Zagadnienia na egzamin z przedmiotu "Programowanie Rozwoju
advertisement
Zagadnienia na egzamin z przedmiotu "Programowanie Rozwoju Obszarów Wiejskich" 2017 Polityka spójności UE Koncepcje rozwoju obszarów wiejskich Instrumenty realizacji polityki rozwoju obszarów wiejskich Programowanie rozwoju Zasady opracowywania i wdrażania lokalnych i regionalnych strategii rozwoju. Partnerstwo terytorialne jako stymulator rozwoju obszarów wiejskich Instrumenty rozwoju terytorialnego Metody i formy animacji lokalnych społeczności: spółdzielnie socjalne, wsie tematyczne, partnerstwa terytorialne itp. 9. Demarginalizacja wsi 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Na tej stronie znajdziecie procedurę tworzenia dokumentów – myślę, że może być pomocna, żeby zrozumieć zasadę programowania http://stanin.pl/Przygotowanie%20i%20aktualizacja%20dokument%C3%B3w%20ora z%20plan%C3%B3w%20strategicznych%20dla%20gmin.pdf Warto również zajrzeć do publikacji Andrzeja Sztando „Wzorzec procedury budowy strategii rozwoju jednostki samorządu lokalnego http://sztando.pl/pdf_publikacje/46_wzorzec_procedury_budowy_strategii_rozwoju_jed nostki_samorzadu_lokalnego.pdf Polityka spójności ma na celu wspieranie działań prowadzących do wyrównania warunków ekonomicznych i społecznych we wszystkich regionach Unii Europejskiej. W szczególności Unia Europejska zmierza do zmniejszenia różnic w poziomie rozwoju regionów oraz likwidacji zacofania najmniej uprzywilejowanych regionów i wysp, w tym obszarów wiejskich. Podstawowymi instrumentami realizacji polityki spójności są programy operacyjne. Polityka strukturalna jest to tradycyjne pojęcie dotyczące interwencji Wspólnot Europejskich (a od 1993 roku – Unii Europejskiej) używane już od 1957 roku. Polityka regionalna jest zorientowana na zwiększenie spójności ekonomicznej i społecznej w Unii Europejskiej, co oznacza, że jej podstawowym zadaniem jest pomoc finansowa dla regionów. Polityka spójności zaś wskazuje na podstawowy cel interwencji, jakim jest zmniejszenie zróżnicowań w Unii. Praktycznie jednak pojęcia te są często używane zamiennie, w związku z czym można przyjąć, że polityka regionalna, polityka strukturalna i polityka spójności Unii Europejskiej ma ten sam cel – wyrównanie różnic gospodarczych między regionami Unii Europejskiej i w efekcie – ich mieszkańcami. Jest to taki sposób rozdzielania środków finansowych Unii Europejskiej, aby większość z nich trafiła do regionów znajdujących się w gorszej sytuacji społecznej i gospodarczej. Należy pamiętać, że kryterium podziału środków finansowych Unii Europejskiej jest PKB (Produkt Krajowy Brutto) regionu – poziom zamożności obywateli jest tylko jednym z elementów, które decydują o tym, czy dany region objęty zostanie interwencją środkami Unii Europejskiej. Nie chodzi tutaj o spowolnienie rozwoju bogatych regionów i krajów, ale o przyspieszenie rozwoju regionów opóźnionych. Dzięki temu wzrośnie konkurencyjność całej Unii Europejskiej. Polityka regionalna/spójności Unii Europejskiej to przede wszystkim pomoc w formie dotacji dla regionów w Unii Europejskiej. Polityka regionalna/spójności polega na realizacji trzech najważniejszych celów: konwergencji – czyli spójności – Unia Europejska wspiera rozwój infrastruktury oraz potencjału gospodarczego i ludzkiego najbiedniejszych regionów (prawie 82% wszystkich wydatków w ramach funduszy strukturalnych), podniesienia konkurencyjności regionów i zatrudnienia – czyli Unia Europejska wpiera innowacje i badania naukowe, zrównoważony rozwój oraz szkolenia zawodowego w mniej rozwiniętych regionach (prawie 16% wszystkich wydatków w ramach funduszy strukturalnych), europejskiej współpracy terytorialnej – czyli wspieranie, promocja i realizacja wspólnych projektów o charakterze międzynarodowym na terytorium całej Unii Europejskiej Polityka spójności polega zatem na wspieraniu wzrostu gospodarczego, społecznego (np. walka z bezrobociem) i przestrzennego (m.in. poprawa komunikacji szynowej, drogowej i lotniczej). Unia Europejska określa, który region powinien uzyskać unijne fundusze, na podstawie jego poziomu PKB. Jeśli PKB na jednego mieszkańca w danym regionie jest mniejsze niż 75% średniej w Unii Europejskiej, wówczas taki region może liczyć na wsparcie z dotacji unijnych. Jeśli więc wszystkie regiony danego kraju mają niskie PKB, wówczas cały kraj może liczyć na wsparcie finansowe (tak jest w przypadku Polski). Są jednak takie kraje, w których tylko niektóre regiony są objęte pomocą unijną (np. część wschodnia Niemiec). Obszar Unii Europejskiej podzielony jest na tzw. NUTS-y, czyli obszary, których wytypowanie i nazwanie ułatwia wybór regionów, które potrzebują wsparcia. NUTS, czyli Nomenclature of Units for Territorial Statistics, to po polsku Nomenklatura Jednostek Statystyki Terytorialnej. W Unii Europejskiej istnieje pięć poziomów tej klasyfikacji i obejmują one całe terytorium Unii Europejskiej. Jednostki typu NUTS były także wyznaczane w krajach starających się o wejście do Unii Europejskiej. Poniżej możesz zapoznać się ze znaczeniami poszczególnych jednostek NUTS na przykładzie Polski (w nawiasach podana jest liczba poszczególnych jednostek każdego z wyżej wymienionych rodzajów w Polsce): NUTS 1 - regiony - grupujące województwa (6), NUTS 2 - województwa (16), (makroregiony) NUTS 3 - podregiony - zgrupowanie kilku powiatów (45), NUTS 4 - powiaty i miasta na prawach powiatu (379), NUTS 5 - gminy (2489) Ten podział jest bardzo ważny, gdyż dzięki niemu możliwe jest porównywanie różnych danych statystycznych w różnych krajach (np. bezrobocia, poziomu życia, itp.). Poza tym, to właśnie NUTS wykorzystywane są do określenia obszarów problemowych, czyli tych, które mogą otrzymać wsparcie finansowe Unii. Podstawowym celem klasyfikacji NUTS jest rozwiązanie problemu różnorodności podziałów administracyjnych krajów członkowskich