Użytkowe gatunki drewna

Użytkowe gatunki drewna - vademecum
OSIKA
(Populus tremula L.)
Liście osiki już przedtem lękliwie drżaly,
teraz trzęsą się, miotają niespokojnie - niby
motyle nitkami przywiązane za nogi.
Czy to nie dusze jakie, czarodziejsko więzione w drzewach?
(Adolf Dygasiński - "Gody Życia")
Nazwy handlowe i regionalne:
osika (Polska), Peuplier tremble (Francja), Alamo blanco,
Tremblon (Hiszpania), Espe, Aspe, Zitterpappel (Niemcy), Osina
(Rosja), Alber, Tremula (Szwajcaria), Asp (Szwecja), Toz ag,
Titreh kavak (Turcja), Europeen -aspen, Aspen (W. Brytania),
Pioppo tremolo (Włochy).
Oznaczenie botaniczne:
gromada: Angiospermatophyta - okrytozalążkowe, klasa:
Dicotyledonopsida - dwuliścienne, rodzina: Salicaceae wierzbowate, rodzaj: Populus - topola, sekcja: Leuce - topole
białe i osiki, gatunek: Populus tremula L. - osika.
Pokrój drzewa osiki Populus
Gatunki podobne:
Populus alba L., P. balsamifera L., P. canescens Sm., P. deltoides
tremula
(rys. S. Spława-Neyman)
Marsch., P. grandidentata Michx., P. heterophylla L., P. Nigra L.,
P. tremuloides, P. spp.
Występowanie
Z około 100 gatunków topól, w kraju rosną cztery gatunki
topoli. Należą do nich: osika - Populus tremula L. z sekcji
Leuce-topole i osiki; topola biała (białodrzew) - Populus alba L.
z podsekcji Albidae; mieszańcem tych dwóch gatunków jest
topola szara (białodrzew nadwiślański) - Populus canescens SM
(P. alba x P. tremula); ostatni rodzimy gatunek należy do sekcji
topoli czarnych - Aigeiros-jest to topola czarna (sokora, topola
nadwiślańska) Populus nigra L.
W Polsce od szeregu lat hoduje się wiele innych gatunków, jak
topola piramidalna zwana też topolą włoską - Populus
pyramidalis L. i szereg tzw. kultywarów sadzonych często w
lasach. Należą do nich topola niekłańska Populus robusta Schn i
inne mieszańce, np. kultywar 275 = Populus hybryda 275.
Osika to gatunek rosnący w Europie i Azji, jego zasięg jest
szeroki. Dlatego też nie przedstawiono mapki zasięgów
występowania w Polsce. Rośnie od płn. Afryki do płn. Europy
(70° szer. geogr.) oraz od zach. Europy po Azję. Na południu
występuje w Alpach 1530 m n.p.m., w Karkonoszach 1250 m
n.p.m., w Karpatach 1150 m n.p.m., w Tatrach 1425 m n.p.m.
Gatunek ten cechuje duża zmienność morfologiczna, a
mieszańce z topolą białą (x Populus canescens - topola szara)
przyjmują różne formy, niektóre zbliżone do osiki, ale
posiadające twardziel (widoczną lub nie, gołym okiem).
W klimacie borealnym (Szwecja i były ZSRR) znaleziono osikę
triploidalną o ogromnych liściach - nazwano ją osiką olbrzymią Populus tremula gigas Ni. Ehr. Amerykańskim odpowiednikiem
naszej osiki jest Populus tremuloides MICHX. Osika należy do
podstawowych gatunków drzew leśnych w lasach państwowych
Polski. Procentowy udział wg panujących drzew w lasach Polski
- 0,6%, grubizny 147,3 m3, na 1 ha biomasy 69.22 ton.
Charakterystyka drzewa i drewna
Drzewo do 35 m wysokości i średnicy do 100 cm. Pień dobrze
wyrośnięty, smukły, do wys. ok. 20 m bez gałęzi. Kora w
młodości długo gładka, żółtawoszara, później gruba i mocno
podłużnie spękana. Biel i twardziel nie są zróżnicowane.
Drewno prawie białe do jasnoszarego. Przyrosty roczne i strefy
przyrostu wyraźne. Podział na drewno wczesne i późne ledwo
dostrzegalny. Struktura długa i prostowłóknista, budowa dość
gruba i równomierna.
O b r ó b k a mechaniczna - ręczna i maszynowa-dobra;
wymagane są ostre narzędzia, gdyż łatwo powstają wyrwania
włókien; połączenia na kleje, gwoździe i śruby - dobre.
Liść topoli białej Populus alba
S u s z e n i e - dobre, przebiega szybko, spękania i paczenie
(fot. K. Frydel)
występują rzadko.
Sklejanie-dobre. Obróbka powierzchni - dobra, drewno pozwala
się dobrze bejcować, gorzej przyjmuje lakiery,
I n n e - drewno podatne na impregnowanie i barwienie.
W a d y d r e w n a - krzywizny, skręt włókien, drewno
reakcyjne, plamki rdzeniowe, pęknięcia mrozowe, zgnilizna,
chodniki owadzie.
T r w a ł o ś ć - niewielka; drewno podatne na zaatakowanie
przez grzyby i owady, nieodporne na zmiany warunków
atmosferycznych.
