POZNAWANIE UCZNIÓW
advertisement
POZNAWANIE UCZNIÓW Jestem katechetką w Szkole Podstawowej w Mysłowicach. Uczę klasy młodsze. Mam kilkunastoletni staż pracy. Kocham swoją pracę, a zwłaszcza te małe istotki, z którymi codziennie się spotykam. Nauczycielem chciałam być od zawsze. Więc gdy po zdobyciu odpowiednich kwalifikacji dostałam się wreszcie do szkoły jako nauczyciel, katecheta, nie mogłam opanować wzruszenia. Wyobrażałam sobie, że gdy tylko przekroczę próg klasy wszystkie dzieci grzecznie usiądą w ławkach i z otwartymi buziami będą słuchać moich opowiadań o Bogu. Tymczasem mój pierwszy dzień w szkole był jak prysznic zimnej wody. Dzieci na lekcjach bez pozwolenia wstawały, chodziły po klasie, krzyczały, jadły, piły, zabierały sobie różne rzeczy. Na przerwach zaś biegały, podstawiały nogi, wyśmiewały się biły innych. A ja stałam i nie wiedziałam, co robić. Pomimo wszystkich planów i przygotowań byłam kompletnie niegotowa do pracy w szkole. Byłam załamana. Stwierdziłam, że się nie nadaję do pracy z dziećmi. Szkoda, że wtedy nie przeczytała' książki autorstwa Andrzeja Janowskiego „Poznawanie uczniów" Książka zrobiła na mnie duże wrażenie i postanowiłam wiele jej cennych informacji wnieść do mojej 'racy pedagogicznej. Poniżaj chcę omówić najważniejsze poruszane w niej tematy. Praca nauczyciela - wychowawcy tu nią tylko zawód, ale przede wszystkim powołanie. Aby j;"; dobrze wypełniać nie wy- starczy posiadać niezbędną wiedzę teoretyczną. Nauczyciel, który chcą skutecznie Finalizować proces dydaktyczno wychowawczy musi znać swoich uczniów - ich cechy psychiczna, warunki życia, środowisko, w którym przebywa, sytuację rodzinne, jego zainteresowania Musi także poznać swoją klasę, której został wychowawcą. Książka A. Janowskiego ukazuje, właśnie całokształt działań rozpoznawczych zmierzających do poznania ucznia. Wiedza ta nie tylko ułatwi nauczycielowi prowadzenie pracy dydaktycznej i wychowawczej, ale także ułatwi wzajemne zrozumienie, zaufanie, uskutecznia chęć pomocy uczniom słabym, zaniedbanym, przyczyni się do zrozumienia przyczyn zaistniałego stanu rzeczy, powodu wystąpienia danego zjawiska lub przebiegu jakiegoś procesu. Książka napinana jest w sposób bardzo przystępny i podzielona na 2 części - część pierwsza omawia dziedziny zdobywania informacji, część druga metody zdobywania informacji. A. Janowski omawia dziedziny życia ucznia, które nauczyciel powinien poznać, podstawowe metody ułatwiające to poznanie oraz wskazówki dotycząca samodzielnego konstruowania prostych, praktycznych narzędzi niezbędnych nauczycielowi do uzyskania potrzebnych informacji. DZIEDZINY ZDOBYWANIA INFORMACJI W części pierwszej autor wskazuje na cele działań rozpoznawczych. Może być nim diagnoza zjawiska, które budzi niepokój nauczyciela, chęć zdobycia informacji o warunkach, w których będzie się prowadzić działalność wychowawcze, zorientowanie się, jaki jest stan, w stosunku, do którego mamy dokonać zmian, czy też sprawdzenie skutków oddziaływań pedagogicznych. Rozpoznanie jest potrzebne na początku kontaktów nauczyciela z klasę, w trakcie procesu wychowawczego i pod jego koniec dla podsumowania jego rezultatów lub wyciągnięcie wniosków przydatnych do pracy z inną grupa. Niekiedy w rozpoznaniu kładziemy nacisk na prognozę dalsze go postępowania, czasem na określenie przeciętnej wartości zjawiska. Działanie rozpoznawcze nie jest działalnością wychowawczą, lecz jego przygotowaniem, uzupełnieniem, korygowaniem, podsumowaniem. Można je prowadzić w wielu dziedzinach: - Wiedza o uczniu - potrzebna jest do zrozumienia niepowodzeń czy trudności ucznia w szkole, jego zachowań, potrzeb i motywów postępowania. Obejmuje dwie podstawowe grupy spraw: niektóre właściwości rozwoju społeczno emocjonalnego ucznia w szkole jego właściwości intelektualne. Zdobycie informacji o różnicach w przejawianiu się indywidualnych cech psychicznych u uczniów oraz umiejętność zwracania uwagi na niektóre wskaźniki większych zaburzeń, umożliwi wyodrębnienie dziecka spośród innych oraz zainteresowanie nim i jego problemami przez specjalistów - pedagoga, psychologa. Wpływ na niepowodzenia szkolne mają ogólne opóźnienia w rozwoju, opóźnienia lub zakłócenia postrzeżeń wzrokowych - obniżenie analizy i syntezy wzrokowej, pamięci wzrokowej, które rozpoznajemy za pomocą obserwacji luźnej lub obserwacji znaczących zdarzeń, oraz opóźnienia i zakłócenia percepcji słuchowej - rozpoznawalnej prze obserwację ucznia w czasie czytania, pisania ze słuchu, nauki języka obcego. W wieku szkolnym przejawia się też niezrównoważeni psychoruchowe dzieci. Nauczyciel ma możność obserwowania tego typu przejawów zachowania: nadpobudliwości i zaburzeń w sferze ruchowej, poznawczej i emocjonalno - uczuciowej. Niektórzy uczniowie sytuację szkolną odczuwają jako wyraźnie nie- przyjemne i zagrażające. Zwiększenie się poziomu lękliwości wiąże się u uczniów z ich sposobem reagowania na szkołę i nosi nazwę - nerwicy szkolnej. Objawy lęku można zauważyć posługując się obserwacją luźną lub znaczących zdarzeń. Można też wiele informacji o lękowym nastawieniu ucznia uzyskać przez zastosowanie metody inscenizacji. Ważna jest również wiedza o osiąganym przez wychowanków poziomie uspołecznienia. Uwzględnia się przy tym nastawienia ucznia wobec nauczycieli, obowiązków szkolnych, mienia szkolnego, rodziny, kolegów, przyrody itp. Zwraca się też uwagę na aktywność i bierność w