UE i nieuniknionych zmian tych podziałów co zagraża dostępności i porównywalności danych statystycznych w przestrzeni i czasie. Podział NUTS nie zawsze odpowiada więc podziałowi administracyjnemu kraju. Na poziomie NUTS 2 wspierane są obszary problemowe o niskim poziomie rozwoju, a na poziomie NUTS 3 – obszary wymagające restrukturyzacji oraz regiony przygraniczne. Jednostkami administracyjnymi są np. w Niemczech jednostki NUTS 1 (kraje związkowe), w Polsce jednostki NUTS 2 (województwa), we Francji jednostki NUTS 3 (departamenty). Jednostkami nieadministracyjnymi są np. w Polsce NUTS 1 (regiony powstałe z łączenia ze sobą województw) i NUTS 3 (podregiony powstałe z łączenia ze sobą powiatów), czy w Czechach NUTS 2 (powstałe z łączenia ze sobą krajów)[ W Polsce posługujemy się trzema podstawowymi skalami, w których jako podstawowy wskaźnik wyróżniania obszarów wiejskich wykorzystuje się gęstość zaludnienia: baza TERYT, w której obszary wiejskie identyfikuje się w granicach administracyjnych gmin wiejskich i miejsko-wiejskich; kryterium OECD – gdzie za obszary wiejskie uznaje się tereny o gęstości zaludnienia do 150 osób na 1 km2; kryterium Eurostat – gęstość zaludnienia obszarów do 100 osób na 1 km2; Wybrane instrumenty finansowe polityki regionalnej. Rodzaje funduszy: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego - EFRR, Europejski Fundusz Społeczny - EFS, Fundusz Spójności - FS Polityka spójności na lata 2007-2013 ma na celu zwiększenie wzrostu gospodarczego i zatrudnienia we wszystkich regionach i miastach Unii Europejskiej. Realizowana jest przede wszystkim dzięki dwóm funduszom strukturalnym, tj.: Europejskiemu Funduszowi Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejskiemu Funduszowi Społecznemu (EFS) oraz Funduszowi Spójności (FS). Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego to największy fundusz. Jego celem jest wspieranie regionów, a dokładniej wyrównywanie różnic w stosunku do regionów bogatszych, lepiej rozwiniętych. EFRR finansuje wszystkie programy unijne, które mają na celu pomoc opóźnionym w rozwoju regionom. Poniżej przedstawiamy dziedziny, które mogą być finansowane z tego Funduszu: inicjatywy na rzecz rozwoju lokalnego oraz zatrudnienia, jak też działalności małych i średnich przedsiębiorstw rentowne inwestycje produkcyjne umożliwiające tworzenie lub utrzymywanie trwałego zatrudnienia, infrastruktura, rozwój turystyki oraz inwestycji w dziedzinie kultury, ochrona i poprawa stanu środowiska, rozwój społeczeństwa informacyjnego. Dzięki inwestycjom w wyżej wymienionych dziedzinach finansowanych z EFRR, Unia Europejska wspiera rozwój i tworzenie nowych miejsc pracy, a także wpływa pozytywnie na rozwój gospodarki. Europejski Fundusz Społeczny najczęściej kojarzy się z możliwością finansowania szkoleń, warsztatów, wspieraniem zatrudnienia itp. W istocie EFS został stworzony po to, aby poprawić jakość i dostępność miejsc pracy i możliwości zatrudnienia w Unii Europejskiej. EFS zajmuje się następującymi dziedzinami: promocją aktywnej polityki rynku pracy mającą na celu przeciwdziałanie i zapobieganie bezrobociu, przeciwdziałaniem zjawisku wykluczenia społecznego, kształceniem ustawicznym, doskonaleniem kadr gospodarki, rozwojem przedsiębiorczości, zwiększeniem dostępu i uczestnictwa kobiet na rynku pracy. Fundusz Spójności wspiera dwa sektory: środowisko i transport. Co ciekawe, od momentu przystąpienia do Unii Europejskiej w 2004 roku Polska otrzymała najwięcej środków z tego funduszu wśród wszystkich członków Unii! Z Funduszu Spójności można otrzymać dofinansowanie na duże projekty inwestycyjne z zakresu ochrony środowiska. Głównymi odbiorcami pomocy w ramach Funduszu Spójności są jednostki samorządu terytorialnego, tworzone przez nie związki gmin lub inne podmioty publiczne, np. przedsiębiorstwa komunalne będące własnością gminy. Fundusz ten wspiera następujące dziedziny: poprawa jakości wód powierzchniowych, polepszenie jakości i dystrybucji wody przeznaczonej do picia, racjonalizacja gospodarki odpadami i ochrona powierzchni ziemi, poprawa jakości powietrza, zapewnienie bezpieczeństwa przeciwpowodziowego, zapewnienie spójności sieci komunikacyjnej kraju i poszczególnych regionów z innymi krajami Europy, rozwój bezpiecznej infrastruktury drogowej. Fundusz Spójności jest instrumentem polityki strukturalnej Unii Europejskiej, lecz nie zalicza się do funduszy strukturalnych. Pomoc z Funduszu Spójności otrzymują kraje, a nie regiony, tak jak to jest w przypadku EFS i EFRR. Środki Funduszu Spójności są kierowane do państw członkowskich, w których produkt narodowy brutto (PNB) na jednego mieszkańca jest niższy niż 90 proc. średniej w państwach Unii Europejskiej. Zupełnie innym rodzajem funduszy są Europejski Fundusz Rolny Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) i Europejski Fundusz Rybacki. Pomoc finansowa, którą można uzyskać z tych źródeł, związana jest z prowadzeniem Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej, nie zaś polityki regionalnej. Inicjatywy Wspólnoty (Jaspers, Jessica, Jeremie) Oprócz funduszy, które zostały omówione powyżej, istnieją inicjatywy wspólnotowe. JASPERS – jest to wsparcie udzielane potencjalnym beneficjentom projektów indywidualnych o charakterze infrastrukturalnym, które zostaną zgłoszone przez instytucje zarządzającą programem operacyjnym. Do wsparcia kwalifikują sie projekty duże, czyli takie których całkowita szacunkowa wartość wynosi co najmniej 25 mln euro w sektorze środowiska oraz 50 mln w pozostałych sektorach. Przedmiotem wsparcia jest pomoc doradcza mająca na celu przygotowanie ww. projektów do realizacji, w tym m.in. weryfikacja przygotowanej dokumentacji oraz analiza wybranych problemów. Szczegółowe określenie zakresu pomocy doradczej następuje w toku negocjacji beneficjenta projektu z ekspertami JASPERS. JESSICA – celem tego wspólnego przedsięwzięcia Komisji Europejskiej, Europejskiego Banku Inwestycyjnego oraz Banku Rozwoju Rady Europy jest wspieranie inwestycji służących zapewnieniu zrównoważonego rozwoju w miastach. Inicjatywa JESSICA przewiduje stworzenie specjalnych funduszy rozwoju miast lub funduszy powierniczych, zasilonych środkami strukturalnymi, których zadaniem będzie wspieranie, przy pomocy instrumentów finansowych, projektów realizowanych w ramach zintegrowanych planów rozwoju miejskiego. Inicjatywa JESSICA odpowiada na potrzeby rozwojowe obszarów miejskich, mających znaczenie kluczowe dla pobudzania wzrostu w skali lokalnej, regionalnej oraz krajowej. Beneficjenci, dzięki tej inicjatywie będą mieli dostęp do dogodnych instrumentów finansowych, takich jak korzystne kredyty, środki kapitałowe lub gwarancje często konieczne do realizacji projektów, ale nie będą mieli możliwości pozyskania dotacji. JEREMIE – Inicjatywa ta ma na celu poprawę wykorzystania oraz zwiększenie efektywności środków przeznaczanych na wsparcie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w ramach funduszy strukturalnych. Pozwala ona na skorzystanie z wiedzy i doświadczenia Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego przy opracowywaniu programów operacyjnych w zakresie wsparcia MSP za pomocą odnawialnych instrumentów inżynierii finansowej, a następnie wdrażanie uzgodnionych instrumentów w ramach inicjatywy. JEREMIE to zatem wsparcie dla instrumentów finansowych, np. funduszy kapitałowych, na rzecz poprawy dostępu do funduszy wparcia rozwoju małych średnich firm, a także mikroprzedsiębiorstw w regionach. Zasady europejskiej polityki regionalnej Europejska polityka regionalna funkcjonuje w oparciu o zbiór zasad sformułowanych w regulaminach Rady Wspólnot. Podstawowe znaczenie ma 10 następujących zasad: 1. Zasada koncentracji środków - wzrost udziału Funduszy Strukturalnych w budżecie UE (do poziomu 1/3 ogółu wydatków unijnych) - przeznaczenie funduszy na niewielką liczbę precyzyjnie określonych celów - geograficznej koncentracji pomocy na regionach najmniej zamożnych krajów członkowskich. 2. Zasada programowania rozwoju Oznacza odejście od dofinansowywania pojedynczych projektów inwestycyjnych na rzecz kompleksowych, zintegrowanych programów rozwoju regionalnego. 3. Zasada partnerstwa Odnosi się do dwojakiego rodzaju relacji: a) między władzami publicznymi różnych szczebli b) miedzy władzami publicznymi, organizacjami społecznymi i podmiotami prywatnymi 4. Zasada dodawalności środków Oznacza ona, że Fundusze Strukturalne nie zastępują, lecz powiększają krajowe środki publiczne przeznaczone na politykę regionalną. Przepisy stanowią, że państwo członkowskie zobowiązane jest do utrzymania w danym okresie planistycznym nakładów na krajową politykę regionalną przynajmniej na poziomie wydatków z okresu poprzedniego we wszystkich regionach objętych celem priorytetowym. 5. Zasada komplementarności działań Konsekwencją tej zasady jest określenie udziału finansowego Wspólnot w relacji do wydatków publicznych państwa członkowskiego. Drugi punkt odniesienia dotyczy udziału finansowego Wspólnot w koszcie współfinansowanych przedsięwzięć. 6. Zasada subsydiarności (pomocniczości) Oznacza, że problemy rozwoju regionalnego pozostają sprawą państwa, a organy wspólnotowe ingerują w te dziedziny pomocniczo. 7. Zasada koordynacji Oznacza dwa rodzaje zagadnień: - skoordynowane wykorzystanie wszystkich Funduszy Strukturalnych - koordynacja polityk regionalnych krajów członkowskich 8. Zasada kompatybilności Dotyczy zgodności polityki regionalnej z innymi politykami wspólnotowymi, a przede wszystkim z ustawodawstwem dotyczącym polityki ochrony konkurencji, przejrzystości zamówień publicznych, ochrony środowiska, równości szans między kobietami i mężczyznami. 9. Zasada spójności Dotyczy spójności polityki regionalnej z polityką makroekonomiczną państwa, jak również koordynacji polityk gospodarczych przez państwa członkowskie. 10. Zasada monitorowania oraz ewaluacji Czyni się tutaj zróżnicowanie miedzy trzema terminami, związanymi z etapem, na którym znajduje się odnośna procedura. Ocena – dokonywana jest przed (ex ante), monitorowanie – w trakcie programu, ewaluacja – po (ex post) Cele i zadania funduszy strukturalnych Fundusze strukturalne mają kilka priorytetowych celów, z których część ma charakter regionalny, a pozostałe – funkcjonalne – dotyczą obszaru Wspólnoty Europejskiej. Cel 1 – promocja rozwoju i dostosowania strukturalnego regionów zapóźnionych Cel 2 – konwersja całych regionów, obszarów przygranicznych i części regionów oraz subregionów i miast dotkniętych upadkiem przemysłu Cel 3 – zwalczanie bezrobocia długoterminowego, ochrona ludzi młodych, zagrożonych wypadnięciem z rynku pracy oraz ułatwienie powrotu na rynek osób zagrożonych chronicznym bezrobociem. Realizacją tego celu jest objęty cały obszar Unii Europejskiej Cel 4 – ułatwienie adaptacji zatrudnionych do zmian zachodzących w przemyśle do przemian w systemach produkcji. Również ten cel obejmuje swym zasięgiem cały obszar Unii Europejskiej Cel 5 – pobudzenie rozwoju wsi Cel 6 – rozwój regionów cechujących się bardzo małą gęstością zaludnienia Fundusze strukturalne są podstawowym instrumentem realizacji polityki regionalnej w Unii Europejskiej. Środki finansowe przeznaczane na realizację polityki regionalnej świadczą o znaczeniu, jakie Unia Europejska przykłada obecnie do problemów związanych ze zróżnicowaniem regionalnym. Polityka regionalna, realizując cele społeczne, pełni ważną funkcje ekonomiczną. Poprzez rozwój regionów słabych tworzone są nowe rynki, co przyczynia się do umocnienia całej gospodarki europejskiej. Inwestycje regionalne, finansowane z funduszu regionalnego i funduszu spójności, są stabilizatorami popytu dla przemysłu dóbr inwestycyjnych, zapewniając miejsca pracy także