Zastosowanie-drewno okleinowe przeważnie jako okleiny
łuszczone na płyty sklejkowe; drewno do produkcji płyt
wiórowych i pilśniowych; w przemyśle celulozowopapierniczym i zapałczanym; do produkcji wełny drzewnej,
skrzynek, do budowy samolotów, łodzi i in.
Spilśnione wióry zwłaszcza przy przecieraniu drewna
wysuszonego powodują ścieranie i rozgrzewanie pił; wymagane
jest schładzanie podczas przecierania. Wyroby tarte muszą być
starannie sztaplowane. Odstępy pomiędzy przekładkami niezbyt duże. Powierzchnię czołową desek i bali należy chronić
przed spękaniem.
Cechy anatomiczne: włókna: libriform, cewki naczyniowe,
długość włókien: 220-930-1600 m, udział włókien: 59,3-60,968,5%, - naczynia: gatunek rozpierzchłonaczyniowy, naczynia
ułożone pojedynczo, parami i w promiemowo przebiegających
grupach, średnica naczyń: 35-50-70 m, udział naczyń: 24,326,4-27,5%, - miękisz podłużny: nadzwyczaj skąpy, na granicy
przyrostu rocznego.
Właściwości fizyczne: gęstość w stanie zupełnie suchym 360450-560 kg/m3, gęstość przy wilgotności 12-15% 400-490-600
kg/m3, gęstość po ścięciu 610-810-990 kg/m3. Skurcz: w
kierunku promieniowym ok. 3,5%, w kierunku stycznym ok.
8,5%, objętościowy 11,0-12,8%.
Właściwości mechaniczne: wytrzymałość na zginanie statyczne
52-80 MPa, moduł sprężystości przy zginaniu statycznym ok.
7800 MPa, wytrzymałość na ściskanie 25-40 MPa,
wytrzymałość na rozc. w poprzek włókien ok. 1,7 MPa,
wytrzymałość na ścinanie ok. 6,8 MPa, udarność ok, 4,0 J/cm2,
twardość Brinella 20-23 MPa, twardość Brinella ok. 11 MPa.
Liście osiki jesienią
(fot. K. Frydel)
Drewno topoli osiki
(fot. S. Spława-Neyman)
Różne
Gatunek pionierski razem z brzozą opanowuje opuszczone (zaniedbane rolniczo) tereny,
pożarzyska. Gatunek typowo leśny wchodzący w skład borów mieszanych, niezbyt dobrze
notowany przez leśników, ale dzięki właściwościom drewna wśród innych gatunków topoli,
unikalny. Pozostałe rosnące w Polsce rodzime gatunki topoli mają wyraźną twardziel, część pnia,
której drewno trudno się nasyca, a u niektórych gatunków może być zabarwiona. Przydatność
tego gatunku dla leśnictwa - mamy nadzieję zostanie wkrótce doceniony jako najprzydatniejszy
do rekultywacji gruntów, gdyż glebowe wymagania może mieć małe.
Drzewo owiane licznymi legendami, w których odwołują się ich twórcy do drżących liści osiki.
Tajemnica tego "drżenia" jest prosta - ogonek liściowy, po jednej stronie spłaszczony. Legendy
dotyczące osiki sięgają czasów Adama i Ewy. To kołkiem osikowym Kain zabił Abla - drzewo to
ciągle drży ze zgrozy. Legenda też głosi, że krzyż, który niósł Chrystus w drodze na Golgotę był
z drewna osikowego. I wreszcie dla dopełnienia hańby tego drzewa, gdy Judasz owładnięty
wyrzutami sumienia postanowił zakończyć swe życie - powiesił się na osice. To wieczne drżenie
liści, szmer, który się słyszy w gaju osikowym wprowadza niepokój.
Drzewo to związane jest ze złymi przesądami, oto Sienkiewicz pisze w "Ogniem i mieczem" jak
to Rzędzian z Wąsoszy po zabiciu Horpyny posłużył się osikowym kołkiem aby upewnić się, że
więcej nie wstanie. W płd.-wsch. Polsce osikowe kołeczki użyte do przybicia trumny też dawały
większą rękojmię, że zmarły nie wydostanie się na zewnątrz i nie będzie straszył po nocach (M.
Zielińska). Przesąd na płn.-wsch. obszarach Polski, jakoby wyrwana osika zapowiadała nagłą
śmierć, funkcjonował jeszcze przed II wojną światową. Inne wreszcje, nie tak ponure pożytki z
drzew osiki - to liście. Głuszce, jak piszą liczni myśliwi i przyrodnicy, zjadają delikatne liście z
wierzchołków osik - zwłaszcza po pierwszych mrozach. Gałązki z listowiem - suszone i
przesypane solą bydlęcą wraz z innymi gałązkami - to liściarka, cenna karma dla zwierzyny
płowej.
M. Zielińska zwraca się z takim oto apelem: "Osiki nie należy wprowadzać do drzew objętych
ochroną przyrody, ale bądźmy dla niej życzliwi, bo tak bardzo wrośnięta jest w nasz krajobraz, w
naszą kulturę ludową - taka bardzo polska".
Opracowanie: Stanisław Spława-Neyman, Zofia Owczarzak