starzenie się populacji wyzwaniem dla polityki społecznej
advertisement
Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Krakowie STARZENIE SIĘ POPULACJI WYZWANIEM DLA POLITYKI SPOŁECZNEJ MATERIAŁY KONFERENCYJNE Województwo Małopolskie Kraków 2003 EGZEMPLARZ BEZPŁATNY STARZENIE SIĘ POPULACJI WYZWANIEM DLA POLITYKI SPOŁECZNEJ MATERIAŁY KONFERENCYJNE KONFERENCJE: „Rozwiązywanie problemów osób starszych - polskie i europejskie systemy wsparcia” 11 czerwca 2002 r. „Sytuacja osób starszych w Polsce w przeddzień wejścia do Unii Europejskiej” 29 listopada 2002 r. materiały opracowane w ramach przyjętego przez Sejmik Województwa Małopolskiego Wojewódzkiego Programu Polityki i Pomocy Społecznej wobec Starości na lata 2001-2003 Wydawnictwo sfinansowane ze środków Województwa Małopolskiego Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Krakowie 31-026 Kraków, ul. Radziwiłłowska 1 tel./fax (012) 422-06-36, tel. 430-29-73, 421-04-82, 421-02-53 www.rops.krakow.pl e-mail: [email protected] Redakcja: Małgorzata Szlązak ISBN 83-918380-1-3 Druk: PZU „DRUKMAR” ul. Rzemieślnicza 10 32-080 Zabierzów tel. (012) 285-23-14 Spis treści 3 Wstęp 5 Piotr Błędowski Polityka społeczna wobec ludzi starych w Polsce a w Unii Europejskiej 6 Zbigniew Woźniak Priorytety w programach gerontologicznych organizacji międzynarodowych i struktur europejskich jako przesłanka budowy polityki społecznej wobec starości i osób starszych 14 Agnieszka Chłoń-Domińczak Wpływ starzenia się ludności na wydatki socjalne 34 Adam Zych Formy opieki i pomocy dla ludzi starszych w Polsce i w innych krajach 41 Mária Filipová Zabezpieczenie społeczne starszych obywateli w Republice Słowacji - usługi socjalne na rzecz osób starszych w mieście Bańska Bystrzyca 50 Zdzisław Markiewicz Sprawy ludzi starszych w Strategii Rozwoju Pomocy Społecznej Opolszczyzny 57 Joanna Ochał Doświadczenia w stosowaniu Wideotreningu Komunikacji w pracy z osobami starszymi chorymi na Alzheimera oraz ich rodzinami 61 4 Wstęp 5 Szanowni Państwo Oddajemy w Państwa ręce broszurę opracowaną w ramach Wojewódzkiego Programu Polityki i Pomocy Społecznej wobec Starości na lata 2001 -2003. W naszych działaniach na rzecz osób starszych organizujemy między innymi konferencje tematyczne poświęcone propagowaniu wiedzy o problemach seniorów, specyfice późnej fazy życia oraz sprawdzonych rozwiązaniach – czyli o tym „jak to robią inni”. Publikowane poniżej teksty dotyczą wybranych zagadnień poruszanych podczas zorganizowanej przez nas konferencji „Rozwiązywanie problemów osób starszych – polskie i europejskie systemy wsparcia” oraz konferencji Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Krakowie „Sytuacja osób starszych w Polsce w przeddzień wejścia do Unii Europejskiej”, której współorganizatorem był ROPS. Podczas tych spotkań podjęto inicjatywę przekazania szerszemu gronu odbiorców prezentowanych tam ważnych treści dotyczących kształtowania polityki społecznej wobec starości i ludzi starych. Mamy nadzieję, że publikowane teksty okażą się dla Państwa interesujące. Piotr Błędowski, w prezentowanym w dalszej części opracowania artykule, pisze: „(…) chciałbym podkreślić znaczenie lokalnych inicjatyw dla polityki społecznej wobec ludzi starszych. (…)Szczególne znaczenie mogą mieć w tym przypadku trudne warunki bytu wielu starszych osób, czego konsekwencją może okazać się koncentracja zainteresowania polityki społecznej na doraźnym zaspokojeniu potrzeb materialnych. W miarę podnoszenia poziomu życia ta grupa zadań może stracić na znaczeniu. Od początku należałoby jednak poświęcić wiele uwagi zadaniom związanym z integracją społeczną starszej generacji. Integracja taka powinna być traktowana jako ważny czynnik, ułatwiający uzyskanie społecznego przyzwolenia i akceptacji lokalnej opinii publicznej dla programów mających na celu realizację specyficznych potrzeb środowiska starszych mieszkańców. Integracja taka wymaga działań podejmowanych nie tylko przez podmioty polityki wobec starszych osób, ale i instytucje kulturalne, placówki oświatowe, organizacje turystyczne i zajmujące się rekreacją. (…) Sądzę, że taka zmiana sposobu myślenia i kompleksowe podejście do rozwiązywania problemów społecznych przy wykorzystaniu podmiotów pozornie odległych swoimi zainteresowaniami od specyfiki potrzeb starszego pokolenia może okazać się najtrudniejszym wyzwaniem dla polityki wobec seniorów w perspektywie integracji europejskiej” Wydaje się, że zacytowane słowa są dostatecznym uzasadnieniem konieczności poszerzania i upowszechniania wiedzy na temat zagadnień dotyczących starości, skłaniając jednocześnie do refleksji nad podejmowanymi działaniami. Małgorzata Szlązak ROPS 6 dr Piotr Błędowski Instytut Gospodarstwa Społecznego Szkoła Główna Handlowa Warszawa Polityka społeczna wobec ludzi starych w Polsce a w Unii Europejskiej Demograficzne starzenie się społeczeństw jest procesem, który objął niemal wszystkie kraje europejskie, a zwłaszcza kraje Zachodniej Europy1. Z tej racji koncentruje się na nim uwaga nie tylko władz poszczególnych państw, ale i organów Unii Europejskiej2. Wzrastający odsetek ludzi starszych w społeczeństwie ma nie tylko istotne znaczenie społeczne i ekonomiczne, ale również polityczne – osoby starsze stanowią przecież coraz większą część elektoratu. W Wielkiej Brytanii, zwłaszcza w dużych miastach i na uboższych terenach wiejskich, można spotkać na drogach znak, przypominający kierowcom, że na ulicach coraz częściej spotkać można osoby starsze, także niepełnosprawne, których zdolność koncentracji i szybkość reakcji na sytuację na ulicy jest na ogół mniejsza niż osób młodszych. Taki znak nosi podpis: „Uwaga, osoby starsze i niepełnosprawne”. W Polsce w miastach spotykamy znak „Uwaga, dzieci”, jesteśmy bowiem społeczeństwem, w którym odsetek osób najmłodszych jest jeszcze stosunkowo wysoki. Jednak raptownie spadająca od 1985 r. liczba urodzeń wyraźnie pokazuje, że i w naszym kraju w niedługim czasie udział osób najstarszych ulegnie znacznemu zwiększeniu. Podobny proces trwa już w wielu krajach europejskich i tam zapewne kierowcy już wkrótce będą spotykać wspomniany znak. Moim zdaniem, powinno się traktować go jako symbol, przypominający, że problem ludzi starych wymaga bacznej uwagi, i to nie tylko ze strony kierowców, a ze strony całego społeczeństwa. W niniejszym opracowaniu chciałbym skupić się na dwóch aspektach procesu starzenia się, a mianowicie – w pierwszej części – na wybranych konsekwencjach tego procesu dla instytucji polityki społecznej, a w drugiej – na ich wpływie na politykę wobec osób starszych w Polsce w kontekście procesów dostosowawczych do Unii Europejskiej. 1 Z. Woźniak, Problemy starzenia się i starości wyzwaniem dla polityki społecznej na progu III tysiąclecia, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1999, z. 1. 2 Także w Polsce od połowy lat dziewięćdziesiątych obserwuje się zwiększone zainteresowanie badaczy problemami starzenia się i starości oraz ich społecznymi konsekwencjami, np. w latach 1999 – 2001 zrealizowane zostało ogólnopolskie badanie sytuacji ludzi starych. Por. Polska starość, B. Synak (red.), UG, Gdańsk 2002. 7 1. Fakt, że w krajach Zachodniej Europy proces demograficznego starzenia się ludności trwa już od lat, sprawia, że społeczeństwa przywykły już do zmieniającej się struktury demograficznej oraz wypracowały pewne formy społecznego współżycia różnych generacji. Nie analizując bliżej społecznego wymiaru starości, chciałbym skoncentrować się przede wszystkim na zadaniach, jakie wynikają z procesu starzenia się ludności dla lokalnych podmiotów polityki społecznej, pozostawiając na uboczu problem zapewnienia emerytom środków utrzymania, finansowania systemu zabezpieczenia na starość i organizacji systemu opieki zdrowotnej nad seniorami. Starość zatem, mimo iż jest zjawiskiem powszechnie występującym ma przede wszystkim wymiar lokalny. W skali lokalnej ujawniają się potrzeby starszych osób, w tej samej skali manifestuje się oczekiwanie starszych obywateli, iż podmioty polityki społecznej uczestniczyć będą w procesie zaspokajania tych potrzeb. 2. Za najważniejsze cele polityki społecznej wobec osób starszych chciałbym uznać zapewnienie samodzielności ludzi starszych oraz stworzenie warunków dla integracji starszego pokolenia z pozostałymi członkami społeczeństwa (jak również lokalnej społeczności) oraz dla integracji wewnątrzpokoleniowej. Realizacja tych celów zakłada realizację wielu zadań szczegółowych, uwzględniających zarówno wewnętrzne zróżnicowanie kategorii osób starszych, jak i lokalne różnice w sytuacji społecznej tych osób, ich pozycji w hierarchii społecznej oraz w położeniu materialnym. Wynika z tego zasygnalizowany już uprzednio wniosek, iż w przypadku polityki społecznej wobec osób starszych skalą, w której najlepiej można rozwiązywać ich problemy, rozpoznać potrzeby i zapewnić ich zaspokojenie, jest skala lokalna3. To właśnie lokalne podmioty polityki społecznej dysponują największymi możliwościami takiego racjonalnego działania, które umożliwi wykorzystanie lokalnego potencjału społecznego i zaspokojenia indywidualnych potrzeb ludzi starszych. 3. Integracja między- i wewnątrzpokoleniowa jest konieczna, skoro w niektórych krajach odsetek osób w wieku 65 lat i więcej przekroczył już 15 % (por. wykres 1). Prognozy demografów wskazują, że w ciągu najbliższych 50 lat odsetek ten będzie systematycznie wzrastał4, przy czym już dziś daje się zaobserwować coraz większy udział osób w wieku 80 lat i więcej. Wśród starszych mieszkańców większość stanowić będą osoby, zdolne do samodzielnego wykonywania czynności dnia codziennego i samodzielnego prowadzenia gospodarstwa domowego. Pozostałym trzeba będzie jednak zapewnić odpowiednią pomoc, by mogły – stosownie do swoich możliwości – zachować autonomię5. Samodzielność ta nie sprowadza się jednak do wykonywania podstawowych czynności gospodarskich i samoobsługi, ale dotyczy co najmniej w równej mierze możliwości podejmowania decyzji dotyczących kształtowania swojego życia. Nowoczesna, odpowiadająca współczesnym standardom polityka społeczna wobec osób starszych musi zakładać zachowanie ich podmiotowości i decydującej roli w formułowaniu listy zadań i ustalaniu ich hierarchii6. 3 Na ten temat zob. P. Błędowski, Lokalna polityka społeczna wobec ludzi starszych, SGH, Warszawa 2002. 4 World Population Ageing 1950 – 2050, United Nations, New York 2002. 5 Więcej zob. P. Błędowski, Samodzielność osób starszych jako zadanie polityki społecznej, Gerontologia Polska 1998, nr 6 (3-4). 6 Więcej zob. B. Szatur-Jaworska, Ludzie starzy i starość w polityce społecznej, ASPRA-JR, Warszawa 2000. 8 Wykres 1. Odsetek ludności w wieku 65 lat i więcej w wybranych krajach w roku 2000 Źródło: Opr. wł. na podst. World Population Ageing 1950 – 2050, United Nations, New York 2002. 4. Warto jeszcze zwrócić uwagę na inny aspekt procesu demograficznego starzenia się, a mianowicie jego regionalne zróżnicowanie pod względem stopnia zaawansowania7. Tego rodzaju przestrzenne zróżnicowanie występuje we wszystkich krajach. Wyższy odsetek ludzi starych notuje się zazwyczaj w dużych miastach oraz na terenach wiejskich, charakteryzujących się dużą liczbą indywidualnych gospodarstw rolnych. Tego rodzaju zróżnicowanie wymaga od instytucji polityki społecznej uwzględnienia faktu, że liczba osób w wieku produkcyjnym, przypadających na sto osób w wieku emerytalnym jest tam niższa niż w innych regionach. Oznacza to między innymi, iż możliwości włączenia rodziny, najbliższego otoczenia i grup nieformalnych w proces zaspokajania potrzeb starszych wiekiem mieszkańców są tam bardziej ograniczone. Nakłada to na instytucje polityki społecznej zadanie takiego rozbudowania placówek infrastruktury społecznej, by ich działalność zrekompensowała niedostatki wynikające ze zbyt małego potencjału społecznego i dysfunkcji rodziny. 7 L. Frąckiewicz, Społeczne i ekonomiczne konsekwencje procesu starzenia się ludności, w: Polska a Euro- pa. Procesy demograficzne u progu XXI wieku. Proces starzenia się ludności Polski i jego społeczne konsekwencje, L. Frąckiewicz (red.), PTPS, Wyd. Śląsk, Katowice 2002, s. 23. 9 5. Realizacja polityki społecznej wobec ludzi starych powinna uwzględniać kilka podstawowych zasad, które wynikają ze zmian w strukturze społeczno-demograficznej i strukturze populacji osób starszych. Polityka społeczna kieruje się przede wszystkim zasadą subsydiarności (pomocniczości). Zgodnie z nią, realizacja celów wymaga stworzenia warunków umożliwiających wykorzystanie w pierwszej kolejności potencjału, jaki stanowi rodzina i kręgi nieformalne w otoczeniu starego człowieka. Szczególnie w początkowym okresie starości, gdy człowiek zachowuje jeszcze relatywnie wysoki poziom aktywności, jego środowisko jest punktem oparcia i pomocy w razie potrzeby, pozostając często jednocześnie punktem odniesienia jego aktywności (np. pomoc udzielana członkom rodziny, udział w grupach samopomocowych, kontakty z osobami z dawnego środowiska zawodowego). W miarę obniżania aktywności i wzrastającego uzależnienia pojawia się potrzeba włączenia w system wsparcia ludzi starych kolejnych grup nieformalnych i organizacji pozarządowych, a także instytucji samorządu terytorialnego. Rola tych ostatnich polega nie tylko na organizacji rozmaitych usług, ale i udzielaniu świadczeń pieniężnych z myślą o sfinansowaniu kosztów zakupu konkretnych usług. Zastosowanie zasady subsydiarności stanowi uzasadnienie dla przeniesienia na poziom lokalny największej części działań polityki społecznej wobec ludzi starych. Zasada kompleksowości oceny potrzeb akcentuje konieczność wszechstronnej analizy sytuacji ludzi starych i rozpatrywania jej pod kątem wzajemnie powiązanych ze sobą elementów, jak na przykład stanu zdrowia, warunków mieszkaniowych, poziomu dochodów i sytuacji rodzinnej. Dokonywana diagnoza potrzeb powinna mieć charakter całościowy, uwzględniający nie tylko strukturę potrzeb i ich rozmiary, ale również ocenę możliwości ich zaspokojenia przy wykorzystaniu istniejącej infrastruktury i udziału najbliższego otoczenia ludzi starych w procesie zaspokajania potrzeb. Kompleksowość diagnozy wymaga znacznego jej uszczegółowienia. Niezbędna jest w związku z tym indywidualizacja podejścia do sytuacji ludzi starych przynajmniej przez wyodrębnienie w ich zbiorowości grup, charakteryzujących się podobnymi cechami społecznymi lub demograficznymi (np. według płci, grup wieku, miejsca zamieszkania, typu gospodarstwa domowego czy poziomu sprawności gospodarskiej). Zasada lokalności działania polityki społecznej wobec ludzi starych wynika z jednej strony z zasady subsydiarności, z drugiej – z faktu, iż na poziomie lokalnym istnieją najlepsze warunki dla integracji i partycypacji ludzi starych. Skuteczne włączenie starszych ludzi w realizację celów polityki społecznej wobec tej zbiorowości jak i celów polityk branżowych wymaga uprzedniej identyfikacji tych obszarów, w których działania wewnętrznie integrujące zbiorowość ludzi starych oraz tę zbiorowość z innymi grupami mieszkańców są najbardziej pilne. Lokalność jako warunek partycypacji wynika z możliwości „przełożenia” ogólnych celów polityki wobec ludzi starych na konkretne cele, odpowiadające lokalnym potrzebom i możliwościom. W tych warunkach łatwiej o udział starszych osób w formułowaniu opinii o formach działania podmiotów omawianej polityki, realizacji ustalonych celów i kształtowaniu relacji między środowiskiem ludzi starych i innymi grupami. 10 6. Zainteresowanie sytuacją ludzi starszych powinno zostać rozszerzone na ich rodziny oraz na osoby w wieku przedemerytalnym, przygotowujące się dopiero do przejścia na emeryturę8. Zwłaszcza tam, gdzie starsze osoby mają ograniczoną sprawność, pomocy w pierwszej kolejności powinna udzielać rodzina. Aby pomoc ta była skuteczna i systematyczna, należy wspierać rodzinę w wypełnianiu jej funkcji wobec starszych ludzi. Pomoc rodzinie warunkuje w dużej mierze realizację zasady subsydiarności. W wymiarze ekonomicznym może się okazać, iż wspieranie rodziny jest znacznie mniej kosztowną drogą zaspokajania potrzeb seniorów niż tworzenie wyspecjalizowanych instytucji. Aspekt ekonomiczny decyduje też o znaczeniu przygotowania do starości jako programu propagującego pożądane z punktu widzenia polityki społecznej i interesu ogólnospołecznego postawy starszych ludzi wobec ich starości i stosunek społeczeństwa do jego najstarszej wiekiem części. Perspektywa przystąpienia Polski do Unii Europejskiej nie zmieni w istotny sposób zakresu zadań lokalnych podmiotów polityki wobec ludzi starych. Polityka ta jest bowiem uznawana za domenę krajów członkowskich, a przede wszystkim – polityki regionalnej i lokalnej9. Przegląd działań, podejmowanych w krajach UE, pokazuje, że wykształcił się swego rodzaju standard świadczeń dla ludzi starych. Obejmuje on następujące działania10 : • • • • pomoc dla najsłabszych ekonomicznie i niepełnosprawnych osób, adresowane do całej zbiorowości ludzi starych działania integracyjne, instytucjonalizacja na poziomie lokalnym przedstawicielstw starszych mieszkańców, organizacja systemów monitorowania stopnia zaspokojenia potrzeb starszych osób i kształcenia kadr działających w obszarze polityki wobec ludzi starych. Jakkolwiek niemieckie idee związane z opracowywaniem i publikowaniem lokalnych planów działania na rzecz ludzi starych nie zostały powszechnie przyjęte w krajach europejskich, to prowadzona na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych dyskusja nad nimi doprowadziła do zwrócenia większej uwagi na problem przyszłości starszych osób w poszczególnych regionach krajów członkowskich i na zagadnienie odpowiedzialności samorządu terytorialnego za losy tych osób11. Z przeglądu raportów z krajów europejskich wynika, że większość z nich dąży do tego, by potrzeby ludzi starych były rozwiązywane w skali lokalnej, choć przy finansowym 8 Zob. np. Przygotowanie do starości, M. Dzięgielewska (red.), UŁ, Łódź 1997. 