WIĄZ

Użytkowe gatunki drewna - vademecum
WIĄZ
(Ulmus carpinifolia Gled.)
Popatrz na liść wiązu i rozwiąż zagadkę
Dlaczego ma blaszkę nierówno skrojoną
Być może nie zdążyl wyrosnąć przypadkiem
Może chce być inny - całkiem nie wiadomo...
(Wł. Ścisłowski)
Nazwy handlowe i regionalne: wiąz polny, wiąz górski
(Polska), Orme champetre, orme de ontagne (Francja). Olmo
alamo, olmo montana (Hiszpania). Europpees iepen
(Holandia), Feldulme, Bergulme (Niemcy), Lundalm,
skogsalm (Szwecja), Genc kara agac, Dag kara ag (Turcja),
European elm (USA), Smooth-leaved elm, Wych elm
(Wielka Brytania), Olmo campestre, olmo montano
(Włochy).
Oznaczenie botaniczne: gromada: Angiospermatophyta okrytozalążkowe, klasa: Dicotyledonopsida - dwuliścienne,
podklasa: Archichlamydeae - bezpłatkowe, wolnopłatkowe,
rodzina: Ulmaceae - wiązowate, rodzaj: Ulmus - wiąz,
gatunek Ulmus carpinifolia Gled. - wiąz polny, (synonim
bot.: Ulmus campestris (L.) Spach.), Ulmus glabra Huds. wiąz górski, (synonim bot.: Ulmus montana With.).
Gatunki podobne: Ulmus americana L., Ulmus laevis Pall.,
Ulmus spp. Znanych jest ok. 30 gatunków wiązów oraz
liczne formy ogrodowe.
Występowanie
Drzewo w stanie bezlistnym Ulmus laevis Pall. (Limak)
- rys. S. Spława-Neyman
W Polsce rosną w stanie dzikim 3 gatunki wiązów. Ogółem na półkuli północnej rośnie 18
gatunków. Są to:
- wiąz szypułkowy (Limak) - Ulmus laevis Pall. Gatunek ten występuje na terenie całej Polski,
jest to gatunek nizinny. Występuje w zespołach łęgowych wraz z dębem szypułkowy, jesionem,
olszą czarną, klonem i grabem. Jest to drzewo środkowoeuropejskie, brak go na północy (także w
Anglii), nie przekracza Bałtyku i Morza Północnego. W zachodniej Europie występuje dosyć
rzadko. W południowo-wschodniej Europie rzadszy od innych gatunków wiązów. Cechą
charakterystyczną tego gatunku jest to, iż jest on stosunkowo najbardziej ze wszystkich gatunków
wiązów odporny na holenderską chorobę wiązów.
- wiąz górski (brzost) - Ulmus glabra Huds. W lasach występuje jako gatunek domieszkowy. W
Karpatach przekracza wysokość 1000 m n.p.m. znosi bowiem dobrze surowy klimat. Zasięgiem
obejmuje północną i środkową część Europy, Bałkany, Krym, Kaukaz, Azję Mniejszą.
Północna granica jego zasięgu przebiega na 64-65°C szerokości geograficznej północnej przez
południową Finlandię, europejską część byłego Związku Radzieckiego w okolicy Wałogdy,
Petersburga, Nowogrodu.
- wiąz polny (wiąz pospolity) - Ulmus carpinifolia Gleditsch. Jest to gatunek nizinny,
występujący na terenie całej Polski. Spotykany jest również na Pogórzu (400-500 m n.p.m.).
Występuje w zespołach łęgowych. Obejmuje swoim zasięgiem europejską część byłego Związku
Radzieckiego, środkową i południową Europę (Bałkany, Krym, Kaukaz), Azję Mniejszą,
północny Iran oraz północną Afrykę.
Gatunek ten jest bardzo wrażliwy na holenderską chorobę wiązów, tak że obecnie większość
drzew w miastach całkowicie zginęła. Pod względem barwy, rysunku i przydatności jest to
gatunek najbardziej ceniony.