w krajach umożliwiających ich finansowanie. Jest to tzw. efekt zwrotny wspólnotowej polityki regionalnej w postaci korzyści uzyskanych przez regiony zamożne, dzięki inwestycjom zrealizowanym w regionach wspomaganych. Regiony problemowe można podzielić na trzy grupy: Tradycyjnie zacofane Regiony schyłkowych gałęzi przemysłu Tereny wiejskie W kontekście integracji europejskiej wprowadzenie silnego województwa samorządowego, w ramach trójstopniowego podziału terytorialnego kraju było warunkiem formalnym członkostwa Polski w Unii Europejskiej. W praktyce był to jednak warunek konieczny do przyjęcia środków z europejskich funduszy strukturalnych – zarówno w procesie przedakcesyjnym, jak i po uzyskaniu członkostwa. Powołanie województw ma co najmniej dwa wymiary. Sprawa podstawowa jest potencjał fiskalny i ekonomiczny jakim dysponują nowe województwa. Absorpcja środków funduszy europejskich wymaga, przede wszystkim, spełnienia zasady dodatkowości, poprzez współfinansowanie projektowanych przedsięwzięć. Mając na względzie pozostałe zasady rządzące Funduszami Strukturalnymi, ich spełnienie wymaga pilnego sformułowania finansowych i planistycznych uwarunkowań polityki regionalnej oraz ukształtowania sprawnej struktury instytucjonalnej – zarówno na poziomie centrum jak i we wszystkich województwach. Należy pamiętać, że celem polityki regionalnej jest trwałe rozwiązywanie problemów danego regionu, a nie realizacja pojedynczych krótkotrwałych programów. Zasada koordynacji reguluje działanie funduszy strukturalnych. Jej celem jest dążenie do skupiania działań i środków polityki regionalnej na priorytetach, które mają podstawowe znaczenie dla spójności społeczno-gospodarczej Unii Europejskiej. Przejawem tej zasady są działania Komisji zmierzające do przeznaczenia środków z funduszy strukturalnych na ograniczoną liczbę, wyselekcjonowania regionów dotkniętych najpoważniejszymi problemami na podstawie odpowiednio dobranych kryteriów. Polityka spójności ma na celu wspieranie działań prowadzących do wyrównania warunków ekonomicznych i społecznych we wszystkich regionach Unii Europejskiej. W szczególności Unia Europejska zmierza do zmniejszenia różnic w poziomie rozwoju regionów oraz likwidacji zacofania najmniej uprzywilejowanych regionów i wysp, w tym obszarów wiejskich. Podstawowymi instrumentami realizacji polityki spójności są programy operacyjne. Rozwój lokalny Długotrwały proces zmian, które mają charakter celowy, czyli są ukierunkowane na zamierzoną poprawę stanu istniejącego. Pojęcie rozwoju lokalnego odnosi się zatem do dwóch podstawowych pojęć: „terytorium” (np. gminy, sołectwa) oraz „zmiany”. Należy podkreślić, że przez terytorium rozumie się łącznie: przestrzeń, wyznaczoną granicami administracyjnymi, wspólnotę mieszkańców, żyjącą w wymienionej przestrzeni – tzw. kapitał ludzki, wszelkiego typu związki o charakterze społeczno-gospodarczym i technologicznym, stosowane systemy wymiany informacji i zarządzania JST. Rozwój lokalny obejmuje zmiany w obrębie każdego z wymienionych wyżej i powiązanych ze sobą elementów. Instrumenty Rozwoju Działania polityczne, związane z przywództwem politycznym / instrumenty społecznokulturowe, wynikające z konieczności wypracowania wspólnych wizji, w zgodzie z wyznawanymi wartościami Instrumenty zarządzania rozwojem związane z etapami procesu zarządzania organizacją terytorialną Instrumenty zarządzania rozwojem instrumenty planowania – programowania rozwoju, określane jako instrumenty planistyczne, instrumenty dotyczące organizowania procesu rozwoju, których kluczowym elementem jest stworzenie odpowiedniej infrastruktury instytucjonalnej dla wdrażania tego, co założono w instrumentach planistycznych (instrumenty organizacyjne); w praktyce łączy się to z działaniami o charakterze prawno-regulacyjnym (instrumenty regulacyjne) oraz możliwością mobilizacji posiadanych zasobów, odpowiadających podsystemom systemu terytorialnego: przestrzeń (tereny, materiały, surowce), ludzie (pracownicy, interesariusze), potencjał organizacyjny (kapitał – finanse, wiedza, powiązania). instrumenty bieżącego sterowania rozwojem, w odniesieniu do każdego z – wymienionych wyżej – podsystemów organizacji terytorialnej, instrumenty monitoringu i kontroli zastosowanych metod i technik wdrażania celów – zasad – ustaleń, założonych w instrumentach planistycznych. Programy rozwoju kompleksowe, wewnętrznie skoordynowane zespoły zadań niezbędnych do osiągnięcia przyszłych celów społeczno-gospodarczych wraz z przyporządkowaniem mechanizmów realizacyjnych, w sposób dynamiczny wiążących cele i zadania ze zmiennymi uwarunkowaniami rozwoju Programowanie rozwoju programowanie na poziomie kraju stanowi formę optymalizowania – rozmieszczania określonego zespołu zjawisk w układzie wyodrębnionych jednostek terytorialnych (np. przemysłu, usług programowanie w ramach poszczególnych regionów jest elementem, a jednocześnie narzędziem polityki regionalnej państwa (polityki interregionalnej) (zespół zasad i czynności związanych z przygotowaniem i wdrażaniem programów rozwoju w jednostkach terytorialnych, definiowanych jako regiony (administracyjne, ekonomiczne, planistyczne …). Rozwój lokalny zharmonizowane i systematyczne działanie społeczności lokalnej, władzy lokalnej oraz pozostałych podmiotów funkcjonujących w gminie, zmierzające do kreowania nowych i poprawy istniejących walorów użytkowych gminy, tworzenia korzystnych warunków dla lokalnej gospodarki oraz zapewnienia ładu przestrzennego i ekologicznego [Brol 1998] Funkcje programowania regionalnego efektywnościowe: porządkująca bieżąco podejmowane decyzje (program jako element sterowania rozwojem regionalnym jest podstawą nadawania podsystemowi realnego kierunku rozwoju spełniającego kryteria efektywnościowe; pobudzająca/aktywizująca układ podmiotowy regionu (programowanie jest procesem