9 P. Błędowski, Polityka społeczna wobec osób starszych w Unii Europejskiej i w Polsce, w: Społeczne skut- ki integracji Polski z Unią Europejską, K. Głąbicka (red,), WSP TWp, Warszawa 1999. 10 Obszerną dokumentację polityki społecznej wobec ludzi starych zawierają publikacje: Altenhilfe in Europa. Länderberichte, BfFSFuJ, Kohlhammer Verlag, Stuttgart, Berlin, Köln 1996; B. Schulte, Altenhilfe in Europa. Rechtliche, institutionelle und infrastrukturelle Bedingungen, BfFSFuJ, Kohlhammer Verlag, Stuttgart, Berlin, Köln 1996. 11 Zob. Social and Health Care Planning for the Elderly in Europe. Care, Participation, Networking, H. Döhner, Lit Verlag, Münster, Hamburg 1993; P. Błędowski, Pomoc społeczna i opieka nad osobami starszymi w RFN, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Interart, Warszawa 1996. 11 współudziale instytucji państwowych. Skuteczność lokalnych działań uzależniona jest od dobrego przygotowania zawodowego służb społecznych, toteż jednym z ważniejszych zadań w sferze organizacji polityki społecznej wobec starości jest kształcenie pracowników socjalnych i innych osób mających kontakty zawodowe z ludźmi starymi12. Należyte przygotowanie zawodowe pracowników i związane z tym uzupełnienie systemu kształcenia różnych grup zawodowych o elementy wiedzy gerontologicznej może być swego rodzaju miernikiem szczerości intencji centralnych podmiotów polityki społecznej w stosunku do starych ludzi. Polityka społeczna wobec ludzi starych wymaga paradoksalnie coraz dalej idącej profesjonalizacji i specjalizacji, ale jej powodzenie uwarunkowane jest równocześnie udziałem wolontariuszy, grup samopomocowych i stworzeniem takiego klimatu wokół ludzi starych, który wpływa mobilizująco nie tylko na nich samych, lecz również na ich otoczenie. Lokalna polityka społeczna ma szansę stać się czynnikiem ułatwiającym procesy integracyjne w skali lokalnej, demokratyzację stosunków społecznych i rozwój społeczeństwa obywatelskiego, zapewniającego zachowanie podmiotowości nawet najsłabszym społecznie grupom mieszkańców, przeciwdziałającego ich marginalizacji i dbającego o stworzenie korzystnych warunków dla rozwoju lokalnego. Działania na rzecz zapewnienia samodzielności starszych osób napotkają na duże utrudnienie, o ile powszechnie nie zapewnione zostaną warunki dla rozwoju organizacji pozarządowych i współpracy z wolontariatem. Podmioty polityki społecznej powinny pełnić głównie rolę organizatora działań adresowanych do seniorów, zapewniając udział finansowy w ich realizacji, ale nie koncentrując w zakresie swoich obowiązków całej działalności. Znane już doskonale hasło „pomoc dla samopomocy” znajduje w przypadku osób starszych pełne zastosowanie. Ich wiedza, doświadczenie oraz chęć działania powinny być wykorzystane z pożytkiem dla lokalnej społeczności tak, jak ma to miejsce w krajach Unii Europejskiej. Jedną z najlepszych form funkcjonowania lokalnych programów kierowanych do starszych osób i sprzyjających zapewnieniu seniorom podmiotowości, jest organizacja lokalnych ośrodków zajmujących się konsultowaniem projektów administracji samorządowej z punktu widzenia potrzeb i interesów starszych mieszkańców. Rady lub tego rodzaju przedstawicielstwa działają w większości regionów Unii, spełniając zarazem ważną rolę organu konsultacyjnego. Wydaje się, że niezwykle ważne przy tym jest zapewnienie politycznej neutralności organu re- 12 O zapotrzebowaniu na tego rodzaju szkolenia świadczyć może fakt, iż w RFN w latach 1980-1988 liczba kursów i szkoleń w ramach podnoszenia i rozszerzania kwalifikacji wzrosła czterokrotnie, zbliżając się do około tysiąca rocznie. Były to wyłącznie kursy o charakterze ponadlokalnym lub oferowane dla pracowników kilku organizacji pozarządowych. Stosunkowo najczęściej (w ponad połowie przypadków) kursy były organizowane przez organizacje pozarządowe i wyznaniowe, prowadzące działalność na polu pomocy ludziom starym. Na drugim miejscu pod względem liczby zorganizowanych kursów były prywatne firmy szkoleniowe, a dopiero na trzecim – instytucje samorządu terytorialnego różnego szczebla. Zob. R. Schmidt, Die ‘schlaue’ Altenhilfe. Zur Entwicklung des Fort- und Weiterbildungsmarktes in den achtziger Jahren, Deutsches Zentrum für Altersfragen, Berlin 1989, s. 3 oraz 31-34. 12 prezentującego seniorów, tak by zasadniczym celem jego działania było znalezienie kompromisu między interesami starszej grupy mieszkańców a pozostałymi środowiskami i prezentacja argumentów seniorów wobec administracji samorządowej oraz poglądów władz lokalnych wobec tej licznej, ale przecież nie jedynej i nawet nie największej grupy mieszkańców. Znalezienie kompromisu między potrzebami starszych osób a możliwościami zaspokojenia tych potrzeb nie jest możliwe bez zagwarantowania podmiotowości starszych osób w lokalnej polityce społecznej. Jakkolwiek zadania polityki społecznej wobec osób starszych nie są uregulowane w szczegółowy sposób w dokumentach Unii Europejskiej, to jednak standardy unijnej polityki społecznej wyraźnie wskazują na potrzebę zagwarantowania pewnego minimalnego poziomu świadczeń dla tej grupy ludności w całym kraju, pozostawiając poszczególnym regionom możliwość dodatkowych działań, wykraczających ponad ustalone minimum, zależnie od posiadanych środków, przyjętych do realizacji priorytetów społecznych i realnej sytuacji społecznej poszczególnych grup społecznych. Sygnalizowane w początkowej części opracowania przestrzenne zróżnicowanie procesu demograficznego starzenia się jest zatem przesłanką uzasadniającą różnice w zakresie przedmiotowym polityki wobec ludzi starszych w poszczególnych regionach. Wydaje się, że w niedalekiej przyszłości także i w Polsce będziemy mieli do czynienia z takim zróżnicowaniem, przy czym wynikać ono może nie tylko z odmiennej pod pewnymi względami sytuacji osób starszych np. w centralnych regionach kraju i wzdłuż zachodniej granicy, ale i z realizacji programów współpracy transgranicznej nie tylko w sferze gospodarczej ale i społecznej. Reasumując, chciałbym podkreślić znaczenie lokalnych inicjatyw dla polityki społecznej wobec ludzi starszych. Doświadczenia krajów członkowskich Unii mogą być dla Polski bardzo przydatne, ale nie zawsze dadzą się wykorzystać bezpośrednio w działaniu podmiotów polityki społecznej w naszym kraju. Lokalna specyfika, polegająca na odmiennej sytuacji rodzinnej, różnicach w pozycji społecznej ludzi starszych i ich sytuacji materialnej, sprawi zapewne, że hierarchia celów polityki wobec osób starszych w Polsce będzie się – przynajmniej początkowo – różnić od tej w innych krajach. Szczególne znaczenie mogą mieć w tym przypadku trudne warunki bytu wielu starszych osób, czego konsekwencją może okazać się koncentracja zainteresowania polityki społecznej na doraźnym zaspokojeniu potrzeb materialnych. W miarę podnoszenia poziomu życia ta grupa zadań może stracić na znaczeniu. Od początku należałoby jednak poświęcić wiele uwagi zadaniom związanym z integracją społeczną starszej generacji. Integracja taka powinna być traktowana jako ważny czynnik, ułatwiający uzyskanie społecznego przyzwolenia i akceptacji lokalnej opinii publicznej dla programów mających na celu realizację specyficznych potrzeb środowiska starszych mieszkańców. Integracja tak wymaga działań podejmowanych nie tylko przez podmioty polityki wobec starszych osób, ale i instytucje kulturalne, placówki oświatowe, organizacje turystyczne i zajmujące się rekreacją. Wynika z tego, że lokalna polityka wobec osób starszych jest w Unii realizowana przez cały system podmiotów polityki społecznej. Sądzę, że taka zmiana sposobu myślenia i kompleksowe podejście do rozwiązywania problemów społecznych przy 13 wykorzystaniu podmiotów pozornie odległych swoimi zainteresowaniami od specyfiki potrzeb starszego pokolenia może okazać się najtrudniejszym wyzwaniem dla polityki wobec seniorów w perspektywie integracji europejskiej. Jestem przekonany, że wspomniany przeze mnie na wstępie znak drogowy „Uwaga, osoby starsze i niepełnosprawne” już niedługo pojawi się na naszych ulicach. Problem w tym, żeby dostrzegli go nie tylko kierowcy… 14 prof. dr hab. Zbigniew Woźniak Zakład Badań Problemów Społecznych i Pracy Socjalnej Instytutu Socjologii UAM Priorytety w programach gerontologicznych organizacji międzynarodowych i struktur europejskich jako przesłanka budowy polityki społecznej wobec starości i osób starszych Starzenie się populacji światowej jest procesem nieuchronnym i nieodwracalnym1 przynosząc zapowiedź bezprecedensowej, rozległej i głębokiej transformacji systemowej we wszystkich istotnych sferach życia społecznego. Globalizacja starzenia się ludności świata niesie ze sobą zapowiedź poważnych, niekorzystnych zmian dla państwa (m.in. pogłębienie się luki między wpływami i wydatkami na świadczenia emerytalne, destabilizacja budżetu), gospodarki (zwłaszcza zwężenie rynku pracy i rynku konsumentów, wyższe koszty pracy), jednostki (szczególnie obniżenie świadczeń emerytalnych, wzrost udziału własnego w gwarantowaniu bezpieczeństwa socjalnego) oraz rodziny (np. wzrost obciążeń podatkowych, przejęcie opieki nad najstarszym pokoleniem). Zmiany w strukturze demograficznej nie biegną w izolacji od innych procesów (rozwój technologii, rynek itp.) powodujących konieczność szybkiej przebudowy modelu produkcji i konsumpcji oraz modelu oszczędzania i inwestycji i/lub systemu wsparcia społecznego, zabezpieczeń społecznych itp. (na znaczeniu zyskują pytania: kto zyskuje? kto płaci? kto i za co jest odpowiedzialny?). Prognoza dotycząca skutków globalnego starzenia się nie jest już tylko hipotezą, ta swoista rewolucja zdarzy na pewno i wymagać będzie: 1. restrukturyzacji gospodarki, 2. przekształceń struktury rodziny, 3. przebudowy definicji wielu tzw. polityk szczegółowych – zwłaszcza miejsca polityki wobec starości i osób starszych w całościowej polityce społecznej, 1 Zgodnie z prognozami ekspertów międzynarodowych globalizacja procesu starzenia się przyniesie w najbliższych 10-20 latach zwiększenie liczby osób w wieku 60 i więcej lat na świecie do 1-1.5 mld. (w Polsce: od 6.2-7.3 mln). Szczególnie znaczący jest dwa razy szybszy przyrost liczby ludzi określanych mianem sędziwych starców niż wzrost liczby osób w całej populacji ludzi starych. Od początku lat dziewięćdziesiątych liczba osób w wieku 80 i więcej lat uległa na świecie potrojeniu, podczas gdy liczba ogółu ludzi starych wzrosła tylko dwukrotnie. (wg ekspertyz demograficznych ONZ) 15 4. przebudowy kultury z dzisiejszej apoteozy młodości ku wzorom opartym na doświadczeniu i rozwadze stanowiących przymioty ludzi starszych, 5. a nawet nowej aranżacji globalnego porządku geopolitycznego. Globalizacja starzenia się stawia także pytania etyczne o prawo równego dostępu do zasobów, sprawiedliwej ich alokacji, wyboru adekwatnego sposobu interwencji, odwlekania lub przyspieszania śmierci. Dylematy moralne rodzą kwestie związane z nakładami publicznymi i prywatnymi na opiekę długoterminową, dostępem do niej i jej trwaniem oraz ochroną praw obywatelskich wszystkich seniorów, a zwłaszcza ubogich i niepełnosprawnych. Uważa się, iż rolę rzecznika i obrońcy interesów, gwaranta zaspokojenia potrzeb oraz praw najstarszych mieszkańców Ziemi przejmować powinny organizacje i struktury międzynarodowe pomagając państwom członkowskim w rozumieniu i kompleksowym rozwiązywaniu kwestii jakie w sferze społecznej, ekonomicznej, kulturowej i etycznej niesie globalizacja starzenia się. Oczekiwanie to znajduje odzwierciedlenie w propozycjach programowych takich podmiotów jak Bank Światowy, Organizacja Narodów Zjednoczonych, Światowa Organizacja Zdrowia, Rada Europy i Unia Europejska oraz organizacje pozarządowe adresujące swoją działalność do seniorów (zwłaszcza Europejska Federacja Osób Starszych EURAG skupiająca 150 organizacji z 33 krajów). W kręgach eksperckich organizacji międzynarodowych i instytucji europejskich toczy się od kilku lat poważna dyskusja, której plonem są pojawiające się propozycje budowy nowej architektury programów adresowanych do seniorów będących kombinacją myślenia strategicznego z sugerowanymi modelowymi środkami zaradczymi. Znaczącym faktem w dyskusjach na temat zmiany orientacji polityki społecznej wobec seniorów była debata 8 najbogatszych państw świata podczas spotkania w Denver w dniu 22 czerwcu 1997 roku, kiedy to uznano, iż należy porzucić stereotypowe postrzeganie ludzi starych jako osób zależnych, niesamodzielnych oraz zastanawiano się: • jak promować zdrowe starzenie się uwzględniając i tworząc należne seniorom warunki i prawo wyboru, • nad sposobami usuwania barier uczestnictwa seniorów na rynku pracy m. in. poprzez wprowadzanie elastycznego czasu pracy i zatrudniania w niepełnym wymiarze godzin. W Denver zwrócono także uwagę na konieczność uelastyczniania procedur przechodzenia z fazy aktywności zawodowej do bierności, ustawicznego kształcenia i zachęcania do pracy wolontaryjnej oraz podjęto kwestie związane ze wspieraniem rodziny w opiece nad jej najstarszymi członkami2. Ważkimi argumentacyjnie stały się w tej debacie także raporty Banku Światowego, które zwracały uwagę na nie2 Highlights of an expert consultation on developing a policy framework for a society for all ages. From the Annex of A54/268 – Report of Secretary General International Year of Older Personns 1999: activities and legacies. (Międzyregionalna konsultacja ekspertów w Seulu w dniach 11-16 czerwca 1999) 16 adekwatność aktualnych strategii polityki wobec starości koncentrujących uwagę prawie wyłącznie na zapewnieniu dochodu i opieki osobom starszym (zwłaszcza w krajach transformacji ustrojowej). 3 Aktywne, pozytywne starzenie się wymaga sprzyjającego otoczenia społecznego i instytucjonalnego, a także możliwości tworzenia potencjału pomyślnej starości przez całe życie, kapitału oraz przystosowania rodziny, społeczności lokalnej, a także szerszych zbiorowości do zmian demograficznych, zwłaszcza zaś wywołanych inwersją piramidy rodzinnej (więcej dziadków niż wnuków4). W tym kontekście problemowym światowe gremia eksperckie zwróciły na przełomie wieków uwagę na to, iż życie w starzejącym się świecie wymaga: • uznania seniorów za wartościową część zasobów społecznych, • naukowo wspomaganych strategii przeciwstawiania się mitom i stereotypom na temat starzenia się i starości, • umożliwienia ludziom starym bycia aktywnym uczestnikiem procesu rozwojowego (w tym także miejsca na rynku pracy), • zapewnienia przedstawicielom najstarszego pokolenia odpowiedniej opieki zdrowotnej i działań z zakresu promocji zdrowia, • tworzenia warunków i propagowania permanentnego kształcenia, • promowania solidarności międzypokoleniowej, • budowania krajowej i lokalnej infrastruktury wspierającej politykę wobec starzenia się i seniorów oraz programy adresowane do osób starszych (stosując założenia i zalecenia ONZ i jej agend). 5 Pragnąc wyprzedzić zdarzenia jakie niesie ze sobą postępujący proces starzenia się ludności globu Organizacja Narodów Zjednoczonych już od wczesnych lat osiemdziesiątych6 budowała zręby programów zdrowotnych, socjalnych i społecz3 Bank Światowy ogłosił w roku 1999 swoistą krucjatę pod hasłem: Zapobiec kryzysowi, jaki rodzi starzenie się. Znaczące sugestie programowe dla polityki społecznej odnaleźć można w publikacjach: Older people i transition economies: An overview of their plight in the ECA region, Environmentally and Sustainable Development, World Bank, Washington, D.C. 1999; R. Holzmann and J. Stiglitz (eds.), New ideas about social security, World Bank, Washington D.C. 2001. 4 tzw. odwrócona piramida struktury rodziny oznacza, iż dawniej w rodzinach było dużo dzieci i wolno rosła liczba dorosłych i seniorów; dziś i w nieodległej przyszłości strukturę rodziny tworzyć będą: jedno, rzadziej dwoje dzieci, dwoje rodziców, czterech dziadków i prawdopodobnie ośmioropradziadków. 5 Zalecenia ekspertów legły u podłoża 19 punktowej Deklaracji Politycznej The Second World Assembly on Ageing 2002 (12.04.2002 r.), przełożonej na grunt europejski w deklaracji Berlin Ministerial Declaration a Society For All Ages in the UNECE Region, a następnie rozpisane zostały na uszczegółowiony Madrid International Plan of Action on Ageing 2002 z jego europejską wersją strategiczną: Regional implementation strategy for the Madrid International Plan of Action on Ageing 2002 (UN-ECE/AC.23/2002/2, 3/Rev. 2, 6, 16.IX.2002). 