Korzyści z członkowstwa w Unii Europejskiej z
advertisement
Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii STUDIA PODYPLOMOWE „Mechanizmy funkcjonowania strefy euro” VI edycja, rok akademicki 2014/15 Grażyna Chlastawa Nr albumu: 9/2015 Korzyści z członkostwa w Unii Europejskiej z perspektywy przepływów z budżetu UE oraz z perspektywy makroekonomicznej Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem Dr hab. prof. UR Ryszarda Katy Przyjmuję pracę ……………………………… Data i podpis promotora RZESZÓW 2015 Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej 2 Streszczenie Praca dotyczy korzyści osiąganych przez państwa członkowskie Unii Europejskiej. Korzyści te można oceniać patrząc na saldo rozliczeń pomiędzy krajowym budżetem a budżetem ogólnym UE. Ze względu na wartość salda wyróżnia się dwie grupy państw: beneficjentów netto i płatników netto. W przypadku pierwszych środki otrzymywane z UE przekraczają wysokość składki członkowskiej, natomiast druga grupa wpłaca więcej do unijnego budżetu niż z niego dostaje. Korzyści nie należy jednak rozpatrywać jedynie pod kątem przepływów budżetowych. Państwa będące płatnikami netto również korzystają na integracji. W pracy zostały wymienione korzyści gospodarcze, polityczne i społeczne wynikające z przynależności do europejskiej Wspólnoty. Słowa kluczowe: budżet Unii Europejskiej, przepływy budżetowe, płatnicy netto, beneficjenci netto, składka członkowska, korzyści z członkostwa w UE Tytuł: Benefits of membership in the European Union from the perspective of flows from the EU budget and macroeconomic prospects 3 SPIS TREŚCI WSTĘP.................................................................................................................................. 5 ROZDZIAŁ I. BUDŻET UNII EUROPEJSKIEJ I JEGO STRUKTURA........................... 7 1.1. Pojęcie i funkcje budżetu Unii Europejskiej ................................................................. 7 1.2. Struktura budżetu Unii Europejskiej ............................................................................. 10 ROZDZIAŁ II. KRYTERIA OCENY KORZYŚCI OSIĄGANYCH Z TYTUŁU CZŁONKOSTWA W UNII EUROPEJSKIEJ I ICH ANALIZA......................................... 17 2.1. Korzyści i koszty integracji europejskiej....................................................................... 17 2.2. Przepływy budżetowe państw członkowskich Unii Europejskiej.................................. 19 2.3. Korzyści osiągane przez płatników netto unijnego budżetu………………………….. 23 ROZDZIAŁ III. KORZYŚCI OSIĄGANE PRZEZ POLSKĘ Z TYTUŁU CZŁONKOSTWA W UNII EUROPEJSKIEJ ………………............................................. 27 3.1. Przepływy budżetowe pomiędzy Polską a Unią Europejską......................................... 27 3.2. Korzyści gospodarcze, polityczne i społeczne .............................................................. 31 WNIOSKI…………………………………………………………………………………. 36 BIBLIOGRAFIA .................................................................................................................. 37 4 WSTĘP Integracja europejska jest procesem stopniowego integrowania, konwergencji poszczególnych państw Europy pod względem gospodarczym, społecznym, prawnym oraz politycznym. Właśnie w wyniku takich długotrwałych, zapoczątkowanych po II wojnie światowej procesów integracyjnych powstała Unia Europejska1. Przełomowym momentem, który to wyznaczył nowy etap w integracji europejskiej było podpisanie 7 lutego 1992 roku i wejście w życie 1 listopada 1993 roku Traktatu o Unii Europejskiej, znanego powszechnie jako Traktat z Maastricht. Procesy integracyjne realizowane w ramach Unii Europejskiej przyczyniać mają się do wyrównywania poziomu rozwoju krajów należących do Wspólnoty, ujednolicania ich systemów norm poprzez m.in. wprowadzanie wspólnego dla wszystkich państw członkowskich prawa. Integracja dąży do spójności. Spójność oznacza harmonijny, zrównoważony rozwój oraz zmniejszenie różnic pomiędzy poszczególnymi obszarami i regionami. Prowadzona przez Unię polityka spójności społeczno- gospodarczej jest uzasadniona przez występowanie zjawisk narastania w integrującym się obszarze dysproporcji regionalnych. Zatem celem Unii jest powstrzymywanie sił prowadzących do zróżnicowania obszarów i pobudzanie sił, które prowadzą do ich konwergencji2. Unia Europejska dąży do stworzenia jednego organu politycznego, który to będzie prowadził wspólną politykę zagraniczną na arenie międzynarodowej. Prowadzi to do zwiększenia bezpieczeństwa krajów członkowskich oraz stwarzania obrazu silnej i spójnej Europy, co w dużej mierze ma zapobiec wojnom i sporom pomiędzy państwami. Bardzo ważnym celem integracji jest realizacja idei liberalizacji handlu. Dzięki niej bowiem państwa członkowskie mogą osiągać korzyści z handlu m.in. w postaci podniesienia standardu życia, zapewnienia pełnego zatrudnienia, a także rosnącego poziomu realnych dochodów i efektywnego popytu3. Celem niniejszej pracy jest przedstawione korzyści, jakie państwa członkowskie Unii Europejskiej osiągają z integracji. Często mierzone są one jedynie w oparciu o analizę przepływów budżetowych. Teza postawiona w pracy mówi, iż korzyści tych nie powinno się mierzyć jedynie przez pryzmat przepływów środków finansowych pomiędzy budżetami, ale patrzyć na nie szerzej chociażby z perspektywy makroekonomicznej. Dlatego też w pracy zwrócono uwagę na korzyści osiągane przez państwa będące płatnikami netto do unijnego budżetu. Miało to na celu wykazanie, iż państwa te również w gruncie rzeczy są beneficjentami integracji. Praca została podzielona na trzy rozdziały. W pierwszym rozdziale omówiony został budżet ogólny Unii Europejskiej, jego funkcje i struktura, a także przedstawione zostały możliwe korzyści płynące z uczestnictwa państw we Wspólnocie. Drugi rozdział poświęcony został prezentacji przepływów budżetowych poszczególnych państw członkowskich oraz pozostałych korzyści, osiąganych przez nie na wskutek integracji. W trzecim rozdziale uwagę skupiono na Polsce – ukazana została wielkość transferów pomiędzy krajowym a unijnym 1 http://www.pwe.org.pl/funkcje-i-cele-ue [14.03.2015] Z. Wysokińska, J. Witkowska, Integracja Europejska, PWN, Warszawa 2010, s. 161-162. 3 A. Nowak-Far, Ekonomiczny wymiar integracji europejskiej, w: Integracja Europejska, red. K. Wojtaszczyk, Poltext, Warszawa 2011, s. 283-284. 2 5 budżetem oraz przedstawione zostały pozostałe korzyści, jakie Polska osiągnęła poprzez przystąpienie do Unii Europejskiej. W pracy wykorzystane zostały następujące metody badawcze: metoda opisowa stosowana w celu przedstawienia zjawisk oraz metoda analizy danych wtórnych. Praca napisana została na podstawie pozycji z literatury dotyczących budżetu UE, Europejskiej Integracji Gospodarczej, a także Raportów m.in. Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Parlamentu Europejskiego, Komisji Europejskiej czy też Instytutu Badań Strukturalnych. 6 ROZDZIAŁ I BUDŻET UNII EUROPEJSKIEJ I JEGO STRUKTURA 1.1. Pojęcie i funkcje budżetu Unii Europejskiej Unia Europejska posiada własny system finansowy umożliwiający prowadzenie wspólnej polityki i realizację działań koniecznych do osiągnięcia jej celów. Jego podstawowym ogniwem jest budżet ogólny4. Poza nim w skład systemu finansowego wchodzą środki pozabudżetowe, takie jak: operacje pożyczkowe Komisji, Europejski Fundusz Rozwoju i Europejski Bank Inwestycyjny5. Budżet jest planem dochodów i wydatków Wspólnoty sporządzanym w walucie europejskiej - euro, na okres budżetowy jednego roku. Finansowany jest w całości z zasobów własnych Wspólnoty, w przeważającej części z wpłat części dochodu narodowego brutto państw Unii6. Jest to fundusz o charakterze redystrybucyjnym i ponadpaństwowym. Redystrybucyjny charakter wyraża się w tym, iż najpierw jest on zasilany przez dochody z własnych źródeł, następnie zaś zgromadzone środki są wydatkowane na określone zadania. Mechanizm redystrybucji opiera się głównie na takich cechach jak: powszechność, przymusowość i bezzwrotność obciążeń na rzecz budżetu, oraz brak wzajemnego bezpośredniego świadczenia ze strony Wspólnot. Jeśli chodzi zaś o ponadpaństwowość budżetu to wyraża się to tym, iż wyposażony jest on we własne źródła dochodów, które to wcześniej były źródłami dochodów budżetów krajów członkowskich. Państwa te zobowiązane są teraz do zebrania i odprowadzania podatków i innych opłat do budżetu ogólnego. Wydatki budżetowe dokonywane są także na terenach wszystkich państw członkowskich7. Budżet ogólny Unii Europejskiej jako plan finansowy oraz fundusz redystrybucyjny i ponadpaństwowy pełni wiele funkcji. Przez funkcje te należy rozumieć cele, jakie Unia chce zrealizować za pomocą dochodów i wydatków budżetowych. Funkcje budżetu są ściśle powiązane z polityką społeczno-gospodarczą Unii, gdyż w jej ramach formułuje się owe cele i ustala odpowiednie instrumenty dochodowe i wydatkowe. Budżetowi ogólnemu można przypisywać następujące funkcje8: fiskalną, redystrybucyjną, alokacyjna, stymulacyjną, kontrolną. J. Borowiec, K. Wilk, Integracja Europejska , WAE, Wrocław 2005, s. 165. J. Marczakowska- Proczka, Gospodarka Materiałowa i Logistyka nr 4/2007 s. 25. 6 J. Barcz, E. Kawecka-Wyrzykowska, K. Michałowska-Gorywoda, Integracja europejska, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2007, s. 127. 7 M. Cieślukowski, Budżet Unii Europejskiej, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2006, s. 15. 8 Ibidem, s. 16. 