wymuszającym na podmiotach władzy aktywność w kierunku poszukiwania możliwości optymalnego rozwoju regionu) integrująca (program jako płaszczyzna integracji regionalnego układu podmiotowego) instrumentalne: regulacyjna (dokument zobowiązujący konkretne podmioty do realizacji ustalonych celów) kontrolna (program będący podstawą oceny skuteczności działania organów) informacyjna (program będący zbiorem informacji o spodziewanych kierunkach rozwoju sytuacji i zamierzonych decyzjach władz regionalnych (centralnych) koordynacyjna (program z założenia ma oddziaływać na podmioty funkcjonujące w regionie w kierunku koordynowania ich zachowania zgodnie ze strategicznymi celami rozwoju regionu (kraju) promocyjna (program eksponuje te cele rozwoju, które są atrakcyjne i możliwe do osiągnięcia pod warunkiem zasilania zewnętrznego) Instrumenty rozwoju terytorialnego Regulacje i sformalizowane działania wspierające rozwój regionalny. Na ogół wyróżnia się następujące instrumenty: 1. Instrumenty planistyczne: koncepcje rozwoju, strategie rozwoju 2. Instrumenty finansowe: a) bezpośrednie: dotacje, „miękkie” kredyty (o obniżonym lub subsydiowanym oprocentowaniu), koncesje podatkowe i parapodatkowe, subsydia dla przedsiębiorstw, b) pośrednie: gwarancje bankowe, poręczenia, udziały kapitałowe; 3. Rozwój infrastruktury technicznej; 4. Rozwój „miękkiej” infrastruktury (otoczenia instytucjonalnego biznesu), wsparcie głównie na rzecz: a) dostępu do informacji i doradztwa; b) szkoleń; c) B+R (Badań i Rozwoju), transferu technologii i innowacji; 5. Instrumenty informacyjno-promocyjne W grupie instrumentów, za pomocą których gmina może oddziaływać na rozwój gospodarczy na swoim terenie, szczególna rola przypada tym, które mieszczą się w ramach jej finansów. Zastosowanie instrumentów ekonomiczno-finansowych ma na celu stworzenie sprzyjających warunków prowadzenia działalności gospodarczej na terenie danej gminy, głównie przez różnicowanie wysokości podatków i opłat lokalnych, ustalanie cen za udostępnienie mienia i świadczone usługi użyteczności publicznej. W grupie narzędzi ekonomiczno-finansowych wyróżnia się instrumenty dochodowe oraz wydatkowe. Wśród instrumentów dochodowych wykorzystuje się m.in.: – ulgi, zwolnienia, rozłożenie na raty, odroczenia terminów płatności podatkowych stanowiących dochody własne samorządów, w tym przede wszystkim podatku od nieruchomości, który ma dla gmin największe znaczenie fiskalne, – ulgi i zwolnienia czynszowe w gminnych lokalach użytkowych. Organy gminy, wykorzystując przyznane im ustawowo możliwości oddziaływania na rozwój gospodarki gminy poprzez ustalanie wysokości stawek podatków lokalnych, powinny prowadzić długofalową politykę podatkową. Ustalając atrakcyjne stawki podatków lokalnych oraz stosując ulgi i zwolnienia podatkowe, gminy mogą przyciągać przedsiębiorstwa na swój teren i zapobiegać odpływowi kapitału. Polityka podatkowa gminy może mieć też na celu zwiększenie bieżących dochodów własnych poprzez stosowanie wyższych stawek podatkowych. Do instrumentów finansowych wydatkowych należy zaliczyć przede wszystkim wydatki inwestycyjne przyczyniające się do poprawy atrakcyjności inwestycyjnej danej jednostki samorządowej, dotyczące głównie inwestycji z zakresu infrastruktury technicznej i społecznej. Inwestycje komunalne stanowią jeden z najważniejszych czynników rozwoju lokalnego. Tworzą one warunki do wzrostu konkurencyjności jednostki terytorialnej poprzez poprawę ilości i jakości realizowanych usług komunalnych i społecznych, tworzenie warunków do lokalizacji nowych podmiotów gospodarczych oraz zamieszkania nowych mieszkańców. Działalność inwestycyjna jednostek samorządu terytorialnego znacznie odbiega od inwestycji podmiotów gospodarczych, jest bowiem prowadzona w celu poprawy bytu społeczności lokalnej i zaspokajania jej potrzeb, powinna gwarantować długotrwały rozwój jednostki przez aktywizację gospodarczą regionu. Systematyzując wydatki inwestycyjne gmin, wyodrębnić wśród nich można nakłady: – ponoszone w związku z rozwojem i utrzymaniem infrastruktury technicznej (m.in. drogi gminne, wodociągi, kanalizacja, komunikacja zbiorowa), – ponoszone na rozwój i utrzymanie infrastruktury społecznej (m.in. szkoły, ochrona zdrowia, opieka społeczna, budownictwo mieszkaniowe), – związane z ochroną i bezpieczeństwem publicznym (m.in. ochrona przeciwpożarowa i bezpieczeństwo sanitarne), – dokonywane w sferze gospodarki przestrzennej i ochrony środowiska. Infrastruktura zajmuje bardzo ważną pozycję wśród czynników wpływających na poziom rozwoju gospodarczego oraz postęp społeczny. Głównym celem rozwoju infrastruktury jest dostarczanie usług dla zaspokojenia potrzeb ludności i gospodarki. Niedorozwój infrastruktury stanowi dużą barierę rozwojową szczególnie dla gmin wiejskich, z czym wiąże się mniejszy potencjał dochodowy w przyszłości, głównie z powodu niższych korzyści podatkowych. Odpowiednio wysoki poziom rozwoju infrastruktury technicznej warunkuje prawidłowe funkcjonowanie i rozwój gospodarczy danego terenu. Uzbrojenie terenu w sieci transportowe, wodociągowe, elektroenergetyczne, kanalizacyjne oraz gazowe jest jednym z mierników jego atrakcyjności inwestycyjnej, determinuje także stosowane w gospodarce rozwiązania technologiczne i organizacyjne. Infrastruktura społeczna leży natomiast u podstaw kształtowania zasobów ludzkich i ich struktury. W zapewnieniu wysokiego poziomu gminnej infrastruktury upatruje się jednego z głównych czynników aktywizacji gospodarczej środowisk biznesu. Inwestowanie w infrastrukturę techniczną i społeczną wzmacnia pozycję gminy w zakresie możliwości pozyskiwania potencjalnych inwestorów. Należy jednak uwzględniać, że odpowiednie przygotowanie infrastrukturalne stanowi warunek konieczny, ale nie wystarczający rozwoju. Inwestycje w zakresie infrastruktury należą do przedsięwzięć