podejmowaniu różnych społecznych obowiązków. Zdobywanie informacji nt. uspołecznienia można dokonywać przez różne odmiany obserwacji ocenianie ucznia przez współ kolegów, zastosowanie technik socjometrycznych, niedokończonych historyjek, metody sytuacyjnej, obserwację zachowań uczniów w sytuacjach ekstremalnych. Bardzo ważnym czynnikiem kształtującym przyszłe postępowanie jest obraz samego siebie. Jest on niezbędny, by dorosły człowiek mógł porównać swoje zachowanie z zachowaniem innych ludzi, oceniać je i korygować. Szczególnie ważna jest umiejętność realnego oceniani własnych zalet i wad, możliwości i braków. Przy rozpatrywaniu informacji zdobytej poprzez dokonywanie samooceny, należy się zastanowić nad tym, jaką wiedzę o sobie może mieć jednostka oraz jakie ma możliwości przekazania wiedzy o sobie. Typowe przeprowadzenie badań dat. samooceny zawiera przygotowanie kategorii, w zakresie, których chcemy prosić badanego o określenie stanowiska oraz przy- gotowanie pytań. Obiektem zainteresowań (b obserwacji nauczyciela powinien być sposób, w jaki uczniowie dają sobie radę z problemami związanymi z n nauką szkolną. Należy zwrócić uwagę przede wszystkim na spostrzegawczość. Informacje o poziomie spostrzegawczości uczniów można uzyskać przez przedstawienie uczniom obrazów, figur, przedmiotów z prośbą o podanie zauważonych szczegółów, przedstawienie przedmiotów podobnych do siebie z prośbą o podanie różnic lub podobieństw albo podanie zbioru przedmiotów z prośbą o wyodrębnienie jednego. Można też zorientować się, czy uczeń potrafi posługiwać się myśleniem abstrakcyjnym i dokonywać operacji umysłowych na ideach. Techniką badawczą może tu być zaprezentowanie opowiadania i zadawanie pytań lub też obserwacja znaczących zdarzeń. Między poziomem myślenia a umiejętnością dostrzegania związków przyczynowoskutkowych istnieje ścisły związek. W tym, w jaki sposób uczeń przeprowadza wnioskowanie, czy widzi związki między elementami można się zorientować ze sposobu formułowania odpowiedzi na lekcji, ale także zastosowanie metody pogłębionej obserwacji celowej połączonej z wywiadem - WIEDZA O ZESPOLE WYCHOWANKÓW - nawet bogaty zasób wiedzy o poszczególnych uczniach nie daje jeszcze wiedzy o ich klasie. Trzeba ją zdobywać odrębnymi metodami. Nauczyciela powinna interesować: - struktura zespołu - czyli wzajemny układ stosunków między poszczególnymi uczniami badanej grupy. Może to być, np. struktura osiągnięć w nauce, ogólnego zdyscyplinowania i posłuszeństwa, przewodzenia, porozumiewania się, atrakcyjności osób wobec siebie itp. Jest wiele możliwości zdobycia informacja o istniejących strukturach - obserwacje - w trakcie których staramy się odkryć pozycje poszczególnych zespołów w danej strukturze - ocenianie przez sędziów kompetentnych - gdy nauczyciel zwróci się do innych nauczycieli z prośbą o obserwowanie tych samych zjawisk w danej klasie - technika „zgadnij kto?" - badanie socjometryczne - najważniejszy jest wyraźnie określony dobór kryterium oraz wnioskowanie - badanie ankietowe - umożliwia zdobycie wielu informacji nt. motywów leżących u podstaw wysokiej oceny jednych, a niechętnego stosunku do innych uczniów. - badania wieloaspektowe - to porównanie danych uzyskanych z różnych źródeł. Wyrazisty obraz wzajemnych stosunków między nauczycielami a uczni mi można uzyskać tylko przez porównanie struktury atrakcyjności ze strukturą ról w zespole. Rozważając role odgrywane przez określonych uczniów mamy na myśli rodzaj aktywności podejmowanej przez nich szczególnie chętnie lub często. Zdobywamy w ten sposób wiedz o zainteresowaniach i uzdolnieniach uczniów. Możemy też mieć na m myśli sposób, w jaki uczniowie realizują postawione przed nimi za dania. Dla stwierdzenia jakiego rodzaju role są podejmowane przez uczniów sporządzono liczne zestawy kategorii. Można je badać też przez zastosowanie technik socjometrycznych, "zgadnij kto?", badanie ankietowe połączone z badaniem zainteresowań. Wiedza o spójności klasy jest równie ważna jak wiedza o struktur? Na spójność grupy składa się; - poczucie wysokiego znaczenia danej grupy, jej odrębności od innych - zbierając informację zwracamy uwagę na to, jak uczniowie oceniają swoją klasę na tle innych, a szkołę - na tle innych. Pewne przecenienie jest oznaką spójności. Można tu zastosować obserwację i kwestionariusz ze skalą ocen. - atrakcyjność grupy dla jej członków - satysfakcji z przynależności, Można tu stosować technikę wartościowania uczestnictwa w grupie czy badanie socjometryczne. - orientacje na osiągnięcie wspólnych celów - możemy zdobyć przez zadanie pytań o charakterze ankietowym akceptowanie obowiązujących w grupie norm - osiągamy za pomocą uzyskania odpowiedzi na pytania. - liczba przyjacielskich związków - można wykryć za pomocą badani socjometrycznego Każda grupa uczniów pozostająca przez pewien czas razem tworzy normy wspólnego zachowania. Normy stanowią wzorcowe uogólnienia dotyczące przewidywań zachowania się członków grupy w ważnych dla nich sytuacjach. Ta funkcja norm pozwala członkom grupy na planowanie własnego zachowania zgodnie z tym, jakim powinni się wykazać pozostali członkowie grupy. Wewnątrz mogą wystąpić grupy nieformalne - obowiązujące w danej klasie, normy szkolne – wysunięte przez samą szkołę oraz normy o charakterze ogólnym – określające powinności ucznia wobec drugiego człowieka, rodziny. Wiedza o normach, które uczeń akceptuje, ułatwi