Przejawy i przyczyny trudności wychowawczych u dzieci w klasach
advertisement
1 Danuta Wiśniewska nauczyciel nauczania zintegrowanego S. P. w Bieńkówce PRZEJAWY I PRZYCZYNY TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZYCH W KLASACH POCZĄTKOWYCH Trudności wychowawcze są zjawiskiem niemal codziennym w życiu szkoły. Praktycznie nie ma ucznia, który nie dopuściłby się mniej lub bardziej poważnego szkolnego „wybryku”, nie ma szkoły, w której nie znalazłoby się kilku lub kilkunastu uczniów, których zachowania w sposób trwały nie odbiegałyby od oczekiwań i wymagań nauczycieli oraz obowiązujących norm współżycia. Stosunkowa powszechność tego zjawiska sprawia, że jest to problem stale aktualny w pracy wychowawczej. Przez trudności wychowawcze będziemy rozumieć takie zachowania dziecka, które są niezgodne z normami społecznymi i ideałem wychowania, które nie poddają się zwykłym oddziaływaniom wychowawczym. Za trudne wychowawczo uznamy, więc takie dziecko, którego zachowania w znacznym stopniu i w sposób trwały odbiegają od wyznaczonych na jego wiek standardów. Mechanizm powstawania trudności wychowawczych. Trudności wychowawcze są pewnymi sposobami zachowania. Każde zachowanie ludzkie jest uwarunkowane motywami oraz potrzebami jednostki. Motywy, jakie „popychają” jednostkę do działania, mogą być dwojakiego rodzaju: pozytywne, nastawione na zdobycie czegoś, oraz negatywne – powodujące zachowania, których celem jest uniknięcie niekorzystnej sytuacji, a więc bólu, zagrożenia, itp. Śledząc wymienione wyżej przyczyny trudności wychowawczych można je sprowadzić do jednej ogólnej – złych warunków dla psychicznego funkcjonowania dziecka, polegających na niezaspokojeniu lub uniemożliwianiu zaspokojenia potrzeb. Sposoby zaspokajania przez dziecko potrzeb, poprzez zachowania o charakterze wykroczeń przeciwko uznanym regułom postępowania naraża dziecko na przykre konsekwencje: konflikty z otoczeniem, odrzucenie przez rówieśników, kary ze strony dorosłych. To pogłębia trudną sytuację dziecka, które jeszcze silniej będzie starało się jej unikać na drodze nowych wykroczeń. Powtarzające się w ten sposób, na zasadzie „błędnego koła”, sytuacje frustracyjne oraz niewłaściwe sytuacje na nie, powodują dalsze niezaspokojenie potrzeb dziecka i wpływają nie tylko na jego aktualny stan, ale rzutują też na jego dyspozycje osobowościowe. Utrwala się bowiem niewłaściwy sposób zaspokajania potrzeb. Tworzą się nawyki zachowań nieakceptowanych społecznie, a przez to uniemożliwiających przystosowanie. W ten sposób dochodzi do znacznego 2 wypaczenia osobowości, mającego swój przejaw w przestępczości i wykolejeniu dziecka. Rodzaje trudności wychowawczych i ich przejawy. Klasyfikacja trudności wychowawczych z uwagi na różnorodność objawów i przyczyn nie jest sprawą prostą. Ze względu na stopień nasilenia objawów można mówić o trudnościach przejściowych – będących cechą charakterystyczną danego etapu rozwojowego, np. okresu dorastania, które mijają niejako rozwojowo, o ile oczywiście błędy wychowawcze nie spowodują ich utrwalenia. Z uwagi na charakter objawów oraz uwarunkowań neurofizjologicznych można mówić o trudnościach związanych z przewagą procesów pobudzania, takich jak: zachowanie agresywne, naruszanie dyscypliny, kradzieże, kłamstwo, itp. oraz o trudnościach związanych z przewagą procesów hamowania przejawiających się w bierności, braku aktywności, lękliwości, braku samodzielności, itp. Ze względu na stopień złożoności objawów można mówić o trudnościach jednoobjawowych wtedy, gdy trudnością jest jeden typ zachowania dziecka, np. kłamstwo, lub wieloobjawowych, gdy na trudności, jakie sprawia dziecko, składa się cały system zaburzonych zachowań, np. dziecko, które nie uczy się, kłamie i wagaruje. Odnosząc się do pewnych sfer rzeczywistości, w których przejawiają się zaburzenia zachowań dziecka, można wyróżnić następujące rodzaje trudności wychowawczych: 1. Trudności wychowawcze w kontaktach dziecka z dorosłymi. Przejawia się to w: a) nieposłuszeństwie b) nierespektowaniu poleceń i wymagań rodziców czy wychowawców c) aroganckim, agresywnym stosunku do nich. 2. Trudności wychowawcze występujące w kontaktach dziecka z rówieśnikami. Przejawem są tu: a) dokuczanie b) przezywanie c) otwarta agresja w postaci bójek d) nieumiejętność dostosowania się do wspólnej zabawy i pracy. 