kapitałochłonnych, wymagających zapewnienia źródeł finansowania w długim horyzoncie czasowym. Aktywność inwestycyjna gmin determinowana jest w dużej mierze uwarunkowaniami finansowymi. Jednym z najważniejszych kryteriów decydujących o realizacji inwestycji jest zapewnienie możliwości finansowania etapów inwestycji w wymaganych terminach. Zdolność inwestycyjną w wymiarze ekonomicznym wyraża się wielkością środków finansowych, jakie może ona przeznaczyć na finansowanie zadań inwestycyjnych. Wielkość tych środków związana jest z poziomem dochodów budżetowych samorządu oraz rozmiarami wydatków na zadania bieżące. O możliwościach finansowania lokalnych projektów inwestycyjnych oraz wyborze konkretnego źródła finansowania decyduje wiele czynników, wśród nich można wymienić: wysokość środków niezbędnych do realizacji inwestycji, sytuację finansową gminy, dostępność obcych źródeł finansowania czy koszt pozyskania kapitału. Z możliwością finansowania projektów inwestycyjnych wiąże się także problem samodzielności finansowej gmin. Oprócz płaszczyzny dochodowej i wydatkowej istotny jest zakres samodzielności jednostek samorządowych w zaciąganiu długu. Możliwość ustalania poziomu i struktury finansowania deficytu budżetowego, zwiększając zakres samodzielności finansowej samorządu gminnego, wpływa na możliwość i elastyczność finansowania zadań gminy. Szczególna rola przychodów zwrotnych związana jest z finansowaniem inwestycji, gdyż finansowanie tego rodzaju zadań z dochodów własnych czy transferowych z budżetu państwa jest utrudnione ze względu na to, że większość tych dochodów jest przeznaczona na pokrycie wydatków związanych z bieżącą działalnością samorządów. W dłuższym okresie o możliwościach inwestycyjnych samorządów gminnych przesądza jednak ich potencjał własny. Podstawowe zasady opracowywania strategii rozwoju: strategia musi być zgodna z zasadami zrównoważonego rozwoju; strategia musi powstawać i być weryfikowana w procesie społecznym przy aktywnym uczestnictwie lokalnych środowisk; strategia musi być spójna ze strategiami nadrzędnymi (w przypadku strategii lokalnej ze strategią regionalną i krajową), a także uwzględniać normy obowiązujące w UE; strategia musi być dokumentem pragmatycznym, tj. określać jak przekładać „cele” na konkretne działania; strategia powinna być zgodna w warstwie realizacyjnej ze schematem SMART tj. zadania są: konkretne (specific), mierzalne (measurable), uzgodnione (agreed), wykonalne (real) oraz określone w czasie (timed); strategia musi być dokumentem dynamicznym (długookresowa, ale z możliwością aktualzacji); wszystkie zadania wyznaczone do realizacji muszą być podporządkowane i zgodne ze strategią: Modelowy wzorzec procedury budowy strategii rozwoju jednostki samorządu terytorialnego 1. Decyzja o przystąpieniu do planowania strategicznego 2. Wybór podmiotu przygotowującego projekt strategii – samodzielne przygotowanie przez samorząd, zlecenie ekspertom zewnętrznym, rozwiązania pośrednie 3. Powołanie zespołów liderów – komitet sterujący (przedstawiciele instytucji na zasadach oddelegowania, pozostali na zasadzie zaproszenia) 4. Diagnoza prospektywna sytuacji społeczno-gospodarczej Charakterystyka obszaru - położenie, powierzchnia, ludność, - środowisko przyrodnicze, - turystyka, - zagospodarowanie przestrzenne (uwarunkowania ochrony środowiska, infrastruktura techn., własność nieruchomości, stan obiektów dziedzictwa kulturowego, identyfikacja problemów. Stan gospodarki - struktura podstawowych branż i zatrudnienie (trendy), Sfera społeczna - sytuacja demograficzna i społeczna, - warunki i jakość życia mieszkańców, - rynek pracy, - grupy społeczne wymagające wsparcia, - identyfikacja problemów. 5. Diagnoza opinii publicznej Na przykład badania ankietowe prowadzone wśród osób fizycznych, przedsiębiorców itd. w celu identyfikacji aspiracji, oczekiwań i poglądów respondentów. Jeśli zespół opracowujący strategię jest w szerokim stopniu uspołeczniony diagnoza może też obejmować przedstawicieli wszystkich środowisk (lokalnych liderów, przedsiębiorców i osoby aktywne społecznie 6. Konsultacje społeczne - warsztaty strategiczne z udziałem zespołów liderów. Celem warsztatów jest identyfikacja i wymiana poglądów ich uczestników na temat mocnych stron, słabych szans i zagrożeń jednostki terytorialnej. 7. Analiza strategiczna - obróbka informacji zgromadzonych w etapach poprzednich 8. Wiązanie zadań ze źródłami finansowania 9. Konstrukcja systemu wdrażania (opracowanie konkretnych programów) 10. Opiniowanie strategii (uwzględnianie uwag, korekta) 11. Przyjęcie strategii do realizacji Partnerstwo terytorialne – dobrowolne otwarte porozumienie co najmniej trzech, zachowujących autonomię, partnerów, reprezentujących co najmniej dwa sektory (z trzech: publicznego, prywatnego i pozarządowego), którzy wspólnie realizują długoterminowe działania na rzecz określonego terytorium (zwykle wyznaczonego granicami zaangażowanych samorządów lokalnych), doskonaląc je i monitorując oraz zachowując zasadę równości w dzieleniu zasobów, odpowiedzialności, ryzyka i korzyści. Są to zatem lokalne koalicje (grupy) podmiotów i osób, współpracujących na rzecz rozwoju społeczno-gospodarczego określonych subregionów (obejmujących obszar co najmniej 1 gminy, ale najczęściej od kilku do kilkunastu gmin). Ich tworzenie związane jest z ideą propagowania partnerstwa publiczno-prywatnego w zarządzaniu zasobami lokalnymi. W literaturze anglojęzycznej określane są czasem jako partnerstwa „oparte na obszarze” (areabased partnerships). W literaturze polskiej określa się je także jako "grupy partnerskie". We Wspólnocie Europejskiej w trzech kolejnych Inicjatywach Wspólnotowych LEADER (1991-2006), których celem było wspieranie wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich i aktywizacja społeczności lokalnych, nazywane były Lokalnymi Grupami