4 5 7 Fiskalna funkcja budżetu wyraża się tym, iż służy on do gromadzenia środków pieniężnych w takiej wysokości, aby wystarczyły one na pokrycie zaplanowanych wydatków. Dochody należy uzależnić od niezbędnych potrzeb Unii oraz powinno unikać się nadmiernych obciążeń fiskalnych, gdyż państwa członkowskie niechętnie pozbywają się źródeł narodowych wpływów budżetowych. Funkcja redystrybucyjna wyraża się natomiast we wtórnym podziale dochodów państw należących do Wspólnoty. Redystrybucja ta odbywa się w dwóch etapach: najpierw Unia odbiera część dochodów krajom będącym jej członkami za pomocą fiskalnych obciążeń, następnie zgromadzone środki są wydatkowane zgodnie z ustalonymi celami na terenie państw członkowskich. W ramach alokacyjnej funkcji budżetu dochody i wydatki wykorzystywane są do optymalnego rozmieszczenia, alokacji czynników produkcji tj. praca, ziemia, kapitał, surowce na terenie zarówno Unii Europejskiej jak i poza nią. Alokacja ta dokonywana jest w obszarach, w których optymalnej alokacji nie mogą dokonać ani mechanizmy rynkowe ani też same państwa członkowskie. Takiej interwencji na szczeblu ponadnarodowym wymaga głównie osiągnięcie opłacalności produkcji rolnej, równomierny rozwój regionalny, badania i rozwój technologii czy też ochronna środowiska. Dochody i wydatki budżetowe Unia wykorzystuje nie tylko do realizacji zadań i celów ponadnarodowych, ale także do oddziaływania na określone zjawiska i procesy gospodarcze zachodzące w skali mikroekonomicznej. Mówi się wówczas o stymulacyjnej (bodźcowej) funkcji budżetu. Wyraża się ona m.in. w oddziaływaniu, wywieraniu wpływu na decyzje gospodarcze konkretnych przedsiębiorstw w zakresie rodzaju podejmowanej działalności i jej kierunków. Działalność preferowaną przez Unię pobudza się głównie za pomocą dotacji, pożyczek oraz poprzez inicjatywy wspólnotowe. Ważną funkcją budżetu unijnego jest również funkcja informacyjno-kontrolna. Wysokość dochodów i wydatków budżetowych dostarcza informacji o sytuacji społecznej i ekonomicznej państw członkowskich. Wpływy do budżetu z ceł oraz z podatku VAT są cennym źródłem informacji na temat koniunktury gospodarczej. Wzrost dochodów z cła podczas gdy jego stawki są stałe oznacza wzrost importu na teren Unii i odwrotnie. Z kolei wzrost wpływów z podatku od wartości dodanej informuje, iż w gospodarkach krajów członkowskich nastąpił wzrost popytu, produkcji. Budżet dostarcza także informacji odnośnie jakości pracy organów Wspólnoty odpowiedzialnych za jego planowanie, uchwalenie i wykonanie. Ocenia się np. czy realizowane dochody i wydatki są zgodne z ustalonym planem9. Prawo budżetowe Unii Europejskiej określa instytucje stanowiące o dochodach i wydatkach Wspólnoty oraz ramy, w jakich te decyzje mają być podejmowane. Opracowanie, przyjęcie i wykonanie budżetu podlega konkretnym regułom. Reguły te określane są jako zasady budżetowe. Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską wymienia następujące zasady10: zasada jedności budżetu, zasada powszechności (uniwersalności, nieekwiwalentności, ogólności) budżetu, zasada jednoroczności, zasada równowagi, zasada specjalizacji (specyfikacji wydatków) 9 Ibidem, s. 16-19. J. Borowiec, K. Wilk, op. cit., s. 165 10 8 zasada przejrzystości zasada dobrego zarządzania finansowego. Zasady te mają uniwersalny charakter, nie są jednak stosowane w sposób doktrynalny. Regulamin finansowy przewiduje bowiem liczne wyjątki od powyższych reguł. Zasada jedności budżetu (jednolitości) mówi o tym, iż dochody i wydatki Unii powinny być ujęte w jednym dokumencie budżetowym11. Zasada powszechności budżetu (nazywana też zasadą uniwersalności, nieekwiwalentności, ogólności) stanowi, iż konkretny dochód nie może być przypisywany konkretnej pozycji wydatków. W myśl tej zasady nie można także ukrywać wydatków w dochodach czy też dochodów w wydatkach – jest to tzw. zakaz kompensacji wydatków lub dochodów. Od zasady tej istnieją nieliczne wyjątki np. składki cukrowe przeznaczane w całości na finansowanie wydatków w ramach wspólnej polityki rolnej12. Zasada jednoroczności – w myśl tej zasady budżet uchwalany jest każdorazowo na okres jednego roku – od 1 stycznia do 31 grudnia13. Budżet Wspólnoty musi pogodzić zasadę rocznego budżetu z wieloletnim programowaniem działań wspólnotowych. Dlatego też strona wydatkowa budżetu przygotowywana jest w dwóch wymiarach: środków na płatności oraz środków na zobowiązania. Te pierwsze obejmują wydatki, które mogą być faktycznie wydatkowane w danym roku (do wysokości kwoty zapisanej w budżecie). Są to następstwa wykonania zobowiązań wciągu roku budżetowego oraz zobowiązań z lat poprzednich. Natomiast środki na zobowiązania to wydatki przypadające na dany rok budżetowy z tytułu zaplanowanych działań, których realizacja przekracza ten rok (głównie w ramach działań strukturalnych). Dzięki rozróżnieniu tych dwóch wielkości możliwe jest planowanie zbilansowania budżetu w każdym roku (wydatki nie mogą przewyższyć dochodów), a kilkuletnie inwestycje ze środków unijnych mają zagwarantowane środki na cały okres ich realizacji. Zasada równowagi budżetowej stanowi, że prognozy dochodów w danym roku muszą równać się środkom na pokrycie płatności, czyli oznacza to, iż w budżecie ogólnym nie może wystąpić deficyt. Do budżetu włącza się pozycję rezerw, aby zmniejszyć ryzyko jego wystąpienia w przypadku gdy np. dochody okażą się niższe od zakładanych. Jeżeli pomimo wszystko w budżecie zabraknie środków konieczne jest uchwalenie korekty14. Według zasady specjalizacji (specyfikacji wydatków) wydatki klasyfikowane mają być w działach według ich rodzaju i przeznaczenia, a następnie dzielone na tytuły, rozdziały, artykuły i pozycje. Każda instytucja może jednak przesuwać środki w ramach swojego działu: między tytułami do 10% środków, natomiast między rozdziałami i artykułami bez ograniczeń15. Zasada przejrzystości mówi o konieczności zapewnienia rzetelnych informacji o wykonaniu i rozliczeniu budżetu. Zasada dobrego zarządzania finansowego – składają się na nią trzy szczegółowe zasady a mianowicie16: J. Barcz, E. Kawecka-Wyrzykowska, K. Michałowska-Gorywoda, op. cit., s.129. A. Nowak-Far, Finanse Unii Europejskiej. Aspekty Instytucjonalne i Prawne, EuroPrawo, Warszawa 2009, s.89. 13 TWE Art. 272 ust. 1 14 J. Barcz, E. Kawecka-Wyrzykowska, K. Michałowska-Gorywoda, op. cit., s.129. 15 L. Skiba, Budżet Unii Europejskiej w: Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, NBP, Warszawa 2014, s. 119. 16 J. Borowiec, K. Wilk, op. cit., s.169. 11 12 9 1.2. zasada oszczędności (gospodarności) nakazująca zachowanie odpowiednich relacji pomiędzy ilością, jakością a ceną zasobów powierzonym instytucjom na realizację danych celów, zasada efektywności według której należy dążyć do uzyskania jak najlepszej relacji między zaangażowanymi środkami a uzyskanymi wynikami, zasada skuteczności zobowiązująca do osiągnięcia konkretnych, wyznaczonych celów i uzyskania zamierzonych rezultatów. Struktura budżetu Unii Europejskiej Wykonywanie budżetu państwa polega na gromadzeniu dochodów oraz dokonywaniu wydatków ustalonych w ustawie budżetowej. Budżet Unii Europejskiej określany jest często mianem „budżetu wydatków” gdyż jedynie ich poziom jest elementem ustalanym przez państwa członkowskie. Jednak strukturę budżetu Unii Europejskiej oprócz wydatków tworzą również dochody. Należy pamiętać, iż wydatki z budżetu UE nie mogą przekroczyć dochodów (budżet nie może zamknąć się deficytem). Na dochody budżetu UE składają się następujące źródła17: „Tradycyjne” zasoby własne (TOR) – zostały one utworzone decyzją z 1970 r. i są pobierane od tego czasu. W 2012 r. stanowiły ok. 12 % całkowitych dochodów. Składają się na nie cła, opłaty rolne oraz opłaty wyrównawcze z cukrownictwa, Zasoby własne z VAT – składkę tą przewidziano już w decyzji z 1970 r., ale nie była ona pobierana do momentu harmonizacji systemów VAT w państwach członkowskich, która nastąpiła w 1979 r. Składka ta polega obecnie na przekazaniu na rzecz Wspólnoty odsetka szacowanego podatku VAT pobieranego przez państwa członkowskie. Wpływy z tytułu składki VAT stanowiły w 2012 r. prawie 11% całkowitego dochodu, Zasoby własne z tytułu DNB - źródło to ma formę składki równej standardowemu odsetkowi DNB państw członkowskich ustalanemu w ramach procedury budżetowej na każdy rok. Pierwotnie miała być pobierana wyłącznie w przypadku, gdy pozostałe zasoby własne nie pokrywają w pełni wydatków, ale obecnie stanowi największą część budżetu UE. W 2012 r. zasoby z tytułu DNB stanowiły około 70% dochodów UE, Pozostałe dochody i saldo przeniesione z roku poprzedniego - pozostałe dochody obejmują podatki odprowadzane od wynagrodzeń personelu UE, składki krajów spoza UE na rzecz niektórych programów unijnych i kary płacone przez przedsiębiorstwa, które naruszyły prawo konkurencji lub inne przepisy. Saldo z każdego roku budżetowego zapisuje się w budżecie na następny rok budżetowy (w przypadku nadwyżki jako dochody). Pozostałe dochody oraz dochody wynikające z przeniesionego salda i dostosowań o charakterze technicznym stanowiły w 2012 r. około 7 % dochodu całkowitego, 17 L. Oręziak, Finanse Unii Europejskiej, PWN, Warszawa 2004, s. 132-140. 10 Mechanizmy korekty - korygowanie nierównowagi budżetowej wywołanej różną wysokością składek płaconych przez państwa członkowskie stanowi również część obecnego systemu zasobów własnych. Uzgodniony w 1984 r. „rabat brytyjski” polegał na obniżeniu wysokości składki Wielkiej Brytanii o równowartość dwóch trzecich różnicy pomiędzy jej składką (z wyłączeniem tradycyjnych zasobów własnych) a kwotą otrzymywaną przez nią z budżetu. W 2007 r. rabat ten został dostosowany w sposób umożliwiający stopniowe wyłączenie z obliczeń wydatków pozarolniczych w państwach członkowskich, które przystąpiły do UE od 2004 r. Korekta ta finansowana jest przez wszystkie pozostałe państwa członkowskie proporcjonalnie do wielkości dochodu narodowego brutto. Cztery państwa członkowskie: Niemcy, Holandia, Austria i Szwecja wynegocjowały nadzwyczajne zwolnienie z finansowania rabatu brytyjskiego, dzięki czemu obowiązuje je niższa składka. Dochody Wspólnoty Europejskiej wraz z czasem i poszerzaniem o nowe państwa znacznie rosły. Na wykresie 1 przedstawiona została wysokość dochodów budżetu UE w latach1971-2000. Wykres 1. Wysokość dochodów budżetu UE w latach 1971-2000 (w mld EUR) 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 85,2 64,5 40,7 24,2 12,1 4,4 Źródło: http://www.kozminski.edu.pl/uploads/import/kozminski/pl/default_opisy_2/2908/2/1/sbuetekst.pdf Wysokość dochodów systematycznie rosła. W latach 1971-1975 do budżetu UE wpłynęło 4,4 mld EUR, w okresie następnych pięciu lat było to już 12 mld EUR. Przez kolejne lata wysokość wpływów zwiększała się w dużym tempie i w latach 1996-2000 dochody Wspólnoty osiągnęły poziom 85 mld EUR. Szybki wzrost dochodów wynika zarówno ze wzrostu ich wartości, rozszerzania się EWG/UE, jak i z inflacji. Na wykresie 2 oraz w tabeli 1 przedstawione zostały dochody budżetu ogólnego UE z uwzględnieniem ich źródeł od lat 70-tych XX wieku. 