Charakterystyka drzewa i drewna
Oba gatunki wiązu rosną na glebach głębokich, bogatych w próchnicę,
nie tworzą litych drzewostanów, występują domieszkowo, kępami: w
stanie wolnym rosną wzdłuż ulic, w ogrodach i parkach. Drzewo o
wysokości 20-30 m, wysokość pnia do 10 m, średnica pierśnicy 0,5-1,2
m. Kształt pnia cylindryczny, często z silnymi nabiegami
korzeniowymi. Kora w młodości gładka, z wiekiem podłużnie spękana,
bogata w korek, ciemnobrązowa (Ulmus carpinifolia); głębiej spękana
podłużnie i podobna do kory dębu oraz czarnobrązowa (Ulmus glabra).
Liść i oskrzydlony
Udział kory w masie pnia z korą ok. 15,6%, gęstość ok. 400 kg/m3.
orzeszek
Barwa drewna: biel żółtawo-biały do szarego, wąski do szerokiego;
- Ulmus laevis Pall.
twardziel czekoladowo-brązowa (U. carpinifolia) i jasnobrunatna (U. - rys. S. Spława-Neyman
glabra). Struktura jednorodna, prosta; rysunek w zależności od
przekroju anatomicznego prążkowany, słoisty, mazerowany. Przyrosty
roczne wyraźne. Promienie rdzeniowe widoczne jako ciemne lusterka.
Pory (naczynia) drewna późnego ułożone w 2-3 przerywanych liniach
(U. carpinifolia) lub w stycznie przebiegających falistych wstęgach (U.
glabra). Drewno jest średniociężkie, średniotwarde, mocne, dość
wytrzymałe na ściskanie, lecz niezbyt wytrzymałe na rozciąganie,
elastyczne. Drewno błyszczące, bardzo dekoracyjne, należy do
najpiękniejszych gatunków europejskich. Zaraz po ścięciu drewno ma
charakterystyczny, nieprzyjemny zapach.
O b r ó b k a m e c h a n i c z n a: nie stwarza trudności, dobra do
przeciętnej, struganie i wygładzanie czasem stwarza trudności, w
związku z czym zaleca się stosowanie bardzo ostrych narzędzi; drewno
daje się skrawać płasko (okleiny); połączenia na klej, śruby, gwoździe wytrzymałe; dobra zdolność zachowania kształtu w stanie suchym.
S k l e j a n i e-dobre.
W y k a ń c z a n ie powierzchni - dobre, drewno poddaje się
bejcowaniu i pokrywaniu lakierami.
I n n e - drewno pod wpływem działania pary wykazuje właściwości
giętne.
W a d y d r e w n a - krzywizny, niecy
lindryczność (nabiegi korzeniowe, zagłębienia), skręt włókien,
widlastość, niecałkowite twardzielowanie, przebarwienia oksydacyjne
w wyniku reakcji żelazo-garbnik (barwy zielonej), pęknięcia mrozowe,
zgnilizna, chodniki owadzie.
T r w a ł o ś ć - bielu niewielka; twardziel dosyć odporna zwłaszcza pod
ziemią lub pod wodą; drewno nieodporne na warunki atmosferyczne.
Liście wiązu
Z a s t o s o w a n i e - jako drewno sklejkowe, przeważnie na płasko
szypułkowego
- Ulmus
skrawane okleiny; na okleiny zewnętrzne, meble, płyciny, okładziny,
laevis Pall.
parkiet, schody; drewno konstrukcyjne średniej jakości w zastosowaniu
fot.
K. Frydel
wewnętrznym i zewnętrznym zwłaszcza w konstrukcjach wysokich i
ziemnych; przy budowie statków i łodzi oraz wagonów; na sprzęt
sportowy, uchwyty narzędzi, zabawki; drewno z partii korzeniowej
zwłaszcza nadaje się do snycerki i toczenia; kora ma zastosowanie w
garbarstwie; popiół drzewny zawiera ok. 77% węglanu wapnia i służy
do wyrobu potażu.
W s k a z ó w k i - wymagana jest ścinka zimowa jak również szybkie
przetarcie w stanie okorowanym, gdyż w przeciwnym razie istnieje
niebezpieczeństwo wystąpienia przebarwień oksydacyjnych i pęknięć.