3. Trudności wychowawcze mogą wiązać się ze stosunkiem dziecka do zadań i obowiązków. Przejawem jest: a) tzw. lenistwo szkolne b) nieodrabianie zadań c) ucieczki z lekcji. 4. Odchylenia od prawidłowego zachowania mogą przejawiać się też w stosunku do norm i zasad współżycia. Wyrazem tych odchyleń są: 3 a) zachowanie o charakterze chuligańskim b) niszczenie mienia społecznego c) kradzieże. 5. Trudności wychowawcze mogą też przejawiać się w zachowaniach będących wyrazem zaburzonego stosunku do siebie samego. Są to trudności o charakterze pośrednim, tzn. nieadekwatny stosunek do siebie jest przyczyną różnego rodzaju zachowań, które zwykle dopiero w dalszym etapie nabierają znamion trudności wychowawczych. Chodzi tu o: a) bierność i lękliwość spowodowane zaniżoną samooceną b) wybuchy agresji spowodowane niepowodzeniem wynikającym ze stawiania sobie zbyt wysokich wymagań przez dziecko o zawyżonej samoocenie. Przedstawione klasyfikacje nie wyczerpują wszystkich objawów trudności wychowawczych. Każdy wychowawca mógłby z własnej praktyki dorzucić przykłady zachowań odbiegających od normy, które wymagają od niego podjęcia szczególnych zabiegów. Ważnym jest to, aby zdawał sobie sprawę z przyczyn trudności wychowawczych oraz mechanizmu ich powstawania. Jest to bowiem podstawą zarówno profilaktyki, jak i terapii. Przyczyny trudności wychowawczych. Przyczyny trudności wychowawczych można ująć w dwie grupy czynników. Są to: 1. Czynniki endogenne, a więc te które powodują uszkodzenie układu nerwowego, a w konsekwencji zaburzenia rozwoju i trudności wychowawcze. Czynniki te dzieli się na dalsze podgrupy w zależności od czasu ich zadziałania. Są to więc czynniki uszkadzające komórkę rozrodczą, zarodek i płód, układ nerwowy w czasie porodu lub po urodzeniu dziecka. Trudności wychowawcze uwarunkowane czynnikami endogennymi powodującymi uszkodzenia układu nerwowego mogą mieć bardzo zróżnicowany charakter. Najczęściej powodują one: a) niedorozwój umysłowy b) nadpobudliwość nerwową c) nadmierną ruchliwość d) zahamowania i spowolnienie ruchowe. Zaburzenia te są zwykle uporczywe, ale nie zawsze nieodwracalne. Wśród dzieci sprawiających największe trudności wychowawcze uwarunkowane czynnikami endogennymi są dzieci nadpobudliwe psychoruchowo. Większość autorów uważa, że nadpobudliwość jest zespołem objawów świadczących o zaburzonej funkcji mózgu spowodowanej uszkodzeniem w 4 okresie płodowym, w czasie porodu i po urodzeniu oraz cechą typologiczną i wiąże się z określonym typem układu nerwowego. Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo wyróżniają się określonym zespołem cech zachowania. Cechy te ujawniają się w sposobie wykonywania codziennych czynności, w zabawie, w pracach domowych, przy odrabianiu lekcji. Zachowanie to jest przyczyną nieprawidłowego przystosowania do wymagań otoczenia (domu, szkoły) i powoduje trudności wychowawcze. Nadpobudliwość psychoruchowa dotyczy zarówno sfery ruchowej, jak i psychicznej. Przejawia się w postaci: a) wzmożonego pobudzenia ruchowego b) nadmiernej reaktywności emocjonalnej c) specyficznych zaburzeniach funkcji poznawczych, głównie w postaci zaburzeń uwagi. Najbardziej widocznym, a często bardzo uciążliwym dla otoczenia objawem