poznanie go, jego przewidywalnych zachowań oraz umożliwi zrozumienie zjawisk zachodzących w grupie. Zdobywanie informacji 6 normach możliwe jest przez zastosowanie: - swobodnych wypowiedzi pisemnych np. wypracowania na dany temat, wymienienie cech dobrego kolegi itp. - analiza przykładu - badań ankietowych polegających na sporządzeniu zestawu cech, a zadaniem ucznia jest podkreślenie tych, z którymi się zgadza - zastosowanie pytań z elementami porównań - niedokończonych historyjek związanych z normą. Nierównomierność procesów dojrzewania oraz związanych z nimi prze mian psychicznych powoduje różnice poziomów kształtowania się stosunków społecznych między dziewczętami a chłopcami. Informacje na temat tych problemów można zbierać w drodze obserwacji, badań socjometrycznych, ankiety, a także poprzez analizę ról pełnionych w grupie, analizę wypracowań uzupełnianymi pytaniami pomocniczymi Z grupy uczniów wybijają się zwykle tacy, którzy mają większe od innych możliwości kierowania zachowaniem swoich kolegów. Są to nieformalni przywódcy grupy. Rozpoznanie ich pozwala nauczycielowi zorientować się w tym, jakie wpływy mają szansę na rozpowszechnia nie się wśród uczniów i czy oni mogą stać się przywódcami formalnymi. W zbieraniu informacji w tych sprawach służą m.in. ankieta, obserwacja, technika "zgadnij kto?", badanie socjometryczne, Punktem wyjścia do działań pedagogicznych może stać się sytuacja potencjalnie wychowawcza tj. taki układ ludzi i zdarzeń, który szczególnie nadaje się do wykorzystania w oddziaływaniu pedagogicznym. Mogą one powstawać spontanicznie i przypadkowo, albo być rezultatem świadomych oddziaływań wychowawczych. Rozpoznania sytuacji dokonywać można przez obserwacja luźną i znaczących zdarzeń oraz analizę interpretacyjną. - POSTAWY, WARTOŚCI I ASPIRACJE UCZNIÓW `Kształtowanie postaw i wprowadzanie wychowanków w świat wartości jest ważnym zadaniem wychowawczym szkoły. Ważne dla procesu wychowawczego są też aspiracje określające dążenia uczniów. Szkoły zainteresowane są powstawaniem i formowaniem się postaw ucznia wobec innych ludzi, grup ludzi i ich wytworów, dzieł natury, idę i- i wartości, samej jednostki. Postawy uczniów są bardzo ważnym czynnikiem określającym grupę uczniów, z którą nauczyciel rozpoczyna pracę. O postawach możemy mówić na podstawie zdobytych informacji o deklaracjach werbalnych lub na podstawie informacji o zachowaniu się uczniów. W związku z tym spośród różnych sposobów zdobywania wiedzy o postawach uczniów najważniejsze to: badanie za pomocą ankiety i obserwacji. Stosując ankieta uzyskujemy informację o poglądach na temat obiektu postaw, na podstawie, których wnioskujemy o postawach uczniów oraz deklaracje dotyczące przyszłych zachowań wobec obiektu postawy. Stosując techniki obserwacyjne szczególne znaczenia ma obserwacja znaczących zdarzeń lub uczestnicząca. Można też stosować niedokończone historyjki, metody inscenizacji, sytuacyjne, stosować równocześnie kilka różnych technik lun orosi o współudział w zbieraniu danych inne osoby. Z problematyką postaw wobec obiektów o wychowawczym znaczeniu związana jest problematyka wartości cenionych przez dzieci i młodzież. Wartością jest to, co człowiek ceni. Dlatego też pytanie o wartości, to pytanie o sprawy, rzeczy, cechy, właściwości, które jednostka ceni najbardziej. Ola zorientowania się w tych sprawach możemy przedstawić list" cech do wyboru, stosować technikę niedokończonych zdań, zestawy pytać. Niekiedy o wartościach można wnioskować na podstawie informacji o osobie odgrywającej w stosunku do danego ucznia rolę wzoru do naśladowania. Aspiracje to życzenia dotyczące osiągnięcia określonych stanów rzeczy zasadniczo dostępnych. Można je zbadać za pomocą tematycznych wypowiedzi pisemnych, czy zamkniętych pytań ankietowych. - STOSUNEK UCZNIÓW DO NAUKI SZKOLNEJ Każdy z uczniów Posiada doświadczenia wynikające z kontaktów rodzicami, wychowawcami w przedszkolu, nauczycielami itp. Zgeneralizowanie doświadczenia to nastawienia i odnoszą się do tego, jak zdaniem ucznia - zachowuje się Typowy nauczyciel i jak się bodzie zachowywał. Nastawienia przeradzają się w oczekiwania, czyli przewidywania dotyczące przyszłego sposobu postępowania zarówno nauczycieli znanych, jak i nowych. Oczekiwania informują nas o tym, co uczeń sądzi o zachodzących zjawiskach. O oczekiwaniach można mówić na podstawie stosunku jaki przejawiają uczniowie do nauczycieli. W badaniach tego stosunku znajduję zastosowanie wszystkie uwagi dotyczące badania postaw. Duże zastosowanie maję wszystkie techniki oparte na zadawaniu pytań badanemu. W badaniach tych można zadawać pytania, w których zastosowano niedokończone zdania czy pytania zamknięte. Stopień, w jakim uczeń postrzega wychowawcę jako osobę, która podziela z nim wspólne normy zachowania jest badany przez tzw. pomiar identyfikacji. Identyfikacja to przypisywanie przez ucznia nauczycielowi własnych postaw, poglądów, norm. Do zmierzenia identyfikacji niezbędne jest określenie przez ucznia stosunku do całego szeregu norm i wzorów zachowania. Później dokonuje się dopiero pomiaru identyfikacji. Można go traktować jako wskaźnik efektywne soi kierowania wychowawczego. Postawa ucznia wobec nauczanego przedmiotu może mieć duże znaczenie dla uzyskiwania efektów pracy. W związku z tym często jest potrzebne zdobycie informacji o stosunku uczniów do danego przedmiotu. Na postawę wobec