Specjalistyczne terapie.
 Specjalistyczne treningi słuchowe.
5. Część praktyczna (10 h)
 Zapoznanie się z badaniem audiometrycznym (na co zwracamy uwagę – uwaga
słuchowa).
 Testy behawioralne.
 Praca w grupach nad konkretnymi przypadkami.
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
3
PRACA Z DZIECKIEM Z NIEDOSŁUCHEM CENTRALNYM
Nieprawidłowe zrozumienie informacji słuchowej, mimo braku uszkodzenia słuchu, to
zaburzenie przetwarzania słuchowego. Ośrodkowe zaburzenia przetwarzania słuchowego
(CAPD) to deficyt w zakresie opracowania informacji akustycznej na wyższych piętrach
układu nerwowego. Towarzyszą mu specyficzne problemy z czytaniem, pisaniem, nauką
matematyki, nadpobudliwością psychoruchową czy zaburzeniami koncentracji uwagi.
Poniższe opracowanie stanowi przegląd zagadnień istotnych dla osób pracujących z
dziećmi i młodzieżą z deficytami przetwarzania informacji słuchowej.
Słowa klucze: ośrodkowe zaburzenia słuchu, APD, CAPD, diagnostyka CAPD, terapia
CAPD, trening słuchowy, strategie kompensacyjne, przetwarzanie słuchowe, nieprawidłowe
rozumienie, informacje słuchowe,
WSTĘP
Ośrodkowe zaburzenia przetwarzania słuchowego CAPD stanowią częstą przyczynę
niepowodzeń w nauce szkolnej. Jednak pierwsze symptomy, na które zwracamy uwagę,
wiążą się z funkcjonowaniem dziecka w życiu codziennym. Gdy dziecko słyszy, ale nie
słucha.
Czy możesz przynieść z kuchni sól? I umyj po drodze ręce, obiad na stole – mówimy
do dziecka, raz, drugi, a dziecko siedzi i nic. Wreszcie idzie do kuchni, wraca z butelką coli,
a ręce ma dalej brudne. Nieposłuszne? Niekoniecznie! Tak mogą się objawiać zaburzenia
przetwarzania słuchowego i problemy z koncentracją słuchową.
Takich typowych sytuacji, które powinny wywołać czujność rodziców, jest kilka.
Kiedy dziecko słyszy polecenie, ale wykonuje tylko jego część, albo na zadane pytanie
odpowiada, ale z pewnym opóźnieniem. Gdy w przedszkolu maluch najpierw patrzy, jak
grupa
reaguje
na
polecenie
wychowawczyni,
a
następnie
powtarza
czynności
za rówieśnikami. Kiedy w szkole obserwujemy kłopoty z koncentracją uwagi, skupieniem się
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
4
na głosie nauczyciela, brzydkie pismo z błędami, trudności w czytaniu, polegające na
niewłaściwym łączeniu głosek w wyrazy, trudności z dobrym słyszeniem w szumie,
myleniem podobnie brzmiących głosek, jak p/b, t/d, brakiem umiejętności konstruowania
płynnych wypowiedzi. To, że ucząc się w domu do dyktanda, dziecko nie robi błędów
lub robi ich bardzo mało, a w szkole zupełnie nie potrafi zapisać tego, co dyktuje nauczyciel
i dostaje jedynkę. To, że dzieci po powrocie ze szkoły mówią, że nic nie było zadane lub
pamiętają tylko część prac domowych. Tłumaczą, że nauczycielka nic nie mówiła na ten
temat. Okazuje się, że wiele z tych przypadków ma swoje źródło w trudnościach
przetwarzania dźwięku na poziomie centralnym.
Słyszenie nie jest jednoznaczne ze słuchaniem. Możemy mieć dobry słuch,
a funkcjonować jak osoby z niedosłuchem. Słyszenie jest procesem biernym i zależy od stanu
naszego narządu słuchu. Należy podkreślić, że tak naprawdę słyszymy mózgiem, a ucho jest
niezbędnym, ale tylko jednak jednym z wielu elementów układu słuchowego. Mówię czasami
swoim pacjentom, że ucho to drzwi do mózgu. Słyszenie jest złożonym i dynamicznym
procesem, w którym sygnały akustyczne po zamienieniu na impulsy nerwowe są analizowane
i przetwarzane w ośrodkowej części układu słuchowego.
Najczęściej ośrodkowe zaburzenia słuchu ujawniają się w przedszkolu lub
w pierwszych klasach szkoły podstawowej, kiedy to gwałtownie rosną wymagania
edukacyjne. Większość dzieci, które idą do przedszkola lub szkoły, nie ma za sobą badań
słuchu; jedyne badania słuchu to te zaraz po urodzeniu. Jeszcze niedawno mówiono, że
wiarygodne badanie progów słuchowych jest możliwe po ukończeniu szóstego roku życia.
W zeszłym roku Światowe Centrum Słuchu w Kajetanach opublikowało wyniki projektu
badawczego nad wiarygodnością badań słuchu u dzieci w czwartym i piątym roku życia.
Ocena powtarzalności badań audiometrycznych wykonywanych u dzieci
w wieku
przedszkolnym wykazała, że możliwe jest wykonanie wiarygodnego badania u dzieci w
wieku pięciu lat, jak i czterech lat. W Niemczech, Austrii wszystkie dzieci muszą przejść
badania słuchu i uwagi słuchowej przed pójściem do szkoły. Wiemy, jak ważne jest wczesne
wykrycie zaburzeń przetwarzania słuchowego oraz wdrożenie odpowiedniej terapii
umożliwiającej prawidłowy rozwój dziecka – im wcześniej, tym lepiej dla późniejszego
funkcjonowania dziecka; im dłużej dzieci mają problemy z przetwarzaniem słuchowym i ich
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
5
skutkami, tym gorzej dla ich prawidłowego rozwoju. Mamy coraz więcej narzędzi
badawczych, które umożliwiają nam pracę z coraz młodszymi dziećmi, np. audiometrię
obrazkową.
Z ośrodkowych zaburzeń przetwarzania słuchowego się nie wyrasta z wiekiem.
Rozwój językowy dziecka zaczyna się, zanim zacznie ono mówić, dlatego tak ważny jest
prawidłowy rozwój układu słuchowego oraz jego odpowiednia stymulacja (duża ilość
doświadczeń słuchowych werbalnych i niewerbalnych), aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia
problemów z przetwarzaniem słuchowym.
Słuch należy do jednego z podstawowych zmysłów, za pomocą którego odbieramy
bodźce z otaczającego nas świata, i jest ostatnim zmysłem, który z nami odchodzi – oczy
możemy zamknąć, uszu nie.
Zdecydowana większość ludzi kojarzy problemy ze słuchem z problemami
ze słyszeniem, a nie z
innymi dolegliwościami. Słyszenie jest złożonym, aktywnym
procesem, w którym sygnały akustyczne (mechaniczne – ucho zewnętrzne i środkowe),
po zamienieniu się na impulsy nerwowe ( ucho wewnętrzne – drogi słuchowe i wyższe partie
mózgu), są analizowane i przetwarzane w ośrodkowej części układu słuchowego. Ważnym
elementem budowy naszego narządu słuchu jest organizacja tonotopowa słuchu. Mapowanie
tonotopowe, czyli odwzorowanie częstotliwości na błonie podstawnej ślimaka, jest
zachowane wzdłuż całej ośrodkowej drogi słuchowej i występuje w pierwszorzędowej korze
słuchowej.
Pierwsze neurony drogi słuchowej, neurony dwubiegunowe, znajdują się w zwoju
spiralnym ślimaka (ucho wewnętrzne). Przełączenie na drugi neuron następuje w jądrach
ślimakowych (przednich i tylnych) zlokalizowanych na granicy mostu i rdzenia
przedłużonego. Wszystkie składowe trzeciego neuronu (jądra oliwki górnej, wstęga boczna
i wzgórek dolny) stanowią o obuusznym słyszeniu i lokalizacji dźwięków. W jądrze ciała
kolankowatego przyśrodkowego dochodzi do przełączenia na czwarty neuron drogi
słuchowej. Jest to bardzo uproszczony opis tego, co dzieje się na drodze słuchowej, jednak
daje nam podstawową wiedzę o tym, jak przebiega droga impulsu dźwiękowego od ucha
do mózgu.
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
6
Bardzo długo problemy ze słuchem były potocznie interpretowane jako głuchota.
Jednak problem ośrodkowych zaburzeń przetwarzania słuchowego na świecie jest znany już
od wielu lat. Zajmowali się nim naukowcy już w końcu lat 50. XX w. Został po raz pierwszy
opisany przez Bocca i Calaero w pracy Procesy ośrodkowe słyszenia [4]. Zaburzenia te, jak
szacują obecnie specjaliści, występują u ok. 2 – 3 procent dzieci (nie ma to nic wspólnego z
obniżonym poziomem inteligencji), u 10 – 20 procent osób dorosłych. W Polsce szacuje się
obecnie, że problem ten występuje u 5 –7 proc. populacji dzieci w wieku 7 – 14 lat.
ETIOLOGIA CAPD
Naukowcy nie są zgodni co do przyczyny powstawania ośrodkowych zaburzeń
przetwarzania słuchu. Utrudnia to późniejszą terapię. Wiemy na pewno, że ośrodkowym
zaburzeniom słuchu towarzyszą przede wszystkim zmiany strukturalne mózgu w lewej
półkuli i spoidle wielkim. Ośrodkowe zaburzenia słuchu mogą być spowodowane przez
czynniki uszkadzające ośrodkowy układ nerwowy w późniejszym okresie życia dziecka, np.
przez choroby (zapalenia opon mózgowych), urazy, zatrucia toksynami. Zaburzenia mogą być
następstwem długotrwałej deprywacji słuchowej w wyniku niedosłuchu obwodowego
(przykładem
mogą
być
przewlekłe
stany
zapalne
uszu).
Również
zbyt
późne
lub nieprawidłowe leczenie niedosłuchu może skutkować zaburzeniami ośrodkowych funkcji
słuchowych po przywróceniu prawidłowej czułości słuchu. Ostatnio coraz więcej mówi się
o genetycznym podłożu tych zaburzeń.
Dzieci, u których obserwujemy zaburzenia przetwarzania słuchowego, często mają
trudności ze rozumieniem złożonych poleceń, zwłaszcza, kiedy zawierają one nowe słowa
lub mają złożoną strukturę gramatyczną. Mogą mieć trudności ze zrozumieniem mowy
niewyraźnej, zniekształconej przez hałas, czy w pomieszczeniach o złej akustyce ( klasy, sale
sportowe, hale basenowe). Mogą mieć kłopoty z koncentracją uwagi (nadruchliwość,
wyłączanie się lub naprzemiennie oba te problemy, prowadzące do agresji lub nadmiernej
płaczliwości) i zapamiętywaniem nowych informacji, nauką wierszyków, dni tygodnia,
miesięcy czy tabliczki mnożenia. Są to bystre dzieciaki, które jednak wymagają
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
7
specjalistycznej pomocy. Przyczyn, które wywołały ich kłopoty, może być wiele;
z wywiadów z moimi pacjentami mogę wyróżnić wśród nich:

wcześniactwo (32 – 34 tydzień),

niedotlenienie w czasie porodu – porody zbyt długie, nieprawidłowe ułożenie płodu,

częste zapalenia ucha środkowego ( zwłaszcza te bezobjawowe),

częste sączkowanie uszu ( drenaż, perforacje),

genetyczne dyspozycje – dysleksja, dysortografia w rodzinie ,

urazy głowy, nowotwory, niedokrwienia, uszkodzenia toksyczne ( np. tlenek węgla).
TEORIA OŚRODKOWYCH ZABURZEŃ PRZETWARZANIA SŁUCHOWEGO
Grupa
osób z zaburzeniami słuchu jest bardzo zróżnicowana i nie można
jednoznacznie wskazać, u kogo możemy się spodziewać tych problemów. Mogą to być osoby
z makroskopowymi uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego o różnorodnej etiologii
(urazy, nowotwory, niedokrwienia, wylewy, uszkodzenia toksyczne), dzieci, u których doszło
do uszkodzenia, najczęściej skutkującego opóźnieniem rozwoju mowy lub trudnościami
w rozumieniu mowy i często będącego przyczyną problemów w nauce oraz w czytaniu
i/lub pisaniu.
APD ( Auditory Processing Disorders ) to inaczej problemy ze słyszeniem części
dźwięków mimo prawidłowego słuchu. Są one spowodowane przez uszkodzenie centralnej –
nerwowej – części układu słuchowego.
(…) Wyróżniamy trzy kategorie APD ze względu na ich etiologię:

APD Developmenta ( rozwojowe) – u dzieci z objawami APD u których czułość
słuchu jest w normie i u których nie stwierdzono innej przyczyny zaburzeń słuchu.
Skutki mogą utrzymywać się w dorosłości

APD Acquired ( nabyte) – prawdopodobnie są wydarzenia z okresu płodowego
i po urodzeniu takie jak wylewy, niedotlenienie, wcześniactwo, wysoki poziom
bilirubiny, cytomegalia, toksoplazmoza, infekcje wirusowe

APD Secondary (wtórne) – po niedosłuchach przewodzeniowych, których
przyczyną były przewlekłe OMS w okresie rozwoju (...) [1]
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
8
APD ( Auditory Processing Disorders ) (brytyjska definicja ) (…) jest to spektrum
zaburzeń przetwarzania, na które składają się:

Dolegliwości składające się na zaburzenia neurorozwojowe

Zaburzenia percepcji mowy i dźwięków niewerbalnych

Zaburzenia funkcji poznawczych (…) [11]
APD może się przejawiać pod postacią trudności w słyszeniu, rozumieniu mowy,
rozwoju języka i uczeniu się. Problemy te mogą się nasilać w niekorzystnym akustycznie
środowisku. Przed
podjęciem próby zdiagnozowania APD u dziecka konieczne jest
wykluczenie obwodowego uszkodzenia słuchu typu przewodzeniowego lub nerwowoczuciowego. Obwodowe uszkodzenia słuchu powodują, że utrudnione jest ustalenie,
czy deficyt w procesach przetwarzania słuchowego wynika z przyczyn obwodowych
czy ośrodkowych.
U podłoża tego schorzenia leżą zaburzenia funkcjonowania neuronów drogi słuchowej
od jądra ślimakowego do kory słuchowej. Dlatego ważne jest poznanie dróg słuchowych
i znaczenia, jakie na jakim odcinku mają kolejne neurony.
Centralne zaburzenia przetwarzania słuchowego (Central Auditory Processing
Disorders) nie są klasyczną jednostką chorobową, ale powinny być traktowane jako zespół
objawów, które mogą występować w wielu różnych populacjach klinicznych i mieć
różnorodną etiologię (definicja brytyjska).
Zgodnie z Międzynarodową Klasyfikacją Chorób ICD-10 (2010) zaburzenia (…) nie
stanowią odrębnej jednostki chorobowej, ale są zespołem objawów, które wynikają
z deficytów opracowania informacji akustycznej w ośrodkowej części układu słuchowego
pomimo prawidłowej czułości słuchu (…). Również w najnowszej Międzynarodowej
Klasyfikacji Chorób ICD-11 (2012) nie stanowią one odrębnej jednostki chorobowej.
W Polsce nie obowiązuje jeszcze ta nowa klasyfikacja, ale w Niemczech już od trzech lat
pracuje się zgodnie z nowymi wytycznymi.
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
9
Według definicji przyjętej przez Amerykańskie Towarzystwo Mowy, Języka i Słuchu
(ASHA) CAPD jest to (…) zauważalne zaburzenie w jednej lub więcej grupach mechanizmów
i procesów związanych z różnorodnymi zachowaniami słuchowymi (…) [1].
Rozpoznanie CAPD jest możliwe, jeśli co najmniej jedna z niżej przedstawionych
wyższych funkcji słuchowych jest zaburzona:

różnicowanie dźwięków,

lokalizacja źródła dźwięku,

rozpoznawanie wzorców dźwiękowych,

analiza czasowych aspektów sygnału dźwiękowego,

umiejętność rozumienia mowy zniekształconej,

rozumienie mowy w hałasie.
Jednak coraz częściej mówi się o spektrum zaburzeń i o tym, że trudno postawić
diagnozę na podstawie tylko jednego czynnika. Bo czy każde dziecko, które ma problem
z lokalizacją źródło dźwięku, ma ośrodkowe zaburzenia słuchu? Oczywiście, że nie.
Przyczyną mogą być blokady kręgosłupa w obrębie kręgosłupa na odcinku szyjnym.
Centralne zaburzenia przetwarzania słuchowego wiążą się z niemożnością pełnego
wykorzystania słyszanego sygnału akustycznego przy prawidłowym odbiorze w strukturach
obwodowych. Wynika to z braku współpracy narządu słuchu z mózgiem, którego komórki
nieprawidłowo rozpoznają i interpretują dźwięki docierające do ucha. Energia rozpoznawana
jako dźwięk przechodzi przez ucho i jest przetwarzana w informację i interpretowana przez
mózg (dźwięk – ucho – pień mózgu – śródmózgowie – kora słuchowa). Umiejętność
rozumienia dźwięków nabywamy, przetwarzając wrażenia przedsionkowe w miarę rozwoju
dziecka.
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
10
PODSTAWOWE PROCESY PRZETWARZANIA SŁUCHOWEGO
Na procesy przetwarzania składa się kilka procesów, które mają bardzo duże
znaczenie dla prawidłowej analizy i syntezy słuchowej. Procesy te możemy podzielić na:
 Dekodowanie fonetyczne – odpowiada za rozumienie mowy zniekształconej oraz
mowy w kurtynie dźwięków drugoplanowych. Jeśli dziecko nie ma problemów
z prawidłowym
dekodowaniem
fonetycznym, to potrafi wykorzystać posiadaną
wiedzę do uzupełnienia luk, czyli słów, których nie zrozumiało lub które opuściło,
słuchając. Do oceny stosuje się testy mowy w szumie i testy mowy filtrowanej.
 Separacja i integracja obuuszna – odpowiada za umiejętność skupienia uwagi
(uwaga selektywna) na informacji podawanej do jednego ucha przy jednoczesnym
filtrowaniu informacji płynącej do drugiego ucha. Integracja obuuszna (podzielność
uwagi) to zdolność do łączenia informacji prezentowanych do obojga uszu
jednocześnie na tym samym poziomie natężenia dźwięków. Prawidłowa separacja
i integracja pozwala na rozumienie mowy w hałasie lub kiedy mamy kilku
rozmówców (dyskusje, praca w grupie). Oba te procesy związane są z pamięcią
świeżą. Do oceny stosujemy testy dychotyczne. Nieprawidłowe wyniki testów mogą
świadczyć o nieprawidłowym przewodzeniu sygnału między półkulami mózgu.
 Procesy czasowe – pozwalają na identyfikowanie akustycznych cech dźwięków oraz
ich porządkowanie w określonej kolejności w czasie ( można to porównać do peletonu
biegaczy, z których każdy ma swoje miejsce). Sprawnie funkcjonujące procesy
czasowe umożliwiają dziecku dyskryminację i identyfikację głosek i wyrazów.
 Rozdzielność czasowa – odpowiada za wykrywanie zmian w czasie trwania sygnału
oraz przerw między różnymi bodźcami słuchowymi. Wpływa na rozumienie mowy,
identyfikację kluczowych słuch i interpretację intonacji wypowiedzi. Bada ją test
wykrywania przerw.
 Uwaga słuchowa. Umiejętność wykorzystania informacji słuchowej wymaga
aktywnej postawy słuchacza. Uwaga jest to swoista cecha wszystkich procesów
poznawczych. Poprzez spostrzeganie, pamięć, myślenie oraz wyobraźnię, na których
skupiona jest uwaga, jesteśmy w stanie zrozumieć, co słyszymy. Uwagę możemy
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
11
podzielić na mimowolną – wywołaną bez wysiłku, i dowolną – wymagającą
świadomego działania i naszej woli. Uwaga dowolna jest celowym zachowaniem
skierowanym na wykonanie określonego zadania, mimo braku zainteresowania;
warunkuje możliwość korzystania z procesu uczenia się.
Bardzo często spotykam się z sytuacją, kiedy dziecko wykazuje się bardzo dużą
inteligencją, ale brak koncentracji uwagi, słaba filtracja dźwięków drugoplanowych
uniemożliwiają mu prawidłowe funkcjonowanie w szkole i w domu. Dziecko wycofuje się
i unika rówieśników, co skutkuje jego odrzuceniem przez grupę. Prowadzi to do zaburzeń
emocjonalnych, które mogą doprowadzić do depresji, a w skrajnych przypadkach do prób
samobójczych.
Kilka lat temu prowadziłam badania uczniów klas pierwszych, czwartych i szóstych.
Głównym celem moich badań było stwierdzenie, które z czynników będących powodem
powstawania lęków mogą mieć największy wpływ na występowanie problemów szkolnych
u dzieci w klasach młodszych. Narzędziami badawczymi był rysunek postaci (rysunek
rodziny, siebie w szkole, siebie wśród rówieśników) i arkusz Czego się boję, a czego się nie
boję, opracowany przez prof. Janusza Kostrzewskiego i dr Ewę Kozłowską. Zawiera on
zdania, które mówią o myślach, uczuciach, zmartwieniach i obawach. Przebadałam ponad 200
dzieci. Wyniki wskazały, jak ważne są emocje związane z rówieśnikami i lęk przed słabymi
ocenami. Niepowodzenia powodują u dzieci spadek samooceny i motywacji. Często słyszę od
dzieci podczas diagnozy – Ja tego nie umiem, na pewno mi się nie uda, nie będę tego robił,
bo i tak źle wypadnę. Bardzo trudno jest je zmotywować, aby spróbowały. Najczęściej
skutkuje, kiedy mówię, że testy nie są na ocenę.
PROFILE CAPD
Dzieci z CAPD nie stanowią jednorodnej grupy pacjentów, więc podczas diagnozy
kluczowe jest wyznaczenie ich profilu. Wyróżniane są następujące rodzaje CAPD:
1. Deficyt w zakresie dekodowania słuchowego – związany z nieprawidłową pracą
półkuli dominującej dla mowy ( powinna być to lewa półkula). Dzieci mają trudności
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
12
z czasowym opracowaniem informacji słuchowej, integracją i separacją międzyuszną,
różnicowaniem dźwięków oraz rozumieniem mowy zniekształconej. Dzieci te
charakteryzuje niska świadomość fonologiczna, często popełniają błędy typu
fonologicznego, np. zamieniają głoski d głoską t. Dodatkowo mogą pojawić się u nich
trudności w zakresie syntaktyki oraz zaburzenie słownika.
2. Deficyt prozodyczny – mechanizmy mózgowe leżące u podstaw deficytów
prozodycznych są związane z dysfunkcją prawej półkuli mózgowej. Dodatkowo
pojawiają się problemy z rozumieniem intencji wypowiedzi ( co może prowadzić
do kłótni i agresji), problemy z rozumieniem żartów i ironii. Uważa się, że u podłoża
tych deficytów leży niezdolność do adekwatnego interpretowania wskazówek
prozodycznych. Dzieci uzyskują nieprawidłowe wyniki w testach określających
obuuszną integrację i separację oraz w testach badających aspekt czasowy
przetwarzania słuchowego.
3. Deficyt integracji – związany jest z deficytami w zakresie międzypółkulowej
integracji, wynikającymi z wadliwego transferu informacji przenoszonych przez
spoidło wielkie. Symptomy deficytu integracji mogą dotyczyć jednej lub wielu
modalności. Główne objawy to problemy w zakresie przetwarzania czasowego oraz
obuusznej separacji i integracji. Testy elektrofizjologiczne wskazują na brak typowej
dominacji półkulowej w zakresie przetwarzania dźwięków mowy. Dzieci skarżą się
na problemy z rozumieniem mowy w szumie, trudności w zakresie wiązania
informacji semantycznych ze wskazówkami prozodycznymi ( to wymaga integracji
obu półkul), deficyty w zakresie lokalizacji oraz śledzenia dźwięku. Dodatkowo mogą
u nich wystąpić problemy z koordynacja ruchów, sporządzaniem notatek oraz
pisaniem dyktand, integracji informacji pochodzących z wielu modalności, nuceniem
do wskazanej melodii.
Innym podziałem centralnych zaburzeń przetwarzania słuchowego jest podział na
kategorie kliniczne ( subprofile):
1. Zaburzenia słyszenia na poziomie fonologicznym – są najczęstszą postacią
centralnych zaburzeń słuchu (50%). Ich istotą są zaburzenia funkcji dekodowania cech
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
13
akustycznych dźwięków mowy, pozwalających na rozróżnianie fonemów. Trudności
te przekładają się na trudności w czytaniu i pisaniu oraz często współwystępujące
wady wymowy. Strategie postępowania terapeutycznego to ćwiczenia:

analizy i syntezy słuchowej,

rozdzielczości czasowej,

różnicowania długości i wysokości dźwięków.
2. Zaburzenia uwagi słuchowej i słyszenia w hałasie – to drugi pod względem
częstości
występowania
typ
centralnych
zaburzeń
słuchu
(30%).
Cechy
charakterystyczne tej grupy to: źle funkcjonująca krótkotrwała pamięć słuchowa,
trudności w rozumieniu mowy w niekorzystnych warunkach akustycznych,
szczególnie gdy równocześnie mówi kilka osób, zaburzenia koncentracji uwagi,
impulsywność. U dzieci tych często wcześniej rozpoznano zaburzenia uwagi (ADD).
Często współistnieją w tych przypadkach również zaburzenia mowy czynnej;
wypowiedzi są ubogie zarówno w zakresie słownictwa, jak i gramatyki. Postępowanie
terapeutyczne to:
 poprawa stosunku sygnału do szumu,
 ćwiczenia krótkotrwałej pamięci słuchowej,
 ćwiczenia koncentracji uwagi,
 ćwiczenia na wykrywanie, identyfikacje i dyskryminacje sygnałów akustycznych,
 ćwiczenia rozumienia mowy w hałasie.
3. Zaburzenia integracji słuchowo-wzrokowej – manifestują się trudnościami w ocenie
i aktywnym wykorzystaniu prozodycznych cech mowy. Przyczyną tych problemów są
zaburzenia funkcji ciała modzelowatego oraz struktur prawej półkuli mózgowej. U
części tych dzieci występują zaburzenia czytania i pisania. Postępowanie
terapeutyczne obejmuje:

ćwiczenia metodami integracji sensorycznej, bilateralnej integracji,

ćwiczenia integracji i separacji usznej,

logopedyczne ćwiczenia korzystania z cech prozodycznych mowy.
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
14
Podsumowując te podziały na profile czy kategorie kliniczne widzimy, że wskazują one
niemożność efektywnego wykorzystania informacji słuchowo-językowej oraz błędną
interpretację wrażeń słuchowych w wyniku upośledzenia uwagi, pamięci, percepcji
i dyskryminacji słuchowej. Kiedy w wyniku diagnozy będziemy umieli zakwalifikować
dziecko do jednej z tych grup, to będziemy mogli prawidłowo dobrać program terapeutyczny.
PROBLEMY EMOCJONALNO-SPOŁECZNE I
BEHAWIORALNE U DZIECI
Z CAPD
CAPD skutkują często niepowodzeniami szkolnymi, a w konsekwencji – trudnościami
o charakterze emocjonalno-społecznym. U wielu
dzieci występują trudności związane
z emocjami lub funkcjonowaniem społecznym w środowisku rówieśniczym. Często mówimy
o nich: nieśmiałe, o niskim poczuciu własnej wartości, pozostające na uboczu, a także
sfrustrowane i wycofane lub charakteryzujące się zaburzoną komunikacją interpersonalną.
Zachowanie dzieci z CAPD charakteryzuje się:

brakiem stałości odpowiedzi na bodziec słuchowy – na to samo polecenie potrafią
zareagować prawidłowo, a następnym razem zupełnie go nie zrozumieć;

krótkim czasem skupienia uwagi słuchowej – łatwo się rozpraszają;

nadmiarowymi, często natychmiastowymi, reakcjami na
różne bodźce słuchowe,
pozostające bez znaczenia dla prowadzonej aktywności;

nadwrażliwością słuchową budzącą często nieadekwatne uczucie niepokoju lub lęku;

trudnościami w rozumieniu złożonych poleceń,
nawet tych, których zasób
słownikowy jest zautomatyzowany;

nierozumieniem mowy zniekształconej przez pogłos, w niesprzyjających warunkach
akustycznych ( przerwy między lekcyjne);

czasem trwania, podzielnością oraz kierunkowością uwagi słuchowej;

prawidłową artykulacją ( mimo systematycznej terapii logopedycznej);

analizą i syntezą sylabową i (lub) głoskową (mimo systematycznej pracy
terapeutycznej);

różnicowaniem głosek o podobnej częstotliwości lub podobnym czasie trwania;
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
15

nabywaniem umiejętności czytania, pisania, nauki matematyki (wymaga to dużego
nakładu pracy);

trudnościami z funkcjonowaniem w grupie rówieśniczej (problemy emocjonalne,
nerwice, depresje),