nadpobudliwości jest nadmierna ruchliwość. Wyraża się ona w stałym niepokoju ruchowym dziecka, w ciągłym kręceniu się , bieganiu, podskakiwaniu, w zmianach pozycji, w niemożności zachowania spokoju, itp. Na lekcjach dzieci te wychodzą z ławek, biegają po klasie, wyrywają się do odpowiedzi machając rękami. Mając permanentną potrzebę ruchu, korzystają ze wszystkich okazji, aby tę potrzebę zaspokoić. Chętnie wykonują wszystkie te polecenia nauczyciela, które pozwalają im się poruszać. Trudniej im wykonać te polecenia, które wymagają znacznego ograniczenia aktywności ruchowej. Na zwracane im uwagi w tym zakresie nie reagują lub uspokajają się na krótki czas. Dlatego określane są zazwyczaj przez nauczycieli jako nieposłuszne. Wzmożone reakcje ruchowe dziecka nadpobudliwego są często następstwem jego nadmiernej pobudliwości emocjonalnej. Charakteryzuje się ona gwałtownymi i silnymi reakcjami uczuciowymi takimi jak: kłótnie, bardzo łatwe obrażanie się, popadanie w konflikty z rówieśnikami i dorosłymi, płaczliwość, wpadanie w złość.. Reakcjom tym towarzyszy jednocześnie nasilona aktywność ruchowa. Dzieci te są niewytrwałe w zabawie i w pracy, wykazują skłonność do zniecierpliwienia, nie znoszą oczekiwania. Cechuje je również zmienność nastrojów, przechodzących od radosnego podniecenia do smutku i gniewliwości. Reakcje uczuciowe tych dzieci wskazują na pewną niedojrzałość emocjonalną i odpowiadają często reakcjom dzieci znacznie młodszych. Mówimy wtedy o tzw. infantylizmie uczuciowym. Wszystkie opisane wyżej objawy wzmożonej emocjonalności dzieci nadpobudliwych stają się przyczyną częstych konfliktów z otoczeniem. Nadpobudliwość przejawia się również w działalności umysłowej dziecka. Manifestuje się ona kierowaniem przez dziecko uwagi na każdy niemal bodziec płynący z otoczenia. Dziecko nie jest w stanie na niczym skoncentrować swojej uwagi. Każdy najmniejszy bodziec rozprasza je i odrywa od zasadniczej czynności. Dzieci takie sprawiają wiele kłopotów nauczycielowi w czasie lekcji. 5 Problem dziecka nadpobudliwego jest ważny, gdyż zjawisko nadpobudliwości jest bardzo częste. Dzieci nadpobudliwe swoim zachowaniem stwarzają wiele problemów wychowawczych. Stąd wymagają nie tylko specjalnego sposobu postępowania, ale i odpowiedniej postawy rodziców i wychowawców, wymagają większego skupienia uwagi i sił niż dzieci zrównoważone. 2. Czynniki egzogenne – polegają na szkodliwym wpływie otoczenia i wadliwym oddziaływaniu wychowawczym. Można tu mówić o: a) wadach w funkcjonowaniu rodziny b) niedociągnięciach i błędach wychowawczych szkoły c) negatywnym wpływie środowiska rówieśniczego. a) Błędy w funkcjonowaniu rodziny. Nie sposób rozpatrywać zachowania dziecka, nie znając samych rodziców, ich poglądów, wzajemnego współżycia i poziomu kulturalnego, pozycji społecznej, ich stosunku do bliższego i dalszego otoczenia. Nie bez znaczenia również przy ocenie reakcji dziecka jest atmosfera rodzinna panująca w jego domu, jak też warunki materialne i mieszkaniowe rodziny. Środowisko rodzinne pozostawia niezatarte piętno na charakterze i zachowaniu dziecka. Wszystkie wzory, złe i dobre, wyniesione z domu rodzinnego, działają bardzo długo, a czasem nawet przez całe życie. Dlatego tak wielkie znaczenie przypisują wszyscy wychowaniu dziecka w domu rodzinnym. Jaki jest dom rodzinny, jacy są rodzice – takie jest i dziecko. Niestety, tylko nieliczne rodziny zapewniają dzieciom wszystkie warunki prawidłowego rozwoju. W wielu rodzinach brak jest harmonii i dobrego współżycia rodziców, opartego na prawdziwym uczuciu i wzajemnym zaufaniu. Dzieci wychowywane są w atmosferze ciągłych kłótni, wzajemnych niechęci i agresji. Uczą się zazwyczaj takich form zachowania i używają niewybrednego słownika. Są agresywne w stosunku do innych, biją dzieci