11 Wykres 2. Dochody budżetu ogólnego UE z uwzględnieniem ich źródeł od lat 70-tych XX w. Źródło: L. Skiba, Budżet Unii Europejskiej w: Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, NBP, Warszawa 2014, s. 127. Tabela 1. Struktura dochodów budżetu EWG/UE w latach 1970-2007 Tradycyjne środki własne (TOR) Okres 1970-72 1973-77 1978-80 1981-85 1986-90 1991-94 1995-99 2000-03 2004-06 2007 ogółem 24,6 59,0 51,6 40,0 29,4 21,7 17,2 13,3 13,0 14,1 opłaty rolne i cukrowe 12,3 12,3 15,4 9,2 6,5 3,8 2,7 2,2 2,2 1,6 cła przemysłowe Wpłaty państw członkowskich składki finansowe z tytułu VAT w % dochodów budżetu ogólnego 12,3 74,7 74,7 46,7 38,6 38,6 36,2 46,2 14,7 30,8 57,2 2,2 22,9 66,8 17,9 74,0 14,5 75,5 11,1 74,5 10,8 80,5 12,5 79,5 - 31,5 55,0 62,8 54,4 43,0 29,4 14,8 16,5 ogółem jako procent PNB 4,0 19,6 32,5 45,1 65,7 63,0 Źródło: http://www.kozminski.edu.pl/uploads/import/kozminski/pl/default_opisy_2/2908/2/1/sbuetekst.pdf W dochodach budżetu do początku lat 70-tych dominowały składki finansowe wpłacane przez państwa członkowskie o uzgodnionej przez ich rządy wysokości. Zrezygnowano z nich w końcu lat 70. Od 1972 r. do 1979 r. największe znaczenie miały wpływy ze środków własnych nazywanych dziś tradycyjnymi środkami własnymi (TOR). Ich udział w dochodach systematycznie spadał, z 65% w 1976 r. do kilkunastu procent w ostatnich latach. Decyzją Rady z 21 kwietnia 1970 r. wprowadzono kolejne źródło dochodów: wpłaty państw członkowskich z tytułu podatku VAT. Podatek VAT stał się źródłem dochodów budżetu 12 Wspólnot dopiero od 1979 r., ze względu na okres jego harmonizacji, tzn. dostosowania zasad podatkowych w poszczególnych państwach członkowskich do ustaleń Rady. W latach 1981-1995 ponad 50% dochodów stanowiły wpływy z podatku VAT, a w latach 1986-87 nawet 66% dochodów. Wpłaty państw członkowskich proporcjonalne do PNB, stały się istotnym źródłem dochodów na początku lat 90-tych, a najważniejszym źródłem od 1998 r., przy czym w roku 2004 ich udział osiągnął maksymalną wielkość 67% dochodów. Obecnie podstawowym źródłem dochodów są właśnie składki państw członkowskich w postaci wpływów z DNB oraz z podatku VAT poszczególnych państw członkowskich - stanowią one ponad 80% dochodów budżetowych18. Na wykresie 3 przedstawiona została struktura dochodów budżetu UE w roku 2012. Wykres 3. Struktura dochodów budżetu ogólnego UE w roku 2012 1% 11% 12% 76% Jednolita stawka zastosowana względem dochodu narodowego brutto państw UE Cła i opłaty (TOR) wyrównawcze Jednolita stawka zastosowana względem podatku od wartości dodanej (VAT) pozostałe Źródło: http://ec.europa.eu/budget/financialreport/2012/executive_summary/index_en.html#a5[25.03.2015] W roku 2012 największą część dochodów stanowiła jednolita stawka zastosowana względem dochodu narodowego brutto państw UE – było to aż 76%. Kolejną pozycją były wpłaty z tytułu ceł i opłat wyrównawczych (12%) oraz wpływy z podatku VAT (11%). 1 % dochodów stanowiły pozostałe źródła m.in.: składki pracowników instytucji UE, środki niewykorzystane w poprzednich latach, wpływy z tytułu kar finansowych nakładanych na przedsiębiorstwa za naruszenie obowiązujących norm i niespełnienie wymagań. Wydatki z unijnego budżetu wraz z jej poszerzaniem o nowe państwa systematycznie rosły. Na wykresie 4 zostały przedstawione główne wydatki budżetowe w latach 1962-2013. 18 http://www.kozminski.edu.pl/uploads/import/kozminski/pl/default_opisy_2/2908/2/1/sbuetekst.pdf [25.03.2015] 13 Wykres 4. Wydatki budżetu UE w latach 1962-2013 Źródło: L. Skiba, Budżet Unii Europejskiej w: Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, NBP, Warszawa 2014, s. 131. Wydatki budżetu ogólnego EWG były pierwotnie skierowane głównie na koszty administracji. Do lat 90-tych w wydatkach UE wyróżniano 6 działów: rolnictwo, fundusze strukturalne, badania naukowe, działania zewnętrzne, administracja oraz pozostałe. Do roku 1965 w wydatkach dominowały koszty administracyjne itp. związane z funkcjonowaniem trzech wspólnot, w tym wszystkie koszty EURATOMU. Wprowadzenie wspólnej polityki rolnej spowodowało od 1967 r. znaczny wzrost wydatków na rolnictwo. Wydatki te od 1968 r. przekraczały 50% budżetu, a w 1970 r. stanowiły nawet 87% wszystkich wydatków Wspólnot. Od 1992 r. udział wydatków na rolnictwo zmniejszył się – wynosi nieco poniżej poziomu 50% - głównie w związku ze wzrostem funduszy strukturalnych, których wydatki w 1999 r. osiągnęły najwyższy poziom, 36% wydatków budżetu UE. Systematycznie wzrastał, chociaż względnie niewielki, udział wydatków na badania naukowe i działania zewnętrzne, które w 2001 r. przekroczyły łącznie 10% ogółu wydatków budżetu. W latach 2001-2006 zwiększyły się znacznie wydatki pozostałe z uwagi na dość duże tzw. wydatki przedakcesyjne, tzn. dla 12 państw kandydujących do UE. Znaczny wzrost wydatków w analizowanych latach tak jak w przypadku dochodów spowodowany był rozszerzaniem Wspólnoty oraz inflacją. Od 2007 r. wydatki budżetu UE są klasyfikowane wg innego schematu. Projekt wydatków budżetu opracowywany jest według ustalonej metodologii. Wydatki w budżecie unijnym podzielone są na sześć podstawowych działów wskazujących na podział wydatków na poszczególne grupy polityk. Komisja przygotowując szczegółowy podział wydatków opracowuje podział wydatków budżetu według 32 tytułów. Tytuły te odpowiadają 14 realizowanym politykom np. wśród tytułów wyróżniamy „edukację i kulturę”, „konkurencję”, „politykę regionalną”, „energię i transport” itd. Wydatki w poszczególnych tytułach dzielone są następnie na rozdziały. W prawie każdym tytule występuje rozdział pod tytułem „wydatki administracyjne w obszarze polityki”. Z kolei rozdziały dzielą się na artykuły, a te na pozycje – pozwala to na rozróżnienie szczegółowego przeznaczenia środków na konkretną politykę, programy bądź działania19. Podstawowe działy, według których podzielone są wydatki przedstawione zostały w tabeli 2. Przykładowo w dziale „trwały wzrost” znajduje się polityka spójności oraz inne polityki gospodarcze, natomiast w dziale „zarządzanie zasobami naturalnymi i ich ochrona” Wspólna Polityka Rolna oraz wszelkie wydatki związane z politykami ochrony środowiska naturalnego. Tabela 2. Podział wydatków według działów w perspektywie finansowej na lata 2007-2013 (mln EUR) Wyszczególnienie 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Ogółem 2013 20072013 1. Trwały wzrost 1a. Konkurencyjność na rzecz wzrostu i zatrudnienia 1b. Spójność na rzecz wzrostu i zatrudnienia 2. Zarządzanie zasobami naturalnymi i ich ochrona W tym: wydatki związane z rynkiem i płatności bezpośrednie 3. Obywatelstwo, wolność, bezpieczeństwo i sprawiedliwość 53 979 57 653 59 700 61 782 63 638 66 628 69 621 433 001 8 918 10 386 11 272 12 388 12 987 14 203 15 433 85 587 45 061 47 267 48 428 49 394 50 651 52 425 54 188 347 414 55 143 59 193 59 639 60 113 60 338 60 810 61 289 416 525 45 759 46 217 46 679 47 146 47 617 48 093 48 574 330 085 1 273 1 362 1 523 1 693 1 889 2 105 2 376 12 221 6 578 7 002 7 440 7 893 8 430 8 997 9 595 55 935 7 039 7 380 7 699 8 008 8 334 8 670 9 095 56 225 445 207 210 - - - - 862 124 457 132 797 136 211 139 489 142 629 147 210 151 976 974 769 4. UE jako partner globalny 5. Administracja 6. Wyrównania Środki na zobowiązania ogółem Środki na płatności 122 190 129 681 123 858 133 505 133 452 140 200 142 408 925 294 Źródło: L. Skiba, Budżet Unii Europejskiej w: Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, NBP, Warszawa 2014, s. 124. W latach 2007-2013 obserwujemy wzrost wydatków z budżetu. W przypadku środków na zobowiązania w 2007 roku było to prawie 125 mld EUR, w 2013 ponad 20% więcej – 19 L. Skiba, Budżet Unii Europejskiej w: Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, NBP, Warszawa 2014, s. 123. 15 152 mld EUR. W latach 2007 i 2008 wśród wydatków dominowały środki na zarządzanie zasobami naturalnymi i ich ochronę. Od roku 2009 największą część stanowią wydatki na trwały wzrost. Zarówno te pierwsze jak i drugie z roku na rok rosły i w ciągu 7 lat wyniosły po ponad 400 mld EUR. Na wykresie 5 przedstawiona została struktura wydatków budżetu UE w latach 2007-2013. Wykres 5. Struktura wydatków budżetu w latach 2007-2013 trwały wzrost (głównie fundusze strukturalne) 0,1% 1,3% 5,7% 5,8% 44,4% 42,7% zarządzanie zasobami naturalnymi (głównie rolnictwo) obywatelstwo, wolność, bezpieczeństwo i sprawiedliwość UE jako partner globalny administracja wyrównania Źródło: L. Skiba, Budżet Unii Europejskiej w: Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, NBP, Warszawa 2014, s. 119. Ponad 80% wszystkich wydatków z budżetu UE to wydatki na politykę spójności (fundusze strukturalne) oraz na politykę rolną. Znacznie mniejszą część swoich środków (niecałe 6%) UE przeznacza na finansowanie zagranicznej polityki (UE jako partner globalny). Pokazuje to, jak ważnym celem dla budżetu jest zmniejszanie różnic w rozwoju gospodarczym państw członkowskich. Osiągnięcie tego celu umożliwia polityka spójności i Wspólna Polityka Rolna. Podstawowy cel polityki spójności, jakim jest zmniejszenie dysproporcji w poziomie rozwoju gospodarczego realizowany jest za pomocą trzech podstawowych funduszy a mianowicie: Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności. 