trudnościami w zapamiętaniu informacji podanej
na drodze słuchowej oraz
z utrzymaniem jej w pamięci trwałej, co wiąże się z koniecznością powtarzania
poleceń i instrukcji słownych ( takim dzieciom nie wystarczy przeczytać polecenie,
one muszą je również zobaczyć w formie pisemnej, aby je zapamiętać i zrozumieć).
Rówieśnicy z trudnością akceptują dzieci, które nie podążają za poleceniami, czy
ustaleniami grupy. Kiedy następuje podział na grupy, te dzieci wybierane są na końcu.
Wyobraźmy sobie, jak przykra jest świadomość, że nikt mnie nie chce. Rodzice tłumaczą
dziecku, że następnym razem koledzy je wybiorą do zespołu, ale ono już wie, że tak nie
będzie i wycofuje się z grupy.
Obecnie proponowane modele terapii CAPD koncentrują się na treningu poznawczym
zaburzonych funkcji, nauce kompensowania deficytów, sposobach wprowadzania zmian
w otoczeniu oraz specjalnych technikach postępowania wobec pacjenta. Dzieci z CAPD,
zarówno dziewczynki, jak i chłopcy, mają, w ocenie rodziców, większe problemy w sferze
emocji, relacji społecznych i zachowania niż ich zdrowi rówieśnicy. Wiek dziecka z CAPD
pozostaje w związku z nasileniem problemów emocjonalnych, a więc im dziecko starsze, tym
doświadcza więcej trudności w sferze emocji. Dzieci z CAPD posiadające rodzeństwo stosują
więcej technik kompensacyjnych (uczą się od rodzeństwa, np. poprzez naśladowanie), co
powoduje, że lepiej sobie radzą w kontaktach z rówieśnikami, mają lepszą koncentrację,
lepiej panują nad emocjami. Wzrost problemów szkolnych u dzieci z CAPD pozwala na
przewidywanie w tej grupie większego nasilenia problemów emocjonalno-społecznych.
Zakres dotychczasowej oferty terapeutycznej kierowanej do dzieci z CAPD, polegającej
głównie na stosowaniu treningu słuchowego i treningów umiejętności poznawczych, wymaga
zatem rozszerzenia o oddziaływania psychologiczne: trening komunikacji interpersonalnej,
socjoterapię, edukację
psychologiczną i psychoterapię.
Psychoterapia dzieci z CAPD
powinna zawsze obejmować pracę terapeutyczną z jego rodziną. Szanse optymalnej zmiany
psychologicznego funkcjonowania dzieci z CAPD stwarza podejście poznawczo-relacyjne.
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
16
Jest ono efektywne w pracy z dziećmi z trudnościami w uczeniu się,
którym to
niejednokrotnie towarzyszą centralne zaburzenia przetwarzania słuchowego.
Ze względu na brak zapisów prawnych, które regulowałyby sytuację dzieci z CAPD,
często zapis o niedosłuchu centralnym powoduje, że w niektórych regionach Polski dzieci
z taką diagnozą nie otrzymują opinii o dysleksji lub trudnościach w nauce. Bo jeśli dziecko
nie słyszy, to nie może mieć dysleksji. Sami lekarze mają z tym problem, bo, jak mówią,
poświadczają nieprawdę, ponieważ te dzieci tak naprawdę słyszą. Na konferencji w 2014 r.
prof. M. Śliwińska-Kowalska, konsultant krajowy audiologii i foniatrii, zobowiązała się
do zajęcia się tym problemem. Jednak do dziś wszystko zależy od poradni psychologicznope- dagogicznych i ich nastawienia do problemów dzieci CAPD.
DIAGNOZA CAPD
Pomimo że ośrodkowe zaburzenia słuchu stanowią znaczny problem, nie opracowano
dotąd obiektywnych metod diagnostycznych oraz standardów postępowania terapeutycznego
w przypadku CAPD. W diagnozie CAPD wykorzystuje się testy behawioralne, mierzące
wyższe
funkcje słuchowe. Testy te oceniają procesy słuchowe, lecz do ich wykonania
konieczny jest odpowiedni poziom uwagi, pamięć, operacyjna i motywacja. Zaleca się, aby
diagnoza przebiegała dwuetapowo i obejmowała:
1. Badania wstępne, przesiewowe, a w przypadku potwierdzenia podejrzeń dotyczące
występowania u dziecka tego typu zaburzeń.
2. Diagnostykę wyższych funkcji słuchowych w specjalistycznym ośrodku.
Diagnoza ośrodkowych zaburzeń przetwarzania słuchowego jest interdyscyplinarna –
zajmuje się nią zespół specjalistów, w skład którego wchodzą: audiolog, logopeda, pedagog,
psycholog, rodzice, lekarz podstawowej opieki medycznej. Audiolog ma za zadanie zbadanie
słuchu obwodowego za pomocą: audiometrii tonalnej, audiometrii słownej, impedancyjnej,
otoemisji akustycznej. Bardzo ważnym elementem diagnozy przeprowadzanej przez
audiologa są testy elektrofizjologiczne. Rejestracja słuchowych potencjałów wywołanych
pnia mózgu ABR (ang. auditory brainstem response ),
obejmująca
wyznaczenie
progu
słyszenia i pomiar latencji, powinna być wykonywana obligatoryjnie u dziecka
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
17
podejrzewanego o występowanie APD.
mają
słuchowe
potencjały
korowe
Duże znaczenie w potwierdzeniu diagnozy APD
MLR
i
P300. Pozwalają one na precyzyjną
lokalizację miejsca uszkodzenia mózgu i dostarczają informacji na temat dynamiki zmian
czasowych, zachodzących na wyższych piętrach przetwarzania informacji słuchowej.
Audiolog koordynuje pracę zespołu dokonującego diagnozy: logopeda ocenia możliwości
dziecka dotyczące mowy biernej i czynnej; pedagog dostarcza informacji opisowej na temat
funkcjonowania słuchowego i umiejętności szkolnych, a także zachowania dziecka zarówno
podczas pracy samodzielnej, jak i grupowej; psycholog sprawdza możliwości poznawcze
i funkcjonowanie emocjonalne
dziecka. Rodzice
(opiekunowie) dostarczają danych
o rozwoju psychoruchowym dziecka we wczesnym dzieciństwie, jego zachowań słuchowych
w domu, zdrowia i dotychczasowego rozwoju jego umiejętności szkolnych. W przypadkach
szczególnych proszony jest o pomoc pracownik socjalny, którego powinien przekazać
informacje na temat funkcjonowania środowiska dziecka. Lekarz pediatra ma za zadanie
sprawdzić, czy nie ma innych istotnych przyczyn ( np. neurologicznych) mogących wpływać
na pojawienie się trudności szkolnych. Jeśli zostanie stwierdzona nieprawidłowość, to
audiolog zleca dalsze badania. W ostatnich latach rozważa się włączenie do diagnozy
rezonansu magnetycznego.
W diagnostyce CAPD stosuje się testy, które muszą być czułe (zdolność testu do wykrycia
problemu w odniesieniu do normy – pozytywne) i swoiste ( wykrywanie ujemnych wyników
– negatywne). Obecnie CAPD rozpoznaje się na podstawie nieprawidłowego wykonania
testów behawioralnych, które można podzielić na trzy grupy:
1. Testy rozumienia mowy zniekształconej. Testy te polegają na prezentacji sztucznie
zmodyfikowanych dźwięków mowy. Słowa mogą być eksponowane czasowo, mogą
być skompresowane czasowo, odfiltrowane częstotliwościowo itp.
2. Testy oceniające integrację i separację międzyuszną (testy rozdzielnousznego
słyszenia). Należą do nich:

Test rozdzielnousznego słyszenia na cyfrach DDT. Polega on na podawaniu
konkurencyjnych bodźców do obu uszu równocześnie (ocena integracji
obuusznej), lub tylko do jednego ucha, a ignorowanie tego, co jest podawane do
drugiego ( ocena separacji). Nie obciąża lingwistycznie.
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
18

Testy słów spondejowych ( The Staggered Spondaic Word Test). Polega na
obuusznej prezentacji słów, z których część słowa podawana jest do ucha lewego,
a druga do prawego. Test bada przewodzenie sygnału między półkulami,
integracje obuuszną, oraz podzielność uwagi.
Procesy separacji obuusznej oznaczają zdolność słuchacza do skupienia się na
informacji podawanej do jednego ucha, przy jednoczesnym ignorowaniu informacji
podawanej w tym samym czasie do drugiego ucha. Proces integracji oznacza umiejętność
połączenia informacji prezentowanej jednocześnie do obu uszu. W sytuacjach życia
codziennego człowiek musi ignorować bodźce słuchowe, niestanowiące przekazu
werbalnego, na które zwracana jest uwaga. Pozostałe bodźce słuchowe, zarówno werbalne,
jak i niewerbalne, odgrywają rolę dźwięków maskujących. Zdolność do separacji i integracji
nazywana jest również odpowiednio uwagą selektywną i uwagą podzielną. Pomimo że testy
te oceniają procesy słuchowe, do ich wykonania konieczny jest odpowiedni poziom uwagi,
pamięć operacyjna i motywacja. Zadania wymagające uwagi selektywnej wymagają również
pamięci świeżej, jako że ich funkcją jest aktywne utrzymywanie w pamięci świeżej
informacji kluczowych dla całościowego poznania.
3. Testy mierzące czasowe aspekty opracowania informacji słuchowej oraz pamięć
krótkotrwałą słuchową.
Testy oceniające ( mierzące) czasowe aspekty opracowania informacji słuchowej
oraz krótkotrwałą pamięć słuchową zawierają 2 lub 3 sekwencje dźwięków różniących się
częstotliwością, czasem trwania. Dziecko ma za zadanie rozpoznanie wzorców słuchowych,
wykrywanie przerw w szumie, ocenę kolejności dźwięków prezentowanych w szybkim
następstwie. Przykładowymi testami są:
 Test wykrywania przerw GDT – prezentowane są krótkie szumy (30), w których
ukryte są przerwy długości od 1 do 50 ms.