Działania (Local Action Groups). W Unii Europejskiej w tzw. okresie programowania 2007–2013 uzyskują one znaczne wsparcie finansowe z tzw. Osi 4 Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. W Polsce w 2007 r. na obszarach wiejskich istniało około 200 partnerstw terytorialnych. Z tego 149 (jako "Lokalne Grupy Działania" – "LGD") skorzystało w latach 2007–2008 w ramach Programu Pilotażowego LEADER+ ze wsparcia finansowego Unii Europejskiej w realizacji działań lokalnych. W 2009 roku w raporcie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi wymieniono już 338 Lokalnych Grup Działania obejmujących swym zasięgiem ponad 90% gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w Polsce. LEADER w okresie 2007 – 2013 był częścią Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na te lata i realizował cele osi 4 tego programu. Leader jest podejściem : partnerskim – podejście jest wdrażane przez lokalną grupę działania – lokalne partnerstwo sektorów publicznego, społecznego i gospodarczego. terytorialnym – obszar, na którym wdrażany jest Leader musi charakteryzować się spójnością geograficzną , gospodarczą, kulturową , przyrodniczą lub historyczną. Daje to szansę rozwoju i bardziej efektywnego wykorzystania lokalnych zasobów. zintegrowanym – reprezentacja różnych grup interesów służy całej społeczności wiejskiej danego regionu. Lokalna grupa działania opracowuje strategię rozwoju obszaru z różnych dziedzin gospodarki. oddolnym – Leader opiera się na szerokim udziale społeczności lokalnej w tworzeniu i realizacji lokalnej strategii rozwoju, decyzje podejmowane są przy współudziale podmiotów działających na danym terenie. innowacyjnym – Leader daje szansę do tworzenia i testowania nowatorskich metod działania na rzecz zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich. zakładającym lokalny sposób finansowania i zarządzania – LGD ma możliwość samodzielnego dysponowania i zarządzania środkami finansowymi. wspierającym budowanie sieci między LGD – co pozwala na wymianę doświadczeń i rozpowszechnianie dobrych praktyk. Celem osi 4 Leader jest przede wszystkim budowanie kapitału społecznego poprzez aktywizację mieszkańców oraz przyczynianie się do powstawania nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich, a także polepszenie zarządzania lokalnymi zasobami i ich waloryzacja, w skutek pośredniego włączenia lokalnych grup działania w system zarządzania danym obszarem. W dłuższej perspektywie czasowej realizacja osi 4 przyczyni się do osiągnięcia celów osi 3. Realizacja podejścia Leader ma przyczynić się do aktywizacji społeczności wiejskich poprzez włączenie partnerów społecznych i gospodarczych do planowania i wdrażania lokalnych inicjatyw. Leader jest oddolnym partnerskim podejściem do rozwoju obszarów wiejskich, realizowanym przez lokalne grupy działania (LGD), polegającym na opracowaniu przez lokalną społeczność wiejską lokalnej strategii rozwoju (LSR) oraz realizacji wynikających z niej innowacyjnych projektów łączących zasoby ludzkie, naturalne, kulturowe, historyczne, itp., wiedzę i umiejętności przedstawicieli trzech sektorów: publicznego, gospodarczego i społecznego. Przedstawiciele tych sektorów tworzą partnerstwo zwane lokalną grupą działania, które jest reprezentatywne dla obszaru objętego LSR. Aby lokalna społeczność mogła skorzystać z dobrodziejstw podejścia Leader, na danym obszarze musi funkcjonować LGD wybrana przez Samorząd Województwa do realizacji opracowanej przez nią LSR. Na poziomie decyzyjnym LGD co najmniej 50% stanowią partnerzy gospodarczy i społeczni. Lokalna grupa działania wybiera projekty, których realizacja przyczyni się do osiągnięcia celów wspólnie opracowanej lokalnej strategii rozwoju. Pojęcie partycypacji można zdefiniować jako mniej lub bardziej bezpośrednie uczestnictwo obywateli w życiu społecznym, publicznym i politycznym. Termin partycypacja, stosowany na ogół z dodatkowym określeniem, np. społeczna, obywatelska, publiczna, indywidualna, wspólnotowa, wertykalna, horyzontalna. Partycypacja społeczna (horyzontalna, wspólnotowa) to udział jednostek w działaniach zbiorowych, podejmowanych w społeczności/ach, do których one przynależą lub w których żyją na co dzień. W szczególności chodzi tu o ich aktywną obecność w procesie powstawania i funkcjonowania (lokalnych) grup obywatelskich i organizacji pozarządowych, stałe lub okazjonalne podejmowanie roli wolontariusza itp. KORZYŚCI Z PARTYCYPACJI 1. Mieszkańcy znają i rozumieją intencje władz lokalnych – legitymizacja 2. Następuje lepsze zdiagnozowanie potrzeb lokalnych 3. Żywe reagowanie na pojawiające się problemy i sprawna komunikacja 4. Mieszkańcy angażują się zarówno w proces wymyślania rozwiązania/strategii jak również są też częścią rozwiązania 5. Zwiększa się zaufanie do władz lokalnych – efektywna komunikacja 6. Wykorzystuje się realne i potencjalne zasoby lokalne do rozwiązywania problemów szerokie korzystanie z różnorodnych kompetencji, umiejętności ludzi i instytucji 7. Mieszkańcy nie są biernym odbiorcą usług, a aktywnym podmiotem zmiany 8. Tworzy się kultura dialogu i kreatywności 9. Zapobiega się potencjalnym konfliktom w przyszłości w szczególności w sprawach drażliwych Unia Europejska wniosła na polską wieś realną szansę zmian. Ich początkiem winno być wyjście mieszkańców wsi z ślepego zaułka marginalizacji i stygmatyzacji wiejską przestrzenią i rolniczymi problemami. Obecność programów i funduszy unijnych okaże się tym bardziej skuteczną i efektywną, im mniej będzie polityczną i propagandową. Rozwój obszarów wiejskich, czy demarginalizacja wsi Dzisiaj rolnicy występują w roli głównych beneficjentów integracji Polski z UE, a rolnictwo opisywane jest językiem sukcesu i nie do końca usprawiedliwionego entuzjazmu. Wszystkie wymienione powyżej problemy wsi sprawiają, że uzasadnione wydaje się wobec jej mieszkańców