6 W 1982 roku przyjęty został międzynarodowy planu działań na rzecz starzejącego się społeczeństwa (rezolucja 37/51) – zrewidowany w roku 2002; uchwalono związaną z tym planem strategię osiągania założonych celów do 2001 roku (rezolucja 47/86), w 1991 roku przyjęto katalog zasad, które winny być stosowane wobec osób starszych (rezolucja 46/91), ustanowiono 1 października Międzynarodowym Dniem Seniora (rezolucja 45/106 i 50/141), i wreszcie obwołano rok 1999 Międzynarodowym Rokiem Seniorów (rezolucja 47/5 z 6.10.1992 r.). Zarys koncepcyjny programu obchodów Międzynarodowego Roku Seniorów Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło w rezolucji 50/141 z dnia 21.XII.1995 r.; 17 nych, by w 1999 roku ogłosić program Społeczeństwo dla Wszystkich Grup Wieku7, wychodząc z założenia, że w najbliższych dziesięcioleciach ludzie skierują swoje zainteresowania ku poszukiwaniu zasobów i rezerw indywidualnych i zbiorowych, dzięki którym i dzieci, i ludzie starzy, a zwłaszcza niepełnosprawni w każdej z tych kategorii społecznych będą mogli funkcjonować z efektywnością równą ich potencjałowi i z maksymalną dla wieku i możliwości niezależnością. Dlatego ONZ wprowadza na początku kolejnego tysiąclecia na scenę publiczną model społeczeństwa, które jest przyjazne, dobre i funkcjonalnie urządzone dla każdego z jego członków i oznacza zbiorowość, która dostosowuje swą strukturę i funkcjonowanie, jak również politykę i planowanie do potrzeb i umiejętności wszystkich, uwalniając w ten sposób potencjał wszystkich z korzyścią dla wszystkich. Takie społeczeństwo ma zdaniem ekspertów umożliwić ponadto poszczególnym pokoleniom wzajemne inwestowanie w siebie oraz dzielenie się owocami tych inwestycji, zgodnie z zasadą wzajemności i równości. 8 W projektach urzeczywistniania proklamowanej koncepcji Społeczeństwa dla Wszystkich Grup Wieku zakłada się: • wysiłek/nakłady samych ludzi starych, • uruchamianie zasobów/potencjału zdolności, umiejętności i możliwości akumulowanych przez całe życie (generowanie i wymiana kapitału pokoleniowego), • tworzenie wzbogacających wzajemnie stosunków międzypokoleniowych w rodzinie i społeczności, • dostosowanie infrastruktury kraju do zmian demograficznych i innych przemian społeczno-ekonomicznych i kulturowych. Podejście strategiczne wymaga realistycznych środków, twórczo wykorzystujących zasoby krajowe i lokalne, aspiracje i zdolności aktorów sceny publicznej (rząd, samorząd, sektor prywatny i pozarządowy) dla realizacji koncepcji Społeczeństwa dla Wszystkich Grup Wieku, w tym przede wszystkim działań takich jak: 1. przyjęcie problemów starzenia się jako priorytetu globalnego, wymagającego zespolenia procesów gospodarczych i polityki społecznej w skali świata i konkretnych krajów – m. in. poprzez prowadzenie pronatalistycznej polityki dążącej do zwiększenia urodzeń lub polityki pro-imigracyjnej skierowanej do dorosłych, stosowanie nowych technologii mogących zwiększyć produktywność jednostki oraz dochód narodowy, wprowadzanie międzynarodowych inwestycji w krajach 7 Pomysł strategii pojawił się podczas 16 Światowego Kongresu Gerontologicznego i był rozwijany w raporcie: Ageing situation 1997-1998; w latach 1998-1999 koncepcję poddano debacie i monitoringowi w ramach Komisji Rozwoju Społecznego ONZ; ostatecznie zaprezentowano ją w 1999 roku. 8 Zarys koncepcyjny programu Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło w rezolucji 50/141 z dnia 21.XII.1995 r. Na konkurencyjny charakter potrzeb skrajnych pokoleń utrudniający kształtowanie w Polsce polityki prorodzinnej wskazuje J. Auleytner w artykule: Prorodzinna polityka społeczna, Życie i Myśl, Zeszyty Problemowe (8), Poznań 1999, s. 57-76. 18 o dużym procencie młodzieży, dających jednocześnie pracę młodym ludziom i dochody dla emerytów, przekształcanie wydatków na zbrojenia i armię służących bezpieczeństwu zewnętrznemu na zasoby wspierające bezpieczeństwo socjalne obywateli, 2. gwarantowanie bezpiecznego dochodu seniorów, opartego na systemach emerytalnych budowanych na zasadzie solidaryzmu społecznego, a także w oparciu o zróżnicowane formy oszczędzania (m. in. spółdzielczość) i nieformalny system solidarnego wsparcia (eliminowanie/minimalizowanie ubóstwa); wprowadzanie tam gdzie to właściwe, pożądane i konieczne alternatywnych rozwiązań wobec sformalizowanych systemów ubezpieczenia społecznego, które wspierałyby przedsięwzięcia prowadzące do generowania dochodów z innych źródeł, 3. edukacja permanentna prowadząca do budowania wyedukowanej populacji seniorów i nabierania nawyku uczącego się stale społeczeństwa, poszerzająca kształcenie ustawiczne w miejscu pracy oraz możliwości przeszkolenia w zakresie nowych technologii, usług socjalnych i zabezpieczania dochodów w starszym wieku; organizowanie wykładów i warsztatów dla dziennikarzy, ogłoszeniodawców, architektów, pracodawców, pracowników pomocy społecznej i służby zdrowia, ochotników oraz przedstawicieli administracji terenowej na temat skutków starzenia się ludności i możliwości zaspokajania potrzeb tej kategorii mieszkańców społeczności; poszerzenie oferty edukacyjnej dla seniorów poprzez (i) uruchomienie nowych miejsc w ramach regularnych kursów po zniżonych stawkach lub bezpłatnie oraz (i) organizowanie specjalnych kursów dla seniorów na tematy bezpośrednio związane z problemami starzenia się, takich jak dbanie o zdrowie, zabezpieczanie dochodów i zmieniające się wyobrażenia osób starszych; prowadzenie wspólnie z seniorami badań przy opracowywaniu lokalnych planów i programów edukacyjnych adresowanych do ludzi w wieku emerytalnym i ich rodzin, 4. promocja zdrowego stylu życia skutkująca odwlekaniem i pokonywaniem chorób – realizowanie programów umożliwiających zrozumienie i upowszechnienie czynników, zjawisk i procesów odpowiedzialnych za krzewienie oraz utrzymanie zdrowia w skali indywidualnej i grupowej; położenie nacisku na wykorzystanie w promocji zdrowia zasobów tkwiących w jednostce i w jej społecznym otoczeniu; opracowanie i wprowadzanie na rynek szerszej i atrakcyjniejszej gamy towarów promujących zdrowie oraz usługi dla wszystkich grup wieku, które przynosiłyby szczególne korzyści osobom starszym; kroki służące ochronie starszych konsumentów przed agresywną reklamą i ograniczania nadmiernej promocji skierowanej na uszczuplenie skromnych środków jakimi dysponują ludzie starsi; podejmowanie działań zapewniających seniorom dostęp do odpowiedniej żywności, produktów i urządzeń zgodnych z normami bezpieczeństwa, bezpieczne użytkowanie lekarstw, domowych środków chemicznych, a także dostępność lekarstw i rozmaitych sprzętów, urządzeń i protez umożliwiających samodzielną egzystencję; kształtowaniu pozytywnego obrazu starzenia się w świadomości społecznej, 19 5. realizowanie elastycznej polityki wobec rynku pracy m. in. poprzez tworzenie przy współudziale wszystkich generacji miejsc pracy dla osób starszych w skali lokalnej (usługi), które nie powodowałoby ograniczenia zatrudnienia dla młodzieży; wdrażanie rozwiązań prawno-organizacyjnych umożliwiających osobom starszym powrót do pracy po okresowej bierności zawodowej; opracowywanie i publikowanie list seniorów chętnych do dzielenia się swoimi umiejętnościami i wspierania lokalnych, krajowych i międzynarodowych działań na rzecz rozwoju; wprowadzanie elastycznej granicy wieku nabycia uprawnień emerytalnych oraz umożliwienie fazowego przechodzenia na emeryturę; organizowanie konsultacji przedemerytalnych; wykorzystywanie umiejętności i możliwości kontynuowania pracy (w tym niepełnoetatowej) obywatelom powyżej pięćdziesiątego roku życia; tworzenie agencji zatrudnienia w celu rozpoznania i promowania odpowiednich możliwości pracy w odpowiednim środowisku dla ludzi starszych; przygotowanie z pomocą i za radą lokalnych klubów biznesu i organizacje mogących służyć wzorcami i praktycznym wsparciem materiałów szkoleniowych na temat przynoszących dochód działań osób starszych; wspieranie etapie przedsięwzięć gospodarczych ludzi starszych (małe warsztaty drukarskie, pralnie, farmy, młyny, piekarnie, itp.); uruchamianie działalności gospodarczej na terenie lub w pobliżu placówek opiekuńczych zamieszkanych przez osoby starsze. 6. podejmowanie inicjatyw międzypokoleniowych na rzecz rozwoju społeczności obejmujących wszelkiego rodzaju przedsięwzięcia służące wsparciu siebie samego i otoczenia społecznego – uwzględnianie zróżnicowanych z uwagi na status społeczny potrzeb ludzi starszych w planach działania władz publicznych na rzecz społeczności lokalnej (zwłaszcza potrzeb mieszkaniowych, transportowych, związanych z dostępem do instytucji medycznych i pomocy społecznej); budowanie i/lub wspieranie lokalnych, regionalnych, krajowych i międzynarodowych sieci powiązań ludzi starszych służących celom edukacyjnym, szkoleniowym, pracy i utrzymywaniu kontaktów towarzyskich; identyfikacja, promowanie i wymiana dobrych przykładów w radzeniu sobie rodzin i społeczności z wyzwaniami jakie niesie starzenie się społeczeństw; wykorzystanie najlepszych strategii i kolektywnego doświadczenia z ostatnich 10-15 lat w rozwiązywaniu problemów seniorów w poszczególnych krajach, regionach i społecznościach lokalnych, 7. przygotowanie rozwiązań prawnych sprzyjających lepszej integracji kobiet z zasobami siły roboczej m. in. poprzez umożliwienie kobietom podejmowania prac innych niż tradycyjnie im przypisane oraz mężczyznom podejmowanie zadań opiekuńczych, 8. budowanie środowiska społecznego wolnego od barier i sprzyjającego integracji przedstawicieli różnych kategorii wieku, wspierającego i służącego zawiązywaniu stosunków między pokoleniami, lepszemu dialogowi międzypokoleniowemu; inwestowanie w społeczeństwo obywatelskie obejmujące organizacje skupiające członków z różnych pokoleń i organizacje ludzi starych po to, by wzbogacać zasoby 20 społeczne; nagradzanie przedsiębiorstw i placówek usługowych, które stosują specjalne stawki dla seniorów, przeznaczają hojne darowizny dla organizacji seniorów lub w inny sposób znacząco przyczyniają się do poprawy sytuacji życiowej najstarszego pokolenia; wspomaganie tworzenia czasopism wydawanych dla i z udziałem seniorów (np. finansowanie zakupu papieru, pobieranie niższych opłat za druk, dostarczanie artykułów, szkolenie w zakresie marketingu i prowadzenia gazety), 9. dostarczenie świadczeń zdrowotnych i społecznych oraz pomocy społecznej w oparciu o stabilny system zabezpieczenia społecznego – m. in. dostarczanie usług opiekuńczych wysokiej jakości, uwzględniających specyfikę płci i gwarantujących łańcuch opieki: od pomocy w prowadzeniu gospodarstwa domowego we własnym domu, po wizyty pracowników socjalnych i pielęgniarek środowiskowych oraz ambulatoryjną i stacjonarną opiekę zdrowotną, a także społeczną; propagowanie i wdrażanie programu zastępczych rodzin lub grup socjalnych dla osób starszych mieszkających samotnie, jako sposobu na podtrzymanie ich funkcjonowania w społeczności, tworzenie całościowych systemów opieki geriatrycznej w ramach społeczności lokalnej, obejmujące sektory publiczny, prywatny i pozarządowy, nieformalny; integrowanie domów stałego pobytu i pobytu dziennego ze społecznością w obrębie której placówki takie funkcjonują i angażowanie rezydentów oraz ich rodzin w planowanie i świadczenie usług; udzielanie efektywnego poparcia działaniom, które zapewniają godną śmierć, wsparcie w żałobie oraz respektowanie woli osób starszych w sprawach związanych ze śmiercią i umieraniem, 10. mobilizacja nietradycyjnych aktorów sceny publicznej, takich jak media, sektor prywatny, organizacje pozarządowe, ludzie młodzi itp. w programach służących przebudowie świadomości społecznej i łamaniu/neutralizowaniu stereotypów starości oraz niekorzystnych dla seniorów zachowań społecznych, a także wspierających integrację i solidarność rodziny poprzez dialog prowadzony w szkołach, na forum społeczności lokalnej i w mediach lokalnych na temat: - zasad i walorów wymiany międzypokoleniowej, - pomocy w rodzinie, - sprawiedliwego podziału zadań w rodzinie, zwłaszcza opieki nad potrzebującymi wsparcia, - a także przypadków nadużyć wobec najstarszego pokolenia w rodzinie i w najbliższym otoczeniu, - organizowanie wymiany emerytowanych nauczycieli z krajów rozwiniętych i rozwijających się (zróżnicowanych kulturowo regionów kraju) w celu wspierania walki z analfabetyzmem, wymiany doświadczeń edukacyjnych, pogłębiania związków międzykulturowych, 11. wzbogacanie zasobów badawczych z zakresu gerontologii oraz wymiana informacji i kooperacja w ramach światowej sieci instytucji naukowych; prowadzenie badań na temat gotowości placówek edukacyjnych i innych instytucji do podjęcia kształcenia dla dorosłych. 21 ONZ-owski Komitet ds. Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych zwrócił ponadto uwagę państw członkowskich na dość szczególną sytuację osób starszych, które w odróżnieniu od kobiet i dzieci nie posiadają wyczerpującej międzynarodowej konwencji dotyczącej ich praw. Od wielu lat oficjalne dokumenty ONZ zwracają szczególną uwagę na takie specyficzne grupy jak starsze kobiety, emigrantów, uchodźców, starszych autochtonów oraz osoby najstarsze które zwykle omijał główny nurt rozwoju społeczno-gospodarczego9. Jako program minimum w tworzeniu równoprawnej pozycji ludzi starszych w społeczeństwie proponuje się powoływanie grup doradczych, komitetów, rad złożonych z seniorów (srebrne legislatury) mających wpływ w sprawach ważnych dla społeczności lokalnej, zwłaszcza, gdy dotyczą najstarszego pokolenia. *** Dotychczasowe programy geriatryczne, skupiające w większości przypadków swoją uwagę na patologicznych aspektach nie mogą być w pełni skuteczne, bowiem przyczyny większości chorób i niesprawności seniorów mają długą historię przed wejściem konkretnych jednostek na ścieżkę starzenia się. Patogenetyczny model wyjaśniania zmian zdrowotnych w starości nie jest w stanie sprostać wyzwaniom, jakie niesie ze sobą globalne starzenie się populacji – co więcej taki punkt widzenia prowadzi do utrwalania w szerokich kręgach społecznych (także wśród lekarzy i polityków społecznych) przekonania, iż zmiany w strukturze demograficznej społeczeństw będą wyłącznie źródłem problemów zdrowotnych, ekonomicznych i społecznych. Taki pesymizm jest tyle bezpodstawny, co szkodliwy, gdyż hamuje rozwój efektywnych programów z zakresu polityki społecznej i zdrowotnej (nihilizm terapeutyczny) oraz związanych z nimi świadczeń i usług (zwłaszcza w rehabilitacji i rewitalizacji). Badania socjomedyczne wykazały, iż model opieki w chorobach ostrych (stricto medycznych) nie na wiele przydaje się w zapobieganiu i leczeniu chorób przewlekłych, bowiem coraz więcej elementów konstytutywnych jakości życia wykracza poza sferę medycyny lokując je w obszarze kultury oraz w wyznacznikach ekonomicznych, a także w ewoluujących celach i strategiach lokalnej, krajowej i międzynarodowej polityki społecznej adresowanej do ludzi starych. Coraz powszechniejsze staje się w gerontologii rozpatrywanie starzenia się z dwojakiej perspektywy: jako stanu niepatologicznego10, lecz zagrożonego chorobami bezpośrednio związanymi z wiekiem, bądź jako statusu o wysokiej funkcjonalności z niewielkim ryzykiem 9 Cytowany dokument nie zawiera co prawda konkretnych odniesień do jakiegoś katalogu praw osób starszych, pośrednio uznaje jednak np. prawo do zasiłków związanych z wiekiem (art. 9, który stanowi o prawie do bezpieczeństwa socjalnego, w tym ubezpieczeń społecznych). Komentarz tej agendy Narodów Zjednoczonych umożliwić miał państwom członkowskim lepsze zrozumienie ich obowiązków wobec osób starszych przy wdrażaniu różnorodnych rozwiązań w sferze polityki społecznej, International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights Rezolucja 2200 A (XXI), aneks. 10 W odróżnieniu od patologii towarzyszącej starzeniu się, a będącej rezultatem chorób nie związanych bezpośrednio z wiekiem. 22 chorobowym. Podejście takie stało się stymulatorem nowych kierunków badań nad kryteriami i determinantami pomyślnego starzenia się – np. WHO stosuje od kilku lat badania przewidywanej długości życia bez niesprawności lub oczekiwanej długości zdrowego życia (tzw. wskaźnik DALY) – oraz zróżnicowania celów interwencji adresowanych do grup normalnie i patologicznie starzejących się ludzi (gerontologia w medycynie oraz medycyna w gerontologii).11 Uwzględniając zatem zróżnicowane tempo, zakres i głębokość zmian w stanie funkcjonowania układów i narządów starzejącego się ustroju oraz społeczno-ekonomicznych determinant zdrowia grona eksperckie zalecają stosowanie odmiennych dla poszczególnych kategorii seniorów strategii profilaktyczno-prewencyjnych.12 Uważa się, że pierwotna profilaktyka starzenia się (geriatryczna) obejmować winna działania służące zapobieganiu przedwczesnej i patologicznej starości, a jej adresatem są ludzie zdrowi w średnim wieku, jednakże zagrożeni przedwczesnym starzeniem się. (ochrona przed chorobami i/lub powikłaniami z ich strony). Z kolei profilaktyka wtórna służyć ma zapobieganiu niedołęstwu starczemu i jest adresowana do osób starszych z chorobami przyspieszającymi proces starzenia się i/lub prowadzącymi do utraty samodzielności życiowej. Dlatego też w krajach o bardziej zaawansowanym procesie budowy programów gerontologicznych punktem wyjścia w opracowywaniu programów profilaktyki i prewencji geriatrycznej jest wyraźne zdefiniowanie odmiennych celów takich działań dla osób w wieku 60-75 lat oraz tych, którzy przekroczyli 75 rok życia.13 Eksperci Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) zalecają, by w odniesieniu do pierwszej z wymienionych kategorii seniorów (do 75 roku życia) celem działań prewencyjnych jest: • optymalne przedłużanie okresu aktywności we wszystkich wymiarach: biologicznym, psychicznym i społecznym, • minimalizowanie zagrożeń prowadzących do niepełnosprawności i dyskomfortu mającego swe źródło w utrzymujących się latami niekorzystnych warunkach biopsycho-społecznych, • podjęcie przygotowań do przejścia emeryturę zanim stanie się ona faktem. 