i wymyślają im. Liczą się jedynie z mocniejszymi od siebie i ustępują tylko przed siłą. Do pogłębiania zaburzeń w zachowaniu dziecka niewątpliwie przyczynić się mogą określone warunki materialne i mieszkaniowe rodziny. Bieda i niedostatek, ciągły brak pieniędzy, liczenie się z każdym groszem, zwiększają drażliwość między rodzicami. Zmęczeni pogonią za dodatkowymi zarobkami nie mają czasu ani siły na zajmowanie się swoimi dziećmi. Jeśli do niedostatku dołączy się ciasnota i nieporządek, to w takiej sytuacji trudno mówić o prawidłowym rozwoju dziecka. Jego naturalna aktywność jest stale hamowana, przy każdej okazji nie szczędzi się dziecku zakazów i pokrzykiwań, a nawet kar cielesnych. Nic dziwnego, że staje się niespokojne, nadpobudliwe lub zahukane i nieśmiałe. Zaniedbane, źle ubrane spotyka się w szkole z ogólną niechęcią. Rówieśnicy stronią od niego, nie zapraszają do siebie. W takiej sytuacji pogłębiają się zaburzenia w zachowaniu się. 6 Zdarza się również, że wzrastający dobrobyt burzy harmonię domową. Rodzice pochłonięci swoimi zajęciami i pieniężnymi sukcesami, mają coraz mniej czasu dla siebie i dla dzieci. Powoduje to, że coraz więcej dzieci ze swoimi problemami i trudnościami jest pozostawionych samych sobie. Pozbawione czujnej i mądrej opieki rodziców lekkomyślnie nawiązują niewłaściwe kontakty towarzyskie, zaczynają palić papierosy i brać udział w wyczynach chuligańskich. Oprócz zaniedbania, braku zainteresowania dzieckiem i trudnych warunków materialnych wyróżniamy inne , negatywne zachowania rodziców, które można zgrupować w pewne style wychowania. Są to: Wychowanie autokratyczne Polega ono na tym, że w swoich oddziaływaniach rodzice kierują się własnymi potrzebami i aspiracjami, nie licząc się z możliwościami i potrzebami dziecka. Dziecku stawia się wysokie wymagania i rygorystycznie je egzekwuje, głównie w oparciu o kary i zastraszenia. Dziecko nie mogąc sprostać wygórowanym wymaganiom, pozbawione swobody, zaczyna szukać sposobów uniknięcia niekorzystnych dla siebie warunków. W zależności od właściwości psychicznych dziecka pojawia się bądź bunt w postaci reakcji agresywnych, nieposłuszeństwa, bądź zachowanie umożliwiające ucieczkę – a więc kłamstwo, ucieczki z domu, a u dzieci ze słabym typem układu nerwowego - zaburzenia nerwicowe. Styl nadmiernie chroniący Przejawia się w nadmiernej troskliwości, wyręczaniu dziecka w czynnościach, które samo z powodzeniem może wykonać, w izolowaniu przed rówieśnikami w obawie przed złym wpływem, w podejmowaniu za dziecko decyzji, do których, zdaniem rodziców, nie jest ono zdolne. Taka atmosfera przesadnej troski sprzyja kształtowaniu niesamodzielności, bierności, lękliwości. Dziecko, które ograniczono w samodzielnym zdobywaniu doświadczeń, faktycznie wielu rzeczy nie umie. Zadania, z którymi spotyka się w szkole, czy w zabawie w grupie rówieśniczej, stają się niewykonalne, są przyczyną niepowodzeń, które doprowadzają do utraty wiary we własne możliwości, kompleksu mniejszej wartości. Inny typ zaburzeń zachowania wynikający z takiej postawy rodzicielskiej może być rezultatem wykształconego egoizmu. Dziecko przyzwyczajone w domu do tego, że wszystko jest dla niego, oczekuje takiego samego zainteresowania sobą od nauczycieli w szkole i od rówieśników. Ponieważ oczekiwania te nie są realizowane, dziecko nabiera negatywnego stosunku do nauczycieli, jak też do rówieśników. Styl liberalny Jest on bliski pozbawienia opieki, gdyż dziecko zdane jest na siebie i wszystko mu wolno. Często wiąże się z niekonsekwencją wychowawczą, gdy 7 rodzice przypominają sobie o swoich obowiązkach i zaczynają nadrabiać wychowawcze zaległości stosując nagłe rygory i ograniczenia. Zaczynają dziecko ostro upominać, a nawet nie żałują mu kar cielesnych, czego nigdy przedtem nie