nauczanego przedmiotu może wywierać wpływ np. zainteresowanie nauczanymi treściami, satysfakcje z wykonywania zadań z danego przedmiotu, satysfakcję z osiągnięć uzyskanych w nauce, stosunek do nauczyciela danego przedmiotu. W badaniu posła wy wobec przedmiotu stosuje się przede wszystkim techniki ankieto we z pytaniami otwartymi, niedokończone zdania, różnicowania znaczeniowego, pytań zamkniętych z możliwością wyboru. W badaniach tych można określić miejsce danego przedmiotu wśród innych, zainteresowań ucznia w zakresie aktywności charakterystycznej dla danego przedmiotu, cechy nauczania w zakresie danego przedmiotu, fis pięcia i emocje związane z przedmiotem nauczania. Stosunek do nauczycieli i przedmiotu jest częścią ogólnego nastawienia ucznia wobec szkoły. Badanie nastawień wobec szkoły dokonuje się poprzez pytania ankietowe. Mocją one dotyczyć oceny metod nauczania stosowanych przez nauczycieli, oceny jego sposobu odnoszenia się do uczniów, oceny własnych stanów emocjonalnych związanych ze szkołą, trudności dotyczące opanowywania wiedzy, itp. Można też w podobny sposób badać nastawienie ucznia wobec własnej klasy. - POZASZKOLNE ZAJĘCIA UCZNIA I JEGO ŚRODOWISKO SPOŁECZNE Procesy wychowawcze przebiegające na terenie szkoły mogą być osłabione przez niekorzystne oddziaływanie innych osób lub zjawisk z najbliższego otoczenia ucznia. Wychowawcy powinni więc umieć zdobywać informacje o środowisku ucznia oraz o wychowanku od osób po chodzących z tego środowiska. Rozpoznanie podejmowane w środowisku może dotyczyć zachowań uczni w czasie wolnym, spraw jego rodziny lub środowiska sąsiedzkiego. Umożliwi ono zrozumienie niektórych zachowań ucznia, opracowanie planu skuteczniejszych zabiegów wychowawczych, podjęcie próby do- konania zmian w środowisku rodzinnym czy sąsiedzkim ucznia. Zainteresowania uczniów informują nas o motywach niektórych ich działań i dążeń. Informacje u zainteresowaniach możemy uzyskiwać stosując: - obserwacje - np. znaczących zdarzeń - wywiady - może być przeprowadzony w formie rozmowy stwarzającej okazję do wymiany informacji - badanie ankietowe z pytaniami - stosowane dla badań zainteresowań wszystkich uczniów jednocześnie - inwentarze zainteresowań - składające się z zestawu czynności, obok których uczeń ma tylko określić swój stosunek do czynności Są one odmianą ankiety. Ważne jest również poznanie, w jaki sposób uczeń organizuje sobie czas wolny, gdyż wpływa on na wyniki w nauce. Informacje te możemy uzyskać za pomocą wywiadów z uczniami i ich rodzicami lub badań ankietowych. Ankieta daje możliwość zarejestrowania zajęć wykonywanych w ciągu dnia przez uczniów. Można też zastosować tzw. "skrzyżowanie" ankiety z dzienniczkiem, polegające na tym, że prosimy u uczniów o notowanie przebiegów pewnych dni. Przy badaniach czasu wolnego uwzględnia się cały czas "pozaszkolny" ucznia uwzględniając różne dziedziny zajęć, na które jest on przeznaczony. Jednym z elementów wykorzystania czasu wolnego jest tzw. uczestnictwo w kulturze to udział, w różnych imprezach lub twórczość kulturalna ucznia. Zasadniczy sposób zdobywania informacji o uczestnictwie w kulturze to badanie ankietowe. Pytania powinny być skonstruowane tak, jak pytania dotyczące czasu wolnego. Przeprowadzenie wywiadów jest niezbędne, by uzyskać informacje o motywach uczestnictwa w kulturze oraz o przeżyciach z tył związanych. Badanie uczestnictwa w kulturze można pogłębić badaniem zainteresowań. Na osobowość dziecka w ogromnym stopniu wpływają wzorce panujące w rodzinie, typ więzi emocjonalnej i doświadczenia wynoszone z rodziny. Rodzina więc powinna być też ważnym obiektem zainteresowań nauczyciela. Przy zbieraniu informacji musi on uwzględniać czynniki rzeczowo - ekonomiczne, atmosferę emocjonalne w do mu, podejście do dziecka, czynniki kulturalne. Informacje ta można zdobywać przy pomocy technik autoekspresyjnych, ankiety, wywiadu - również środowiskowego z członkami rodziny ucznia, techniki nie dokończonych zdań lub wypracowania. Dla zrozumienia motywów postępowania dziecka duże znaczenie ma poznanie, w jakiego rodzaju otoczeniu społecznym przebywa dziecko. Sposobem zdobywanie informacji o środowisku jest obserwacja - która jest niezbędna przy poznawania środowiska przedmiotów, ale daje się, również stosować wobec ludzi, oraz wywiad - który po winien być seriami różnych rozmów stopniowo umożliwiających nauczycielowi rozeznanie w środowisku. - POZNAWANIE PRZEZ NAUCZYCIELA WŁASNEJ PRACY Rozpoznanie zwrotne to zbieranie wszelkich informacji na temat własnego oddziaływania nauczyciela. Dokonuje się go przy po mocy innych osób - ucznia lub klasy - i nie dotyczy bezpośrednio pracy nauczyciela, a tylko pośrednio informacji o jej efektywność Zdobywanie informacji zwrotnych może dokonywać sam nauczyciel za pomocą technik rejestracyjnych dokonując analizy swojego zachowani i wyciągając z niego wnioski. Ważne jest też, aby nauczyciele sami tworzyli zestawy kategorii przydatnych w określonych sytuacjach Istnieją np. zestawy kategorii dobranych ze względu na kryteria dydaktyczne, by stwierdzić jak nauczyciel przekazuje wiedzę i organizuje proces nauczania w klasie. Analizując postępowanie nauczyciela w klasie można wyodrębnić jego aspekty: udzielanie informacji, wywoływanie reakcji uczniów, sprzężenie zwrotne w stronę ucznia, kontrolę i nadzór. Istnieje również zestaw kategorii dobranych ze względu na kryteria wychowawcze. Tutaj