11 Taki punkt widzenia lansują gerontolodzy skupieni w programie GINA – Geneva International Network on Ageing; patrz: A. Stuckelberger, Networking in the 21st century: GINA – International Network on Ageing, in J. P. Michel, P.R. Hof, wyd. cyt., s. 236 i n.;patrz także: C. L. Estes, K. W. Linkins (eds), Critical perspectives on health and ageing, oraz Albrecht G. L., Verbrugge L., The global emergence of disability, in G. Albrecht, R. Fitzpatrick, S. Scrimshaw, Handbook of social studies in health and medicine, SAGE Publications, London 2000, s. 154 i n.oraz s. 296; C. Michaud, The global burden of disease and injuries in 1990, International Social Science Journal. Health Policies and Social Values, 161, September 1999, p. 287 -296. 12 A. Kalache, WHO ageing and health programme, in J. P. Michel, P.R. Hof, Management of ageing. The University of Geneva experience, Karger, Basel 1999, s. 247 i n. 13 charakterystykę podstawowych tendencji związanych z budową programów zdrowotnych dla ludzi starych znaleźć można m. in. w pracach: R. Chernoff, D. Lipschitz, Health promotion and disease prevention in the elderly, New York 1988; A. Stabb, M. Lyles, Manual of geriatric nursing,scott, Foresman, and Company, Glenniew-London 1990; J. P. Michel, P. Hof (eds.), Management of ageing.. wyd. cyt.; C. L. Estes, K. W. Linkins (eds.), Critical perspectives on health and ageing,oraz Albrecht G. L., Verbrugge L., The global emergence of disability, in G. Albrecht, R. Fitzpatrick, S. Scrimshaw, Handbook of social studies in health and medicine, SAGE Publications, London 2000, s. 154 i n.; C. Michaud, The global burden of disease and injuries in 1990, International Social Science Journal. Health Policies and Social Values, 161, September 1999, p. 287 -296. 23 Natomiast strategiczne cele działań profilaktyczno-prewencyjnych w opiece geriatrycznej nad osobami, które przekroczyły 75 rok życia obejmować powinny zdaniem geriatrów: • optymalne przedłużanie okresu rzeczywistej aktywności i jak najdłuższego zachowania zdolności do niezależnego życia bez konieczności instytucjonalizacji, • minimalizowanie bierności i dyskomfortu będących rezultatem przewlekłych stanów chorobowych, • zapewnienie warunków dla minimalizowania fizycznego i psychicznego stresu w przypadku choroby terminalnej – dostarczanie emocjonalnego wsparcia choremu i jego rodzinie (opieka hospicyjna). Tak określonym celom prewencji zdrowotnej towarzyszyć powinno wiele specjalistycznych i standardowych w wielu krajach świadczeń i usług zdrowotnych w programach opieki geriatrycznej. 14 Konsekwencją zaleceń ekspertów w sprawach globalnych i regionalnych działań na rzecz profilaktyki i promocji zdrowia jest przygotowany na przełomie wieków przez WHO program POLITYKA ZDROWOTNA DLA WSZYSTKICH W XXI WIEKU (Health for All in the 21th Century), który po raz pierwszy ustanawia wartości etyczne (prawa człowieka) jako bazę dla tej polityki stwierdzając, iż (…) poprawa stanu zdrowia i sytuacji materialnej ludzi jest ostatecznym celem rozwoju gospodarczego i społecznego. Zgodnie z hasłem programu HEALTH’21 na najbliższe dziesięciolecie: ZAOPIEKUJ SIĘ ZDROWIEM I CZYŃ TO CAŁE ŻYCIE wiele państw (głównie bogatszych) rozpoczęło od 1999 roku kampanię na rzecz rozwijania kompleksowych, inicjowanych we wczesnych fazach rozwojowych działań służących aktywnemu i zdrowemu starzeniu się w ramach projektu Pomóc ludziom pozostać aktywnym, gdy staną się osobami starszymi. Logicznym następstwem zaprezentowanego przez WHO stanowiska stał się cel strategiczny numer 5 cytowanego programu zatytuyłowany: ZDROWE STARZENIE SIĘ, który stanowi: „Polityka zdrowotna powinna przygotować jednostki do zdrowego starzenia się poprzez zaplanowane i systematyczne działania służące promocji i ochronie zdrowia przez całe życie. Możliwość samorealizacji w sferze społecznej, edukacyjnej i zawodowej, jak również w aktywności fizycznej poprawia i wzmacnia zdrowie osób starszych, ich poczucie własnej wartości, niezależność oraz ich aktywny wkład w życie zbiorowe. Szczególnego znaczenia nabiera wprowadzanie nowych programów umożliwiających seniorom utrzymanie ich kondycji fizycznej i korygowanie deficytów sensorycznych (wzrok, słuch) i ograniczeń mobilności zanim doprowadzą one do zależności. Świadczenia zdrowotne w ramach systemu opieki środowiskowej powinny docierać do osób starych z usługami wspierającymi ich codzienne funkcjonowanie. Coraz więcej potrzeb i oczekiwań osób starych wykracza poza mieszkanie, dochód i do tej listy dołącza się inne czynniki wzmacniające ich autonomię i społeczną produktywność. 14 patrz.: Z. Woźniak, Status społeczny i prawny polskich seniorów na tle europejskich programów polityki spo- łecznej wobec osób starszych, Praca Socjalna nr 3/2002, zał. 4-6, s. 97-99. 24 Wsparciem działań służących zdrowej starości oraz przebudowie świadomości społecznej i tworzeniu polityki wobec najstarszego pokolenia ma być lansowana od kilku lat przez gerontologów koncepcja aktywnego starzenia się oznaczająca proces optymalizacji fizycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu na każdym etapie rozwoju osobniczego, służący wydłużeniu przeciętnego trwania ludzkiego życia.15 (Dodałbym: w zgodzie z uznanymi standardami jego jakości). Zdaniem specjalistów wybór stylu życia gwarantującego aktywne starzenie się powinien obejmować najwcześniejsze fazy rozwojowe człowieka i obejmować:16 • • • • • uczestnictwo w życiu rodziny i społeczności, zrównoważone żywienie, zdrową dietę, utrzymywanie adekwatnej do możliwości aktywności fizycznej, powstrzymywanie się od palenia tytoniu, unikanie nadmiernej konsumpcji alkoholu. Wszystko to służyć ma tworzeniu warunków sprzyjających aktywności i elastyczności w konfrontacji ze zmianami w otoczeniu, budowaniu poczucia godności i zaufania do własnego potencjału oraz możliwości dokonywania osobistych wyborów w różnych fazach cyklu życiowego. Z punktu widzenia efektywności stosowanych rozwiązań niezwykle istotną rolę odgrywają działania interwencyjne, podejmowane na najwcześniejszych etapach rozwoju człowieka. Stąd też dzieciństwo uznaje się dzisiaj za kolebkę długowieczności, zaś podstaw przyszłej kondycji i jakości życia upatruje się w warunkach tworzonych dziecku przez matkę i otoczenie społeczne (polityka społeczna) w fazie prenatalnej. Generalizując można stwierdzić, że kluczem do realizacji koncepcji zdrowego i aktywnego starzenia się oraz budowy społeczeństwa dla wszystkich grup wieku jest i będzie rzecznictwo w sprawach starzejących się obywateli na wszystkich szczeblach podejmowania decyzji w sprawach publicznych, upowszechnianie i wymiana informacji o osiągnięciach naukowych, organizacyjnych, edukacyjnych, medycznych itp., które mogą ułatwić i/lub przyspieszyć przebudowę struktur i instytucji społecznych zgodnie z potrzebami najstarszego pokolenia. Dlatego za bardzo istotne uznano prowadzenie międzynarodowych badań porównawczych i upowszechnianie ich wyników w taki sposób, iżby stały się one swoistą globalną i łatwo dostępną bazą programów adresowanych do seniorów. 17 *** Jest pewne, iż dalszy rozwój społeczno-ekonomiczny warunkowany będzie budową narodowych strategii w polityce wobec starości i ludzi starych poprzez realizację 15 The International Journal of Public Health, Bulletin of the World Health Organization, Geneva 26.X.1999,s. 1. 16 szczegółowy spis działań na rzecz aktywnego starzenia przedstawiłem w raporcie: Z. Woźniak, Status społeczny i prawny… wyd. cyt., zał. 3, s.95-97. 17 podobne stanowisko zajęła także Światowa Organizacja Zdrowia, ogłaszając w 1999 roku dokument Programme directions and partnerships [www.who.int/ageing/directions]. 25 programów opartych na takich wartościach jak: równość, sprawiedliwość społeczna i solidarność oraz podmiotowość i poszanowanie godności seniorów. Zdaniem polityków i urzędników ONZ mimo mnożenia merytorycznych materiałów i dokumentów związanych z problematyką starzenia się populacji światowej oraz opracowanych programów gerontologicznych, nadal jednak niewiele państw przekłada te zalecenia na programy ramach polityki społecznej wobec starości i starzenia się. 18 Pewne nadzieje budzą działania wspólnot europejskich, których dokumenty z ostatnich dwóch lat zawierają rosnącą liczbę dyrektyw i zaleceń adresowanych do polityki wobec osób starszych, wykorzystujących profesjonalne ekspertyzy i wyniki interdyscyplinarnych badań w tworzeniu polityki wobec starości i ludzi starych, sprzyjających przyspieszeniu prac nad poprawianiem i rozwijaniem programów gerontologicznych oraz służących przeciwdziałaniu izolacji społecznej, segregacji i dyskryminacji oraz marginalizacji i wykluczeniu (także i zwłaszcza ze względu na wiek, zwłaszcza starszych kobiet). DEKLARACJA ZGROMADZENIA PARLAMENTARNEGO RADY EUROPY (1999) stwierdza między innymi, że: • starzenie się, globalizacja i głębokie zmiany społeczne przynoszą brzemienne skutki zagrożenia dla osób starych i dla spójności społecznej, • ochrona jest tylko jednym z aspektów odbijających się na przyszłości najstarszego pokolenia, W konsekwencji Komitet Ministrów Rady Europy uznał, że w poszanowaniu zasady autonomii zależność musi prowadzić do tworzenia polityki korzystnej, przychylnej dla osób zależnych.(…) Przyjmujemy, że pokonywanie zależności i ochrona przed ryzykiem popadnięcia w zależność powinna być integralną częścią systemu zabezpieczeń społecznych; Rekomendujemy Rządom państw członkowskich: • by poszukiwały, czy w świadomości społecznej odzwierciedlone zostały problemy związane z zależnością zgodnie z tą rekomendacją, • by kierowały bezpośrednie środki polityczne w te powyżej wzmiankowane obszary, • by zagwarantowały podjęcie legislacji odpowiednio do zasad ogólnych i środków załączonych do tej rekomendacji lub by adoptowały warunki zgodne z zasadami, gdy wprowadzane będą nowe rozwiązania prawne. Rekomendacje tej struktury europejskiej wymieniają wolność wyboru, brak dyskryminacji oraz dostęp do odpowiedniej dla wieku i poziomu sprawności opieki, profilaktyki i rehabilitacji oraz dobre poinformowanie jako najistotniejsze gwarancje niezależności, szacunku i godności seniorów. 18 patrz: Raising awareness: The Society For All Ages. Operational framework; United Nations, Division for Social Policy and Development, New York 2000 – [www.un.org/esa/socdev/iyopofl.htm] 26 Ostatecznie w roku 1999 Rada Europy postanowiła, że państwa członkowskie (w tym Polska) chcąc zagwarantować prawo osób starszych do ochrony społecznej biorą na siebie obowiązek lub promocję – zarówno bezpośrednio, jak i w kooperacji z sektorem publicznym, prywatnym i organizacjami społecznymi dostarczenia odpowiednich środków, by: a) zapewnić osobom starszym tak długo, jak to możliwe pełne członkostwo w społeczeństwie dostarczając: - adekwatnych zasobów umożliwiających godne, przyzwoite życie oraz aktywne uczestnictwo w życiu publicznym, kulturalnym i społecznym, - cyrkulację informacji na temat istniejących świadczeń i ułatwień dla osób starszych i możliwości dostępu do tychże usług; b) umożliwić/zapewnić ludziom starym wolny wybór sposobu oraz prowadzenie życia niezależnego w ich dotychczasowym środowisku społecznym, tak długo jak sami tego chcą i jak długo jest to możliwe zapewniając: - mieszkanie odpowiednie do potrzeb, stanu zdrowia lub odpowiedniej pomocy w jego wyposażeniu, - odpowiednią do stanu zdrowia opiekę i usługi zdrowotne; c) zagwarantować właściwą opiekę starszym ludziom żyjącym w instytucjach, szanując ich prywatność i zapewniając uczestnictwo w określaniu warunków życiowych w tych instytucjach. Z kolei Komisja Europejska w celach strategicznych na lata 2000-2005 rekomenduje podjęcie szczególnie intensywnych wysiłków służących zapewnieniu bezpieczeństwa zdrowotnego oraz stabilności rent i emerytur m.in. poprzez podtrzymywanie zdolności do pracy i zwiększenie zatrudnienia osób starszych oraz podniesienie podstawy składki emerytalnej. Zmiana na rynku pracy: Wymaga rewizji myślenia o polityce zatrudnienia i polityce społecznej 50-64 lat: nowych form szkolenia w ciągu całego życia i zachęt do późniejszego opuszczania rynku pracy oraz innego zarządzania zasobami ludzkimi.(…) Równość międzypokoleniowa wymaga poświęcenia większej uwagi wykonalnych w długim okresie czasu wydatków publicznych – poszerzanie programów socjalnych wymaga uwzględnienia dostępnej siły roboczej i przemyślenia zasady eliminowania osób w wieku emerytalnym z zatrudnienia. Systemy te winny reagować bardziej elastycznie na zmiany demograficzne, gospodarcze i społeczne. (…) Państwa członkowskie powinny pozostać podmiotami odpowiedzialnymi za modernizację systemów pomocy społecznej i zabezpieczenia społecznego, ale rezultaty tych reform to sprawa wspólnej troski. Rolą Unii Europejskiej jest wspieranie wysiłków modernizacyjnych państw członkowskich. 19 19 Paper on relevance to EU social objectives – European Commission, Research Directorate-General; Programme: Quality of life and management of living resources – The ageing population and disabilities; Brussels, 11.IV.2000; The future of the health care and care for elderly: guaranteeing accessibility, quality and financial viability - Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, The Economic and Social Committee and theCommittee of the Regions, Brussels, 05.12.2001; The future of health care for the elderly: guaranteeing accessibility, quality and financial viability; Dokument z 5 grudnia 2001 nr COM (2001) 723 final. 27 Instytucje i organizacje wspólnot europejskich zalecają, by programy gerontologiczne oferowały osobom starszym wybór form opieki, bądź to w ich własnym domu, bądź w domu krewnych lub przyjaciół, albo jeśli to konieczne lub pożądane w odpowiedniej placówce opiekuńczej. Wskazane jest także rozbudowywanie zinstytucjonalizowanych systemów wsparcia umożliwiających rodzinom kontynuowanie opieki nad zależnymi od niej osobami starszymi – np. w formie lokalnych, międzyregionalnych i/lub środowiskowych ośrodków pomocy, które odpowiadają na potrzeby edukacyjne, społeczne, rekreacyjne, ekonomiczne, zdrowotne zarówno ludzi młodych, jak i najstarszego pokolenia. Zaleca się także, aby rządy przyjmowały następujące rozwiązania służące wsparciu funkcji opiekuńczej rodziny między innymi poprzez: • zwiększenie odpisów podatkowych dla osób sprawujących opiekę nad osobami zależnymi (w tym nad niesamodzielnymi osobami starszymi), • zaliczanie okresów sprawowania opieki nad niesamodzielnymi członkami rodziny na poczet okresu zatrudnienia stanowiącego podstawę uprawnień do świadczeń z zabezpieczenia społecznego, • zapewnienie opiekunom możliwości wyboru form zatrudnienia i odchodzenia na emeryturę (programy elastycznego, stopniowego i częściowego przechodzenia w stan bierności zawodowej), • poszerzanie wachlarza usług i świadczeń adresowanych do opiekunów osób niesamodzielnych życiowo, obejmujących pomoc w prowadzeniu gospodarstwa domowego, umożliwiających wypoczynek, wsparcie ze strony grup samopomocowych, szkolenie w zakresie świadczenia opieki oraz wyspecjalizowane poradnictwo, • adresowanie i propagowanie dostępności świadczeń pomocowych dla osób starszych w taki sposób, aby informacja ta dotarła także do opiekunów wykonujących płatną pracę zawodową, • umożliwienie kobietom podejmowania prac innych niż tradycyjnie im przypisane oraz mężczyznom podejmowanie zadań opiekuńczych. *** Stan prawny, infrastruktura systemu opieki nad ludźmi starszymi oraz działania władz publicznych adresowane do polskich seniorów20 wskazują, iż posiadany potencjał pozwala realizować politykę przetrwania i izolacji, podczas gdy Europa zmierza ku rozwiązaniom mieszczącym się w coraz większym stopniu w ramach polityki dobrostanu i integracji. 21 Chcąc sprostać oczekiwaniom, zaleceniom i dyrektywom organizacji międzynarodowych – zwłaszcza wspólnot europejskich – państwo polskie musi w pierwszej kolejności zadeklarować wolę budowy nowoczesnej, aktywnej polityki społecznej określając obszary chronione i wyłączone z gry rynkowej. Musi także określić za co i za kogo bierze odpowiedzialność jako kreator, katalizator i gwarant warunków sprzyjających rozwojowi jednostki i zbiorowości w różnych fazach rozwojowych. 20 Z. Woźniak, Status społeczny i prawny… wyd. cyt. s. 64-99. 21 określenia autorstwa B. Szatur-Jaworskiej. 28 Proponuję po takiej deklaracji intencji i woli państwa politykę społeczną wobec starości i seniorów rozumieć jako zbiór celów, strategii i działań systemowych oraz legislacyjnych podejmowanych zarówno na poziomie krajowym, regionalnym jak i lokalnym w celu utrzymania i/lub poprawy statusu społecznego oraz warunków życiowych osób starych, zwiększających ich możliwości prowadzenia aktywnego i niezależnego życia. Dopiero wówczas możliwe będzie opracowanie realistycznej strategii i wyznaczenie zadań służących realizacji przyjętych zasad i celów w polityce adresowanej do najstarszego pokolenia (tab. 1). Zespoły eksperckie powinny w stosunkowo nieodległym terminie opracować rozpisane w czasie na ogólne i szczegółowe zadania, cztery podstawowe strategie polityki wobec starości i osób starszych22: I. DODAWAĆ LAT DO ŻYCIA – obecna w różnym nasileniu we wszystkich typach, krótkoterminowa strategia interwencyjno-asekuracyjna koncentrująca uwagę na likwidowaniu niedoborów, uzupełnianiu deficytów i ratownictwie społecznym. II. DODAWAĆ ZDROWIA DO LAT – średnioterminowa (5-10 lat) strategia asekuracyjno-kompensacyjna, oparta na profilaktyczno-promocyjnych programach służących wyprzedzaniu niekorzystnych z punktu widzenia procesu starzenia się zjawisk, zdarzeń i procesów, zwłaszcza w sferze zdrowia. Stale obecne, choć jakościowo zmienione elementy interwencji (praca socjalna). Rycina 1. Modelowe strategie polityki społecznej wobec starosci i ludzi starych. 