16 ROZDZIAŁ II KRYTERIA OCENY KORZYŚCI OSIĄGANYCH Z TYTUŁU CZŁONKOSTWA W UNII EUROPEJSKIEJ I ICH ANALIZA 2.1. Korzyści i koszty integracji europejskiej Członkostwo w Unii Europejskiej umożliwia państwom osiąganie wielu korzyści. Korzyści te możemy mierzyć m.in. za pomocą przepływów budżetowych, czyli obserwując saldo transferów pomiędzy budżetami krajowymi a budżetem unijnym. Do Unii Europejskiej należą państwa będące na różnym etapie rozwoju gospodarczego. Aby dopomóc poszczególnym państwom i regionom, twórcy Wspólnot Europejskich utworzyli specjalne fundusze pomocowe. Z funduszy unijnych korzystają państwa, samorządy, prywatni przedsiębiorcy oraz instytucje pozarządowe. W zasadzie każdy obywatel Unii pośrednio lub bezpośrednio korzysta z funduszy pomocowych. Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego ma za zadanie niwelować dysproporcje w rozwoju poszczególnych regionów. Korzystają z niego samorządy, przeznaczając środki na poprawę infrastruktury, czyli budowę dróg, oczyszczalni ścieków, itp., ośrodki badawcze, pracujące na rzecz rozwoju technicznego, wprowadzające innowacyjne rozwiązania, a także instytucje kulturalne. Z tego funduszu korzystają również przedsiębiorcy, którzy tworzą miejsca pracy lub chcą podnieść kwalifikacje już zatrudnionych pracowników. Fundusz Spójności przeznaczony jest dla słabiej rozwiniętych państw Unii. Środki z tego Funduszu można przeznaczyć na poprawę infrastruktury – budowę dróg, autostrad, realizację inwestycji z dziedziny ochrony środowiska. Fundusz Społeczny ma za zadanie wyrównanie szans na rynku pracy, czyli jest przeznaczony na szkolenia i przekwalifikowanie pracowników oraz przeciwdziała wykluczeniu informatycznemu. Saldo rozliczeń danego państwa z budżetem Unii Europejskiej, czyli porównanie składek wpłacanych przez nie z sumą otrzymywanych środków z budżetu pozwala na wydzielenie dwóch grup państw członkowskich – płatników netto i beneficjentów netto. Do pierwszej grupy zaliczane są państwa bogatsze, wpłacają one do budżetu unijnego więcej niż z niego otrzymują, a zatem saldo ich rozliczeń z budżetem ogólnym UE jest ujemne. Zjawisko to związane jest z faktem, iż poziom składek wpłacanych do budżetu unijnego stanowi określony procent budżetu, zaś otrzymywane fundusze są efektem prowadzonych polityk, których jednym z głównych założeń jest niwelowanie różnic rozwojowych między poszczególnymi krajami członkowskimi Unii i jej regionami. Stąd też jasne jest, iż skoro budżet Unii stanowi formę wkładu państw członkowskich, aby najbiedniejsi mogli otrzymać więcej niż wkładają, bogatsi muszą brać na siebie ciężar finansowania programów unijnych wiążących się z wyrównywaniem poziomu gospodarczego poszczególnych państw i regionów. Natomiast beneficjentami netto nazywamy te kraje należące do Unii Europejskiej, które z budżetu unijnego otrzymują więcej środków niż do niego wpłacają. Salda transferów 17 finansowych poszczególnych państw członkowskich UE zostaną przedstawione w rozdziale drugim. Należy jednak pamiętać, że korzyści z integracji europejskiej to nie tylko środki z budżetu Unii, jakie mogą otrzymać państwa w ramach poszczególnych projektów, ale także inne korzyści ekonomiczne, społeczne, polityczne. Do korzyści ekonomicznych zaliczyć można m. in. poprawę bilansu handlowego, wzrost eksportu na wskutek zwiększenia dostępu do zagranicznych rynków zbytu, co w konsekwencji skutkuje wzrostem gospodarczym. Korzyścią płynącą z członkostwa w europejskiej Wspólnocie może być także spadek bezrobocia, możliwość łatwiejszego znalezienia pracy za granicą, rozwój przedsiębiorczości w tym także międzynarodowej, szybszy rozwój nowoczesnych technologii i ułatwiony dostęp do nich. Obecnie w okresie istotnego rozwoju technologicznego Unia odgrywa ważną rolę w realizacji programów badawczych. Z budżetu UE finansowane są projekty w dziedzinie nowoczesnych technologii, prowadzone przez ośrodki badawcze, akademie oraz instytucje i zakłady przemysłowe. Celem UE jest przełożenie projektów badawczych na osiągnięcie konkretnych wyników społecznoekonomicznych, takich jak tworzenie nowych miejsc pracy, ulepszanie warunków życia czy zwiększanie mobilności ludności. Priorytetowe dziedziny badań to zdrowie, środowisko, energia, transport, szkolenie i społeczeństwo informacyjne. Unia Europejska stara się również stworzyć odpowiednie warunki do rzeczywistego korzystania z nowych technologii w naszym codziennym życiu20. Jeśli chodzi o korzyści polityczne zaliczyć tu można m.in. gwarancję bezpieczeństwa, wzrost pozycji politycznej i gospodarczej danego kraju na arenie międzynarodowej. Większość niebezpieczeństw, zagrażających pokojowi ma źródło w konfliktach międzynarodowych, rodzących się w innych miejscach świata. Dlatego też kraje europejskie podejmują wspólne działania w zwalczaniu takich zagrożeń jak międzynarodowy terroryzm i przestępczość zorganizowana, w tym przemyt i nadużywanie narkotyków, handel ludźmi i prostytucja. Państwa UE prowadzą zdeterminowaną walkę z tymi problemami, wykorzystując i ustanawiając pewne reguły oraz promując współpracę policji, służb granicznych oraz narodowych organów sprawiedliwości. Korzyści społeczne przejawiają się w możliwości nieograniczonego przemieszczania się po terenie całej Unii Europejskiej (układ z Schengen). Umożliwia to zarówno podróże w celach turystycznych, zarobkowych, a także edukację poza swoim krajem. Unia chce nadać swobodnemu przepływowi osób status nowego fundamentalnego prawa obywatelskiego oraz ukrócić wszelką dyskryminację opartą na różnicach narodowościowych. Unia Europejska stara się także zapewnić wzajemne uznawanie dyplomów i kwalifikacji zawodowych we wszystkich krajach członkowskich. Działania UE mają na celu ułatwienie dostępu do zdobywania edukacji we własnym kraju i poza jego granicami, co odbywa się poprzez programy wymiany studenckiej oraz upraszczanie biurokratycznych wymogów. Dzięki członkostwu we Wspólnocie istnieje również sposobność poznania kultur innych państw. Członkostwo w Unii Europejskiej wymaga też pewnych poświęceń. Do wad zaliczyć można zależność polityczną od Wspólnoty, konieczność dostosowania się do unijnych standardów. Na rynku pojawia się większa konkurencja, co może spowodować upadek 20 https://prezi.com/fpvlp6maaqwd/wady-i-zalety-czonkostwa-polski-w-unii-europejskiej/[12.04.2015] 18 niektórych lokalnych przedsiębiorstw. Wśród wad wymienia się także obawę o zacieranie się węwnątrzpaństwowych kultur i tradycji. Zniesienie kontroli osób przekraczających granice umożliwia łatwe przemieszczanie się w celach przestępczych, może skutkować wzrostem przemytu niedozwolonych substancji, produktów czy np. handlu ludźmi. 2.2. Przepływy budżetowe państw członkowskich Unii Europejskiej Zróżnicowanie rozwoju pomiędzy państwami członkowskimi UE skutkuje tym, iż część państw jest płatnikami netto, a część beneficjentami transferów z budżetu ogólnego. Grupa płatników netto jest mniejsza, jednak stopniowo się powiększa wraz ze wzrostem zamożności państw członkowskich oraz postępującym procesem poszerzania UE o nowe państwa. Początkowo status płatników miały Niemcy i Wielka Brytania. W 2007 roku ich liczba powiększyła się do 9 państw. W bilansie budżetu UE na lata 2007-2013 roku płatnikami netto były następujące kraje: Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Włochy, Holandia, Szwecja, Austria, Dania, Finlandia i Cypr21. Na wykresie 6 przedstawione zostały salda przepływów finansowych pomiędzy budżetem UE a budżetami krajowymi w latach 2007-2013. Wykres 6. Płatnicy i beneficjenci netto budżetu UE w latach 2007-2013 Źródło: http://tematy.biznes.gazetaprawna.pl/tematy/b/budzetu-unii[13.03.2015] Największymi płatnikami netto w latach 2007-2013 były Niemcy – 86 mld euro nadwyżki środków wpłacanych nad otrzymanymi, Wielka Brytania (57 mld euro) i Francja (51 mld euro), natomiast największymi beneficjentami była Polska – saldo w tych latach wyniosło 21 K. Żukrowska, Budżet ogólny Unii Europejskiej, WAiP, Warszawa 2009, s. 219. 19 65 mld euro, Grecja (25 mld euro) oraz Rumunia (25 mld euro). Według udziału salda transferów na rzecz budżetu UE w PNB sytuacja ta wygląda inaczej. Wysokość wkładów netto do budżetu poszczególnych państw będących płatnikami netto jest różna, jednak nie obrazuje to pełnej sytuacji. Bardziej przydatne jest zatem analizowanie tych wkładów wyrażanych jako procentowa część PNB państwa niż opieranie się na kwotach bezwzględnych wyrażonych w euro. Perspektywę udziału bilansu przepływów budżetowych państw członkowskich w % PNB na lata 2007-2013 zaproponowaną przez KE przedstawiono na wykresie 7. Wykres 7. Udział bilansu przepływów budżetowych państw członkowskich w % PNB w latach 2007-2013 6 5 4 5,85 4,44 3,79 3,78 3,3 3,2 3,09 3 2,19 2 1,53 1,33 1,26 1,09 1 0,5 0,25 0,2 0 -0,2 -0,25-0,34 -0,36 -0,34 -0,41-0,46-0,46 -0,49 -0,5 -1 Źródło: „Gazeta Prawna” 24 listopada 2004, nr 229, s. 2. W przypadku udziałów wpłat netto w PNB porównanie państw będących płatnikami netto i państw będących beneficjentami netto wskazuje na asymetrię. Poziom udziałów składek w PNB państw będących płatnikami jest nieznaczny i wynosi poniżej 0,5%. Porównując wysokość salda transferów państw członkowskich z ich PNB największym płatnikiem okazuje się być Holandia (0,5% PNB), następnie Niemcy (0,49%PNB) i Wielka Brytania (0,46%PNB). Z kolei największym beneficjentem pod tym względem jest Luksemburg, którego nadwyżka w rozliczeniach z budżetem Unii stanowi 5,85% PNB, następnie Łotwa, Litwa i na czwartym miejscu Polska (3,78 %PNB). Do największych beneficjentów netto na przestrzeni kilku dekad funkcjonowania Unii zaliczyć należy Irlandię, Hiszpanię, Portugalię, Grecję oraz Polskę. W latach 70-tych, kiedy do struktur unijnych przystąpiła Irlandia, stała się ona największym beneficjantem, gdyż była 20 krajem ze słabo rozwiniętą gospodarką i silnie rozwiniętym rolnictwem – duża część budżetu została więc skierowana na nią. W kolejnych latach sytuacja ta powtórzyła się w odniesieniu do Portugalii, Hiszpanii i Grecji (która wykorzystała fundusze unijne najsłabiej). Po dołączeniu w roku 2004 dziesięciu państw Europy Środkowej do grona wcześniejszej „piętnastki”, największym beneficjentem stała się Polska – głównie z racji wielkości, gdyż poziom gospodarczy poszczególnych krajów regionu był do siebie zbliżony. Jeśli chodzi o sam rok 2013 pozycje netto państw członkowskich zostały przedstawione na wykresie 8. Wykres 8. Płatnicy i beneficjenci netto budżetu UE w roku 2013 (mld EUR) Źródło: http://tematy.biznes.gazetaprawna.pl/tematy/b/budzetu-unii[13.03.2015] W roku 2013 Polska nadal osiągała największe korzyści pod względem wysokości salda rozliczeń z Unią Europejską – saldo to wyniosło 10 mld EUR, o ponad połowę mniejsze saldo uzyskała Rumunia (4,9 mld EUR) i Węgry (4 mld EUR). Podobnie jak w poprzednich latach największymi płatnikami netto w 2013 roku były Niemcy (-11,6 mld EUR), Wielka Brytania (-9,3 mld EUR) oraz Francja (-6,6 mld EUR). Cypr, który biorąc pod uwagę lata 2007-2013 miał status płatnika netto, w roku 2013 osiągnął nadwyżkę w rozliczeniach z budżetem UE w wysokości 50 mln EUR. Na wykresie 9 przedstawiono wysokość i strukturę składek członkowskich poszczególnych państw Unii Europejskiej w roku 2012. 