Dłuższe składowanie drewna okrągłego prowadzi do zrównania się
barwy bielu i twardzieli. Bloki należy dzielić wzdłuż rdzenia.
Anatomiczne odróżnienie wiązu polnego, górskiego i limaka jest
trudne. Należy także zauważyć, że w wyniku "zamierania wiązów"
(wywołanego przez grzyb Ceratoczstis ulmi przenoszony przez
chrząszcze żerujące w bielu wiązów) znacznie zredukowany został w
Europie stan wiązów.
C e c h y a n a t o m i c z n e: włóknalibriform, cewki włókniste
ułożone nieregularnie o przebiegu prostym, skręconym, stycznie
falistym, udział włókien ok. 51 %, naczynia - ułożone pierścieniowo w
i do 3 rzędach, pojedynczo lub parami; naczynia drewna późnego
Wiąz górski
rozmieszczone najczęściej w 2 lub 3 rzędach przerywanych lub
- Ulmus glabra Huds.
ciągłych przebiegających stycznie, udział naczyń - 15-35%. Miękisz
- fot. S. Spława-Neyman
podłużny - apotrachealno-marginalny, paratrachealno-skąpy,
paratrachealno-wasicentryczny, udział miękiszu: ok. 6%.
W ł a ś c i w o ś c i f i z y c z n e: gęstość w stanie zupełnie suchym
440-640-820 kg/m3, gęstość przy wilgotności 12-15% 480-680-850
kg/m3, gęstość po ścięciu 750-850-1050 kg/m3, skurcz: w kierunku
wzdłuż włókien 0,3%, promieniowym 4,6-4,8%, stycznym 6,98,3%,
objętościowy 11,8-13,8%.
W ł a ś c i w o ś c i m e c h a n i c z n e: wytrzymałość na zginanie
statyczne 65-72-111 MPa, moduł sprężystości przy zginaniu
statycznym 5900-11000-16000 MPa, wytrzymałość na ściskanie 334656 MPa, wytrzymałość na rozciąganie w kierunku podłużnym 65-80210 MPa, wytrzymałość na rozciąganie w kierunku poprzecznym ok.
4,0 MPa, udarność 2,0-6,0-10,0 J/cm2, twardość Brinella ok. 64 MPa,
twardość Brinella ok. 30 MPa, wytrzymałość na ścinanie 6,9-11,0 MPa,
łupliwość 0,6-0,7 MPa, ścieranie buk:wiązu jak 0,67-1,00.
Wiąz szyputkowy, limak
- Ulmus laevis Pall.
fot. K. Frydel
Różne
Wiąz to gatunek bardzo stary - występował 65 milionów lat temu w paleocenie (najstarsza epoka
trzeciorzędu). Drzewo stare i owiane legendą często obecne wśród mitów i baśni. M.in. to
Orfeusz opłakiwał Eurydykę siedząc pod wiązem i grając na lirze. Wiąz był uznawany przez
Greków jako drzewo nagrobne. Krajem, gdzie wiąz cieszy się szczególną opieką już od dawna
jest Francja. W dobie Odrodzenia często występują dowody tej opieki. Henryk II w 1552 roku
wydał nakaz, aby ludność wiejska sadziła wiązy wzdłuż głównych traktów. W medycynie
ludowej Europy wiąz znajduje również swoje miejsce jako lek dla ludzi.
Najstarszy wiąz w Polsce rośnie w Komorowie gm. Gubin woj. zielonogórskie; ma on 431 lat,
jego obwód wynosi 887 cm, średnica pierśnicy 282 cm i wysokość 35,5 m. Jako ciekawostkę
należy podać, że resztki drewnianych wałów obronnych przy fosie na Ostrowie Tumskim w
Poznaniu były wzmocnione karpami (część odziomkowa) wiązów jako, że drewno wiązów
odporne jest na gnicie. Holenderska choroba wiązów, która przetrzebiła wiązy w Europie w latach
30. miała swój nawrót na początku lat 80. Choroba ta w latach 70. spustoszyła zadrzewienia
wiązowe w Ameryce Północnej.
Opracowanie: Stanisław Spława-Neyman, Zofia Owczarzak