Test sekwencji długości DPT – ton dłuższy 500 ms, a krótszy250 ms; 30 prezentacji
po trzy tony podawane kolejno do ucha prawego i ucha lewego na poziomie 50dB
powyżej progu słyszenia dla 1000 Hz; wstępne odsłuchanie testu. Zadaniem
pacjenta jest podanie prawidłowej sekwencji dźwięków.
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
19

Test sekwencji częstotliwości FPT – ton wyższy: 1122 Hz, ton niższy: 880 Hz;
30 prezentacji po trzy tony podawane kolejno do ucha prawego i ucha lewego na
poziomie 50 dB powyżej progu słyszenia dla 1000 Hz; test próbny. Zadaniem
pacjenta jest podanie prawidłowej sekwencji dźwięków.
Te trzy testy to testy komercyjne. Testy dostarczają informacji na temat zdolności
różnicowania długości i częstotliwości z pamięci krótkotrwałej słuchowej.
Przydatność zastosowania testów dychotycznych w diagnostyce dysleksji rozwojowej
potwierdzają badania opublikowane w 2008 r. przez Katedrę i Klinikę Foniatrii i Audiologii
UM w Poznaniu. W grupie osób z dysleksją w porównaniu do grupy kontrolnej stwierdzono
istotne statystycznie zmniejszenie obuusznego sygnału; rozumienie obuuszne wynosiło
jedynie 7%. W badaniach W. Wojnowskiego stwierdzono, że u 85% dzieci z dysleksją
występują istotne odchylenia w testach dychotycznych, wskazujące na brak koordynacji
obuusznej oraz deficyt lewej półkuli. Badania potwierdziły zaburzenie przepływu informacji
pomiędzy obu półkulami i brak synchronizacji w odbiorze sygnału akustycznego,
podawanego obuusznie w testach dychotycznych. [2]
CAPD A ADHA I DYSLEKSJA
U dzieci z dysleksją za przyczynę nieprawidłowości uznaje się zaburzenia funkcji
poznawczych:
 wzrokowych,
 wzrokowo-przestrzennych,
 ruchowych,
 słuchowo-językowych.
Za najważniejsze uważa się przede wszystkim właśnie językowe mechanizmy dysleksji.
Najlepiej udokumentowane są dwie teorie powstawania dysleksji; są to teorie:

deficytu fonologicznego (M. Snowling, J. Pennington)

podwójnego deficytu (Wagner i Torgenen, Wolf, Bowers) .
Wynika z nich niemożność efektywnego wykorzystania informacji słuchowo-językowej
oraz błędna interpretacja wrażeń słuchowych w wyniku upośledzenia uwagi, pamięci,
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
20
percepcji i dyskryminacji słuchowej [2]. Szacuje się, że u co czwartego dziecka z dysleksją
współistnieją ośrodkowe zaburzenia słuchu i że trening słuchowy w znaczący sposób
poprawia ich funkcjonowanie w szkole oraz umiejętność czytania.
Obserwuje się współwystępowanie zaburzeń CAPD i ADHD (zwłaszcza typu z deficytem
uwagi). Trudności może sprawiać ich rozróżnienie, gdyż charakteryzują się podobnymi
objawami, czyli problemami:

z koncentracją,

z odróżnianiem dźwięków głównych od dźwięków tła,

z wykonywaniem serii poleceń.
Obecnie wszystko zależy od tego, do jakiego specjalisty jako pierwszego trafi dziecko.
To on zdecyduje tak naprawdę diagnozie. Jeśli będzie to audiolog, to możemy spodziewać się
diagnozy CAPD, jeśli pedagog, to dysleksji, a logopeda będzie zastanawiał się nad SLI.
W terapii CAPD zwykle stosowane są dwa terminy:

leczenie – rzeczywiste ingerowanie w czynność części słuchowej ośrodkowego układu
nerwowego,

postępowanie – oznaczające modyfikację zachowań, postępowania lub środowiska
technikami wyrównawczymi lub poznawczymi.
DOSTĘPNE W POLSCE METODY I TRENINGI SŁUCHOWE
Ogólnie mówiąc, trening słuchowy ukierunkowany na terapię ośrodkowych funkcji
słuchowych może modyfikować tzw. procesy dół – góra lub góra – dół. Procesy dół – góra
zapewniają odbiór bodźców za pomocą zmysłów i przekazują je do struktur mózgu, gdzie są
analizowane w wyższych piętrach układu nerwowego (w korze mózgowej) – bezpośrednie
oddziaływanie na narządy wzroku i słuchu. Procesy góra – dół są uruchamiane w celu
interpretacji i przeszukiwania danych sensorycznych, które przechowywane są w mózgu
w postaci śladów pamięciowych. Terapia jest ukierunkowana na wspomaganie procesów,
które powodują zmiany neuroplastyczne w strukturach mózgowych, współwystępujące
z oczekiwaną zmianą w zachowaniu. Ostatecznych dowodów na to, że poprzez trening
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
21
możliwa jest poprawa funkcji mózgu, odpowiedzialnych za szeroko rozumiane słyszenie,
dostarczyły badania z użyciem nowoczesnych technik funkcjonalnego obrazowania mózgu.
W treningu mającym na celu poprawę przetwarzania słuchowego, opieramy się na
neuronalnej plastyczności. Stymulacja powoduje jednak również wyraźne zmiany w tempie
i zautomatyzowaniu umiejętności. To przekłada się na koordynację wielu obszarów mózgu,
przez co uwaga i motywacja są wzmacniane, tak że wzrastająca aktywność korowa nie jest
lokalizowana specyficznie. Poprzez stymulację można wpływać na dojrzewanie i zmiany
w układzie słuchowym na bazie neuronalnej plastyczności. Dotyczy to zmian organizacji dróg
nerwowych w mózgu, głównie odpowiedzialnych za słyszenie i mowę oraz połączonych
z tym reakcji. Niektóre procesy dojrzewania są niezależne od doświadczeń. Mózg zmienia się
na skutek aktywności wymagających wysiłku (dowody można znaleźć w licznych badaniach
ERP I MR) Ogólnie przyjmuje się, że im młodszy mózg, tym większa jest jego plastyczność.
Najnowsze badania jednak pokazują, że wiek jest tylko jednym z czynników mających wpływ
na neuronalną plastyczność.
Zmiany możemy obserwować nawet w bardzo podeszłym
wieku, jeśli dobrana jest odpowiednia stymulacja, zależna od: częstości, długości,
intensywności, motywacji.
Dzieci,
u
których
stwierdzono
problemy
z
przetwarzaniem
słuchowym,
nadwrażliwością słuchową, potrzebują pomocy. Podczas planowania terapii będziemy się
opierać się na kilku elementach.
1. Trening słuchowy jest ściśle kontrolowany, precyzyjnie prowadzony i wykorzystujący
dane uzyskane z badań diagnostycznych. Dzięki temu treningowi słuchanie i rozumienie,
które wcześniej wymagało dużego wysiłku ze strony dziecka, staje się procesem
automatycznym, nieangażującym zasobów umysłowych, które mogą zostać użyte do innych
zadań. Kilka przykładowych terapii i treningów:

Terapia deficytu domknięcia słuchowego –
dzieci uczą się uzupełniać luki
w tekście określonymi słowami, sylabami lub pojedynczymi fonemami ( teksty
piosenek i wierszy), lub wymieniania nazwy rymującej się z wcześniej
prezentowanym słowem. Stosuje się różne podpowiedzi, np. pierwszą literę danego
słowa. Dziecko powinno nauczyć się kojarzyć brzmienie słowa z jego znaczeniem.
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
22

Trening rozpoznawania sekwencji dźwięków. Celem jest analiza i naśladowanie
wzorców
rytmicznych;
zaczynamy od
materiału
niewerbalnego,
a
później
przechodzimy do sekwencji słów.

Trening różnicowania fonemów. Trening ma na celu usprawninie różnicowania
słuchowego dźwięków mowy, ale również zwiększenie świadomości fonologicznej
dziecka. Na początku uczestnik uczy się odróżniać od siebie podobnie brzmiące
fonemy np. p/ i /b. Początkowo głoski prezentowane są w izolacji, później pracujemy
z sylabami, a w końcu przechodzimy do słów. Na ostatnim etapie ćwiczone są
umiejętności kojarzenia fonemu z jego reprezentacją graficzną.

Trening prozodyczny. Dzieci uczą się rozpoznawać prozodyczne aspekty mowy:
rytm, akcent, intonację wypowiedzi. Obowiązuje zasada przesadnie podkreślanego
akcentu, intonacji na początku treningu i z czasem
stopniowego przechodzenia
do naturalnego sposobu wypowiadania się w miarę postępów dziecka. Dobrze
sprawdza się praca z mikrofonem.