22 autor koncepcji: Zbigniew Woźniak. 29 III. DODAWAĆ ŻYCIA DO LAT – wieloletnia strategia kompensacyjno-partycypacyjna budowana w oparciu o efekty wcześniej uruchomionych i nadal funkcjonujących programów profilaktycznych, budujących zdrową i aktywną starość, przezorność, zaradność oraz zdolność do samoopieki. Podejmowane działania służyć mają poprawie/utrzymaniu jakości życia seniorów, zwłaszcza sędziwych starców. IV. KU MIĘDZYPOKOLENIOWEJ SOLIDARNOŚCI – długoterminowa, dominująca w przyszłości strategia partycypacyjno-integracyjna oparta na koncepcji społeczeństwa dla wszystkich grup wieku, które dostosowuje swą strukturę i funkcjonowanie, jak również politykę i planowanie do potrzeb, możliwości i umiejętności wszystkich obywateli, uwalniając i wykorzystując potencjał generacyjny z korzyścią dla każdej kategorii wieku, zgodnie z zasadą wzajemności i równości. ZASADY, CELE I PRIORYTETY POLITYKI SPOŁECZNEJ WOBEC SENIORÓW 23 Polityka społeczna wobec starości i ludzi starych to oparta na wartościach legislacyjno-instytucjonalna odpowiedź na przemiany w strukturze społeczno-demograficznej społeczeństwa i będące ich pochodną zmiany w systemach społecznych, przejawiająca się w działaniach służących: • • • • • • • • kształtowaniu ogólnych warunków rozwoju i życia najstarszego pokolenia, zaspokajaniu potrzeb ludzi starszych, zapewnieniu starości pozycji równoprawnej z innymi fazami życia, kształtowaniu stosunków między pokoleniami, harmonizowaniu i godzeniu interesów poszczególnych pokoleń, wspomaganiu seniorów w radzeniu sobie z zadaniami rozwojowymi, kształtowaniu pozytywnego obrazu starości w świadomości społecznej, stwarzaniu możliwości sprostania aktualnym i przyszłym sytuacjom oraz problemom związanym ze starzeniem się zbiorowości. Tab 1. ZASADY OGÓLNE GLOBALNE CELE • solidaryzm i wymiana • ochrona/poprawa warunków i jakości międzypokoleniowa, życia seniorów, • podmiotowość, ochrona godności • wzmacnianie potencjału osób osoby ludzkiej, starszych i społeczności służącego • sprawiedliwość oraz równość rozwojowi osobowemu, aktywności w dostępie do urządzeń infrastruktury i samorealizacji najstarszego społecznej i świadczeń społecznych, pokolenia oraz zdolności do samoopieki i samopomocy, 23 propozycja autorska: Zbigniew Woźniak. 30 ZASADY OGÓLNE • współodpowiedzialność oraz kooperacja zróżnicowanych podmiotów polityki społecznej (władz publicznych, instytucji społecznych, organizacji pozarządowych, rodzin oraz osób starszych), • partycypacja społeczna i partnerstwo, • uniwersalizm i selektywność w wyborze celów i działań służących zaspokajaniu potrzeb osób starszych, • preferowanie/premiowanie profilaktyki przed interwencją w rozwiązywaniu problemów starzenia się i starości, • ciągłość działania, trwałość, jakość i efektywność rozwiązań systemowych w opiece nad seniorami, • pomocniczość państwa (delegowanie przez władze publiczne własnych uprawnień na najniższe szczeble realizacyjne). GLOBALNE CELE • wykorzystanie potencjału oraz doświadczenia seniorów w rozwoju społecznym i gospodarczym, • tworzenie/odbudowa/wspieranie naturalnej sieci pierwotnych kontaktów i stosunków społecznych; • gwarantowanie odpowiednich ilościowo i jakościowo oraz adekwatnych do potrzeb świadczeń i usług, • wyprzedzanie zdarzeń i przeciwdziałanie stanom grożącym pauperyzacją, degradacją społeczną, utratą samodzielności życiowej, bądź niezależności starzejących się obywateli, • ochrona prawna statusu społecznego osób starszych, • zmiana obrazu starości i starzenia się w świadomości społecznej, • integracja międzypokoleniowa w ramach społeczeństwa dla wszystkich grup wieku PRIORYTETY • tworzenie infrastruktury prawno-instytucjonalnej sprzyjającej indywidualnej oraz zbiorowej przezorności i zaradności (eliminowanie formalnych barier w zatrudnianiu seniorów), a także generowaniu zachowań służących zdrowemu i aktywnemu starzeniu się; • tworzenie infrastruktury instytucjonalnej wspomagającej programy gerontologiczne (badania naukowe, diagnoza społeczna, praca socjalna, wspieranie organizacji pozarządowych, monitorowanie i ewaluacja programów socjalnych); • rozwijanie systemu ochrony zdrowia i usług rehabilitacyjnych (rewitalizujących) dla seniorów oraz interdyscyplinarnej opieki geriatrycznej; • „protezowanie” otoczenia fizycznego osób starszych (usuwanie barier architektonicznych oraz wspomaganie samodzielności i orientacji w przestrzeni, mieszkaniu, miejscach i instytucjach publicznych, transporcie publicznym); 31 • rozwijanie zróżnicowanych form opieki długoterminowej i hospicyjnej (zwłaszcza środowiskowych, rodzinnych) oraz wspieranie opiekunów przewlekle chorych i/lub niesprawnych ludzi starych; • eliminowanie/redukowanie czynników sprzyjających izolacji, marginalizacji i wykluczeniu społecznemu seniorów i/lub nadużyciom i stosowaniu przemocy wobec najstarszego pokolenia (biofizycznych, psycho-emocjonalnych i socjo-ekonomicznych na poziomie jednostki i środowiska); • dostęp do edukacji i szkoleń służących: przygotowaniu do życia na emeryturze, podnoszeniu wiedzy ogólnej, nabywaniu nowych umiejętności i kwalifikacji zawodowych, neutralizowaniu międzypokoleniowego dystansu kulturowego, korzystaniu z nowych technologii, urządzeń oraz systemów instytucjonalnych; • rozwój/wspieranie zróżnicowanych form działań na rzecz integracji międzypokoleniowej, partycypacji społecznej, opieki i wsparcia najstarszego pokolenia (zwłaszcza wolontariatu wśród seniorów i innych kategorii społecznych); • tworzenie/wspieranie systemu instytucjonalnego rzecznictwa osób starszych (edukacja gerontologiczna społeczeństwa, media, organizacje społeczne seniorów, lobby w świecie polityki). W określaniu opcji w wyborze celów i ich hierarchizacji (wg akceptowanych wartości) oraz roli i zakresu zaangażowania poszczególnych podmiotów włączanych w proces realizacji polityki społecznej proponuje się stosowanie formuły suwaka. [ryc. 2] Przesunięcia zadań i zaangażowania konkretnych zasobów dla ich realizacji na skali • norma-deficyty, • partycypacja-wykluczenie, • rozwój-degradacja, • uprawnienia-ograniczenia, • zależność-samodzielność itp. dokonywane są przez odwołanie się do: • PRZYJĘTYCH ZASAD POLITYKI SPOŁECZNEJ, • ZALECEŃ ORGANIZACJI MIĘDZYNARODOWYCH I STRUKTUR EUROPEJSKICH, KTÓRYCH DOKUMENTY SĄ PRZEZ POLSKĘ RATYFIKOWANE LUB POLITYCZNIE APROBOWANE (UE), • UZGODNIEŃ WŁADZ PUBLICZNYCH Z PARTNERAMI STRATEGII POLITYKI SPOŁECZNEJ, • PREFERENCJI/PROGRAMÓW POLITYCZNYCH ELIT SPRAWUJĄCYCH AKTUALNIE WŁADZĘ. 32 rycina 2 33 Walorem zastosowanego rozwiązania jest to, iż po przyjęciu priorytetów polityki społecznej preferencji w obrębie zasad dokonuje się w drodze przesunięć w poziomie (opcje na wartości i zadania), bez naruszania pryncypiów umieszczonych w pionie (cele). Proponowana formuła suwaka: 1. obiektywizuje i czyni czytelnymi dla społeczności kryteria i wybory celów w polityce społecznej uwalniając je od przetargu politycznego jako wyłącznego kryterium decyzyjnego, 2. umożliwia stosowanie podobnej techniki przy wyznaczaniu zasad i celów dla polityk szczegółowych, np. polityki oświatowej, zdrowotnej itp. oraz w odniesieniu do innych adresatów np. dzieci, osób niepełnosprawnych itp., 3. ułatwia administracji publicznej (dysponentom środków publicznych) wyznaczenie obszarów promowanych i chronionych w polityce społecznej oraz adekwatne do tego nakłady na realizację programów socjalnych i racjonalne wykorzystanie zasobów (także poza sektorem publicznym), 4. stwarza szansę utrzymania ciągłości działań i stabilizacji rynku świadczeniodawców i innych podmiotów realizujących zadania z zakresu polityki społecznej, 5. pozwala na szybkie i dostosowane do realiów działania władz publicznych na zmiany sytuacji gospodarczej, zdrowotnej, demograficznej, społeczno-kulturowej kraju, regionu, gminy (korekty programów socjalnych), 6. umożliwia konstruowanie programów polityki społecznej uwzględniających obok priorytetów krajowych, problemy regionalne, a zwłaszcza lokalne (zróżnicowanie i wyostrzenie akcentów w wyborze celów i zadań), Zasadą generalną przy planowaniu i uruchamianiu programów gerontologicznych winno być: • szeroko rozumiane partnerstwo wszystkich podmiotów aktywnych w sferze socjalnej – na rzecz realizacji priorytetów i programów adresowanych miejskiej polityki społecznej działają wszystkie agendy miejskie (w ramach tzw. polityk szczegółowych – oświatowej, zdrowotnej, kulturalnej, mieszkaniowej itp.) oraz inne podmioty aktywne w obszarze socjalnym, zwłaszcza organizacje pozarządowe (zasoby społeczności), • aktywne, acz zgodne z możliwościami uczestnictwo adresatów programów polityki społecznej (beneficjentów) w poszukiwaniu i uruchamianiu dostępnych zasobów oraz w toku rozwiązywania własnych problemów, • wycofywanie wsparcia przy pierwszych ewaluacyjnych wskaźnikach uzyskiwania samodzielności życiowej klienta instytucji pomocowych (dotyczy to zwłaszcza programów ratowniczo-interwencyjnych). Tak rozumiana polityka wobec starości i ludzi starych stanowi istotny element przygotowanej w roku 2002 przez autora całościowej koncepcji strategii polityki społecznej miasta Poznania. 34 Agnieszka Chłoń-Domińczak Departament Analiz i Prognoz Ekonomicznych Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Wpływ starzenia się ludności na wydatki socjalne Celem rozdziału jest przedstawienie zależności pomiędzy starzeniem się ludności i wydatkami na świadczenia z ubezpieczeń społecznych oraz świadczenia zdrowotne. Związek pomiędzy tymi zjawiskami jest bardzo silny. Zmiany demograficzne mają jednak charakter długookresowy, stąd istnieje możliwość odpowiedniego dostosowania systemu zabezpieczenia społecznego tak, aby przygotować się do zachodzących procesów. Zmiany demograficzne Od drugiej połowy lat 90-tych XX w. w Polsce obserwowane jest obniżenie tempa przyrostu ludności. Według wstępnych wyników Narodowego Spisu Powszechnego w maju 2002 roku ludność Polski liczyła niewiele ponad 38,3 mln osób1. W porównaniu ze spisem z 1988 r. ludność Polski zwiększyła się o ponad 420 tys. Tempo przyrostu ludności w okresie od 1989 r. było bardzo niskie, ok. 0,08% w skali roku, podczas gdy w dekadzie lat 80-tych wskaźnik ten kształtował się na poziomie 0,66%. Od 1999 r. liczba mieszkańców Polski zmniejszyła się o prawie 35 tysięcy. Bezpośrednią przyczyną wolnego tempa rozwoju ludności jest spadek przyrostu naturalnego. W latach 90-tych obserwowany był znaczący spadek liczby urodzeń oraz stabilizacja – z niewielką tendencją spadkową – umieralności. W 2001 r. przyrost naturalny, według szacunków GUS, wyniósł około 8 tys. osób (w 2000 r. 20 tys.). W 2002 r. po raz pierwszy w powojennej historii został odnotowany ujemny przyrost naturalny. Dodatkowym czynnikiem wpływającym na przyrost liczby ludności Polski jest saldo długookresowych migracji zagranicznych. W drugiej połowie lat 90-tych saldo ustabilizowało się na poziomie około minus 12-14 tys. Według prognozy demograficznej GUS, w drugiej połowie obecnej dekady przez kilkanaście lat odnotowywany będzie nieznaczny przyrost naturalny. Od około 2020 roku obserwować będziemy stały ujemny przyrost naturalny. Lata 90-te XX w. to okres pogłębiającej się depresji urodzeniowej. Od 1989 r. obserwowany jest poziom reprodukcji nie gwarantujący prostej zastępowalności pokoleń. W 2001 r. współczynnik dzietności osiągnął najniższą wartość 1,29, nie notowaną wcześniej w Polsce (dla porównania w 1990 r. wartość tego współczynnika wynosiła 2,04). 1 Wstępne wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002 (www.stat.gov.pl) TYSIĄCE OSÓB 35 Rysunek 1. Przyrost naturalny w Polsce w latach 1950-2050 Źródło: prognozy demograficzne GUS2 LATA ŻYCIA Jednocześnie obserwowana jest stała poprawa w zakresie umieralności, co w pozytywny sposób wpływa na przeciętną długość trwania życia. Według szacunków GUS w 2000 r. mężczyźni w Polsce żyli średnio 69,8 lat, kobiety zaś 78 lat. Nadal różnica pomiędzy trwaniem życia mężczyzn i kobiet w Polsce jest duża (ponad 8 lat), podczas gdy norma europejska to 5-6 lat. Wiek dożywania w Polsce jest niższy niż ma to miejsce w krajach zachodnioeuropejskich; dla kobiet o około 5-6 lat, dla mężczyzn 7-8. Do 2050 roku prognozowane jest dalsze wydłużanie się przeciętnego trwania życia do poziomu 78 lat dla mężczyzn i 85 lat dla kobiet. Rysunek 2. Przeciętne dalsze trwanie życia w Polsce w latach 1950-2050 Źródło: prognozy demograficzne GUS2 2www.stat.gov.pl 36 W porównaniu z innymi krajami europejskimi ludność Polski jest nadal młoda w sensie demograficznym. Jednakże mediana wieku zwiększa się z każdym rokiem; na początku lat 90-tych XX w. wynosiła 33,9 lat dla kobiet i 31,2 dla mężczyzn; w 2001 roku odpowiednio 37,3 oraz 33,4. Rezultatem przemian demograficznych jest gwałtowne zmniejszanie się liczby dzieci i młodzieży (0-17 lat). W 2001 roku ich udział w ogólnej liczbie ludności obniżył się do około 23,3% (z 29,7% w 1990 r.). Liczebność grupy osób w wieku produkcyjnym (kobiety w wieku 18-59 lat, mężczyźni w wieku 18-65 lat) od 1990 r. do 2001 r. zwiększyła się o około 1,8 mln osób. Szczególnie wysoki przyrost dotyczył osób w wieku produkcyjnym niemobilnym (powyżej 44 roku życia) i stanowił 90% całego przyrostu. W latach 90-tych XX w. wystąpił także dalszy wzrost liczby osób w wieku nabywania praw emerytalnych i starszych (mężczyźni 65 lat i więcej, kobiety 60 lat i więcej). W końcu 2001 r. odsetek tej grupy ludności w ogólnej populacji wyniósł ok. 14,8% (w 1990 r. 12,8%). Na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadają 62 osoby w wieku nieprodukcyjnym, tj. 24 osoby starsze oraz 38 osób w wieku do 17 lat (Rysunek 3). Rysunek 3. Ludność według wieku w Polsce w latach 1950-2050 Źródło: prognozy demograficzne GUS2 Proces starzenia się ludności, przy braku zmiany systemów emerytalnych i obecnych wskaźników aktywności zawodowej, może prowadzić do zmniejszania produktywności pracy, związanej ze zwiększaniem obciążeń finansowych rynku pracy. To w konsekwencji prowadzić może do obniżenia wartości bieżącego produktu, a co za tym idzie – zmniejszenia konsumpcji ludności. 37 W najbliższych dekadach prognozowany jest spadek liczby osób w wieku produkcyjnym oraz dzieci i młodzieży, przy jednoczesnym wzroście liczby osób starszych. W rezultacie tych procesów, według prognoz, do 2050 roku w Polsce relacja pomiędzy osobami w wieku poprodukcyjnym i produkcyjnym będzie zbliżona do średniej z krajów UE (Tabela 1). EU-15 Polska 2000 r. 26,7 20,4 2010 r. 29,8 19,8 2020 r. 35,1 28,5 2030 r. 43,8 36,1 2040 r. 52,4 39,6 2050 r. 53,4 53,4 Tabela 1. Bazowe projekcje współczynnika obciążenia osobami starszymi* w Unii Europejskiej i w Polsce Źródło: Eurostat (EU), obliczenia własne na podstawie prognozy demograficznej GUS (Polska) * osoby w wieku powyżej 65 lat w relacji do osób w wieku 20-64 lata Starzenie się ludności a funkcjonowanie systemów zabezpieczenia społecznego Zmniejszanie się prawdopodobieństwa zgonu oznacza, iż większa liczba osób dożywa wieku emerytalnego i korzysta ze świadczeń. Wydłuża się również przeciętny okres pobierania świadczenia. Zmiana maksymalnej długości trwania życia pogłębia to zjawisko. Okres, przez jaki systemy emerytalne wypłacają świadczenia dodatkowo wydłuża się. Rysunek 4a. Struktura według wieku osób, którym w 2001 r. przyznano emerytury Źródło: ZUS, Departament Statystyki 38 Rysunek 4b. Struktura według wieku osób, którym w 2001 r. przyznano renty z tytułu niezdolności do pracy Źródło: ZUS, Departament Statystyki W konsekwencji w przyszłości oczekiwany okres pobierania emerytury może się być dłuższy nawet o kilka lat w stosunku do sytuacji obecnej. Wydatki na świadczenia socjalne rosną w przypadku świadczeń dla osób starszych. Korzystają one ze świadczeń długookresowych (emerytur i rent), jak również w większym stopniu niż ludzie młodzi ze świadczeń zdrowotnych. Pokazują to statystyki dotyczące wieku korzystania ze świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Średni wiek przechodzenia na emeryturę w Polsce w 2001 roku wynosił 57,1 lat (59,4 lat mężczyźni i 56,0 lat kobiety), a średni wiek przechodzenia na rentę z tytułu niezdolności do pracy – 46,7 lat (w tym 47,3 lat mężczyźni i 45,8 lat kobiety). Oznacza to (przy utrzymaniu obecnych tendencji) iż prognozowane starzenie oznaczałoby szybkie zwiększanie liczby osób korzystających ze świadczeń emerytalnych i rentowych. Również wydatki na ochronę zdrowia są zależne od wieku – osoby starsze częściej korzystają ze świadczeń zdrowotnych, zarówno w przypadku hospitalizacji, jak i wizyt ambulatoryjnych. Ilość porad lekarskich oraz leczenia szpitalnego, w przeliczeniu na 100 osób w poszczególnych grupach wiekowych przedstawia Rysunek 5 a i b. Jak można zauważyć, częstotliwość leczenia szpitalnego jest silnie uzależniona od wieku. Najrzadziej z usług szpitali korzystają młodzi mężczyźni – około 1 osoba na 100 przebywa co roku w szpitalu. Prawdopodobieństwo przebywania w szpitalu3 wzrasta gwałtownie po przekroczeniu 40 roku życia i osiąga maksimum na pozio- 3 Kobiety pomiędzy 19 a 35 rokiem życia częściej przebywają w szpitalach, ze względu na okres macierzyństwa. 