można wyróżnić: - sposób wyrażania sankcji - np. zachowania karzące, nagradzające - traktowanie norm i opinii w grupie - nadawanie i odbieranie nor - sposób odnoszenia się do dzieci - zachowania życzliwe, wrogie - sposób podejmowania decyzji - dot. wspólnych działań. Mogą to być również zestawy kategorii obejmujące całokształt zachowań nauczyciela, służące głównie do budowy skali ocen itp. Nauczyciel powinien sporządzić trwały zapis własnego postępowania i dokonać jego analizy, podporządkowując własne wypowiedzi określonym kategoriom zachowania. Następnie musi dokonać oceny własne go postępowania. Oceny nauczycieli dokonują także uczniowie odpowiadając na pytania ankietowe lub przy użyciu skal ocen. Wreszcie dokonuje się porównania ocen. METODY ZDOBYWANIA INFORMACJI W części drugiej autor podaje już konkretne metody zdobywania informacji o uczniu wraz z ich omówieniem. Jedną z nich jest - OBSERWACJA Jest to podstawowa metoda gromadzenia informacji, polegająca na systematycznym rejestrowaniu zachowań osoby obserwowanej oraz analizie uzyskanych danych. Proces obserwacji natomiast jest to określenie celu obserwacji, stwierdzenie - jakie osoby, zjawiska mogę być obserwowane, ustalenie sposobu jej przeprowadzenie, formy zapisu, zachowań osoby przeprowadzającej obserwację, a także zasad opracowania danych i ich interpretacji. Obserwacja może odpowiedzieć nauczycielowi na nurtujące go pytania o przebieg lub przyczyny pewnych zjawisk lub też być wynikiem przeświadczenia o konieczności stałego jej stosowania w trakcie pracy pedagogicznej. Istnieje wiele kryteriów, według których można klasyfikować obserwację: - treść obserwacji - może ona obejmować całość zachowań osoby lub wybrane ich elementy - liczba obserwowanych osób - można obserwować jedne osobę z grup niewielki zespół uczniów, całą klasę lub też całą klasę z wychowawcą - liczba obserwatorów - może to być jedna lub więcej osób. Osoba, która sama dokonuje obserwacji - to obserwator bezpośredni, a osoba, która zleca zadanie osobie obserwującej, zbiera od niej dane i interpretuje uzyskane informacje to obserwator pośredni. Obserwator może zachowywać status osoby z zewnątrz, może grać rolę członka grupy lub też orać pewną rolę. - czas - obserwacja może być ciągła lub prowadzona w określonym terminie. Można stosować też próbki czasowe polegające na doborze ściśle wyznaczonego czasu na przeprowadzenie obserwacji. - aktywność obserwatora - może to być obserwacja bierna, polecają ca na samym obserwowaniu sensu stricte i rejestrowaniu zjawisk, lub też czynna polegająca na wywołaniu pewnych reakcji wychowanka po to, aby je obserwować - uszczegółowienie obserwacji i stopień standaryzacji zapisu - zależy on od dokładności określenia celu obserwacji, wytycznych postępowania składającego się na obserwację oraz od dokładności kategorii, w które można ująć obserwowane zachowania. W obserwacji można stosować różna techniki: OBSERWACJA SWOBODNA należy do niej - obserwacja luźna - polega na swobodnym, niezamierzonym uprzedni zbieraniu danych w trakcie wszelkiego rodzaju kontaktów między nauczycielem a uczniem. Nie jest ona ukierunkowana na określony cel. Może być dokonywana niejako przy okazji, podczas pracy dydaktyczno - wychowawczej. Liczba zaobserwowanych danych zależy od spostrzegawczości nauczyciela. Jej skuteczność zależy od wiedzy o obserwowanych zjawiskach i od umiejętności wyodrębnienia ważnych sygnałów spośród innych. Liczba informacji dostępnych nauczycielowi w trakcie badań zależy od częstotliwości i charakteru kontaktu z osobami obserwowanymi oraz od sytuacji, w jakich obserwacji dokonuje. Obserwacja luźna dotyczy wielu spraw, pozostawia w pamięci wiele faktów drobnych, ważniejszych oraz ogólne wrażenia dotycząc osób lub zjawisk. Obserwacja ta jest dobrą podstawą do podjęcia dokładniejszych działań rozpoznawczych, ale nie działań interwencyjnych. Obserwacja ta nie daje także podstaw do wnioskowania o przyczynach zjawisk lub do szukania szerszych prawidłowości przy- czynowo - skutkowych. - pogłębiona obserwacja celowa - przy jej podjęciu określa się cel. Jest to obserwacja wszystkich wydarzeń związanych z interesującym nas celem oraz mogących dostarczyć wytłumaczeń przyczyn i skutków danych zachowań. Obserwacja ta daje informacje dokładne i wartościowe, ale nie zawsze wystarcza do zrozumienia wydarzeń. Ni stwarza możliwości porównywania uzyskiwanych wyników oraz nie umożliwia dokonywania powtórzeń. Trudno jest więc sprawdzić obiektywność danych uzyskiwanych za pomoce tej obserwacji. - obserwacja znaczących zdarzeń - jest technikę zakładającą obserwację celową i pewien stały, powtarzający się sposób postępowania w stosunku do obserwowanych sytuacji, vi trakcie lub po obserwacji dokonuje się zapisów złożonych z samych taktów, mieszanych lub z wyodrębnionymi częściami - należy go unikać. Zapisy obserwacji mają tym większe znaczenia, im bardziej długotrwały jest okres prowadzenia zapisów. Pozwala to na tzw. podłużne studia nad rozwojem ucznia. Zapisy znaczących zdarzeń mogą być porównywalne tj. dokonywane przez różne osoby tak, by zebranie wyników obserwacji mogło pomóc w orientacji co do jednego dziecka czy sprawy. OBSERWACJA SKATEGORYZOWANA Polega na tym, że poszczególne zdarzenia są ujęte w kategorie. Głównym zadaniem obserwatora jest stwierdzenie, czy zjawisko wchodzące w zakres danej kategorii wystąpiło. Istnieją pewne zasady