Trening Warnke. W diagnozie oceniane jest 14 różnych funkcji (wzrokowych,
słuchowych, motorycznych). Wyniki badań odnoszą się do wystandaryzowanuch
norm dla dzieci do 12 roku życia. Stopień trudności ćwiczeń na minikomputerze
dostosowany jest do możliwości dziecka. Ćwiczenia służą do rozwijania
automatyzacji przetwarzania spostrzeżeń wzrokowych, słuchowych oraz funkcji
motorycznych, jak równiż treningu lateralizacji określonych funkcji.
W dalszej części osobno omówię treningi słuchowe związane z muzyką.
2. Wykształcenie u uczniów odpowiednich technik kompensacyjnych oraz poprawa ich
funkcji
poznawczych:
pamięci,
koncentracji,
szybkości
podejmowania
decyzji,
umożliwiających radzenie sobie z trudnościami z percepcją słuchową. Te działania
terapeutyczne opierają się na zajęciach z pedagogiem, psychologiem i logopedą. Aktywne
słuchanie oznacza wzięcie odpowiedzialności za swoje zachowania słuchowe i korzystanie
z dostępnych środków ułatwiających zrozumienie komunikatu. Strategie metapoznawcze:
umiejętność samokontroli własnego zachowania i przyjęcie postawy zorientowanej na
osiągnięcie zamierzonego celu, ułożenia planu działania i jego realizacji. Strategie
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
23
lingwistyczne i metalingwistyczne: trening podstawowych reguł językowych, dzielenie
słyszanej wypowiedzi na mniejsze części.
3. Poprawa parametrów akustycznych klas szkolnych poprzez zastosowanie systemów
wytłumiających hałasy otoczenia i wzmacniających głos nauczyciela. Możemy działać
w dwóch kierunkach. Pierwszy to bezpośrednie ułatwienie dziecku nauki: udostępnienie
notatek przed zajęciami, co pozwoli na koncetrację słuchową; nauczyciel może też upewnić
się, czy dziecko rozumie treść lekcji. Można powtórzyć polecenie wolno lub zmienić jego
treść, aby było zrozumiałe, wzmocnić przekaz ustny grafiką. Dziecko podczas lekcji powinno
siedzieć pod mniejszym kątem niż 45 stopni, aby obserwować twarz nauczyciela; szum tła
w pomieszczeniu nie powienien przekraczać 30 dB, a stosunek sygnału do szumu nie
pownien być mniejszy niż 15 dB. Dobrym ćwiczeniem jest przysłuchiwanie się rozmowom
w tle lub uczestnictwo w dyskusji grupy. Dziecko powinno mieć dłuższe przerwy dla
przyswajania informacji drogą słuchową. Podawanie nowych informacji w ciszy, a ćwiczenie
w hałasie to
jest
najlepsza metoda
kształtowania
prawidłowego przyswajania
i funkcjonowania dziecka w grupie. Drugim kierunkiem jest przekształcenie środowiska
szkolnego: wygłuszenie pomieszczeń klasowych – podwieszany sufit, wykładzina na
podłodze, podkładki pod nogi ławek i krzeseł.
4. Terapie ruchowe poprawiające napięcie mięśniowe, prawidłową równowagę
i koordynację. Przykładem takich terapii mogą być:
 Integracja sensoryczna: terapia prowadzona w gabinetach dla dzieci z zaburzeniami
przetwarzania sygnałów płynących z otoczenia, mająca na celu przywrócenie
prawidłowej pracy zmysłów i
płynnego codziennego funkcjonowania.. W trakcie
terapii SI podąża się za potrzebami i aktywnością dziecka, dlatego nie jest możliwe
wcześniejsze przygotowanie konspektu sesji terapeutycznej.
 Bilateralna integracja: jest to indywidualny program ćwiczeń, który zachęca mózg
do bardziej efektywnego i szybszego przetwarzania bodźców, ponieważ ruch jest
podstawą wszystkich procesów uczenia się.
Dzieci uczą się poznawać nie tylko
prawidłowe wzorce ruchowe, ale również odnajdywać położenie swojego ciała
w przestrzeni i poznawać schemat swojego ciała. Bilateralna integracja – to
współpraca i koordynacja w czasie, kiedy jakiś określony ruch jest wykonywany przez
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
24
jedną stronę ciała niezależnie od ruchów jego drugiej strony, oraz zdolność
koordynacji obydwu części ciała podczas wykonywania wielu sekwencji ruchów.
 Neurofeedback: Jest to forma pomocy mająca na celu poprawę wyższych funkcji
słuchowych – może korzystnie wpływać na poprawę przetwarzania słuchowego na
wyższych piętrach układu nerwowego oraz funkcji poznawczych.
Formy pomocy związane treningami słuchowymi zajmują się trzema obszarami:

rozwijaniem umiejętności słuchowych,

rozwijaniem języka, komunikacji i stymulowanie możliwości poznawczych dziecka,

poprawą jakości bodźców akustycznych.
TRENINGI SŁUCHOWE ZWIĄZANE Z MUZYKĄ
Muzyka jest matematyką. Możemy powiedzieć, że matematyka tłumaczy muzykę. Jeden
akord składa się z trzech dźwięków o określonej częstotliwości i tak dalej. Szczególnie
interesujące jest odkrycie, że w trakcie przetwarzania zadań, które są związane z rytmem,
w uzupełnieniu do ośrodków słuchu są aktywowane ośrodki ruchu. W badaniach MRI
sprawdzających różnicę reakcji na rytmy regularne i nieregularne wykazano, że regularne
rytmy o silnych skokach powodują większą aktywację w zwojach podstawy mózgu. Jądra
podstawy są to obszary mózgu, które są znane z udziału w tworzeniu ruchu. Rytmy aktywują
zarówno pracę móżdżku, regionu, który jest związany z równowagą, czasem i kontrolą ruchu,
jak i korę przedruchową, biorącą udział w przygotowaniach do ruchu.
Muzyka – słuch – terapia ruchowa: muzyka jest powiązana z ruchem i jest
to zakodowane w naszym układzie neurologicznym. Dzięki badaniom percepcji muzyki
odkrywamy, jak wielkiej przyjemności dostarcza ona człowiekowi i jak ogromne znaczenie
ma dla jego rozwoju psychoruchowego – dzięki zmysłowi słuchu.
Coraz większym zainteresowaniem cieszą się treningi aktywnie wspierające rozwój
dziecka. W Polsce funkcjonują również aktywne treningi słuchowe, które są nakierowane na
deficyt
konkretnych funkcji słuchowych. Treningi mogą być prowadzone w formie
programów komputerowych, mogą odbywać się grupowo lub indywidualnie. Dzięki
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
25
zastosowaniu adaptacyjnych algorytmów można łatwo stopniować poziom trudności zadań
i je dostosowywać do możliwości dziecka. Odpowiednia oprawa graficzna przyciąga uwagę
dzieci, a system nagród za dobre wyniki poprawia motywację do ćwiczeń. Istotną cechą zajęć
grupowych jest element rywalizacji i interakcji pomiędzy uczestnikami, ale należy mieć na
uwadze, że działa on korzystnie, gdy terapeuta odpowiednio dobierze dzieci do grupy,
uwzględniając ich poziom zaburzeń. Przykładem takiego aktywnego treningu może być
stymulacja percepcji słuchowej (SPS-S). Terapia opiera się na strefie najbliższego rozwoju.
Polega to na określeniu tych zadań, które dziecko jest w stanie samo wykonać ( strefa
aktualnego rozwoju) i tych, których dziecko wykonać nie jest w stanie. Obszar pomiędzy
tymi dwoma obszarami to właśnie obszar najbliższego rozwoju. Terapia ta oddziałuje na
zmysł słuchu, następnie na koordynację wzrokowo-ruchową, słuchowo-ruchową oraz
połączenie funkcji słuchowo- wzrokowo-ruchowych. Zajęcia odbywają się w trzech cyklach,
każdy z nich trwa 5 dni po około trzech godzin dziennie. Dzieci pracują w grupach złożonych
maksymalnie z czterech uczestników. Pracują oni na specjalnie skonstruowanym urządzeniu,
którego praca opiera się na przewodnictwie powietrznym i kostnym. Pierwsza część treningu
jest bierna, a pozostałe są aktywne na przemian z elementami biernymi.
Muzyka – selekcja dźwięków. Selekcja dźwięków to uwaga słuchowa – wiele dzieci
i dorosłych ma z tym problem, który objawia się trudnościami w rozumieniu mowy w szumie
lub wypowiedzi zbyt szybkich lub niewyraźnych. Współczesne badania coraz częściej
wskazują na wpływ muzyki na układ nerwowy, hormonalny oraz immunologiczny. Dziś
w wielu
znaczących badaniach, które zajmują się zmianami
w sieciach przetwarzania
neuronowego, podkreśla się znaczenie treningu muzycznego dla rozwoju mowy. Mówiąc
prościej – wysokość dźwięków, rytm, czas, tempo, wzory postrzegania muzyki i mowy dzielą
się na podstawowe sieci przetwarzania w ludzkim mózgu. Badania zdjęć sieci neuronalnych,
które pracują podczas przetwarzania muzyki, pokazywały, że obszary te reagują na nagłe
niespodziewane zmiany w muzyce. Te pobudzone obszary obejmują ośrodek Broka, ośrodek
Wernickiego i pęczek łukowaty. Muzyka i mowa mają również te same połączenia, jeśli
chodzi o reakcje emocjonalne. Pozytywna reakcja na słuchanie muzyki
objawia się
zmniejszeniem poziomu kortyzolu w ślinie – dzieje się tak, ponieważ muzyka uwalnia nas
od stresujących zadań psychicznych. Lekcje muzyki ułatwiają osiągnięcie lepszych wyników
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
26
przy tych
zdolnościach,
które
wymagają
wyciągnięcia
prozodycznych
informacji
z wypowiedzianych zdań, a to odnosi się do wspólnych połączeń neuronalnych.
Część
naukowców jest zdania, że faktycznie prozodyczne wskazówki (akcent, czas, położenie
dźwięku) pomagają w nauce gramatyki. Prozodie pomagają w identyfikacji części zdań –
głównych i pobocznych. Aktualnie trwają długotrwałe badania, które zajmują się
prognostyczną wartością badań nad prozodią w młodym wieku. To odnosi się również do
wpływu różnorodnych dźwięków na sposób wyrażania uczuć: radości, wesołości, smutku itp.
To połączenie emocji z dźwiękami w muzyce oraz w mowie rozwija poprzez automatyzację
proces słuchania.
Ludzki mózg przetwarza wysokie i niskie częstotliwości w różny sposób. Naukowcy
wykazali (za pomocą MRI), że przy częstotliwości 4000 Hz dźwięk aktywuje znacznie
większe obszary w mózgu niż przy częstotliwości 500 Hz. Słuchowa wrażliwość
w odniesieniu do różnych częstotliwości zmienia się zgodnie z zachodzącymi zmianami
rozwojowymi. Maksymalna wrażliwość dla częstotliwości między 400 i 1000 Hz jest
osiągnięta w wieku 10 lat. Wiemy, że dzieci z dysleksją mają problem z aspektem czasowym
podczas testów muzycznych, np.: przy sprawnościach motorycznych związanych z rytmem
i szybkim wykonaniem. Nie mają jednak trudności w odróżnianiu wysokości dźwięków
(przeprowadzając diagnozę u dzieci z diagnozą dysleksji faktycznie zaobserwowałam taką
zależność, dodatkowo właśnie te testy są dla nich najłatwiejsze). Zajęcia muzyczne
z naciskiem na poprawę rytmu i szybkość mają także pozytywny wpływ na fonologię
i poprawną pisownię. Być może przyjdzie taki czas, że będziemy w stanie powiedzieć,
dlaczego dzieci z zewnętrznie podobnymi problemami bardzo różnie reagują na treningi
słuchowe. Obecnie trudno jest dać odpowiedź na pytanie rodziców, czy trening jest dla ich
dzieci odpowiedni i czy pomoże. Czasami tam, gdzie mam obawy co do skuteczności takich
działań, dziecko uzyskuje bardzo dobre wyniki, które przekładają się na naukę i zachowanie.
W innym przypadku dziecko wydawałoby się ma typowe problemy z przetwarzaniem
słuchowym, a jednak podczas pracy nie osiąga zadowalających efektów. Dochodzimy
do pewnego etapu i potem nic się nie zmienia lub dziecko osiągnie całkiem dobre wyniki, ale
po krótkim czasie wszystko wraca do stanu przed terapią lub trochę lepszego. Rodzice
szukają dalej, a czas ucieka.
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
27
Każda z tych terapii, jak wykazano, jest lepsza dla pewnej grupy pacjentów. Wszystkie
terapie słuchu potrzebują określonego czasu – jedne dłuższego, inne krótszego Różnią się też
rodzajem muzyki. Różne terapie są dla różnych rodzajów rodzin. Mogą one dotyczyć różnych
problemów słuchu i różnych obszarów przetwarzania słuchowego.
1. Indywidualna stymulacja słuchu Johansena IAS – opracowana przez dr. Kjelda
Johansena, duńskiego nauczyciela i psychologa, dyrektora Bałtyckiego Laboratorium Badań
nad Dysleksją.
Diagnoza opiera się na badaniu audiometrii tonalnej (monauralnym
i binauralnym) oraz testach mowy utrudnionej, w tym teście dychotycznym – istotnych dla
procesu uczenia się aspektów prawidłowego przetwarzania bodźców słuchowych. W teście
tym ocenie podlega kilka procesów słuchowych, takich jak: przewodzenie sygnału pomiędzy
półkulami, integracja obuuszna, separacja obuuszna. Po diagnozie dziecko otrzymuje
specjalnie dla niego nagraną płytę z muzyką instrumentalną, której powinno słuchać 10 – 15
minut przez 6 dni w tygodniu, używając pełnych słuchawek, wykorzystywanych do słuchania
muzyki klasycznej. Po 6 – 8 tygodniach przeprowadzane jest badanie kontrolne, pozwalające
stwierdzić stopień zmian i ustalić dalszy program. Cały trening może trwać od 10 nawet do 18
miesięcy. Zaletą metody jest możliwość prowadzenia jej równolegle z innymi zajęciami, np.
integracji sensorycznej, bilateralnej. Ważny element stanowi to, że jest prowadzona
w przyjaznym dla dziecka otoczeniu. Indywidualna stymulacja słuchu Johansena IAS jest
skierowana do dzieci oraz młodzieży z trudnościami w słuchaniu, mówieniu i pisaniu. Wśród
pacjentów znajdują się dzieci z opóźnionym rozwojem mowy, dysleksją, ADHD,
zaburzeniami uwagi słuchowej, trudnościami w zrozumieniu i zapamiętaniu instrukcji oraz
poleceń, osoby z porażeniem mózgowym, a także dzieci autystyczne. Trening słuchowy
poprawia nie tylko przetwarzanie słuchowe, ale również:
 zdolność utrzymywania uwagi i koncentracji na wypowiedziach ustnych,
 rozumienie mowy,
 czytanie,
 pamięć,
 artykulację,
 komunikację,
 samoocenę.
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
28
Musimy jednak pamiętać o jednym bardzo ważnym aspekcie. Trening słuchowy to tylko
jeden z elementów prawidłowej terapii, koniecznych do tego, by zapewnić dziecku rzetelną
pomoc. Metoda IAS jest metodą wspierająca inne terapie, takie jak:

terapia pedagogiczna,

terapia logopedyczna,

terapia psychologiczna,

integracja sensoryczna,

integracja bilateralna.
Pamiętając o tym i dobierając metody do dziecka, a nie odwrotnie, będziemy w stanie
skutecznie pomóc naszym pacjentom.
2. Metoda Tomatisa. Francuski laryngolog w 1950 r. stworzył metodę, która opiera się
na trzech założeniach :
 Nasz głos wytwarza tylko te dźwięki, które możemy słyszeć.
 Zmienia się słuch, natychmiast bez naszej świadomości zmienia się nasz głos.
 Jest możliwość zmiany głosu poprzez trening słuchowy, który będzie trwał określony
czas.
Tomatis zaleca trening słuchowy przed rozpoczęciem nauki nowego języka, aby mieć
pewność, że dźwięki tego języka będziemy mogli prawidłowo wysłuchać i wymówić. Użycie
elektronicznego ucha pozwala na modyfikację muzyki, co wpływa na dużą ilość
specyficznych bodźców akustycznych.
3. Auricula Training Method: Jest treningiem słuchowym połączonym ze stymulacją
integracji sensorycznej. W intensywnych 10 – 12-dniowych turnusach aktywnie uczestniczą
rodzice, którzy pod okiem trapeuty uczą się, jak stymulować różne zmysły, a następnie
wykonują z dzieckiem ćwiczenia po powrocie do domu. Podczas treningu dziecko słucha
w słuchawkach muzyki
i
innych
przefiltrowanych, zmodyfikowanych dźwięków.
Jednocześnie widzi na komputerze kształty i synchronizowane kolory z muzyką. Powtórny
trening po około 6 – 9 miesiącach
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
29
4. Samonas Sound Therapy (Ingo Steinbach): W treningu stosuje się płyty z muzyką,
dźwiękami elektronicznymi oraz odgłosami natury, które są odpowiednio modyfikowane.
Dziecko słucha muzyki w słuchawkach, które jednak nie izolują go od dźwięków otoczenia.
5. Metoda Paula Madaule: Domowy program usprawniający słuch. Trening ma fazę
pasywnego słuchania oraz aktywnych zadań. Czas treningu to około 10 tygodni, z jedną sesją
słuchania dziennie. Głównym celem jest kontrola nad głosem i ciałem poprzez ćwiczenia
wokalne, np. gwizdanie, śpiewanie, czytanie do mikrofonu.
6. AIT (Bérard) (Trening integracji słuchowej Bérarda): Francuski laryngolog
w 1980 r. wynalazł aparat do treningu słuchowego, pomocny zwłaszcza przy nadwrażliwości
typu autystycznego (Autistic Spectrum Disorder ASP). Bérard przyjął, że nadwrażliwość na
dźwięki, a tym samym zaburzone zachowanie, są skutkiem opóźnionego słyszenia.
Urządzenie to filtruje i wzmacnia muzykę, zapamiętuje te zmiany osobno dla każdego ucha.
Głośność jest ustawiona najgłośniej jak to możliwe bez problemów z słuchaniem.
7. Fast For Word. Metoda oparta na koncepcji Ernesta Poepela dotyczącej percepcji
czasu. Trening oparty jest na programach komputerowych dostosowanych do wieku
i poziomu umiejętności dziecka. Na początku prezentuje się dźwięki zwolnione i wydłużone,
stopniowo przechodząc do stymulacji coraz bardziej naturalnej. Jednocześnie pacjent
rozwiązuje zadania oparte na grach komputrowych. Komputer jest podłączony do internetu,
więc informacje zwrotne na temat przebiegu ćwiczeń, ich czasu trwania, postępów i tego, jaki
obszar funkcjonowania dziecka wymaga daleszej pracy, trafiają w formie elektronicznego
raportu do terapeuty i rodziców. Trening ten pozwala na pracę nad identyfikacją dźwięków,
rozpoznawaniem kolejności, sekwencjonowaniem, świadomością fonologiczną, integracją
informacji słuchowych, wzrokowych, pamięcią.
8. Logopedyczne i pedagogiczne treningi słuchowe: w treningach tych są
wykorzystywane dźwięki otoczenia, muzyka i mowa oraz sztuczne dźwięki. Mają one
kształtować słuch fonemowy, fonematyczny i prozodyczny. Dzieci uczą się analizy i syntezy
słuchowej. Treningi mogą wpływać pozytywnie na rozumienie mowy w hałasie. Dzieci
wykonują ćwiczenia typu: lokalizacja źródła dźwięku, rozpoznawanie i dyskryminacja
dźwięków, np. biorąc pod uwagę wysokość, natężenie, długość.
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
30
Korzystając z specjalistycznej literatury dotyczącej poruszanych zagadnień oraz na
podstawie własnych doświadczeń w pracy z dziećmi z problemami przetwarzania
słuchowego, widzę konieczność prowadzenia złożonego procesu terapeutycznego. Powinien
on obejmować:

Terapię nakierowaną na rozwijanie umiejętności słuchowych, językowych ( treningi
słuchowe), wspieraną przez zajęcia pedagogiczne czy logopedyczne. Dodatkowo
u dzieci i młodzieży, u których występują problemy emocjonalne, niska samoocena,
powinna być włączona terapia psychologiczna.

Pomoc dla rodziców (często nie mają odpowiedniej wiedzy na temat zaburzeń
przetwarzania słuchowego i nie rozumieją, że ich dziecko nie jest leniwe
i niegrzeczne, a faktycznie ma problemy).