stosowali. Dziecko nie jest w stanie pojąć tych nowych metod wychowawczych. Nie rozumie też, dlaczego obecnie jest ciągle karane za to, co przedtem było podziwiane, chwalone i tolerowane. Nie potrafi również zmienić swego zachowania, bo złych nawyków pozbyć się niełatwo. A gdy ze strony rodziców nadal „sypią” się kary i upomnienia, zachowanie dziecka jest jeszcze gorsze. Nasila się upór i agresja. b) Niedociągnięcia i błędy wychowawcze szkoły. Błędy wychowawcze nauczycieli można grupować analogicznie do niewłaściwych postaw rodzicielskich. Wychowawca może być autokratyczny, może w ogóle nie zajmować się uczniami, może być niekonsekwentny. W szkole dziecko w największym stopniu oczekuje zdobycia uznania i znaczenia. Funkcjonując w grupie rówieśników, dziecko może się z nimi porównywać, ma szansę zdobycia pozycji i znaczenia w grupie. To, czy potrzeby te zostaną zaspokojone, czy nie, zależy w znacznym stopniu od zachowania nauczycieli wobec uczniów. Błędami nauczyciela, które uniemożliwiają dziecku zaspokojenie tych potrzeb, jest stawianie nadmiernych, przekraczających możliwości ucznia, wymagań. Dziecko nie mogące im sprostać jest często krytykowane, poddane negatywnej ocenie. Poczucie braku uznania i sukcesu sprawia, że uczniowie zaczynają niechętnie odnosić się do szkoły i do nauczyciela. Zaniedbują szkolne obowiązki, lekceważą polecenia i wymagania, agresywnie odnoszą się do nauczycieli, starając się w ten sposób zwrócić na siebie uwagę i zdobyć uznanie rówieśników. Zachowania takie mają miejsce przede wszystkim wobec tych nauczycieli, którzy stawiając nadmierne wymagania nie chcą, czy nie potrafią pomóc uczniom w ich spełnieniu; których wymagania stawiane uczniom są niezgodne z tymi, jakie wychowawca stawia sobie; wreszcie, gdy wychowawca nic z siebie nie daje. Z nadmiernymi wymaganiami idzie w parze karzący stosunek nauczyciela wobec ucznia. Częste sankcje zwłaszcza te, które mają charakter agresywny, polegające na wyładowywaniu niechęci nauczyciela wobec ucznia, których celem jest sprawienie dotkliwości, takie jak krytyka, wymyślania, ostre zakazy, ograniczenia, pozbawienie przyjemności, powodują również reakcje agresywne, w związku z którymi nauczyciel stosuje dalsze sankcje. Tworzy to sytuację „błędnego koła”, która sprzyja utrwalaniu negatywnych zachowań ucznia. Innym rodzajem błędów wychowawczych są błędy polegające na nie respektowaniu indywidualności dziecka, jego upodobań i zainteresowań. Mówiąc o liczeniu się z indywidualnością ucznia trzeba zwrócić uwagę na indywidualne podejście w zależności od możliwości psychofizycznych ucznia. Stosowanie jednakowych wymagań wobec wszystkich sprawia, że wielu 8 uczniów, nie mogąc im sprostać ze względów psychicznych czy fizycznych, jest narażonych na odrzucenie przez rówieśników i negatywne oceny ze strony nauczycieli. Powoduje to rozgoryczenie, poczucie krzywdy, niechęć wobec szkoły i utratę motywacji do podejmowania dalszych wysiłków, czy to w celu poprawy nauki, czy też zachowania. Innym przejawem nieliczenia się z indywidualnością uczniów są sposoby prowadzenia zajęć. Zajęcia prowadzone stereotypowo, nie angażujące zainteresowań ani aktywności ucznia, są nudne, prowokują uczniów do zachowań niedozwolonych, prowadzą do zniechęcenia nauką i szkołą. c) Negatywne wpływy środowiska rówieśniczego. Grupa rówieśnicza jest bardzo istotnym czynnikiem rozwoju, zwłaszcza społecznego, dziecka. Uczestnictwo w życiu grupowym daje możliwości zaspokojenia potrzeb afiliatywnych, kontaktów społecznych, uznania i znaczenia. Z wiekiem, w miarę rozluźniania się kontaktów z dorosłymi, grupa staje się coraz ważniejsza i potrzebniejsza. Stąd dziecko, chcąc przynależeć do grupy, musi dostosować się do norm i zwyczajów, jakie w niej panują. Zależność ta warunkuje wpływ grupy na jednostkę. Jest ona tym większa, im bardziej dziecko jest wyizolowane i nie znajduje oparcia w innych grupach lub w środowisku dorosłych. W takich warunkach najczęściej dochodzi do powstania trudności wychowawczych pod wpływem grupy. Dziecko bowiem, szukając oparcia za wszelką cenę, jest gotowe przyłączyć się do każdej grupy, niezależnie od tego jaka ona jest. Często są to grupy z marginesu społecznego, grupy przestępcze i chuligańskie. Działalność takich grup jest poza kontrolą, a jednostka znajduje w nich to, czego nie dała jej ani rodzina, ani szkoła. Sposoby zapobiegania trudnościom wychowawczym i ich redukowania. Pierwszym krokiem zniwelowania trudności wychowawczych będzie wykrycie i określenie rodzaju przyczyn, a następnie podjęcie działań w celu ich usunięcia. Przyczyny o charakterze endogennym, związane z zaburzeniami rozwoju psychofizycznego dziecka, oprócz podjęcia specjalnych oddziaływań wychowawczych, wymagają interwencji lekarsko – psychologicznej. Trudności wychowawcze spowodowane warunkami domowymi wymagają ze strony wychowawcy oddziaływań skierowanych zarówno na dziecko, jak i jego środowisko rodzinne. Niewłaściwe zachowania dziecka spowodowane negatywnym wpływem środowiska rówieśniczego wymagają stworzenia innego środowiska spośród wartościowych uczniów i zadbania o to, by było ono w tej grupie zaakceptowane. Najtrudniejsze dla wychowawcy do wykrycia są te przyczyny trudności wychowawczych, które polegają na jego własnych błędach w postępowaniu wobec uczniów. Ważne w tym wszystkim jest to, aby wychowawca 9 koncentrował się, przede wszystkim, na przyczynach i ich usuwaniu, a nie zwalczaniu objawów. Pojawia się tu problem kar, jako metoda zwalczania trudności wychowawczych. Są one podstawowym rodzajem reakcji wychowawczych stosowanych w praktyce wobec dzieci trudnych. Uzasadnionym staje się jednak twierdzenie o nieskuteczności kar w zwalczaniu trudności wychowawczych, tym bardziej, że właśnie wychowanie oparte na karach jest ich główną przyczyną. Reagowanie karami na trudności wychowawcze może tylko prowadzić do ich pogłębienia. Na uwagę zasługują tu techniki psychoterapeutyczne. Ich walor polega między innymi na tym, że aktywnie angażują samo dziecko, dają mu możliwość poznania przyczyn swego zachowania i jego skutków, jak też pozwalają na ćwiczenie nowych, konstruktywnych sposobów zachowania. Wśród warunków umożliwiających wychowawcze likwidowanie trudności wychowawczych należy jeszcze wymienić postawę optymizmu pedagogicznego wobec dzieci trudnych. Można przypuszczać, że proces pogłębiania się trudności wychowawczych i wykolejenie się dzieci spowodowane jest tym, że wychowawcy zbyt szybko rezygnowali z oddziaływań wychowawczych i nazbyt łatwo uwierzyli w „złą naturę” dziecka. Pozytywny, bez uprzedzeń, stosunek do dziecka jest czynnikiem o bardzo ważnym znaczeniu. Praca z uczniem sprawiającym trudności wychowawcze jest bardzo skomplikowana. Wymaga bowiem specyficznych zabiegów i bardzo zindywidualizowanych oddziaływań. Poza tym z reguły niewystarczające są działania podjęte przez wychowawcę wobec ucznia, o ile nie włączą się do nich wszyscy nauczyciele i rodzice, o ile nie zorganizuje się dziecku właściwego środowiska nie tylko w szkole, ale i w domu. Całość tych warunków musi być zrealizowana dla osiągnięcia efektów zarówno w zapobieganiu, jak i zwalczaniu trudności wychowawczych. Literatura: 1. H. Nartowska, Wychowanie dziecka nadpobudliwego, W – wa 1982. 2. T. Gordon, Wychowanie bez porażek, W – wa 1991. 3. A. Popielarska, M. Mazurowa, Dlaczego nasze dzieci sprawiają trudności wychowawcze, W – wa 1978. 4. Z. Skorny, Psychologia wychowawcza dla nauczycieli, W – wa 1987. 5. A. Borkowska, Pozycja dziecka nadpobudliwego ruchowo w klasie szkolnej, „Życie szkoły” nr 8, 1991.