tworzenia listy kategorii: - listę można sporządzić wtedy, gdy któreś zachowanie jest nam znane w ogólnych zarysach - kategorie nie mogą mieć krzyżujących się zakresów tj. jedno zachowanie musi być zaliczone tylko do jednej kategorii - musimy określić fakt, który podlega zarejestrowaniu oraz określić granice między kilkoma następującymi po sobie faktami - należy unikać mieszania kategorii, które odnoszą się do pewnego dłuższego okresu trwania danej czynności - lista kategorii jest przypomnieniem o obserwowanych zachowaniach i jako skrótowy zapis informacji - można stosować dwustopniową kategoryzację Rozwinięciem obserwacji skategoryzowanej jest tzw. obserwacja topograficzna przystosowana do sytuacji w klasie szkolnej. Obserwacja ta służy do badania zachowania się jednostki w grupie i grupy jako całości. Jest więc obserwacją stosowaną w odniesieniu do grupy. Umożliwia proste wykazanie różnic w zachowaniach. By tę obserwację stosować należy m.in. wybrać właściwości poddane obserwacji, sporządzić plan przestrzeni, w której przebywają osoby obserwowane, opracować symbole zapisu, prowadzić obserwację wybranych osób, dokonywać zapisów. W obserwacji luźnej i skategoryzowanej może zachodzić obserwacja uczestnicząca. Ma ona miejsce wówczas, gdy obserwator nie ujawnia swej funkcji, występuje jako członek grupy, wypełniając jednocześnie swe zadanie. Obserwacja ta pozwala dostrzec, taki zachowanie, które na ogół ukrywa się przed okiem kogoś spoza grup oraz lepiej zrozumieć zachowania członków grupy. Zbyt silne wczucie się w rolę osłabia bezstronność sądu. W pewnych sytuacjach następuje konflikt między tendencjami do obserwowania, a chęcią uczestnictwa w życiu grupy. Obserwator będąc członkiem grupy, sam do pewnego stopnia wpływa na panującą w niej sytuację. Musi zapisywać swoje obserwacje po fakcie, a nie w czasie trwania opisywanej sytuacji. Musi być obiektywny, a jego obserwacja powinna być wierna, wnikliwa i wyczerpująca. ANKIETA Badanie za pomoce ankiety ma miejsce wówczas, gdy osoby badane otrzymuję pisemne zestawy pytań i maję na nie odpowiedzieć również na piśmie. Ankieta umożliwia zwracanie się z pytaniem jednocześnie do wielu osób, samo pytanie może zadawać jedna osoba. Prowadzący badania uzyskuje odpowiedzi na pytania, ale nie otrzymuje informacji na temat reakcji badanych na poszczególne pytania Ankieta jest anonimowa, co wpływa na szczerość wypowiedzi. Jest niemodyfikowalna, zestaw pytań jest niezmienny, a osoba je zadawająca nie dokonuje w trakcie badań żadnych zmian w treści czy usze refowaniu pytań. Na przeprowadzanie badania za pomoce ankiety warto zdecydować się, gdy: - chcemy szybko uzyskać wiele wypowiedzi - nie interesuje nas motywy udzielanych odpowiedzi - orientujemy się w sprawie, w zakresie której mamy zdobyć informację i potrafimy precyzyjnie formułować pytania. Pytania zamieszczone w ankiecie pod względem formalnym mogą być pytaniami: - otwartymi - nie narzucającymi żadnej odpowiedzi - z ograniczoną możliwością odpowiedzi dwu- lub trójczłonową - w których przewidziano liczne możliwe odpowiedzi, z możliwością dopisania - „inne", a badany dokonuje wyboru spośród kilu możliwych - na które odpowiedzi są budowane na zasadzie tzw. różnicowania znaczeniowego - która należy podkreślić lub w inny sposób wyrazić dla nich akceptację. Pytania powinny być sformułowane jasno, a wyrazy w nich użyte jednoznaczne i dokładne. Język, liczba i stopień skomplikowania pytań musi być dostosowany do możliwości intelektualnych badanych, zapewniać łatwość w odczytaniu i udzielaniu odpowiedzi. Po pytaniach otwartych należy zostawić dużo miejsca na odpowiedź. Formułując pytania zwracamy się przez "Ty", z zachowaniem obowiązujących form grzecznościowych. Pytania nie mogę sugerować odpowiedzi. Mogę być natomiast złożone w bloki tematyczne. W pytaniach należy unikać podwójnych przeczeń. Należy unikać także takich pytań, które wymagają jedynie stereotypowych odpowiedzi lub powierzchownych uogólnień. Trzeba też dokładnie zastanowić sio na''-) wszelkimi zwrotami i wyrazami użytymi w ankiecie. Przy przeprowadzaniu badania ankietowego należy powiedzieć, w jakim celu jest ona przeprowadzana, jak będą wykorzystane jej wyniki. Ankietę wypełnia każdy sam, nie wymieniając uwag między sobą. Należy zainteresować uczniów ankietą, stworzyć atmosferę zaufania, bezpieczeństwa i porządku. Nie można zwracać uwagi na styl i ortografię. W toku badania ankietowego uzyskujemy bardziej wartościowe dane wówczas, gdy pytamy o faktyczne stany rzeczy znane badanemu, niż gdy pytamy o opinie i poglądy. WYWIAD Wywiad to celowa rozmowa lub ustne użycie kwestionariusza. Występuje wówczas, gdy osoba badająca w toku rozmowy zadają pytania, a osoba badana udziela odpowiedzi. Podczas wywiadu uzyskujemy nie tylko odpowiedź na pytania, ale także informacje na temat reakcji badanych na poszczególna pytania - dzięki możliwości śledzenia wyrazu twarzy, gestów, intonacji itp. W trakcie wywiadu badający może do pewnego stopnia wnioskować o prawdziwości uzyskanych informacji. Może też przez stosowanie pytań pomocniczych, naprowadzić badanego na pożądane problemy. Wywiad jest bardziej zindywidualizowany niż ankieta i bardziej podatny na modyfikację w trakcie jego przeprowadzania. Można wyróżnić wywiad: - swobodny - gdy nauczyciel nie ma ścisłego planu przeprowadzenia rozmowy, pytania zadaje spontanicznie - kierowany - gdy nauczyciel ma