Szkolenia dla nauczycieli i terapeutów.
NADWRAŻLIWOŚĆ SŁUCHOWA
Słyszenie jest szczególnie wrażliwym zmysłem. Odbiór głośności dźwięków jest
odczuciem, które ulega dużym indywidualnym przedziałom wahań. Wrażliwość na dźwięki
(nadwrażliwość) jest to objaw, który sam lub w kombinacji z innymi zakłóceniami może
składać się na zaburzenia przetwarzania słuchowego. Wrażliwość słuchowa może
powodować duży dyskomfort i być przyczyną stresu
dla pacjenta. Zawsze oznacza
psychiczne obciążenie, które będzie prowadzić do niepokoju wewnętrznego, przekładającego
się na się nadruchliwość, zaburzenia koncentracji. Nadwrażliwość słuchowa występuje jako
objaw towarzyszący perceptywnym zaburzeniom rozwoju mowy. W ostatnim czasie uznaje
się również nadwrażliwość za objaw towarzyszący wielu chorobom alergicznym, szumom
usznym (zwłaszcza wąskopasmowym). W pojedynczych przypadkach nadwrażliwość jest
łączona z brakiem odruchu strzemiączkowego i odstawieniem leków psychotropowych.
Polega na uczuciu dyskomfortu lub nawet bólu podczas słuchania dźwięków, które są
całkowicie akceptowane przez inne osoby w otoczeniu, przy czym próg słuchu w badaniach
audiometrycznych pozostaje w granicy normy. Mam też pacjentów, u których nadwrażliwość
słuchowa towarzyszy zaburzeniom przetwarzania słuchowego. Przychodzą z problemem
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
31
nadwrażliwości, a podczas badania okazuje się, że przyczyna ich zaburzeń jest zupełnie inna.
Zwłaszcza w testach badających zdolność filtrowania dźwięków drugoplanowych okazuje się,
że ich wyniki są znacznie zaniżone.
Wyróżniamy różne formy nadwrażliwości. U niektórych dzieci mogą wystąpić wszystkie
formy jednocześnie:

Nadwrażliwość słuchowa to patologicznie podniesiony poziom wrażliwości na
dźwięki. Nadwrażliwość powoduje, że subiektywnie słyszane dźwięki są odbierane
negatywnie. Prowadzi to do obniżenia progu bólowego, a tym samym progu
dyskomfortu, co możemy zaobserwować w audiometrii tonalnej. Jednocześnie
podczas badania progów słuchowych w badaniu monauralnym nie możemy tego
zaobserwować – pozostają one w normie. Dziecko broniąc się, samo robi bardzo
często nawet duży hałas lub słucha z przyjemnością bardzo głośnej muzyki.

Słuchowa nadwrażliwość emocjonalna na dźwięki w tle. To pojęcie stosujemy
w odniesieniu do źle tolerowanych i nieprzyjemnie odbieranych drugoplanowych
odgłosów, dźwięków, głosów. Typowe symptomy: strach, odmowa, zatykanie uszu,
odchodzenie, odwracanie się, zagubienie we własnym świecie, wyłączanie się. Dzieci
te słuchając muzyki lub bajek z płyt, zbliżają się do głośnika bardzo blisko i żądają,
aby wszyscy inni byli absolutnie cicho. U takich dzieci w sytuacjach grupy ( np.
w szkole) może dojść do dużych zaburzeń w rozumieniu i przetwarzaniu dźwięków,
jak również w ich prawidłowym dekodowaniu i zapisywaniu.

Nadwrażliwość słuchowa na nagłe głośne dźwięki (strzały, fajerwerki). Jest to
forma fobii słuchowej wobec nagłych głośnych dźwięków.
Razem z innymi współtowarzyszącymi zaburzeniami przetwarzania słuchowego u ponad
80% wszystkich autystycznych dzieci zaobserwowano nadwrażliwość słuchową lub
wrażliwość odbiorczą przy jednoczesnej nienormalnej ostrości słuchu w stosunku do
ekstremalnie cichych odgłosów i dźwięków. U dzieci autystycznych podczas badań
neuroanatomicznych i elektrofizjologicznych możemy zaobserwować dysfunkcje w obrębie
różnych powierzchni pnia mózgu. Z tego powodu często mówi się o centralnej
nadwrażliwości (dotyczy bardzo często splotu oliwkowo- ślimakowego).
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
32
Do dzieci z nadwrażliwością słuchową należą również dzieci z ADHD i dzieci
z
nadaktywnością ruchową. Keith opisał związek między nadaktywnością a centralnymi
zaburzeniami przetwarzania słuchowego. W 1973 r. Esser
wykazał, że u dzieci }
z subiektywnie podniesioną wrażliwością na dźwięki występuje różnica pomiędzy progiem
strzemiączkowym dla dźwięków sinusoidalnych a progiem odruchu dla dźwięków
wąskopasmowych. Interpretuje się to w ten sposób, że dzieci z powodu neuronalnego
zaburzenia słyszenia dźwięków odbierają je subiektywnie za głośno w stosunku do ich
natężenia [10]
CZĘŚĆ PRAKTYCZNA
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
W tej części słuchacze zapoznają się z testami behawioralnymi pozwalającymi na ocenę
procesów przetwarzania słuchowego. Będą to m. in.: test wykrywania przerw GDT, test
sekwencji długości DPT, test sekwencji częstotliwości FPT i inne.
Jednocześnie dowiedzą się, na co zwracać uwagę w otrzymanych raportach czy opiniach.
Wiele osób, nie znając stopnia trudności tych testów, ma błędne mniemanie o ich przebiegu
i znaczeniu dla diagnozy.
Następnym elementem części praktycznej będzie pokaz audiometrii z uwzględnieniem
różnych grup wiekowych i różnych urządzeń. Pokażę m. in. audiometrię obrazkową dla dzieci
młodszych.
Na zakończenie odbędzie się analiza wyników na konkretnych przykładach. Najbardziej
efektywnym rozwiązaniem jest praca w grupach.
Uczestnicy zapoznają się z moim autorskim kwestionariuszem, którego zadaniem jest
ustalenie, czy u dziecka mogą występować problemy z przetwarzaniem słuchowym. Zebranie
dokładnego wywiadu jest podstawą procesu diagnostycznego. Wywiad ma na celu określenie
rodzaju i stopnia zaburzeń słuchowych, znalezienie potencjalnych czynników etiologicznych
i określenie współwystępowanie innych zaburzeń, które mogą wpływać na wyniki diagnozy.
Dodatkowo dostajemy informacje, jak dziecko funkcjonuje w życiu codziennym, jaki jest
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
33
jego stan emocjonalny. Możemy poznać umiejętności słuchowe dziecka. Swój kwestionariusz
w całości wykorzystuję na pierwszym spotkaniu z rodzicami. Oto kilka przykładowych pytań:
1. Czy dziecko ma problemy z utrzymaniem uwagi, łatwo się rozprasza, dekoncentruje,
wyłącza?
2. Czy
można
zaobserwować
dużą
męczliwość
podczas
zadań
związanych
z przetwarzaniem słuchowym, a trudności te nasilają się w hałaśliwym otoczeniu?
3. Czy występują trudności ze znalezieniem źródła dźwięku, jeśli się ono przemieszcza?
4. Czy występuje nadwrażliwość na głośne dźwięki lub określone tony?
5. Czy dziecko źle funkcjonuje w hałaśliwym
otoczeniu,
w dużej
grupie,
w pomieszczeniach o dużym pogłosie jak klasa szkolna, a znacznie lepiej w sytuacji
1 na 1?
6. Czy występują trudności ze zrozumieniem wypowiedzi ustnych i dziecko prosi
o powtórzenie informacji?
7. Zdarza się, że dziecko po usłyszeniu informacji najpierw obserwuje, co robią inni
i dopiero poźniej włącza się w wykonanie zadania?
8. Dziecko ma trudności z konstruowaniem płynnych wypowiedzi, brakuje mu słów
podczas wypowiedzi, ma ubogie słownictwo?
9. Czy u dziecka wystąpiło opóźnienie rozwoju mowy?
10. Czy dziecko ma problemy w zachowaniu, w uczeniu się, np. trudności w matematyce
( nauce tabliczki mnożenia), posługiwaniu się alfabetem, zapamiętaniu dni tygodnia
i miesięcy, dat, godzin, adresów oraz numerów telefonów?
11. Czy kiedy dziecko odpowiada na ustne pytania, robi to powoli, z dużym wysiłkiem
(widać, że się zastanawia)?
12. Czy dziecko ma niską samoocenę, słabą motywację?
13. Czy występują lub występowały trudności w różnicowaniu podobnie brzmiących
dźwięków mowy, jak np. p/b, k/g, t/d, m/n, zamiana jednej głoski drugą i błędny
zapis?
14. Czy dziecko ma trudności z prawidłowym pisaniem, ortografią, czytaniem?
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
34
Podczas pracy w grupach omówimy przykładowe wyniki testów, audiometrii
i wypełnione kwestionariusze. Na tej podstawie postaram się pokazać, które dzieci mają
problemy, a które powinny być dalej diagnozowane.
PODSUMOWANIE
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------Mam nadzieję, że niniejszy przegląd zagadnień dotyczących ośrodkowych zaburzeń
przetwarzania słuchowego, diagnozy i terapii będzie stanowił przydatny materiał pomocniczy
dla wszystkich osób pracujących z dziećmi i młodzieżą z ośrodkowymi zaburzeniami słuchu.
BIBLIOGRAFIA
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1. ASHA(a) Central Auditory Processing Current Status of Research and Implications
for Clinical Practice American. J. “Audiology” 1996, 2: 51 – 55.
2. Audiologia kliniczna. Red. M. Śliwińska-Kowalska. Mediton, Łódź 2005.
3. Badania przesiewowe słuchu i głosu u dzieci w wieku 7 lat z terenów wiejskich
i małych miast województw Polski wschodniej. Materiały prasowe. IFPS, Warszawa
2008.
4. Bocca E., Calaero C: Central hearing processes. In: Modern developments In
audiology. Ed. J. Berger. Academic Press, New York 1963, p. 337 – 370.
5. ICD-10. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania. W: ICD-10.
Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne
,,Versalius”, Warszawa 1997.
6. Johansen K: Słuch a uczenie się. Wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii
Grzegorzewskiej, Warszawa 2011.
7. Katz L.C.: Somatosensory development. A New level of refinement. “Curr. Biol” 1994,
4(9): 831 – 4.
8. Mass F.V: Uczenie się przez zmysły. WSiP, Warszawa 1988.
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
35
9. Overy K.: Insights from brain imaging. In Music and Dyslexia. Neural processing of
music. Wiley 2008, p. 153 – 155.
10. Rosenkötter
H.:
Hören,
auditive
Hypersensibilität
und
auditives
Wahrnehmungstraining.
11. Senderski A: Diagnostyka centralnych zaburzeń przetwarzania słuchowego. IFiPS,
Warszawa 2002.
Biuro Projektu:
RODN „WOM” w Katowicach
ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7,
40-132 Katowice, tel. 32 258 22 09
e-mail: [email protected]
36
Download