39 a. leczenie szpitalne b. wizyty ambulatoryjne Rysunek 5. Częstotliwość korzystania z usług lekarskich w przeliczeniu na 100 mieszkańców Źródło: Budżet Polityki Społecznej, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową 40 mie 7% dla osób po 70 roku życia. Podobne zjawisko można również zaobserwować w przypadku wizyt ambulatoryjnych – osoby po 40 roku życia korzystają z nich znacznie częściej niż osoby młode. Konkluzje na przyszłość Aby systemy ubezpieczeń społecznych i ochrony zdrowia mogły nadal pełnić swoje funkcje, niezbędne jest podjęcie działań przede wszystkim zmierzających do zwiększenia zatrudnialności i aktywności zawodowej osób w wieku niemobilnym (tj. powyżej 45 lat), oraz podejmowanie działań z zakresu profilaktyki medycznej. Efektem tych działań będzie zdrowsze i bardziej aktywne społeczeństwo, co przełoży się na faktycznie niższy wskaźnik obciążenia systemu zabezpieczenia społecznego. Reforma emerytalna, przeprowadzona w 1999 r. wprowadza zmiany, które sprzyjają tego typu zmianom. Jest to wydłużenie wieku emerytalnego, związane z ograniczeniem istniejących możliwości przechodzenia na wcześniejszą emeryturę, oraz powiązanie wysokości emerytury z kwotą wpłaconych składek i długością dalszego oczekiwanego trwania życia w wieku emerytalnym. W konsekwencji, w systemie emerytalnym powstały zachęty do wydłużania aktywności zawodowej. Niezbędnym działaniem jest natomiast stworzenie możliwości wydłużenia tej kariery, poprzez zwiększanie kapitału ludzkiego oraz możliwości zatrudniania osób w wieku niemobilnym. Program aktywizacji zawodowej tych osób, oraz wypracowanie bardziej elastycznych zasad wykonywania pracy, dopasowanych do starzejącej się ludności, jest warunkiem tego, aby osoby, które nie osiągnęły wieku emerytalnego, mogły kontynuować swoją pracę przez dłuższy niż obecnie okres. 41 prof. dr hab. Adam Zych Akademia Świętokrzyska im. Jana Kochanowskiego w Kielcach Formy opieki i pomocy dla ludzi starszych w Polsce i w innych krajach Nowe wymiary szarzenia się i starości na progu XXI stulecia: 1. Demograficzne starzenie się ludności świata – niepokojące prognozy ONZ Zakończone niedawno obrady Światowego Zgromadzenia Narodów Zjednoczonych do spraw Starości, jakie odbyło się w Madrycie (8-12 IV 2002 r.), poprzedził najnowszy raport organizacji HelpAge International, noszący tytuł: Stan ludzi starszych na świecie (State of the World’s Older People 2002). Z raportu tego wynika, że „starzy ludzie są wykorzystywani, odmawia się im podstawowych ludzkich praw, żyją w nędzy i są odpychani przez społeczeństwo”. Przeprowadzone 32 krajach badanie nad sytuacją życiową ludzi starzejących się i starych wykazało, że osoby, które przekroczyły 60-ty rok życia, mają utrudniony dostęp do edukacji i opieki zdrowotnej, odmawia się im człowieczeństwa, pozbawia się ich praw, są wykorzystywane i atakowane. Nowym zjawiskiem jest przemoc rodzinna wobec osób starszych, lekceważenie podstawowych ich potrzeb, zaniedbywanie oraz psychiczne i fizyczne maltretowanie. Najtrudniejsza sytuacja panuje w krajach rozwijających się, gdzie ubóstwo, lokalne konflikty i katastrofy naturalne powodują, że problem ludzi starszych staje się jeszcze poważniejszy. Według danych Organizacji Narodów Zjednoczonych demograficzne starzenie się ludności było dotychczas problemem w krajach bogatych, rozwiniętych, obecnie zaczyna to stanowić problem również krajów biednych. W skali świata ludzie w wieku 60 lat i starsi stanowią 20% całej populacji. W roku 2000 ludzi powyżej 60 roku życia było 600 milionów, a w roku 2050 będą ich 2 miliardy, a wówczas, po raz pierwszy w dziejach ludzkości, liczba osób starszych (powyżej 60 lat) dorówna liczbie dzieci (od urodzenia do 14 lat). Świat na początku nowego, XXI stulecia, gwałtownie starzeje się, co spowodowane jest z jednej strony spadkiem przyrostu naturalnego w wielu krajach, z drugiej zaś zwiększeniem przeciętnej długości życia – w połowie XX wieku średnia długość życia wynosiła 44 lata, natomiast połowie XXI stulecia osiągnie 77 lat. Co miesiąc na Ziemi milion osób osiąga 60 lat, z czego ponad połowę (55%) stanowią kobiety, natomiast w grupie osób w wieku 80 lat i starszych kobiety stanowią 65%. Również polskie prognozy demograficzne jednoznacznie wskazują na postępujący od 1967 r. 42 proces demograficznego starzenia się społeczeństwa polskiego – liczba ludzi starzejących i starych będzie nadal rosła i ich udział w populacji będzie wzrastał. Opracowana przez GUS Prognoza ludności Polski… (2000) wskazuje, że w roku 2020 będzie ok. 9,5 mln osób w wieku 60 lat i więcej, co stanowić będzie ok. 24%, a w roku 2030 ich liczba prawdopodobnie przekroczy 10 mln (ok. 27%). Wymaga to już refleksji nad polityką społeczną wobec osób trzeciego i czwartego wieku. 2. Polityka wobec osób starzejących się i starych – aktywna starość w miejscu zamieszkania Zmiany demograficzne współczesnego świata wymagają nowej polityki wobec osób starzejących się i starych. Najwcześniej tę potrzebę zrozumiano we Francji, w Skandynawii i w Stanach Zjednoczonych, gdzie zwrot ku opiece środowiskowej, aktywnej starości w miejscu zamieszkania i zachowania niezależności osób starszych nastąpił już w latach 60. minionego wieku. W Polsce tendencje te zarysowały się w polityce wobec osób starszych dopiero na początku lat 90. XX stulecia. Coraz częściej w gerontologii społecznej mówi się optymistycznej, szczęśliwej i witalnej bądź aktywnej starości. Zmianie ulegają też formy opieki i pomocy dla osób starszych, przy konsekwentnym stosowaniu zasady jak najdłuższego przebywania ludzi starych w miejscu zamieszkania, wspomagania ich niezależności, samodzielności i aktywności. Podstawową staje się pomoc osobom starszym w miejscu zamieszkania, zaś opieka zamknięta traktowana jest coraz częściej jako komplementarna. Pojawiają się też nowe formy wspierania nie tylko materialnego i rzeczowego, ale również psychicznego i emocjonalnego rodzin opiekujących się osobami starszymi. 3. Zmiana struktury konsumpcji – „srebrny segment” na globalnym rynku Poważnej restrukturalizacji ulegnie również konsumpcja, ponieważ zmiany struktury demograficznej wymuszą na świecie zmianę struktury konsumpcji. Już za 25 lat mniej będzie chętnych do zakupu mieszkań czy samochodów, a na globalnym rynku pojawi się zupełnie nowy „srebrny segment”, gdy wzrośnie liczba klientów biur proponujących wypoczynek i rozrywkę oraz więcej osób będzie korzystało z pomocy lekarzy, przychodni, szpitali i placówek opieki dla ludzi starszych. Wzrośnie też liczba rezydencji i domów spokojnej starości. Pojawią się również nowe formy „projektowania bez barier”, „projektowania dla niepełnosprawnych”, „zakwaterowanie chronione”, „rodzinne domy starości” i wiele innych rozwiązań, koniecznych w zmienionej demograficznej sytuacji współczesnego świata. 4. Opieka i pomoc dla ludzi starszych – przegląd wybranych rozwiązań 4.1. Środowiskowa opieka zdrowotna dla osób starszych Przekonania, że domowa i środowiskowa opieka zdrowotna pomaga zapobiegać późniejszych schorzeniom ludzi starszych uznaje się coraz częściej w wielu krajach 43 za podstawę filozofii opieki zdrowotnej. Odbiorcami tego rodzaju usług są np. w Australii, Kanadzie i Stanach Zjednoczonych niepełnosprawne funkcjonalnie osoby starsze oraz cierpiące na depresję i z zaburzeniami emocjonalnymi. Funkcjonujące w tych krajach Centra Środowiskowej Opieki Zdrowotnej służą informacją dotyczącą profilaktyki zdrowotnej i gerontologicznej oraz proponują rozległy zakres usług zdrowotnych, począwszy od diagnozowania i oceny stanu zdrowia (przesiewowe i kontrolne badania stanu zdrowia), poprzez poradnictwo i edukację zdrowotną, do różnych form opieki domowej i środowiskowej, z których wymienić należy takie rozwiązania, jak (zob. Rysz-Kowalczyk, 2001; Szatur-Jaworska, 2000; Zlobicki, 1994; Zych, 2001): Domowa agencja zdrowia (am. home health agency) – określenie stosowane w USA na oznaczenie opieki medycznej w domu, zlecanej przez lekarza. Podstawowe usługi mogą obejmować pielęgnowanie, fizykoterapię, ergoterapię (terapię zajęciową) i terapię (usprawnianie) mowy, pracę socjalną oraz pomoc zdrowotną w domu. Ten rodzaj opieki zazwyczaj dostępny jest tylko w czasie ostrego okresu choroby. Domowa pomoc zdrowotna (am. home health aide) – określenie używane w Kanadzie i USA oznaczające dyplomowanego asystenta pielęgniarskiego, który zapewnia osobistą opiekę oraz pewne usługi domowe pod kierunkiem pielęgniarki z domowej agencji zdrowia. Domowe usługi opiekuńcze (ang. home care services), czyli pomoc osobom starszym i niepełnosprawnym w wypełnianiu podstawowych zadań życia codziennego. Częściowa hospitalizacja (am. partial hospitalization) – określenie stosowane w Stanach Zjednoczonych na oznaczenie programu leczenia pacjentów, którzy wymagają jedynie częściowej opieki szpitalnej, zazwyczaj z dnia na dzień lub podczas weekendów. Hospitalizacja domowa lub „szpital w domu” (ang. hospital at home’ ) czyli zapewnienie w szerokim zakresie wyspecjalizowanej opieki lekarskiej, pielęgniarskiej i rehablitacyjnej w rodzinnym domu. Rozwiązanie to określa się również jako usługi pielęgnacyjne w domu. Szpital dzienny lub oddział dzienny – instytucja, w której pacjenci otrzymują pomoc lekarską i rehabilitacyjną w ciągu dnia i powracają do swych domów i rodzin na noc. Instytucje zajmujące się starszymi pacjentami nazywane są często dziennymi szpitalami geriatrycznymi (ang. geriatric day hospitals). Środowiskowe usługi pielęgnacyjne (ang. community nursing service), sprawowane są nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie bądź psychiczne i ludźmi starszymi wymagającymi opieki w ich miejscu zamieszkania. Usługi tego rodzaju realizowane są przez personel pielęgnacyjny, tj. przez pielęgniarki rejonowe, środowiskowe i/lub przez siostry Czerwonego Krzyża. Najszerszą ofertą usługowo-opiekuńczą dla ludzi starszych lub niepełnosprawnych dysponuje ośrodek dzienny (fr. centre de jour), nazywany też ośrodkiem dziennej opieki dla dorosłych (ang. adult day care center). Jest to ośrodek opieki oferujący usługi socjalne, rekreacyjne i rehabilitacyjne osobom dorosłym, które nie 44 wymagają pomocy instytucjonalnej, ale ze względu na osłabienie lub izolację wymagają nadzoru dziennego itp. działań. Może być również oferowana w ograniczonym zakresie opieka lekarska. Zwykle jest to tygodniowy, ustrukturalizowany program, charakteryzujący się taką działalnością, jak np. usługi zdrowotne i rehabilitacyjne dla osób starszych, które wymagają środowiska grupy chronionej. Zapewniane są też posiłki i przekąski, planowanie zajęć (określony program) i spacery, niekiedy zapewniane są usługi transportowe. Czas działalności takiego ośrodka odpowiada potrzebom pracujących małżonków czy dzieci, którzy opiekują się starszą osobą. Niektóre funkcje ośrodka dziennej opieki dla dorosłych mogą pokrywać się z funkcjami ośrodka dla osób starszych. 4.2. Środowiskowa opieka geriatryczna (ang. community geriatric care) Wyraźny zwrot ku opiece środowiskowej w polityce społecznej wobec ludzi starych najwcześniej nastąpił w połowie lat 60. XX wieku we Francji, w Polsce zaś tendencja ta pojawiła się dopiero w latach 90. XX stulecia. Podstawową zasadą polityki wobec „czwartego wieku” jest jak najdłuższe przebywanie ludzi starych w miejscu ich zamieszkania dzięki rozwojowi opieki otwartej i półotwartej, polegającej na organizowaniu usług i pracy socjalnej w mieszkaniach oraz w środowiskowych centrach socjalnych a także poprzez tworzenie domów czasowego pobytu dla ludzi starszych i przystosowanie (modernizację) mieszkań do potrzeb osób starych, bardzo często niepełnosprawnych i/lub wymagających opieki. Opieka geriatryczna w środowisku zamieszkania ma duże znaczenie psychologiczne, gdyż człowiek stary unika stresu związanego ze zmianą miejsca zamieszkania, jest bardziej aktywny i ma większe szanse na kontakt z osobami młodszymi, a ponadto ta forma opieki jest mniej kosztowna niż pomoc zamknięta. Jeden z programów takiej opieki opracowali w 1991 r. eksperci Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego – przewidywał on m.in. rozwój sieci przychodni geriatrycznych, zwiększenie roli lekarza domowego i pielęgniarki środowiskowej oraz zapewnienie kompleksowej opieki (medycznej, socjalnej i psychologicznej), dostosowanej do zróżnicowanych potrzeb ludzi starych – niestety projekt ten nie doczekał się realizacji. Do podstawowych form środowiskowej opieki geriatrycznej należą: Opieka dzienna dla dorosłych (ang. adult day care), czyli usługi socjalne, rekreacyjne i rehabilitacyjne zapewniane osobom starszym, które wymagają całodziennej opieki i nadzoru. Ten typ pomocy jest formą pośrednią pomiędzy opieką domową a opieką instytucjonalną. Odmianami są grupy opieki dziennej, opieka w domu dziennego pobytu lub usługi dzienne dla dorosłych (ang. adult day services). Ośrodek dla osób starszych lub ośrodek seniora (ang. senior center). Jest to instytucja samorządowa lub komunalna, która zapewnia szeroki zakres usług i działań dla osób starszych; mogą one obejmować działalność rekreacyjną, edukacyjną i kulturalną a także usługi socjalne i zdrowotne. Pierwszy w Stanach Zjednoczonych ośrodek seniora utworzono w 1943 r. w Nowym Jorku, a w 1970 r. powstał Narodowy Instytut Ośrodków Seniora (NISC), zrzeszający ponad 1200 tego typu placówek 45 działających w USA, oferujących różnorodne programy socjalne, zdrowotne, wyżywieniowe, edukacyjne i rekreacyjne. Odmianami są: ośrodek dzienny (ang. day centre) – określenie stosowane w Wielkiej Brytanii, ośrodek usług (ang. service center) – nazwa używana w Holandii i w Skandynawii, wielocelowy ośrodek seniora (am. multi-purpose senior center) – kategoria występująca w USA. Klub ludzi starszych (ang. old people’s club). Zwykle są to lokalne programy dla grup osób starszych, przeznaczone na ogół do zabezpieczenia możliwości organizowania zajęć kulturalnych, rekreacyjnych, edukacyjnych i społecznych dla swych członków. Tego rodzaju instytucja może być zorganizowana przez same starsze osoby bądź przez agencje socjalne, a jej podstawowym zadaniem jest rekompensować osobom starszym utratę pełnionych dotychczas ról społecznych (np. roli zawodowej) oraz stwarzać warunki do pomyślnego przebiegu adaptacji ludzi starszych do nowej sytuacji życiowej i warunków życia na emeryturze, a zarazem pozwalać na rozwój zainteresowań i umiejętności, stwarzać możliwości aktywizacji społeczno-kulturalnej i opiekuńczej, realizować w sposób wartościowy czas wolny oraz ułatwiać nawiązywanie kontaktów towarzyskich, społecznych czy środowiskowych. Pierwszy w Polsce klub seniora otwarto w Poznaniu w dzielnicy Stare Miasto w 1924 r., a obecnie w Poznaniu działają 24 kluby ludzi starszych. Tego rodzaju placówki opiekuńcze określa się również jako: klub dla osób starszych (am. social club for the aging), klub emerytów, klub rencistów (ang. retirement club), klub seniora (ang. senior club, fr. club de seniors), klub trzeciego wieku (fr. club du troisieme âge), klub złotego wieku (ang. golden age club), osiedlowy klub dla starszych (ang. neighbourhood club for the ageing). 