przygotowane projekty pytań - mieszany - w którym występują elementy wywiadu swobodnego i kierowanego, niekiedy przybiera charakter rozmowy naprowadzającej na problem. Nie ma potrzeby precyzyjnego ustalenia, który rodzaj wywiadu może być stosowany. Zmiany są dopuszczalne, pozwalają na dostosowanie i modyfikowanie pytań w zależności od każdorazowej odpowiedzi ucznia. Wywiad jest technikę dobra, gdy chodzi o uzyskanie wiedzy przyczynach jakiegoś zjawiska, czy motywach postępowania. Jego sukces zależy od cech i umiejętności przeprowadzającego. Poza funkcjami poznawczymi wywiad może służyć poprawie stosunków nauczyciel uczeń, może być okazja do uświadomienia sobie przez ucznia własnych problemów i zastanowienia się nad sobą, a także noża rozładować napięcia ucznia. Osoba prowadząca wywiad powinna najpierw zapoznać z calem wywiadu. W czasie jego trwania mało mówić, a cierpliwie słuchać, W czasie rozmowy można robić krótkie notatki, jednak dokładny za- pis informacji należy sporządzić zaraz po ukończeniu wywiadu. SKALE OCEN Skala ocen jest szczególnym rodzajem zestawu kategorii, cech lub zastosowań. Za pomoce skali ocen możemy określić stopień intensywności, z jaką występuje interesująca nas cecha. Skalę ocen można stosować w różnych sytuacjach, również w sytuacji szkolnej. Mogę być jej różne warianty np. - nauczyciel obserwuje zachowanie uczniów i rejestruje je. zaraz w odpowiednie kategorie, oceniając charakter i natężenie feerio zachowania lub po pewnym czasie nanosi na przygotowane skale ocen. - poleca uczniom opowiedzieć na różne pytania dotyczące ich postępowania, skale ocen są skategoryzowanymi wersjami odpowiedzi na pytania - nauczyciel prosi uczniów o odpowiedzi oceniające postępowanie kolegów Tworzenie skali ocen może więc być potrzebni? do zbudowania narzędzia potrzebnego w obserwacji, czy też do tworzenia ankiety. Skala ocen pozwala na dość obiektywną interpretację otrzymanych danych. Istnieją pewne etapy tworzenia skali ocen: - dobór cech, które podlegają ocenie - zdefiniowanie cechy - określenie podstawy oceniania i przedziałów skali - tworzenie narzędzia do zastosowania skali ocen SOCJOMETRIA Socjometria polega na zadawaniu pytań badanemu i wyciągani wniosków z odpowiedzi na pytania. Z reguły dotyczą one tego, z kim chciałby badany uczeń przebywać w bliskim kontakcie. Badania socjometryczne poleca więc na pytaniu każdego ucznia o to, kogo w klasie obdarza szczególnymi uczuciami sympatii, szacunku, zaufania, czy wrogości. Zadawanie kilku pytań umożliwia zastosowanie kilku kryteriów wyboru. Może to być kryterium socjologiczne dotyczące chęci współpracy i wspólnej realizacji zadań lub też kryterium psychologiczne dotyczące wspólnej zabawy, przebywania razem, rozmawiania. Pytania mogą mieć charakter ogólny lub wąski. Obliczając wyniki możemy: - obliczać dane charakteryzujące cała grupę - opracowywać dane charakteryzujące pozycję dziecka w grupie. Dla wyraźnego przedstawienia otrzymanych danych nałoży sporządzić tabelkę socjometryczna. W celu graficznego przedstawię nią układu wzajemnych wyborów sporządza się socjogram kołowy, który buduje się na zasadzie koncentrycznej. Służy on lepszemu przed stawieniu wyników. Można też sporządzić socjogram zwykły, gdy nie zależy nam na dokładności danych, a jedynie na ujrzeniu graficzne go obrazu danego zjawiska. Dzięki socjogramowi kierunek i waga wyborów są bardzo czytelne, widać wyraźnie rodzaje kontaktów między chłopcami i dziewczynkami i łatwo przeanalizować powiązania i pozycje uczniów, a także wykryć podgrupy, "paczki", gwiazdy socjometryczne, osoby izolowane itp. Do socjometrii zbliżona jest technika "zgadnij kto?" tzw., skala reputacji. Polega ona na tym, ze nauczyciel zadaje dzieciom pytanie lub rozdaje kartki z pytaniami do uzupełniona nazwiskiem osób, które charakteryzują się wymienioną obok cechą. Do socjometrii zbliżone jest także wartościowanie uczestnictwa w zespole oraz pomiar dystansu. Badanie to oparte jest na zbieraniu odpowiedzi tylko na jedno pytanie dotyczące chęci lub niechęci kontynuowania pobytu w grupie. Jeśli uczeń ma złożyć deklarację dotycząca dalszego kontaktu z jakąś określona osób mówimy wtedy o pomiarze dystansu społecznego wobec tej osoby. Mię rży się go za pomocą pytań. INNE METODY - METODY AUTO EKSPRESYJNE Zastosowanie metod autoekspresyjnych polega na wytworzeniu sytuacji skłaniającej ucznia do spontanicznego i szczerego werbalnego lub niewerbalnego, które może pośrednio przynieść o nim informację. - TEMATYCZNA I SWOBODNA WYPOWIEDZ PISEMNA zalicza się tu: autobiografie niekierowane - gdy uczniowie opisuję swoje życie w sposób dla nich najwygodniejszy autobiografie kierowane elementami treści - gdy uczniowie piszą autobiografię po przedstawieniu pewnych punktów nadających jej strukturę wewnętrzną autobiografie cząstkowe - poświęcone określonemu tematowi. Wiele potrzebnych informacji można uzyskać od dzieci z ich swobodnych wypowiedzi pisemnych. Można więc zadawać wypracowania, których temat jest pytaniem otwartym. - SWOBODNI WYPOWIEDZ USTNA Nauczyciele mogą uzyskać wartościowe informacje o cechach psychicznych ucznia, gdy pozwolą mu na swobodne wypowiedź na temat, który samo dziecko uważa za ważny lub który mu podsuniemy. Technika ta jest szczególnie korzystna w odniesieniu do uczniów klas młodszych; mających kłopoty ze sformułowaniem myśli na piśmie. Szczere wypowiedzi można uzyskać tylko wtedy, gdy uczeń