21 Wykres 9. Wysokość i struktura składek członkowskich państw Unii Europejskiej w 2012 roku (mln EUR) Źródło: http://ec.europa.eu/budget/financialreport/2012/index_en.html [13.04.2015] Najwyższe składki w 2012 roku wpłaciły Niemcy (ponad 25 mld EUR), Francja (ponad 20 mld EUR) oraz Wielka Brytania i Włochy. Najmniejsze składki do unijnego budżetu odprowadziły Malta, Cypr, Łotwa, Luksemburg, Litwa, Słowenia i Bułgaria. W składakach wszystkich państw dominują wpłaty z tytułu dochodu narodowego brutto (DNB). Wielka Brytania wywalczyła w roku 1984 specjalny rabat w obliczaniu swojej składki do budżetu. Rabat brytyjski to system zgodnie, z którym kraj ten wpłaca o 1/3 mniej do unijnego budżetu niż "powinien". Praktycznie od początku swojego członkostwa Wielka Brytania miała bardzo duże ujemne saldo w relacji wielkości wpłat do uzyskiwanych pieniędzy z UE. Głównym powodem tej sytuacji był mały sektor rolny. W związku z tym Wielka Brytania w niewielkim stopniu korzystała ze wsparcia rolnictwa w ramach Wspólnej Polityki Rolnej, głównego źródła pomocy UE dla państw członkowskich. Jednocześnie państwo to odprowadzało bardzo duże wpłaty do wspólnotowego budżetu od PNB i z tytułu podatku VAT. Z tego powodu w 1975 roku doszło nawet do referendum w sprawie wystąpienia Wielkiej Brytanii z EWG. W 1984 roku podczas Rady Europejskiej w Fontainebleau podjęto decyzję, że Wielka Brytania będzie miała rabat we wpłatach do budżetu wspólnotowego. Sposób liczenia tego rabatu jest bardzo skomplikowany i dokonuje tego Komisja Europejska. Rabat jest udzielany poprzez obniżenie VAT base (podstawy VAT) Wielkiej Brytanii. Rabat brytyjski jest 22 pokrywany przez pozostałe pastwa członkowskie z tym, że na mocy decyzji z Berlina z 1999 roku Niemcy, Austria Szwecja i Holandia wpłacają tylko 25% kwoty, która na nie przypada. Te cztery kraje same są dużymi płatnikami netto do budżetu UE22. 2.3. Korzyści osiągane przez płatników netto unijnego budżetu Państwa będące beneficjentami netto budżetu Unii Europejskiej mają intensywny kontakt handlowy z państwami posiadającymi status płatnika netto. Dzięki temu mogą osiągać korzyści związane ze zwiększonym popytem na ich eksport. Sytuacja ta nie jest jednak długotrwała, państwa – beneficjenci wraz z ich rozwojem będą w przyszłości mogły konkurować w wymianie handlowej. Bilans handlowy państw będących beneficjentami pogarszał się w czasie realizacji działań polityki spójności. Było to spowodowane realizacją inwestycji w tych krajach i wynikającym z nich zwiększonym zapotrzebowaniem na dobra kapitałowe, towary i usługi importowane z zagranicy (w dużym stopniu z „bogatszych” krajów UE)23. Odsetek eksportu państw będących płatnikami netto do beneficjentów netto został zaprezentowany na wykresie 10. Wykres 10. Odsetek eksportu państw płatników do państw beneficjentów w 2007 roku (%) Źródło: Parlament Europejski, Korzyści gospodarcze dla państw członkowskich płynące z wydatków na politykę spójności, Bruksela 2009 na: http://www.europarl.europa.eu/meetdocs/2009_2014/documents/regi/dv/pe419106_ex_/pe419106_ex_pl.pdf Państwa będące płatnikami netto (głównie Niemcy, Włochy, Francja) nawiązują szerokie kontakty handlowe z państwami będącymi beneficjentami netto i osiągają korzyści ze 22 http://www.cie.gov.pl/www/quest.nsf/DocByWykazZmian/26C3FAA1A16B9131C1256E8600280105?open [21.04.2015] 23 Parlament Europejski, Korzyści gospodarcze dla państw członkowskich płynące z wydatków na politykę spójności, Bruksela 2009 na: http://www.europarl.europa.eu/meetdocs/2009_2014/documents/regi/dv/pe4191 06_ex_/pe419106_ex_pl.pdf [21.04.2015] 23 zwiększonego popytu na import pochodzący z tych państw. Eksport Niemiec w 2007 roku w 18% trafił na rynki państw UE osiągających dodatnie saldo przepływów budżetowych. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego opublikowało dane pokazujące, jaka część funduszy będących do dyspozycji nowym krajom członkowskim, wraca z powrotem do krajów starej UE, które to są płatnikami netto. Ze 131 mld EUR przyznanych Polsce, Węgrom, Czechom i Słowacji w latach 2007-2013 w ramach unijnej polityki spójności do krajów starej 15-stki bezpośrednio trafiło z powrotem 9 mld EUR. Na taką sumę opiewały kontrakty na przedsięwzięcia inwestycyjne realizowane w tych czterech krajach, na które przetargi wygrały firmy ze starych krajów UE. Patrząc np. na realizację przetargów na autostrady czy drogi ekspresowe w Polsce to większość z nich wygrały firmy pochodzące z Niemiec czy Hiszpanii. Na jeszcze większą skalę pieniądze z funduszy UE wracają do krajów starej UE w postaci tzw. korzyści pośrednich. Chodzi o dostawy maszyn i urządzeń, technologii do projektów współfinansowanych ze środków unijnych. W tym przypadku do 15-stki starych krajów UE trafiło aż 66 mld EUR, wydanych przez beneficjentów projektów unijnych pochodzących z 4 krajów Europy Środkowo - Wschodniej. Zatem można powiedzieć, iż do krajów starej 15-stki z każdego 1 euro pozyskanego z funduszy spójności przez Polskę, Węgry, Czechy i Słowację trafiło w okresie 2007-2013 w formie korzyści bezpośrednich i pośrednich przeciętnie 61 eurocentów. Jeżeli do rachunków płatników netto do budżetu UE doliczy się opisane wyżej korzyści bezpośrednie i pośrednie, jakie osiągają uczestnicząc w ten czy inny sposób w realizacji projektów unijnych w nowych krajach członkowskich, to kraje te nie są wcale płatnikami netto, a wręcz beneficjentami netto24. Wyniki badania korzyści osiąganych przez kraje UE-15 z realizacji polityki spójności w krajach Grupy Wyszehradzkiej (V4) - czyli w Polsce, Czechach, Słowacji i Węgrzech pokazują, że polityka spójności prowadzona przez UE wpływa pozytywnie nie tylko na kraje będące bezpośrednimi beneficjentami środków przeznaczonych na ten cel, ale także na pozostałe państwa. Na wskutek realizacji polityki spójności, w krajach V4 występuje wzrost popytu konsumpcyjnego, inwestycyjnego i zaopatrzeniowego. Jest on w znacznej części zaspakajany poprzez import z krajów UE15. Ponadto kraje starej 15-stki osiągają inne korzyści bezpośrednie i pośrednie. Korzyści te zostały przedstawione na rysunku 1. 24 Z. Kuźmiuk, Płacą ale i zarabiają, na: http://wpolityce.pl/polityka/126448-placa-ale-i-zarabiaja-platnicynetto-do-budzetu-ue-skrzetnie-przemilczaja-korzysci-jakie-osiagaja-ich-gospodarki 24 Rysunek 1. Korzyści UE-15 z realizacji polityki spójności w państwach V4* korzyści makro korzyści całkowite korzyści bezpośrednie eksport wzrost innowacyjności efekty zewnętrzne wzrost bezpieczeństwa ekologicznego korzyści transakcyjne korzyści kapitałowe rozwój gospodarczy wzrost zatrudnienia rozwój infrastruktury * V4 - kraje Grupy Wyszehradzkiej: Polska, Czechy, Słowacja, Węgry Źródło: http://www.ewaluacja.gov.pl/dokumenty_ewaluacyjne/documents/streszczenie_korzysci_ue_15_z_realiz acji_ps_w_v4_06022012x.pdf[2.05.2015] Korzyści bezpośrednie dzielą się na korzyści transakcyjne (przychody firm z państw UE15, mających tam siedzibę) oraz kapitałowe (zyski przekazane przez należące do podmiotów z UE15 firmy z państw V4, mających siedziby w krajach V4). Pozytywnymi efektami zewnętrznymi są zaś pozytywne efekty w obszarze innowacyjności, ochrony środowiska naturalnego i transportu. Zgodnie z wynikami badań łączna wartość uzyskanych przez państwa UE-15 korzyści na wskutek realizacji polityki spójności w krajach V4 wyniesie 74,69 mld EUR (ceny stałe z 2005r.).Wyniki te odnoszą się do okresu 2004-2015. Uwzględniają one efekty obserwowane do 2010 roku oraz prognozę dla lat 2011-2015. Korzyści bezpośrednie stanowić mają zaledwie 11% całkowitych korzyści. Zatem zdecydowana większość to korzyści będące wynikiem pośredniego oddziaływania poprzez rozwój gospodarczy krajów V4 25. Na wykresie 11 został zaprezentowany oszacowany dodatkowy eksport z krajów UE15 do krajów V4 wskutek realizacji polityki spójności w latach 2004-2015. 25 MRR, Ocena korzyści uzyskiwanych przez państwa UE-15 w wyniku realizacji polityki spójności w krajach Grupy Wyszehradzkiej, Warszawa 2011 25 Wykres 11. Oszacowanie dodatkowego eksportu z krajów UE15 do krajów V4* wskutek realizacji polityki spójności w latach 2004-2015 (mld EUR w cenach z 2005 r.) *V4- kraje Grupy Wyszehradzkiej: Polska, Czechy, Słowacja, Węgry Źródło: http://www.ewaluacja.gov.pl/dokumenty_ewaluacyjne/documents/streszczenie_korzysci_ue_15_z_realiz acji_ps_w_v4_06022012x.pdf [2.05.2015] Największe korzyści makroekonomiczne na wskutek wzrostu popytu na dobra i usługi importowane z krajów UE-15 w latach 2004-2015 według oszacowań uzyskają Niemcy (43% całkowitego dodatkowego eksportu), Włochy, Holandia i Francja. Na te cztery kraje przypada 68% całkowitego dodatkowego eksportu krajów UE-15. Znaczna część dodatkowego eksportu opiera się na produktach średnich (60%) i wysokich (22%) technologii. Produkty niskich technologii to jedynie 8% dodatkowego eksportu26. Korzyści bezpośrednie dla państw UE-15 zdominowane są przez świadczenie usług budowlanych oraz dostarczanie produktów średniej i wysokiej technologii. Największa liczba kontraktów spośród państw UE-15 przypada na Niemcy (56%) i Hiszpanię, która tak duży udział zawdzięcza właśnie dużej liczbie firm budowlanych na rynkach środkowoeuropejskich27. Korzyści wynikające ze wzrostu eksportu krajów będących płatnikami netto do państw beneficjentów oraz pozostałe korzyści pośrednie istotnie obniżają koszty ponoszone przez te państwa i sprawiają, że integracja europejska dla nich także jest korzystna i nie stanowi „działalności charytatywnej”. Dlatego ważne jest, aby oceniając korzyści płynące z uczestnictwa w Unii Europejskiej nie rozpatrywać ich jedynie z perspektywy przepływów finansowych pomiędzy budżetami krajowymi a budżetem ogólnym UE, ale patrzeć na nie szerzej z perspektywy makroekonomicznej. 26 http://www.ewaluacja.gov.pl/dokumenty_ewaluacyjne/documents/streszczenie_korzysci_ue_15_z_realizacji_ ps_w_v4_06022012x.pdf [2.05.2015] 27 Ibidem 26 ROZDZIAŁ III KORZYŚCI OSIĄGANE PRZEZ POLSKĘ Z TYTUŁU CZŁONKOSTWA W UNII EUROPEJSKIEJ 3.1. Przepływy budżetowe pomiędzy Polską a Unią Europejską Polski wkład do budżetu unijnego można podzielić na dwie części28: pierwsza z nich to dochody z ceł oraz opłat cukrowych i rolnych, które zostały pobrane przez nasz kraj z tytułu członkostwa w Unii Europejskiej. Ministerstwo Finansów, bazując na comiesięcznych raportach na temat wysokości dochodów pochodzących z tych źródeł, zleca przekazanie 75% ich sumy, jako wkładu RP do budżetu unijnego. Według obowiązujących wytycznych pozostałe 25% każdy kraj członkowski może zatrzymać. Wielkość tej kwoty zależy od wysokości ceł pobranych w polskich urzędach celnych. Transfery z tego tytułu są realizowane w każdy pierwszy roboczy dzień po 19 dniu miesiąca z dwumiesięcznym opóźnieniem, druga, bardziej znacząca część transferów to wpłaty z tytułu VAT, procent DNB oraz składka na sfinansowanie rabatu brytyjskiego. Płatności te realizowane są każdego pierwszego roboczego dnia miesiąca, dwanaście razy w roku. Środki finansowe, jakie Polska otrzymuje z budżetu Unii można podzielić na trzy zasadnicze grupy29: pierwsza z nich to dopłaty bezpośrednie dla rolników - przelewy pieniędzy przeznaczonych na ten cel za poprzedni rok Komisja realizuje regularnie w I kwartale każdego roku przeważnie na przełomie lutego i marca. W związku z pewnością tych transferów większość krajów członkowskich wypłaca dopłaty bezpośrednie swoim rolnikom jeszcze w grudniu poprzedniego roku na zasadach prefinansowania. Realizacja przepływów wynikających z dopłat bezpośrednich wymaga zgromadzenia przez Komisję na początku roku odpowiednich środków, i właśnie z tego względu Komisja może poprosić państwa członkowskie o realizację 5/12 składki członkowskiej zamiast 3/12 w I kwartale roku, drugą grupą przepływów finansowych płynących z Brukseli do Polski są zobowiązania wynikające z dofinansowania polskich projektów w ramach Polityki Spójności, trzecią grupą środków finansowych przekazywanych do Polski są przepływy, które nie trafiają na konto Ministerstwa Finansów, lecz wprost do beneficjentów. Transfery te obejmują środki związane np. z realizacją programów wspólnotowych takich jak: 28 29 http://polskawue.gov.pl/Przeplywy,finansowe,miedzy,Polska,a,budzetem,UE,235.html [2.04.2015] Ibidem 27 Młodzież w działaniu, Erasmus Mundus, VII Program Ramowy, Uczenie się przez całe życie w tym Leonardo da Vinci, i inne. Środki pieniężne otrzymane z Unii Europejskiej z podziałem na poszczególne fundusze oraz wysokość składek członkowskich i salda rozliczeń przedstawiono w tabelach 3 i 4. Tabela 3. Przepływy finansowe Polska – UE w latach 2004-2008 (w tys. EUR) 2004 r. (V-XII) 2005 r. 2006 r. 2007 2008 PHARE 364 746 333 107 222 280 856 - SAPARD 118 293 339 077 12 - 34 716 ISPA 209 178 229 083 265 031 352 620 339 578 - - 255 730 939 737 1 332 080 Fundusze Strukturalne 840 975 775 490 1 624 940 3 448 258 3 446 708 Interwencje Rynkowe 10 786 166 668 181 896 62 431 134 629 286 640 662 101 1 149 555 1 550 887 846 530 Dopłaty Bezpośrednie - 702 674 811 581 935 101 1 037 601 Pozostałe transfery WPR - 10 639 11 101 5 264 12 401 Transition facility - 10 345 25 561 33 730 16 762 Instrument Płynności 490 296 612 044 514 293 - - Instrument Schengen 103 352 103 858 106 664 - - 53 365 72 968 100 204 77 342 190 890 - - - - 4 477 Transfery razem 2 477 631 4 018 055 5 268 849 7 406 226 7 396 372 Składka członkowska 1 318 980 2 379 385 2 552 450 2 779 298 3 402 108 - 22 969 4 046 45 064 7 826 Fundusz Spójności PROW Pozostałe transfery Fundusze Migracyjne Zwroty środków do budżetu UE Saldo 1 158 651 1 615 701 2 712 353 4 581 863 3 986 438 Źródło:http://www.mf.gov.pl/dokument.php?const=1&dzial=408&id=42178&PortalMF=d9db69b38aa97b576b da9fa21b19b2f2 28 Tabela 4. Przepływy finansowe Polska – UE w latach 2009-2014 (w tys. EUR) Fundusze strukturalne Fundusz Spójności ISPA 2009 2010 2011 2012 2013 2014 3 726 733 5 377 937 7 114 228 2 269 217 2 163 930 2004-2014 7 270 509 7 050 935 7 369 628 48 046 341 2 610 487 3 174 473 3 482 716 4 524 541 20 752 911 153 176 108 459 79 724 24 083 77 889 Dopłaty Bezpośrednie 1 446 165 1 827 720 2 395 416 2 702 782 3 065 996 3 154 051 18 079 087 PROW 1 043 826 1 571 940 1 706 016 2 024 768 1 695 969 1 772 534 14 310 766 409 081 66 375 142 162 129 330 96 830 37 418 1 437 606 14 860 12 586 11 632 11 377 24 235 12 260 126 355 51 386 37 169 71 086 63 020 116 130 132 430 471 221 13 771 7 770 9 072 19 813 19 247 8 182 82 332 7 800 3 387 - - - - 97 585 - - - - - 52 070 52 070 PHARE - - - - - - 920 989 SAPARD Instrument Płynności Instrument Schengen Pozostałe transfery Transfery razem Składka członkowska Zwroty środków do budżetu UE Saldo - - - - - - 492 098 - - - - - - 1 616 633 - - - - - - 313 874 122 426 52 031 130 805 19 828 5 709 6 631 832 199 9 258 441 11 229 304 14 270 628 3 233 747 3 489 952 3 733 869 3 568 719 4 439 022 12 787 1 758 44 441 1 634 1 489 Interwencje Rynkowe Pozostałe transfery WPR Europejski Fundusz Rybacki Fundusze Migracyjne Transition Facility Europejski Fundusz Pomocy Najbardziej Potrzebującym 54 857 1 893 678 15 439 982 15 635 657 17 124 603 109 525 372 4 153 102 35 050 632 1 238 143 252 6 011 907 7 737 594 10 492 317 11 869 628 11 195 146 12 970 263 74 331 861 Źródło:http://www.mf.gov.pl/dokument.php?const=1&dzial=408&id=42178&PortalMF=d9db69b38aa97b576b da9fa21b19b2f2 W 2014 r. transfery dla Polski z budżetu Unii wyniosły ponad 17 mld euro, składka członkowska ponad 4 mld, a saldo rozliczeń było dodatnie i wyniosło prawie 13 mld euro. Największy udział w transferach dla Polski w 2014 r. miały Fundusze Strukturalne – ponad 7 mld euro, również wysoki udział środków z tytułu Funduszu Spójności – ponad 4,5 mld euro. Duży udział miały też środki przeznaczone na dopłaty bezpośrednie dla rolników – prawie 3,2 mld euro oraz środki z tytułu Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 29 – ponad 1,7 mld euro. Od momentu wejścia Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku do końca 2014 roku suma wszystkich transferów z unijnego budżetu do naszego kraju wyniosła 109,5 mld EUR, składka członkowska wyniosła 35 mld EUR. Daje to saldo równe 74,5 mld EUR. Najwięcej środków, bo aż prawie 50 mld EUR trafiło do Polski w ramach funduszy strukturalnych, następnie w ramach Funduszu Spójności (20,8 mld EUR) oraz z tytułu dopłat bezpośrednich (18,1 mld EUR). Salda rozliczeń Polski z Unią Europejską w poszczególnych latach zostały przedstawione na wykresie 12. Wykres 12. Przepływy finansowe Polska – UE w latach 2004-2014 (w mld EUR) 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 saldo wpłata do budżetu UE 2010 2011 2012 2013 środki przekazane przez UE 2014 Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://www.mf.gov.pl/dokument.php?const=1&dzial=408&id=42178&PortalMF=d9db69b38aa97b576bda9fa2 1b19b2f2 [2.04.2015] Salda rozliczeń Polski z budżetem UE w każdym roku były dodatnie. Z roku na rok Polska uzyskiwała coraz większą nadwyżkę w transferach (z wyjątkiem 2008 i 2013 roku). Jest to skutkiem coraz większych transferów otrzymywanych z unijnego budżetu i utrzymywania się składki na dość stabilnym poziomie. W pierwszych 7 miesiącach członkostwa saldo wyniosło 1,2 mld EUR, w roku następnym 1,6 mld EUR. Od 2011 roku salda przekraczały 10 mld EUR, a w roku 2014 środki otrzymane z UE przewyższały składkę członkowską o 13 mld EUR. Saldo rozliczeń Polska – UE w okresie 100 miesięcy członkostwa zamyka się nadwyżką w wysokości 46,6 mld EUR. Wartość transferów z budżetu UE do Polski w tym okresie wyniosła 72,5 mld EUR. Składka odprowadzona do budżetu UE osiągnęła poziom 25,7 mld EUR, natomiast kwota zwrócona do budżetu UE wyniosła 139,8 mln EUR30. Na wykresie 13 przedstawiona została struktura wpłat Polski do budżetu Unii Europejskiej w ciągu 130 miesięcy członkostwa. 30 http://www.mf.gov.pl/ministerstwo-finansow/dzialalnosc/unia-europejska/transfery-finansowe-polska-ue; [2.04.2015] 30 Wykres 13.Wpłaty Polski do budżetu UE w ciągu 130 miesięcy członkostwa (mld EUR) 2,4 3,7 5,2 24,9 DNB VAT TOR RABATY Źródło: opracowanie własne na podstawie :http://www.mf.gov.pl/documents/764034/1007802/TABELA+TRANS FERY+LUTY+2015.pdf [2.04.2015] Największą część wpłat Polski do unijnego budżetu stanowi składka z procentu DNB, w ciągu 130 m-cy Polska wpłaciła z tego tytułu 24,9 mld EUR. Następną pozycją są wpłaty z tytułu VAT – 5,2 mld EUR. Z tytułu tradycyjnych środków własnych (ang. traditional own resources – TOR), do których wlicza się opłaty celne i cukrowe31 transfer środków wyniósł 3,7 mld EUR. Najmniejszy udział w polskiej wpłacie do budżetu miała składka na sfinansowanie rabatu brytyjskiego – wyniosła ona 2,4 mld EUR w omawianym okresie. 