4.3. Pomoc w zakwaterowaniu i usługi mieszkaniowe Formą pośrednią, pomiędzy opieką zakładową a opieką domową i pomocą środowiskową, jest dom dziennego pobytu lub dzienny dom opieki (niem. Tagespflegeheim) – korzystający z tego rodzaju placówki przychodzą do niej na kilka godzin dziennie, otrzymują posiłki, korzystają z zajęć świetlicowych, rekreacyjno-ruchowych i ćwiczeń fizycznych. W tego rodzaju ośrodkach, obok pomieszczeń klubowych, kuchni oraz sali jadalnej, niezbędny jest gabinet rehabilitacji, pomieszczenie do terapii zajęciowej i gabinet lekarski. Może również działać punkt informacyjny i porad prawnych. Odmianą domów pomocy społecznej dla osób starszych i niepełnosprawnych są: dom opieki domowej (ang. domiciliary care home) – forma opieki spotykana w Stanach Zjednoczonych, gdzie pensjonariuszom zapewnia się posiłki, osobistą opiekę i sprzątanie domu, dom opieki pielęgnacyjnej (ang. nursing home, niem. Pflegeheim), dom opieki pielęgnacyjnej dla rekonwalescentów (ang. convalescent nursing home), oraz dom stałej opieki (ang. long stay unit). Do podstawowych kierunków tego rodzaju placówek opiekuńczych należy: utrzymanie, zamieszkanie, współuczestnictwo, wsparcie, pomoc i ewentualnie praca na rzecz domu. Domy starców, domy rencistów lub domy dla osób w podeszłym wieku (ang. homes for the aged / old people’s homes, niem. Altenheime / Altersheime / Altenpflegeheime) obejmują kwatery przeznaczone dla ludzi starszych, emerytów i rencistów, 46 którzy potrzebują „opieki i uwagi”, ale których stan zdrowia nie wymaga opieki lekarskiej bądź pielęgniarskiej. Mieszkańcy tego typu domów na ogół otrzymują więcej usług wspomagających, niż pensjonariusze, którzy przebywają w domach chronionych, i ich życie jest przeważnie poddane większej dyscyplinie. Domy dla osób w podeszłym wieku są zwykle, ale nie zawsze, większe, i posiadają bardziej skomplikowaną strukturę niż pensjonat dla starszych, dom-pensjonat czy podobne domy. Spotykanymi w innych krajach, np. w Wielkiej Brytanii czy w Stanach Zjednoczonych, formami zakwaterowania osób starszych są: dom dla ludzi starszych (ang. old people’s home), dom starości, dom willowy z nadzorem i usługami (am. residential home with supervision and services). Interesującą formą zakwaterowania chronionego dla osób starszych są domy z opieką (ang. warden housing), obejmujące grupę niezależnych domów, połączonych systemem opieki bądź nadzoru poprzez system alarmowy, przy czym nie zapewnia się żadnych usług. Określenie to jest używane przede wszystkim w Wielkiej Brytanii, gdzie znane są również jako domy chronione (ang. sheltered housing) lub domy nadzorowane (ang. supervised houshousing) czy mieszkania chronione bądź mieszkania z opieką. Zakwaterowanie chronione lub mieszkalnictwo specjalne (ang. sheltered housing / residential supportive care) obejmuje placówki zapewniające całodobowe zakwaterowanie w warunkach zbliżonych do domowych oraz trening niezbędny do samodzielnego życia w środowisku. Zazwyczaj są to niezależne mieszkania zgrupowane razem w celu zapewnienia usług wspomagających, koniecznych dla zaspokojenia podstawowych potrzeb osób o naruszonej sprawności funkcjonalnej, przewlekle chorych, starych pozbawionych opieki społecznej, nie wymagających jednak standardowej opieki pielęgniarskiej. Ta forma wspólnego zamieszkania pozwala na prowadzenie stosunkowo niezależnego życia, przy czym posiłki grupowe, które mogą być pozostawione do wyboru, są zwykle cechą wyróżniającą. W różnych systemach opieki nad ludźmi starszymi, jakie spotykamy w innych krajach, wyróżnia się trzy rodzaje placówek zakwaterowania chronionego: domy przejściowe (ang. purpose-built housing), schroniska lub hostele (ang. hostels), często będące domami grupowymi, oraz mieszkania grupowe. Innymi odmianami są: „domy zbiorowe” (ang. collective housing), „mieszkania z usługami” (ang. service flats), „mieszkania z zapewnieniem opieki” (ang. assisted dwellings) – Dania; „budownictwo z usługami” (ang. service buildings) i „mieszkania z usługami” (ang. service flats) – Szwecja i Holandia; „mieszkania adaptowane dla starszych” (ang. adapted dwelling) – Holandia; „wspólne domy” (ang. congregate housing) – Stany Zjednoczone; mieszkania połączone (ang. joint housing); mieszkania zgrupowane (ang. cluster housing); „domy seniorów” (ang. senior citizen lodges) – Kanada, czy „domy z opieką” (ang. warden housing). Jeszcze inną odmianą zakwaterowania ludzi starzejących się i starych, spotykaną np. w USA, są „wspólne domy”, domy zbiorowe lub domy zbiorcze (ang. congregate housing, niem. Gemeinschaftsheime). Są to domy mieszkalne bądź grupa indywidualnych mieszkań lub też pojedynczych pokoi w wielomieszkalnym budynku, 47 które są zaplanowane i przeznaczone dla osób starszych. Zazwyczaj są zapewniane usługi wspomagające, takie jak: posiłki, transport, sprzątanie domu oraz działalność socjalna i rekreacyjna. Ten rodzaj zakwaterowania ma na celu zabezpieczenie opieki zdrowotnej i innych usług wspierających funkcjonalnie niepełnosprawne osoby starsze, które nie wymagają typowej opieki pielęgniarskiej. Należy dodać, że w wielu krajach (np. w Australii, Danii, Finlandii, Szwecji i Norwegii) rozwija się nowy dział architektury, jakim jest projektowanie bez barier lub projektowanie wolne od barier (ang. barrier-free design) a także projektowanie dla niepełnosprawnych osób starszych. Celem tych rozwiązań jest zapewnienie niezależnego życia w środowisku rodzinnym i domowym. 4.4. Inne formy pomocy ludziom starszym, spotykane w różnych krajach, obejmują - usługi transportowe, - dostarczanie posiłków do domu, - pomoc prawną oraz poradnictwo dla seniorów. Pomoc w transporcie (ang. transportation assistance) jest programem przeznaczonym do pomocy osobom o niskich dochodach oraz innym szczególnym grupom, takim jak: osoby starsze bądź niepełnosprawne, aby mogły podróżować do miejsca swego przeznaczenia, przykładowo do i z gabinetu lekarza, centrum handlowego, ośrodka dziennej opieki dla dorosłych, ośrodka dla osób starszych lub do stołówki. Pomoc ta może obejmować ulgi w opłatach za przejazd, bezpłatną lub niskopłatną komunikację dla osób o specjalnych potrzebach, specjalne autobusy, mikrobusy czy inne pojazdy oraz może być zorganizowana w sposób regularny lub na zamówienie. Usługi transportowe mogą być zapewniane przez wolontariuszy, obsługę autobusów, taksówkarzy i kierowców specjalnie wyposażonych mikrobusów, przystosowanych do przewozu osób niepełnosprawnych. Służba transportowa (ang. transport service) lub po prostu transport (am. transportation) jest formą pomocy stosowaną w szerokim zakresie w Australii, Skandynawii i w Stanach Zjednoczonych. „Obiady na kółkach” lub „posiłki na kółkach” (ang. meals-on-wheels) to program pomocy osobom niepełnosprawnym, chorym bądź starszym, realizowany np. w Australii, USA czy w Wielkiej Brytanii, a polegający na zapewnieniu gorących, pożywnych oraz dostosowanych pod względem odżywczym posiłków dostarczanych regularnie do domu osobie niepełnosprawnej lub starszej. Mogą to być także posiłki mrożone, zimne dania lub potrawy dietetyczne. Większość programów może włączać specjalne diety oraz zapewniać dodatkowe przekąski i/lub posiłki weekendowe. Chociaż często posiłki dostarczają społecznicy i/lub wolontariusze, to programy te najczęściej organizowane są przez agencje usług społecznych. Tę formę pomocy określa się też jako posiłki dostarczane do domu (ang. home-delivered meals), posiłki dowożone (ang. mobile meals), usługi dowożenia posiłków do domu (ang. meals on wheels services) bądź jako usługi żywnościowe (ang. food services). 48 Równoległym programem pomocy dla ludzi starszym są posiłki wspólne (ang. congregate meals), czyli zabezpieczanie posiłków w miejscach zbiorowych, dających możliwość kontaktów społecznych bądź też posiłki przygotowane i wydawane w ośrodku dla seniorów i/lub w ośrodku komunalnym. Odmianami są „kluby śniadaniowe” lub „kluby obiadowe” (ang. luncheon clubs), czy miejsca stołowania się (am. meal sites – określenie używane w Stanach Zjednoczonych), oraz posiłki grupowe (ang. group meals). Z kolei pomoc prawna (ang. legal assistance) polega na zapewnieniu usług prawnych przez adwokatów i personel prawny, w celu pomocy osobom potrzebującym konsultacji i porady prawnej. Usługi te mogą obejmować sprawy podatkowe, poradnictwo finansowe a także doradztwo w sprawach konsumenckich i roszczeniowych. Odmianą pomocy prawnej są usługi prawne (ang. legal services), czyli w różny sposób zorganizowana, bezpłatna bądź o niskich kosztach, pomoc w ochronie prawnej praw ludzi starszych. Tego rodzaju usługi mogą obejmować sporządzenie testamentu, przekazanie majątku w depozyt, usługi ochronne i/lub udzielenie pełnomocnictwa. Inną odmianą pomocy prawnej jest pomoc w sprawach spornych (ang. claims services), czyli pomoc w zaspokojeniu roszczeń oraz załatwieniu ubezpieczenia i innych spraw spornych, łącznie z pomocą w wypełnianiu formularzy i przygotowaniu dokumentacji określonej sprawy. Niezwykle interesującą formą prawnego wspierania seniorów jest „prawodawstwo siwowłosych” (ang. silver-haired legislature). Jest to zespół z reguły emerytowanych prawników, składający się z delegatów wybranych przez starsze osoby w celu rozpoznania i ustalenia priorytetów legislacyjnych, oczekiwanych przez osoby starsze, a także stworzenia „grupy nacisku”, wywierającej wpływ na ciała ustawodawcze w celu wprowadzenia tego prawodawstwa na poziomie lokalnym i państwowym – określenie to jest używane przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych. Zbliżonym rozwiązaniem jest rada seniorów (ang. council of seniors) bądź „rada starszych” (ang. council of the elderly), która obejmuje przedstawicieli ludzi starszych, którzy udzielają rad administracji miejskiej, lokalnej (samorządowej) lub krajowej w sprawach dotyczących społeczności osób starszych. Z rozmaitych form poradnictwa dla osób starszych, spotykanych w innych krajach, takich jak: Austria, Australia, Kanada, Niemcy czy Stany Zjednoczone, wymienić warto: Poradnictwo duszpasterskie (ang. pastoral counseling), będące poradnictwem psychologicznym i geriatrycznym prowadzonym przez duchownych, którzy zostali przeszkoleni w zakresie pracy z parafianami potrzebującymi pomocy w rozwiązywaniu problemów emocjonalnych. Przykładem mogą być niemieckie punkty poradnictwa geragogicznego, funkcjonujące przy parafiach zarówno ewangelickich, jak i katolickich. W Kanadzie i USA spotykamy niezwykle interesującą formę „doradztwa starszym przez starszych” lub „poradnictwa rówieśników” (ang. peer counseling), 49 która polega na zapewnieniu wsparcia i rady przez nieprofesjonalistów osobom, które były lub są w podobnych sytuacjach. „Doradcy rówieśnicy” mogą być przeszkoleni i nadzorowani przez profesjonalistów. Najnowszą formą pomocy, również dla osób starzejących się jest doradztwo zwalnianym pracownikom (am. outplacement), będące rodzajem doradztwa personalnego, które polega na pomaganiu zwalnianym pracownikom w znalezieniu nowego miejsca pracy. Jest to kompleksowa usługa, której przedmiotem jest przekwalifikowanie firmy i odchodzących pracowników, aby rozstanie odbyło się w jak najmniej zaognionej atmosferze. Zespoły doradztwa i reorientacji zawodowej (ang. mission employ counseling teams), pomagają zwalnianym pracownikom zmienić orientację zawodową, tak, by byli oni atrakcyjni na rynku pracy, niosą także pomoc osobom, które zdecydowały się rozpocząć własną działalność gospodarczą i tworzą w najbliższym otoczeniu restrukturyzowanego zakładu nowe miejsca pracy. Szczególnie istotna w tego typu poradnictwie jest pomoc psychologiczna, którą powinni otrzymać ci, którzy muszą rozstać się z dotychczasowym miejscem pracy. Doradztwo zwalnianym pracownikom ma istotne znaczenie w przypadku osób będących w średnim wieku, którzy nie mogą otrzymać świadczenia lub zasiłku przedemerytalnego. Przedstawione – z konieczności skrótowo – problemy dotyczące wybranych rozwiązań w zakresie opieki i pomocy dla ludzi starszych, jakie pojawiły się w latach 80. i 90. minionego wieku, zarówno w Polsce, jak i w innych krajach, stanowią obecnie przedmiot ożywionego zainteresowania specjalistów nie tylko gerontologii, ale i architektury, urbanistyki, polityki i pomocy społecznej. Polska na progu wejścia do jednoczącej się Europy, a zarazem demograficznie starzejąca się Polska, musi problem standardów w zakresie opieki nad ludźmi starzejącymi się i starymi a także pomocy dla nich, stawiać jako kwestię wyjątkowo ważną. Ważną z tego względu, by polskie rozwiązania nie odbiegały od propozycji pomocowych i rozwiązań idących w kierunku człowieka starego, jakie spotykamy w krajach Unii Europejskiej, by polskie standardy w tym zakresie nie odbiegały od unijnych oraz by pomoc ludziom starszym w Polsce była na miarę XXI wieku, który – jak wskazują najnowsze prognozy demograficzne – będzie stuleciem człowieka starego. Literatura: 1. Prognoza ludności Polski według województw na lata 1999-2030. Warszawa: GUS, 2000 2. B. Rysz-Kowalczyk (red.), Leksykon polityki społecznej. Warszawa: Ofic. Wyd. ASPRA-JR, 2001 3. B. Szatur-Jaworska, Ludzie starzy i starość w polityce społecznej. Warszawa: Ofic. Wyd. ASPRA-JR, 2000. 4. M. T. Zlobicki (ed.), Handbook of community and residential services for older people. Brisbane: QUT, 1994. 5. A.A. Zych, Słownik gerontologii społecznej. Warszawa: Wyd. Akadem. „Żak”, 2001. 50 inż. Mária Filipová Kierownik Referatu Zdrowia i Spraw Socjalnych Urzędu Miasta Bańska Bystrzyca (Słowacja) Zabezpieczenie społeczne starszych obywateli w Republice Słowacji - usługi socjalne na rzecz osób starszych w mieście Bańska Bystrzyca 1. Wstęp Republika Słowacji – podział administracyjny - 5 380 000 obywateli Banská Bystrica Administracja publiczna administracja państwowa samorząd rząd, ministerstwa urzędy wojewódzkie (II stopień) (8 województw – krajów) wyższe jednostki podziału administracyjnego (II stopień) (8 wyższych jednostek) gminy i miasta (I stopień) (ponad 2000) 51 Kraj Bańska Bystrzyca – dane demograficzne Kraj Bańska Bystrzyca 662 000 mieszkańców kobiety 51,7% obywateli wiek przedprodukcyjny (0-14 lat) 18,1% (2001 r.); 23,8% (1991 r.) wiek produkcyjny (mężczyźni 15-59 lat , kobiety 15-54 lat) 62,2% (2001 r.); 57,4% (1991 r.) /kobiety 48,1%/ wiek poprodukcyjny (mężczyźni od 60 lat, kobiety od 54 lat) 18,8% (2001 r.); 18,8% (1991 r.) /kobiety 66,7%/ Miasto Bańska Bystrzyca – informacje ogólne - 83 000 mieszkańców - 747 lat istnienia (wydobycie złota, srebra i innych metali) - centrum administracyjne (siedziba kraju i wyższych jednostek administracyjnoterytorialnych) - siedziba licznych banków - miasto uniwersyteckie (Uniwersytet Mateja Bela – 8 wydziałów, Uniwersytet Trzeciego Wieku) - przemysł ( „Slovenka”, „Smrečina”) Prawo zabezpieczenia socjalnego Społeczne i gospodarcze prawa obywateli są realizowane na zasadzie solidarności, subsydiarności i udziału w życiu społecznym. Konstytucja Republiki Słowacji gwarantuje prawo wszystkich obywateli do opieki społecznej i materialnego zabezpieczenia w przypadku starości i niezdolności do pracy, a także w przypadku straty jedynego żywiciela rodziny. 2. System zabezpieczenia socjalnego starszych obywateli w Republice Słowacji – ramy prawne zabezpieczenia emerytalnego Kwoty zasiłku emerytalnego zabezpieczenia zależą: - od zasług zawodowych - od długości okresu zatrudnienia - od wysokości zarobków Organizacje i obywatele płacą składkę na ubezpieczenie zdrowotne i emerytalne do zakładu ubezpieczeń, który jest instytucją cywilno-prawną. Państwo gwarantuje działania zakładu ubezpieczeń do wysokości 100% jego niewypłacalności. Ubezpieczenie zatrudniony pracodawca samodzielna osoba czynna zarobkowo Ubezpieczenie zdrowotne Zabezpieczenie emerytalne % stawka z podstawy obliczeniowej w odpowiednim okresie 1,4% 5,9% 3,4% 21,6% 4,8% 27,5% 52 Obywatel: Wiek emerytalny uzależniony jest od długości okresu zatrudnienia oraz rodzaju wykonywanej pracy: – 25 lat okres zatrudnienia wiek emerytalny 60 lat – 15 lat okres zatrudnienia ( dla górników w kopalniach głębinowych) 10 lat okres zatrudnienia (dla górników w kopalniach uranu) wiek emerytalny 55 lat – 20 lat okres zatrudnienia (dla pracowników budów podziemnych, lotnisk, portów statków dalekomorskich, hut, zakładów ciężkiego przemysłu chemicznego) wiek emerytalny 55 lat – 20 lat okres zatrudnienia (dla pracowników przemysłu chemicznego, wydobycia i obróbki kamienia i szkła) wiek emerytalny 58 lat Kobiety: W przypadku kobiet wiek emerytalny uzależniony jest od długości okresu zatrudnienia oraz liczby posiadanych dzieci: – 25 lat okres zatrudnienia wiek emerytalny 57 lat wiek emerytalny 53 lata dla kobiet z 5 i więcej dzieci wiek emerytalny 54 lata dla kobiet z 3-4 dzieci wiek emerytalny 55 lat dla kobiet z 2 dzieci wiek emerytalny 56 lat dla kobiet z 1 dzieckiem Podstawy wymiaru emerytury 50% miesięcznego wynagrodzenia 55% miesięcznego wynagrodzenia (20 lat okres zatrudnienia i II kat. zatrudnienia) 60% miesięcznego wynagrodzenia (20 lat okres zatrudnienia i I. kat. zatrudnienia) Dodatkowo jeśli obywatel jest zatrudniony po osiągnięciu wieku emerytalnego i nie pobiera emerytury, wysokość jego stawki emerytalnej rośnie za każdych przepracowanych 360 kalendarzowych dni o dodatkowe 6% (za 90 dni zatrudnienia o dodatkowe 1,55%). Najwyższa kwota emerytury za wysługę lat wraz z podniesieniem stawki za okres zatrudnienia po powstaniu prawa do pobierania emerytury wynosi 7 740 Sk miesięcznie (czyli około 180 EURO). Natomiast jeśli emerytura za wysługę lat jest jedynym źródłem dochodu pobierającego i nie osiąga 1,1 minimum socjalnego, wysokość tej emerytury zostaje podniesiona do 1,1 wielokrotności tej sumy (1,1 x 3790,- = 4169,- Sk. = 97 EURO). Ponadto w dziedzinie zabezpieczenia emerytalnego kombatanci zaliczani są do czterech specjalnych grup: I grupa – podstawa 60% miesięcznego wynagrodzenia, II grupa – podstawa 55% miesięcznego wynagrodzenia, III i IV grupa – podstawa 50% 53 miesięcznego wynagrodzenia. Za każdy rozpoczęty rok działań bojowych podstawa emerytury kombatanta podwyższana jest: I grupa o 120 Sk/miesięcznie (2,8 EURO), II i III grupa o 100 Sk/miesięcznie, IV grupa o 80 Sk/miesięcznie. Z ubezpieczenia społecznego emerytom przysługuje także świadczenie w postaci opieki sanatoryjnej. Świadczenia emerytalne ulegają także podniesieniu w zależności od wzrostu przychodów z zatrudnienia wraz ze wzrostem poziomu życiowego mieszkańców (minimum socjalnego). Obecnie od 01.07.2002 r. świadczenia emerytalne ulegają podniesieniu o 5%. Pod koniec maja 2002 r. parlament uchwalił ustawę o ubezpieczeniu społecznym, w kierunku którego uległo transformacji zabezpieczenie emerytalne. Ustawa zacznie obowiązywać od 01.07.2003 r. 3. Usługi socjalne na rzecz osób starszych w mieście Bańska Bystrzyca Polityka społeczna a zarazem i usługi socjalne miasta Bańska Bystrzyca realizowana są ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb populacji seniorów z wielu następujących przyczyn: - prognozy demograficzne – stały wzrost liczby osób starszych, - brak niektórych usług i ośrodków dla mieszkańców, którzy utracili samowystarczalność i są skazani na pomoc osób trzecich, - transformacja sfery społecznej bardzo wyraźnie dotycząca starszych mieszkańców, nie mogących uczestniczyć w rozwiązywaniu swojej sytuacji społecznej z powodu wieku lub stanu zdrowia. Podczas formułowania koncepcji i konstruowania sieci usług społecznych dla starszych obywateli ukierunkowaliśmy nasze prace na spełnianie podstawowych potrzeb tej właśnie grupy docelowej odnośnie kwestii zamieszkania, kwestii odżywienia, spędzania wolnego czasu, pomocy przy utracie samowystarczalności. Usługi mieszkaniowe: Dla osób starszych żyjących samotnie, które pobierają emeryturę a ich stan zdrowia nie wymaga pomocy osób trzecich, w Domu emeryta „Jesień” udostępnia się mieszkanie i opiekę. Dom emeryta oferuje także inne usługi, z których emeryci mogą korzystać według swoich potrzeb i możliwości. Są to