rozmawia sam na sam z nauczycielem. Swobodna wypowiedź ustna może też mieć miejsce w czasie dyskusji uczniów. - DZIENNIK Można go traktować jak autobiografię pisaną na bieżąco, w której uwzględnia się aktualne doświadczenia. Zapisy w dzienniku mogą być przydatne przy zbieraniu informacji na temat zainteresowań, kłopotów i stosunków społecznych uczniów. Można prosić uczniów o dokonywanie dokładnych zapisów uwzględniających to, co nauczyciel uważa za istotne, z wyszczególnieniem czasu, miejsca, osób, które w danym zdarzeniu brały udział. Można też prosić ucznia o podawanie informacji tylko o pewnych sprawach lub okrasach. Modyfikacją kontrolowanych lub tematycznych dzienników mogą być zeszyty lektur lub zeszyty do wpisywania wrażeń. METODA INSCENIZACJI Polega na tym, że problem stojący przed grupę jest rozwiązywany za pomocą udramatyzowania go przez wszystkich uczniów. Problem te jest zawarty we wstępnym założeniu, który następnie pozwala na przydzielenie ról oraz ich odegranie. Są trzy cele tej metody: - stosowana w celach rozpoznawczych - ma wyjaśnić, w jakim stopniu uczniowie nabyli jakiś nawyk postępowania lub określić poglądy czy przekonania uczniów związane z daną sprawą. - dla celów terapeutycznych - ma doprowadzić do poprawy zachowani i pomocy w rozwiązywaniu problemów ucznia. zaś w celach kształcących nią wyrobić konkretną umiejętność zachowania się w nowej sytuacji. W szkole metoda ta może być stosowana w celu rozwiązywania sytuacji konfliktowych i wyćwiczenia nowych zachowań. - METODA SYTUACYJNA Jest formą pośrednią między dyskusją, a metodą inscenizacji. Zastosowaniem tej metody są przykłady czyjegoś zachowania i mając sprowokować dyskusję na temat szczególnie nadający się do naśladowania cech bohatera. Sytuację nożna dzieciom przedstawić w różny sposób np. opowiadanie, film, fragment książki. Przez zastosowani tej metody można uzyskać informację o samych uczniach, o wzajemnych stosunkach w zespole, jak dzieci postrzegają się wzajemnie, o sposobach porozumiewania się, uznawanych wartościach moralnych, umiejętności wyrażania własnych myśli. - DYSKUSJA Jest to wymiana myśli podejmowana w celu rozwiązania jakiegoś problemu bądź określenia na czym polegają różnice stanowisk. Dyskusję może prowadzić nauczyciel, uczniowie, lub też może być ona niekierowana. Warto organizować dyskusję, w trakcie której prowadzący spełnia tylko funkcję organizatorsko - porządkowe. Dyskusję wychowawczą należy organizować tylko wtedy, ody nauczyciel jest pewien że naprawdę zależy mu na poznaniu różnych stanowisk i chce, by przedstawiona sprawa pobudziła uczniów do wyrażania własnych poglądów. - ANALIZA WYTWORÓW UCZNIOWSKICH Szczególnie często dokonuje się oceny rysunku i malowanek ucznia, analiza których może dać informacje na temat zależności auto ekspresji od obecności innej osoby czy wpływu twórczości innych osób na twórczość dziecka. Prawidłowa interpretacja danych jest bardzo trudna. Najlepiej traktować swoje wnioski jako sygnały niż informacje pewne. - TECHNIKA NIEDOKOŃCZONYCH ZDAŃ Technika ta opiera się na założeniu że dziecku, któremu opowie się pewną historyjkę i poleci ją dokończyć, wyjawi sprawy szczegół nie ważne dla niego, świadczące o jego istotnych problemach. Można stosować cykl takich zajęć, by uzyskać więcej informacji. Dokończ nie są zawsze zróżnicowane ze względu na stopień inteligencji i poziom wyobraźni dziecka. - TECHNIKA NIEDOKOŃCZONYCH ZDAŃ Polega na werbalnym lub pisemnym eksponowaniu wyrazu lub fragmentu zdania, który dziecka ma rozbudować w pełne zdanie. Każdy badany w zakończeniu zdania przejawi jakieś cechy swej osobowości. EKSPERYMENT Jest to działanie na podstawie którego stwierdzamy, czy i w jakim stopniu dane zjawisko wywołuje u uczniów pożądane wychowawczo lub dydaktycznie rezultaty. Zastosowanie eksperymentu przez nauczyciela jest szczególnie zasadne, gdy próbuje on sprawdzić rezultaty swoich działań. Najczęściej pozwala uzyskać odpowiedzi na pytania o charakterze projektującym, O eksperymencie można mówić, gdy: - dokonamy dokładnego opisu, na czym polega czynnik eksperymentalny, który ma dokonać określonej zmiany - obiektywnie stwierdzimy, że wprowadzenie czynnika eksperymentalnego zbiegło się w czasie z zamierzoną zmianą i że to właśnie on wywołał zmianę, a nie inne zjawisko - przeprowadzimy eksperyment w takiej grupie uczniów, który będzie pozwalał na to, aby uzyskane wyniki uogólnić. W warunkach klasy szkolnej można stosować: - technikę jednej grupy - technikę grup równorzędnych - technikę grup równorzędnych z pomiarem wstępnym - technikę serii pomiarów - technikę serii z grupa kontrolną. STUDIUM PRZYPADKU I ZAPIS ZBIORCZY Studium przypadku to celowe, zaplanowane i wielostronne zbieranie informacji o psychicznym, fizycznym, emocjonalnym i społecznym postępowaniu ucznia. Podejmuje się go najczęściej ze względu na pojawiający się problem dydaktyczno - wychowawczy, który trzeba rozwiązać. Dokładnie przemyślane i dobrze przeprowadzone studium przypadku jest wymiana informacji na temat ucznia oraz dyskusję dotycząca ich interpretacji. Zapis zbiorczy powinien zawierać wszystkie istotne dane o dziecku niezależnie od tego, kto przyczynił się do ich uzyskania. Na podstawie tych informacji będzie można sobie wyrobić pogląd na całokształt zachowań ucznia i motywy jego postępowania. Tego rodzaju zestaw informacji daje wychowawcom głębszy wgląd w sprawy rozwoju ucznia.