3.2. Korzyści gospodarcze, polityczne i społeczne Członkostwo Polski w Unii Europejskiej wiąże się z ogromnymi korzyściami dla polskiej gospodarki, szansami rozwojowymi polskiego społeczeństwa i wzmocnieniem pozycji naszego kraju nie tylko w Europie, ale w szeroko rozumianych stosunkach międzynarodowych. Uzyskanie przez Polskę znaczących korzyści politycznych, gospodarczych, finansowych czy społeczno-kulturalnych jest częściowo uzależnione od poniesionych przez Polskę i Polaków kosztów dostosowawczych związanych z przystąpieniem do organizacji europejskiej. Z jednej strony, bez względu na członkostwo w Unii Europejskiej, Polska, dążąc do podniesienia poziomu gospodarczego państwa, zwiększenia dobrobytu i standardu życia społeczeństwa, byłaby zmuszona do poniesienia kosztów zmodernizowania i restrukturyzacji gospodarki narodowej. Tymczasem dzięki uczestnictwu w Wspólnocie niezbędne koszty ulegają podziałowi, ponieważ strona unijna w dużym stopniu wspiera prowadzoną przez Polskę politykę dostosowawczą m.in. w formie dopłat bezpośrednich dla rolników czy funduszy strukturalnych do projektów inwestycyjnych. Niektóre koszty związane z członkostwem, do których z pewnością należy zaliczyć na przykład ograniczenie suwerenności państwa i przeniesienie części uprawnień narodowych na 31 http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/InterpelacjaTresc.xsp?key=54449B5E [25.04.2015] 31 szczebel ponadnarodowy, mogą ostatecznie przynieść duże zyski polityczne, m.in. związane z możliwościami wpływania na podejmowanie strategicznych decyzji politycznych w UE. Poza tym we współczesnym świecie żadne państwo nie jest w stanie samodzielnie osiągać założonych celów politycznych. Istniejące współzależności oraz złożone problemy globalne (m.in. kwestie ochrony środowiska czy zagrożenie terroryzmem międzynarodowym) powodują, że współpraca z innymi aktorami sceny międzynarodowej staje się niezbędnym warunkiem realizacji narodowej racji stanu, nawet przy konieczności częściowej rezygnacji z niektórych priorytetów32. Rezultatem przystąpienia Polski do Unii Europejskiej jest przyspieszenie europeizacji polskiego życia społecznego. Europeizacja oznacza „wpływ procesu integracji europejskiej na państwo narodowe, zwłaszcza na jego struktury i ich funkcjonowanie. Logika organizacyjna i mechanizmy Unii Europejskiej stają się częścią systemu państwowego przez adaptację lub powstanie nowych instytucji w państwie narodowym na wzór instytucji unijnych” 33. Jest to zatem proces dostosowywania polskiego systemu ekonomicznego i politycznego do unijnych standardów34. Członkostwo Polski w Unii Europejskiej przynosi wiele korzyści politycznych, odnoszących się przede wszystkim do zwiększenia stabilności, zarówno wewnętrznej, jak i w regionie, oraz wzrostu poziomu bezpieczeństwa Polski i całego kontynentu europejskiego. Wejście do grona członków Wspólnoty Europejskiej zapewniło możliwość realizacji najważniejszych interesów geopolitycznych, o zasadniczym znaczeniu dla prawidłowego rozwoju państwa polskiego, wzmocnienia jego pozycji na arenie światowej oraz udziału w kreowaniu unijnej polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony. Poparcie pozostałych członków Unii Europejskiej daje znacznie mocniejszą pozycję przetargową, co ma wpływ m.in. na stosunki Polski z Rosją. Korzyścią polityczną RP jest również udział polskich przedstawicieli w wyznaczaniu kierunków rozwoju unijnej polityki i we wspólnotowym procesie decyzyjnym. Polacy pracują w różnych instytucjach decyzyjnych Wspólnoty, m.in. Komisji Europejskiej, Europejskim Banku Centralnym i Trybunale Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich. Według raportu Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej, na koniec 2007 r. w instytucjach i agencjach unijnych pracowało 1628 obywateli polskich35. Polska, jako członek UE ma też możliwość wpływania na podejmowane przez organizację decyzje polityczne i prawne, a także na modyfikowanie jej stanowisk i opinii w różnych dziedzinach życia społecznego, gospodarczego i politycznego. Najbardziej wyraźnym przykładem współtworzenia przez Polskę obowiązujących we Wspólnocie praw i zasad działania był udział Polski w kształtowaniu zapisów nowego traktatu założycielskiego Unii Europejskiej (tzw. Traktat Lizboński). Stanowisko Polski miało zasadniczy wpływ na przyjęte rozwiązania instytucjonalne, m.in. przedłużenie głosowania w Radzie UE, opartego A. Konarzewska, Raport Członkostwo w Unii Europejskiej- korzyści dla Polski na: www.bbn.gov.pl/download/.../RAPczlonkostwowUEkorzyscidlaPolski.pdf [28.04.2015] 33 S. Sulowski, Państwo narodowe w procesie integracji europejskiej, w: Integracja Europejska. Wstęp, red. K. Wojtaszczyk, WAiP, Warszawa 2006, s,73. 34 T. Wallas, Polska w Unii Europejskiej, w: Integracja Europejska, red. K. Wojtaszczyk, Poltext, Warszawa 2011 s.355. 35 A. Konarzewska, op. cit. 32 32 na systemie nicejskim, włączenie do dokumentu zapisów dotyczących tzw. mechanizmu z Joaniny, zacieśnienie solidarności członków organizacji (w tym w przypadku kryzysu energetycznego), zwiększenie roli Polski w organach wspólnotowych, a także utrzymanie jednomyślności w ważnych z punktu widzenia polskiego interesu narodowego dziedzinach, na przykład podatkach oraz polityce zagranicznej i polityce bezpieczeństwa36. Członkostwo w Unii Europejskiej jest gwarancją nieodwracalności rezultatów transformacji systemowej. Niweluje zagrożenie dla porządku demokratycznego i mechanizmów, na których to opiera się gospodarka rynkowa37. Niewątpliwą korzyścią gospodarczą dla Polski, wynikającą z członkostwa we Wspólnocie Europejskiej, są uzyskane możliwości rozwoju gospodarki, zwiększenie jej innowacyjności i konkurencyjności na rynkach światowych, a także zapewnienie rozwoju polskich przedsiębiorstw, głównie małych i średnich (promowanych przez unijną Strategię Lizbońską). W tym kontekście na szczególną uwagę zasługuje fakt, że firmy przemysłowe oraz pracownicy z Polski, ze względu na panującą na wspólnym europejskim rynku swobodę przepływu czterech wolności (towarów, usług, pracy i kapitału), mają szanse na nawiązywanie i rozwijanie współpracy z koncernami europejskimi, a także na zakładanie i prowadzenie własnej działalności gospodarczej. Innymi pozytywnymi aspektami członkostwa Polski w jednolitym rynku europejskim są w szczególności: zwiększenie rozmiarów wymiany handlowej poprzez zniesienie ceł, barier taryfowych i pozataryfowych (m.in. wyeliminowanie kontroli i formalności administracyjnocelnych, ograniczeń technicznych, zmniejszenie kosztów transportu, usług bankowych i ubezpieczeniowych), a także pojawienie się efektu kreacji i przesunięcia handlu oraz włączenie polskich przedsiębiorstw produkcyjnych do znacznie większego europejskiego rynku zbytu. Jednocześnie rośnie poziom zatrudnienia, szczególnie w sektorach nastawionych na eksport, co w konsekwencji prowadzi do spadku bezrobocia i restrukturyzacji polskiej gospodarki. Pozytywnym efektem przystąpienia do UE jest także zwiększenie bezpieczeństwa obrotu gospodarczego, przepływów kapitałowych oraz pewności obrotu prawnego, co wpływa m.in. na możliwości rozwojowe polskich firm oraz na wielkość napływu do Polski bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Na wykresie 14 przedstawiono dane dotyczące eksportu i importu wymiany handlowej Polski w latach 2001-2013. 36 37 Ibidem T. Wallas, op. cit., s.356. 33 Wykres 14. Obroty towarowe Polski z państwami świata w latach 2001-2013 (mld zł) 700 600 500 400 300 200 100 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 eksport import Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ministerstwo Gospodarki „Raport o stanie handlu zagranicznego” Warszawa 2009,2014 [na:] http://www.eksporter.gov.pl/informacja/Informacja.aspx?Id=100541 [2.05.2015] Od momentu wejścia Polski do Unii Europejskiej obserwujemy wzrost zarówno eksportu jak i importu. Wartość wymiany handlowej Polski w ciągu 10 lat członkostwa we Wspólnocie Europejskiej wzrosła o ponad połowę. Za zwiększenie importu odpowiedzialna jest m.in. realizowana polityka spójności, skutkująca zwiększonym popytem inwestycyjnym. Należy też podkreślić, że proces integracji gospodarczej i finansowej prowadzi w długim okresie do podniesienia konkurencji na wspólnym rynku, a w rezultacie – do wzrostu jakości oferowanych produktów, przy jednoczesnym obniżeniu ich cen i zwiększeniu ich dostępności dla konsumentów, co zmniejsza jednostkowe koszty pracy, zwiększa korzyści ze skali oraz obniża poziom inflacji. Analizując korzyści gospodarcze, płynące z członkostwa Polski w Unii Europejskiej, nie można zapominać o szansach rozwojowych polskiej wsi. Polscy rolnicy otrzymują bezpośrednie dopłaty do produkcji rolnej. Realizowane są również programy restrukturyzacyjne i modernizacyjne obszarów wiejskich. Warto także zwrócić uwagę, że Wspólnota wspiera działania mające na celu zmniejszenie bezrobocia na wsi, m.in. przez promocję programów przekwalifikujących dla młodych rolników38. Inną ważną korzyścią gospodarczą z przystąpienia do Unii Europejskiej jest przyznanie państwu polskiemu unijnych dopłat do projektów inwestycyjnych, przeznaczanych na rozwój terenów biednych i zacofanych, w ramach funduszy strukturalnych i funduszu spójności. Otrzymane unijne środki finansowe są wykorzystywane na projekty związane z rozbudową krajowej infrastruktury transportowej (m.in. budowę dróg, autostrad, mostów) i energetycznej, ochroną środowiska, rozwojem miast (m.in. budowa obiektów sportowych, obwodnic, oczyszczalni ścieków), a także na stworzenie nowych miejsc pracy, rozwój kapitału ludzkiego, poprawę funkcjonowania rynku pracy itp.. Dzięki możliwości korzystania z funduszy strukturalnych Polska uzyskała szanse na zwiększenie konkurencyjności gospodarki narodowej na wspólnym rynku europejskim, wzrost zatrudnienia wysoko 38 A. Krzeczunowicz, Do jakiej Unii Europejskiej wchodzimy? w: „Polska w Europie”, nr 2(46), 2004, s. 84-85. 