przede wszystkim: doradztwo, wyżywienie, rehabilitacja, usługi opiekuńcze, fryzjerstwo, manicure, usługi zdrowotne. Szczególną część stanowi oddział opieki, świadczący pomoc na rzecz obywateli nie posiadających możliwości poruszania się, skazanych na 24 godzinną opiekę. Do tego oddziału mieszkaniec Domu emeryta trafia w przypadku pogorszenia stanu zdrowia. Istnieje także możliwość prowadzenia przez placówkę dodatkowej pomocy dla osób zamieszkałych w terenie, poza Domem. Oddział dysponuje 16 miejscami, z czego trzy pokoje wyposażone i przygotowane są na okoliczność pobytu osób z ciężką niepełnosprawnością, poruszających się na wózku. „Usługi mieszkaniowe” dla seniorów miasto Bańska Bystrzyca zapewnia także w formie „mieszkalnictwa specjalnego przeznaczenia”, które zgodnie z Ustawą o po- Tabela 1. Sieć usług społecznych na rzecz starszych mieszkańców oraz osób niepełnosprawnych podlegających pod Zarząd Miasta Bańska Bystrzyca socjalnych 54 55 mocy społecznej dotyczy domów z pomieszczeniami przeznaczonymi wyłącznie do świadczenia usług opiekuńczych. Aby otrzymać przydział mieszkania w „mieszkalnictwie specjalnego przeznaczenia” najemca musi spełnić następujące warunki: - najemca musi pobierać rentę starczą (emeryturę) lub rentę inwalidzką - stan zdrowia najemcy uniemożliwia samodzielne funkcjonowanie - najemca potrzebuje mieszkania na pobyt stały (całoroczny) W razie potrzeby na rzecz mieszkańca mogą być świadczone także inne usługi jak opieka zdrowotna, żywienie, rehabilitacja, usługi fryzjerskie, organizacja czasu wolnego przykładowo w klubie emeryta. Innym ośrodkiem zaspokajającym potrzeby w dziedzinie zamieszkania chronionego i opieki jest Ośrodek Pomocy Społecznej, w którym mieszkańcy przebywają na tygodniowych turnusach. Ośrodek posiada 10 miejsc na pobyt tygodniowy i 10 miejsc na pobyt dzienny. Usługi żywieniowe: Seniorzy z Bańskiej Bystrzycy mają możliwość korzystania z posiłków organizowanych w 9 stołówkach i jadłodajniach na terenie całego miasta, w niektórych z nich także podczas sobót i niedziel. Z 9 funkcjonujących jadłodajni w czterech żywienie jest prowadzone na podstawie umowy miastem. Naszym celem jest zapewnienie wyżywienia w każdej części miasta, od seniora zależy wybór jadłodajni – może tu decydować jej dostępność, jakość usług, czy cena posiłków. W roku 2001 zawarto ok. 500 indywidualnych umów dotyczących żywienia emerytów i rencistów. Usługi żywieniowe dla emerytów i rencistów są dofinansowane z budżetu miasta. Wysokość dopłat zależy od wysokości dochodu danej osoby. Miasto wydatkuje na dopłaty do usług żywieniowych 27% ze swojego budżetu z czego 73% stanowią przychody z bonów żywnościowych. Spędzanie wolnego czasu: Miasto Bańska Bystrzyca na mocy Ustawy o pomocy społecznej tworzy także warunki do rozwoju zainteresowań, rozwoju kultury i do utrzymania formy fizycznej i psychicznej starszych mieszkańców. Na terenie miasta funkcjonuje 7 klubów emeryta, podlegających Zarządowi Miasta. Dzięki ich usytuowaniu staraliśmy się stworzyć warunki spędzania wolnego czasu we wszystkich częściach miasta (Sasowa, Fončorda, Kremnička, Uhlisko), tak aby wszyscy emeryci i renciści mieli do nich łatwy dostęp i aby były one usytuowane w niewielkiej odległości od ich miejsca zamieszkania. Członkostwo w klubie emeryta jest dobrowolne, można także wybrać sobie dowolny klub. Nie wyklucza się członkostwa w kilku klubach (jeśli program i działania klubu są interesujące dla seniora). Istnieje jednak zasada, że członkiem „rdzennym”, można być tylko w jednym klubie. Dopłaty miasta przydzielane są na podstawie „rdzennego członkostwa” tzn., że dopłata do korzystania z usług przysługuje wyłącznie w jednym klubie. Dopłaty na działania klubu przydziela się w przeliczeniu na 1 członka (nie na klub). Celem takiego modelu finansowania jest stworzenie jednakowych warunków dla wszystkich obywateli (emerytów i rencistów) aby zaktywizować jak najwięcej seniorów do działań kultu- 56 ralnych i fizycznych. Takie podejście powinno zapobiegać narastaniu liczby biernych członków i wykorzystywaniu wsparcia miasta wyłącznie przez wąską aktywną grupę. W ten sposób także przy finansowaniu klubów emeryta stosuje się zasady pomocy społecznej – adresowanie jej do konkretnego odbiorcy i podejście indywidualne. Na początku każdego roku rozliczeniowego ustalane są zasady finansowania poszczególnych klubów na dany rok, przy udziale przedstawicieli samorządu. Obecnie w działalności klubowej uczestniczy aktywnie ok. 1100 emerytów i rencistów. Pomoc przy utracie samowystarczalności: Służby, które świadczą pomoc w razie utraty samowystarczalności nazywane są Agencjami Usług Socjalnych, świadczącymi następujące usługi: - usługi transportowe - wypożyczanie sprzętu rehabilitacyjnego - opieka terenowa - usługi informacyjne i doradcze Wspólną cechą usług jest „otwartość systemu” tzn. jego dostępność dla wszystkich potrzebujących obywateli. Zasady przyjęte w Bańskiej Bystrzycy oparte są na komunikacji z mieszkańcami, respektując wszystkie ich prawa i dając możliwość dokonania własnego wyboru. Finansowanie Istnieją zasady i cenniki opłat za świadczenia. W ramach wspomnianych zasad i cen obowiązuje zasada przynależności do miejsca (stale zameldowanie). Wspomniane warunki mogą pełnić funkcje regulującą przy tzw. źródłach środków finansowych. Aby to zilustrować prezentujemy podział wydatków na usługi społeczne w roku 2001: Podział kosztów według pokrycia finansowego: Kwoty dopłat suma z tego: z przychodów Ze składek Urzędu Wojewódzkiego Z składek Urzędu Wojewódzkiego i Fundacji Zdrowe Miasto (obozy integracyjne) Ze składek Narodowego Urzędu Pracy Ze składek osób fizycznych Z dopłat miasta SK 27 057 264,90 Sk EURO 629 239 EURO % 100 % 7 539 057,50 Sk 2 575 000 Sk 175 327 EURO 59 884 EURO 27,9 % 9,5 % 44 753,60 Sk 1 041 EURO 0,2 % 40 000 Sk 1 547 942,10 Sk 15 310 511,70 Sk 930 EURO 35 999 EURO 356 058 EURO 0,1 % 5,7 % 56,6 % Jak widać, świadczone usługi socjalne są finansowane z budżetu miasta do wysokości ok. 60%. (Sk – korona słowacka) 57 Zdzisław Markiewicz Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Opolu Sprawy ludzi starszych w Strategii Rozwoju Pomocy Społecznej Opolszczyzny 1. Podstawowe dane demograficzne województwa opolskiego Według danych Urzędu Statystycznego, Opolszczyznę zamieszkuje 1 082 717 osób. Stanowi to 2,8% ludności Polski (stan 30.06.2001 r.). Ostatnie lata okazały się okresem utrwalania szeregu niekorzystnych tendencji w strukturze demograficznej, przejawiających się w spadku liczebności mieszkańców województwa, starzeniu się jego struktur i wzroście liczby osób niepełnosprawnych. W roku 2001 w stosunku do roku 1999 nastąpił spadek liczby mieszkańców regionu o 5 986 osób. W strukturze demograficznej mieszkańców województwa – podobnie jak w latach minionych dominują kobiety stanowiące 51,2% populacji. Wskaźnik feminizacji mówiący o liczbie kobiet przypadających na 100 mężczyzn wśród ludności miejskiej wyniósł 107, natomiast na wsi 102. Ponadto mieszkańcy miast stanowili 52,3%. Od 1995 roku notuje się stały już spadek liczby ludności regionu, implikowany zmniejszającym się przyrostem naturalnym. województwo opolskie urodzenia żywe ogółem zgony 1998 10 102 9 397 1999 9 672 9 483 2000 9 369 9 378 Tab. 1 W regionie występuje ujemne saldo migracji (w 1999 r. Opolszczyznę opuściły 14 774 osoby, z czego 2 742 za granicę, natomiast napłynęło zaledwie 12 591 osób, z czego 581 z zagranicy). Saldo migracji krajowych i zagranicznych wyłącznie na pobyt stały liczone na 1000 mieszkańców regionu wynosiło w latach: 1995: -2,8; 1998: -1,9; 1999: -2,0; 2000: -3,4. 58 Należy tu również uwzględniać znaczną liczbę mieszkańców regionu czasowo podejmujących pracę poza granicami kraju, wg szacunków zamyka się ona w przedziale pomiędzy 70 a 100 tyś osób. W strukturze ludności wg podstawowych grup wiekowych najwięcej, bo 62,3% (w 1999 r. 61,6%) stanowią osoby w wieku zdolności do pracy, 22,9% (w 1999 r. 24,3%) dzieci i młodzież do 17 roku życia i 14,7% (w 1999 r. 14,1%), ludność w wieku poprodukcyjnym. Według danych statystycznych, na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało 60 (w 1999 r. 62) osób poza wiekiem aktywności zawodowej. 1 082 717 248 466 razem mobilnym nie mobilnym 675 287 449 759 225 528 158 964 nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym produkcyjnym po produkcyjnym Ogółem przed produkcyjnym Ludność w wieku: 60 Tab.2 Wzrost odsetka ludzi starych wiąże się z dwoma równolegle przebiegającymi procesami a/ wydłużanie się przeciętnego okresu życia, b/ spadek liczby narodzin. Niezależnie od zastosowanej metody szacowania progu demograficznej starości należy uznać, że region nasz zamieszkuje społeczność ludzi starych. Jednocześnie wskaźnik „demograficznej młodości” liczony jako stosunek ludności w wieku przedprodukcyjnym do ludności w wieku aktywności zawodowej, ukształtował się w roku 2001 na poziomie 36,7% (w roku 1999 wynosił on 39,5%, a w roku 1994 - 44,7%). Tylko na przestrzeni 18 miesięcy od 30 grudnia 1999 r. do 30 czerwca 2001 r. wskaźnik demograficznej młodości obniżył się w regionie o 2,8%. Jest to niepokojące zjawisko, które przy uwzględnieniu wzrostu liczby ludności w wieku produkcyjnym, jak również wzroście wskaźnika „demograficznej starości” z 20,7% w 1995 r. do 22,9% w 1999 r. świadczy o postępującym procesie starzenia się populacji województwa. Wśród niekorzystnych zjawisk należy wymienić, wspomnianą już wcześniej tendencję wzrostową liczby osób niepełnosprawnych, których liczbę szacuje się na poziomie 159 159 osób czyli 14,7% ludności regionu. 59 Grupa wieku (lata) 2002 Ogółem 1 082 939 528 361 554 578 1 027 437 500 268 527 169 0-9 106 026 54 216 51 810 90 226 46 391 43 835 10 -19 167 383 85 853 81 53 119 233 61 136 58 097 20-29 170 652 85 656 84 996 101 798 51 220 50 578 30-39 154 320 78 530 75 790 106 837 53 721 53 116 40-49 173 315 88 005 85 310 164 474 83 176 81 296 50-59 125 481 61 218 64 263 152 001 75 599 76 402 60-69 100 280 44 969 55 311 130 267 63 546 66 721 70-79 65 260 24 265 40 995 113 616 49 625 63 991 80 i więcej 20 22 564 14 573 489 85 15 854 33 131 Razem 2030 Mężczyźni Kobiety Razem Mężczyźni Kobiety Tab.3 Powyższe zestawienia wskazują na pilną konieczność dopasowania infrastruktury i filozofii pomagania osobom starszym do prognozowanej sytuacji demograficznej. Stąd też w Projekcie Strategii Rozwoju Pomocy Społecznej na lata 2002-2015 sprawa ta zajmuje bardzo ważne miejsce i wpisana jest w większość proponowanych kierunków transformacji. A oto niektóre z nich: 2. Priorytety • Zabezpieczenie w skali regionu zaspokojenia podstawowych potrzeb bytowych jednostek i rodzin, • Zapewnienie realizacji podstawowych potrzeb winno być ściśle powiązane z rozwojem pracy socjalnej, tak by w pełni realizować ustawową misję pomocy społecznej, którą jest doprowadzenie do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin, • Zapobieganie i przeciwdziałanie marginalizacji coraz bardziej licznych grup społecznych, • Poprawa jakości życia osób doświadczających deprywacji społecznej, • Wspieranie samoorganizacji społecznej i wszelkich form samopomocy, • Zlecanie organizacjom pozarządowym zadań publicznych, • Przygotowanie sektora socjalnego do standardów Unii Europejskiej i jego integracji ze strukturami europejskimi, • Rozwój i wspieranie kształcenia do profesji socjalnych. 60 3. Pomoc instytucjonalna Opolszcyzna wg stanu na koniec 2001 roku posiadała 2 641 miejsc w 30 domach pomocy społecznej (1 miejsce na 410 mieszkańców). Należy jednak pamiętać, że umieszczenie osoby w domu pomocy społecznej winno być traktowane jako ostateczność po wyczerpaniu wszelkich możliwości zapewnienia opieki w środowisku naturalnym. Istnieje, zatem z jednej strony zdecydowany priorytet rozbudowywania i unowocześniania pomocy środowiskowej, z drugiej jednak strony doświadczenia państw Unii Europejskiej wskazują, że nawet najlepszy system wsparcia środowiskowego ma jednak swoje granice i zawsze będzie istnieć pewna grupa osób którym należy zapewnić miejsce w placówkach opieki całkowitej. Najważniejsze kierunki działań w domach pomocy społecznej są następujące: - Podjęcie działań zmierzających do zwiększenia ilości miejsc w DPS-ach, a w szczególności dla osób starszych oraz przewlekle psychicznie chorych, - Stworzenia bazy rehabilitacyjnej i specjalistycznej dla osób chorych na chorobę Alzheimera, Parkinsona, stwardnienie rozsiane, dbając jednocześnie o stworzenie specjalistycznej bazy transportowej, - Podjęcie działań mających na celu zwiększenie zatrudnienia w DPS-ach zgodnie z wymogami standaryzacji, - Tworzenie warunków organizacyjnych do zatrudniania w DPS-ach osób odbywających zastępczą służbę wojskową, - Tworzenie warunków do prywatyzacji i powstawania rodzinnych domów pomocy społecznej, zwłaszcza dla osób w podeszłym wieku. Placówki półstacjonarne Placówki półstacjonarne winny w ciągu najbliższych lat stać się podstawową formą pomocy instytucjonalnej. Należy jak najdłużej utrzymywać osobę starszą lub chorą psychicznie czy upośledzoną umysłowo w jej naturalnym środowisku zabezpieczając cały wachlarz świadczeń w ramach usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania. Jest to wiele korzystniejsze rozwiązanie zarówno dla osoby jak i dla systemu, gdyż nie generuje konieczności tworzenia kosztownych miejsc w pomocy stacjonarnej. Ponadto kilkugodzinne przebywanie osoby w placówce nie powoduje zerwania więzi z rodziną i to ona w dalszym ciągu jest odpowiedzialna za sprawowaną opiekę. Należy więc dostosowywać liczbę i profil działalności środowiskowych domów samopomocy jak i domów dziennego pobytu do potrzeb lokalnych społeczności, a decyzje w tej sprawie pozostawić samorządom lokalnym. 61 Joanna Ochał Poradnia Zaburzeń Pamięci w Krakowie Doświadczenia w stosowaniu Wideotreningu Komunikacji w pracy z osobami starszymi chorymi na Alzheimera oraz ich rodzinami Metoda Wideotreningu Komunikacji (ang. Video Interaction Training – VIT) powstała jako alternatywna metoda w stosunku do leczenia poza domem dzieci z problemami w rozwoju społecznym. Dzięki tej metodzie udawało się odbudować zaburzone relacje w rodzinie. Stosowanie tej metody odbywa się przy pomocy kamery video. Trener VIT nagrywa fragment rzeczywistych sytuacji rodzinnych, a następnie analizuje komunikację jaka występuje pomiędzy nagranymi osobami. Trener ma obiektywny materiał, dzięki któremu może pomóc w odbudowaniu relacji poprzez polepszenie komunikacji. Po dokonaniu analizy nagranego materiału, prezentuje go sfilmowanej rodzinie. Przegląda film, używając funkcję video tzw. „stop klatkę”, może to robić kilkakrotnie wyjaśniając rodzinie zasady komunikacji podstawowej i udzielając wskazówek co należy zmienić. Zawsze opiera się na pozytywnych sytuacjach, które wzmacnia i rozwija. Elementy pozytywnej komunikacji to: • wzajemne obdarzanie się uwagą (zwracanie się do siebie, kontakt wzrokowy), • wzajemne okazywanie sobie aprobaty (akceptacja, potwierdzenie przyjęcia inicjatywy), • porozumiewanie się ze sobą w miły sposób, • naturalny podział uwagi między członkami rodziny, • współdziałanie (umiejętność podejmowania i przekazywania inicjatywy), • umiejętność przyjmowania innych poglądów i rozwiązywanie konfliktów. Dzięki wprowadzeniu w życie tych zasad, odbudowują się relacje, wzmacniają się więzi rodzinne. Każda osoba w rodzinie otrzymuje wsparcie i na nowo uwypuklają się pozytywne cechy poszczególnych członków danej rodziny. Metoda ma szerokie zastosowanie: w domach dziecka, rodzinach, rodzinach z dziećmi z problemami rozwojowymi, w szkole, a także w placówkach socjalnych, na oddziałach geriatrycznych, w domach stacjonarnego pobytu dla osób starszych. 62 Moje główne doświadczenia w stosowaniu metody VIT pochodzą z rodzin w których znajdowała się osoba cierpiąca na chorobę Alzheimera. Praca z tymi rodzinami polegała głównie na udzieleniu wsparcia, wyczerpanym fizycznie i psychicznie opiekunom chorych osób. Często opiekunowie wykonywali czynności pielęgnacyjne mechanicznie i schematycznie, nie zwracali uwagi na emocjonalne potrzeby chorych. Pogrążali się w nastawieniu, że choroba jest tak zaawansowana, iż nie warto się wysilać, by zadać pytanie, poczekać na odpowiedź, znaleźć zajęcie odpowiednie do aktualnych możliwości chorej osoby. Zdarzały się sytuacje bardzo nerwowej atmosfery w domu, agresywnych reakcji. Najczęściej wynikało to z przemęczenia i całkowitego podporządkowania swojego życia choremu. Podczas terapii video, pokazywałam opiekunom, że wiele umiejętności osoba chora jeszcze posiada. Wystarczy tylko dostosować stopień trudności zadania do możliwości. Stawianie adekwatnych zadań (np. wycieranie naczyń, oglądanie zdjęć z rodzinnych albumów, odnalezienie czasopism, kronik filmowych sprzed kilku lat, gdy choroba jeszcze się nie uaktywniła) pozwoliło zapełnić nadmiar wolnego czasu, dawało poczucie sukcesu i ogromną satysfakcję dla obu stron. Opiekunowie czuli odprężenie i czuli, iż potrafią zapewnić choremu godne warunki do życia, obdarzając go szacunkiem. Opiekunowie uczyli się również jak duże znaczenie w tej konkretnej relacji ma miły to głosu, kontakt wzrokowy, przytulenie, pogłaskanie, cierpliwe czekanie na odpowiedź, cierpliwe czekanie na wykonanie zadania. Uczyli się jak wiele daje pochwalenie i wyrażenie akceptacji. Osoby chore często odzyskiwały radość i pogodny nastrój, a opiekunowie siłę i wiarę w to, iż ich działania mają sens i warto się starać, by wszyscy mogli czuć się lepiej. 63 64 ISBN 83-918380-1-3