34 wykwalifikowanych pracowników, a w konsekwencji – stworzenie gospodarki opartej na wiedzy, co w długim okresie doprowadzi do przekształcenia się Polski w kraj odznaczający się wysokim wzrostem gospodarczym, przyciągającym bezpośrednie inwestycje zagraniczne, charakteryzującym się wysokimi zarobkami, a niskim poziomem bezrobocia. Korzyści ekonomiczne, które Polska uzyskała w wyniku wejścia do grona państw członkowskich UE, dotyczą także zwiększenia szans na rozwój europejskiej polityki energetycznej, a tym samym – podniesienia poziomu bezpieczeństwa energetycznego wszystkich członków Wspólnot. Wśród korzyści społeczno-kulturalnych należy zwrócić szczególną uwagę na możliwości rozwojowe polskiej nauki. Członkostwo w Unii Europejskiej przyczynia się niewątpliwie do poprawy jakości kształcenia w Polsce dzięki wymianie naukowej młodzieży i studentów w ramach programu Sokrates/Erasmus. Zwiększył się także udział polskich pracowników naukowych w programach badawczo-rozwojowych i unijnych projektach naukowych, co przyczynia się do uzyskania nowych możliwości kształcenia i doskonalenia kwalifikacji zawodowych prowadzących do zwiększenia specjalizacji i profesjonalizacji. Co więcej, zwiększyła się mobilność pracowników naukowych, przyspieszeniu uległa publikacja rezultatów ich badań i wcielenia ich w życie, rozwijany jest transfer know-how. W wyniku członkostwa w UE nastąpił wzrost ochrony konsumentów – w szczególności ich zdrowia, bezpieczeństwa i interesów ekonomicznych – ze względu na to, że unijna polityka konsumencka jest jednym z podstawowych elementów funkcjonowania wspólnego rynku europejskiego. Należy także wspomnieć, że dzięki członkostwu w Unii Europejskiej Polska została objęta regulacjami bezwizowego poruszania się po terytorium Wspólnoty w ramach strefy Schengen. Jest to niewątpliwie ogromna korzyść, która umożliwia swobodne przemieszczanie się obywateli Polski po terenie całej Unii Europejskiej39. Jako wadę członkostwa w UE często podaje się konieczność dostosowania prawa polskiego do prawa unijnego. Zastrzeżenia budzi zarówno zbyt duża skala regulacji prawnych, jak i sama materia prawna. Niektóre unijne przepisy prawne są zbyt rygorystyczne, drobiazgowe, niezrozumiałe i nie zawsze zgodne z polską tradycją i interesem naszego kraju. Przykładem mogą być m.in. normy i wymogi dotyczące produkcji żywności (zakaz naturalnego wędzenia wędlin). Jako zbyt restrykcyjne i niekorzystne dla Polski postrzegane są także wymogi dotyczące ochrony środowiska (np. pakiet klimatyczny, opór niektórych państw UE w sprawie wydobywania gazu łupkowego)40. Wśród najczęściej wymienianych negatywnych skutków przynależności do UE wymienia się ograniczenie suwerenności Polski, podporządkowanie naszego kraju decyzjom organów unijnych. Wiąże się to z jednej strony z dominacją prawa unijnego nad prawem polskim, a z drugiej z postrzeganą nierównością państw członkowskich i ich niejednakowym wpływem na decyzje unijne – Unia bowiem jest zdominowana przez największych i najbogatszych jej członków. Do wad zaliczyć można także zbyt niskie limity produkcyjne i kary za ich przekroczenie oraz restrykcyjne przepisy dotyczące wytwarzania żywności. Ryzykiem płynącym z uczestnictwa Polski w UE są również zagrożenia dla tradycji, obyczajów i kultury Polskiej np.: legalizacja małżeństw homoseksualnych, aborcji, eutanazji, dążenia do legalizacji narkotyków, ingerencja w wychowanie dzieci. 39 40 A. Konarzewska, op. cit. CBOS, 10 lat członkostwa Polski W Unii Europejskiej, nr 52/2014, Warszawa 2014 35 WNIOSKI Członkostwo w Unii Europejskiej umożliwia państwom osiąganie wielu korzyści. Korzyści te możemy mierzyć m.in. za pomocą przepływów budżetowych, czyli obserwując saldo transferów pomiędzy budżetami krajowymi a budżetem unijnym. Patrząc przez ten pryzmat wyróżniamy wśród państw członkowskich państwa będące płatnikami netto - czyli te które wpłacają do unijnego budżetu więcej niż z niego otrzymują oraz państwa beneficjentów netto, które to uzyskują nadwyżkę w transferach budżetowych. W 2013 roku płatnikami netto były następujące kraje: Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Włochy, Holandia, Szwecja, Austria, Dania i Finlandia. Polska pod względem wysokości salda budżetu jest największym beneficjentem. Należy jednak pamiętać, że korzyści z integracji europejskiej to nie tylko środki z budżetu Unii, jakie mogą otrzymać państwa w ramach poszczególnych projektów, ale także inne korzyści ekonomiczne, społeczne, polityczne. Wśród tych korzyści ekonomicznych najczęściej wymienia się wzrost eksportu, PKB, zatrudnienia, innowacyjności. Do korzyści społecznych zaliczyć można głownie możliwość swobodnego przemieszczania się po terenie całej Unii Europejskiej, a co za tym idzie możliwość osiedlania się, pracy i edukacji w dowolnym kraju. Jeśli chodzi o korzyści polityczne to możemy wymienić tutaj m.in. gwarancję bezpieczeństwa oraz wzrost pozycji politycznej i gospodarczej danego kraju na arenie międzynarodowej. Celem pracy było zaprezentowanie pozytywnych efektów, jakie daje uczestnictwo we Wspólnocie Europejskiej. W pracy została dowiedziona teza, iż o korzyściach z członkostwa w UE nie świadczy jedynie saldo w przepływach budżetowych. Państwa będące płatnikami netto do unijnego budżetu również korzystają na integracji. Jak zostało pokazane w rozdziale drugim, kraje te osiągają inne korzyści np. w postaci zwiększenia eksportu. Dzieje się tak na wskutek tego, iż środki trafiające do krajów beneficjentów netto na realizowaną politykę spójności powodują zwiększenie popytu inwestycyjnego w tych państwach, a popyt ten jest głównie zaspakajany importem z krajów UE-15 m.in. Niemiec, Francji, Hiszpanii. Zatem środki te w konsekwencji trafiają z powrotem do państw mających status płatnika. Korzyści bezpośrednie i pośrednie jakie osiągają te kraje powodują, że i one korzystają z integracji i stają się jej beneficjentami. Polska z roku na rok pozyskiwała coraz więcej środków z UE. W roku 2014 transfery z unijnego budżetu wyniosły ponad 17 mld EUR, natomiast odprowadzona składka członkowska – 4 mld EUR. Dało to saldo równe 13 mld EUR. Wśród transferów dominują wpływy z funduszy strukturalnych i z Funduszu Spójności oraz środki przeznaczone na dopłaty bezpośrednie i rozwój obszarów wiejskich. Wedle dowiedzionej tezy fakt, iż Polska uzyskuje najwyższe saldo przepływów budżetowych nie oznacza, iż jest największym beneficjentem UE. Jeśli salda poszczególnych państw przyrówna się do ich PNB okazuje się, że w latach 2007-2013 Polska była na czwartym miejscu, natomiast procentowy udział przepływów netto państw płatników jest niewielki i osiągane przez nich pozostałe korzyści w pełni rekompensują im to, że w rozliczeniach z budżetem są na pozycji ujemnej. 36 BIBLIOGRAFIA 1) Barcz J., Kawecka- Wyrzykowska E., Michałowska- Gorywoda K., Integracja europejska, Wolters Kluwer, Warszawa 2007 2) Borowiec J., Wilk K., Integracja europejska, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2005 3) Cieślukowski M., Budżet Unii Europejskiej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2006 4) Integracja europejska. Wstęp, pod red. K. Wojtaszczyka, WAiP, Warszawa 2006 5) Integracja europejska, pod red. K.Wojtaszczyka, Poltext, Warszawa 2011 6) Krzeczunowicz A., Do jakiej Unii Europejskiej wchodzimy? w: „Polska w Europie”, nr 2(46), 2004 7) Kuźmiuk Z., Płacą ale i zarabiają, na: http://wpolityce.pl 8) Marczakowska- Proczka J., Gospodarka Materiałowa i Logistyka nr 4/2007 9) Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, pod red. P. Kowalewskiego, G. Tchorka, J. Górskiego, NBP, Warszawa 2014 10) Nowak - Far A., Ekonomiczny wymiar integracji europejskiej w: Integracja europejska, pod. red. K. Wojtaszczyka, Poltext, Warszawa 2011 11) Nowak - Far A., Finanse Unii Europejskiej. Aspekty instytucjonalne i prawne, EuroPrawo, Warszawa 2009 12) Oręziak L., Finanse Unii Europejskiej, PWN, Warszawa 2004 13) Skiba L., Budżet Unii Europejskiej w: Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, pod red. P. Kowalewskiego, G. Tchorka, J. Górskiego, NBP, Warszawa 2014 14) Sulowski S., Państwo narodowe w procesie integracji europejskiej, w: Integracja europejska. Wstęp, pod red. K. Wojtaszczyka, WAiP, Warszawa 2006 15) Wallas T., Polska w Unii Europejskiej w: Integracja europejska, pod red. K.Wojtaszczyka, Poltext, Warszawa 2011 16) Wysokińska Z., Witkowska J., Integracja Europejska, PWN, Warszawa 2010 17) Żukrowska K., Budżet ogólny Unii Europejskiej, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009 Akty normatywne: 1) Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską 37 Raporty: 1) CBOS, 10 lat członkostwa Polski W Unii Europejskiej, nr 52/2014, Warszawa 2014 2) Konarzewska A., Raport Członkostwo w Unii Europejskiej- korzyści dla Polski 3) Ministerstwo Gospodarki „Raport o stanie handlu zagranicznego” Warszawa 2009,2014 4) MRR, Ocena korzyści uzyskiwanych przez państwa UE-15 w wyniku realizacji polityki spójności w krajach Grupy Wyszehradzkiej, Warszawa 2011 5) Parlament Europejski, Korzyści gospodarcze dla państw członkowskich płynące z wydatków na politykę spójności, Bruksela 2009 Strony internetowe: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) http://www.pwe.org.pl http://www.kozminski.edu.pl http://tematy.biznes.gazetaprawna.pl http://ec.europa.eu http://www.europarl.europa.eu http://www.cie.gov.pl http://polskawue.gov.pl http://www.mf.gov.pl/ http://www.sejm.gov.pl 38