użycie popularnego w socjologii terminu marginalizacji społecznej. Zmiany po akcesji można tym samym uznać za pierwsze przejawy "demarginalizacji wsi", jakkolwiek znacznie częściej literatura przedmiotu odwołuje się do takich terminów jak "rozwój", modernizacja", czy "restrukturyzacja wsi i rolnictwa". Zauważmy, że termin "marginalizacja" oznacza położenie akcentu na zewnętrzne uwarunkowania obecnej sytuacji polskiej wsi. Z. Seręga pisze o bliskoznaczności pojęć deprywacji, marginalizacji, czy wykluczenia, oznaczających zwykle podobne zjawisko zablokowania możliwości zaspokojenia ważnych potrzeb, ograniczenie uczestnictwa w życiu społecznym i gospodarczym prowadzące do usytuowanie danej grupy na wyraźnie gorszych pozycjach. Pisze: „Koncepcja poznawcza wiążąca marginalizację ze statusem uczestnictwa w marginalizowanej całości społecznej została oparta o rzadko wypowiadane założenie „stygmatyzacji”, naznaczenia miejscem zajmowanym w przestrzeni społecznej, a także, jak w przypadku wsi – geograficznie określonej przestrzeni fizycznej...” Marginalizacja jest bowiem procesem, w którym okoliczności niezależne od członków danej zbiorowości stają się decydującym, a przynajmniej znaczącym źródłem biedy, deprywacji potrzeb, czy zablokowania dróg awansu społecznego. Inna, często stosowana interpretacja, wyjaśniająca źródła "zacofania wsi" odwołuje się zwykle do rozważań nad mentalnością mieszkańców wsi, a dokładniej nad "tradycyjną świadomością" przeciwną zmianom i potęgującą stagnację. Raport Instytutu Spraw Publicznych, nie koncentruje się na "mentalności rolników", lecz na swoistym zderzeniu programów i instrumentów związanych z wstąpieniem Polski do UE z możliwościami i umiejętnościami mieszkańców wsi, a więc z jej ludzkim i społecznym kapitałem. Odwołujemy się do terminu demarginalizacji, bowiem dotychczasową sytuację polskiego rolnictwa i polskiej wsi wiążemy w większym stopniu z nieudolną polityką rolną PRL i III RP oraz brakiem systemowych rozwiązań wsparcia dla mieszkańców wsi, niż z ich postawami, tradycyjnym systemem wartości i pasywnym stosunkiem do rzeczywistości. Czy mamy rację, okaże czas. To, co zmieniło się na polskiej wsi począwszy od 1 maja 2004 roku, to liczba programów, instrumentów i środków finansowych, które w ramach wspólnej polityki rolnej i polityki wspierania obszarów wiejskich docierają po akcesji, na polską wieś. Zmienił się także ton artykułów prasowych, bowiem polscy rolnicy sprawnie zarejestrowali swoje gospodarstwa w systemie IACS, licznie wystąpili o dopłaty bezpośrednie i o środki na wszystkie ważniejsze działania proponowane w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich i w Sektorowym Programie Operacyjnym „Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywnościowego oraz Rozwój Obszarów Wiejskich". Najbardziej zaskoczył komentatorów prasowych bilans handlowy z Unią, w którym eksport produktów rolnych do krajów UE zajął znaczącą pozycję dzięki taniej i dobrej jakościowo polskiej żywności. Termin „wykluczenie społeczne” po raz pierwszy został użyty przez francuskiego ministra dobrobytu społecznego René Lenoira (1974) w stosunku do osób uznanych za nieprzystosowane do życia w społeczeństwie industrialnym, żyjących na marginesie społeczeństwa oraz osób, które nie są objęte żadnym systemem ubezpieczeń. „Wykluczenie społeczne” po raz pierwszy wystąpiło w oficjalnym dokumencie Komisji Europejskiej dotyczącym programu walki z ubóstwem w 1990 r. Zjawisko wykluczenia społecznego jest trudno definiowalne. Mamy bowiem do czynienia z kilkoma nakładającymi się wymiarami marginalizacji. Wykluczenie społeczne, które – najprościej ujmując – polega na niepodejmowaniu zwyczajowej i społecznie akceptowanej drogi życiowej lub wypadaniu z niej, dotyczy osób, rodzin lub grup ludności, które: • żyją w niekorzystnych warunkach ekonomicznych (bieda, ubóstwo materialne); • zostają dotknięte niekorzystnymi procesami społecznymi, wynikającymi z masowych i dynamicznych zmian rozwojowych, np. dezindustrializacji, kryzysów, gwałtownego upadku branż czy regionów; • nie zostały wyposażone w kapitał życiowy umożliwiający im zdobycie normalnej pozycji społecznej, odpowiedniego poziomu kwalifikacji, wejście na rynek pracy lub założenie rodziny, co dodatkowo utrudnia dostosowywanie się do zmieniających się warunków społecznych i ekonomicznych; • nie mają dostępu do odpowiednich instytucji pozwalających na wyposażenie w kapitał życiowy, jego rozwój i pomnażanie, co wynika z niedorozwoju tych instytucji spowodowanego brakiem priorytetów, brakiem środków publicznych, niską efektywnością funkcjonowania; • doświadczają przejawów dyskryminacji, zarówno wskutek niedorozwoju właściwego ustawodawstwa, jak i kulturowych uprzedzeń oraz stereotypów; • mają cechy utrudniające im korzystanie z powszechnych zasobów społecznych ze względu na zaistnienie niesprawności, uzależnienia, długotrwałej choroby albo innych cech indywidualnych; • są przedmiotem niszczącego działania innych osób, np. przemocy, szantażu, indoktrynacji. W większości definicji wykluczenie społeczne jest określane w kategoriach niemożności uczestniczenia w istotnych aspektach życia społecznego, gospodarczego, politycznego i kulturalnego danego społeczeństwa. Ponadto nieuczestniczenie to nie jest wynikiem wyboru jednostki lecz przeszkód, jakie ona napotyka. Poszczególne wymiary ubóstwa często nakładają się na siebie, pogłębiając tym samym marginalizację jednostek. Ubóstwo odnosi się do osób, rodzin lub grup osób, których zasoby (materialne, kulturowe i społeczne) są ograniczone w takim stopniu, że poziom ich życia obniża się poza akceptowane minimum w kraju zamieszkania. Komisja Unii Europejskiej określa ją jako proces, w skutek którego pewne jednostki zostaną wypchnięte na margines społeczeństwa i niedopuszczone do pełnego uczestnictwa w jego życiu ze względu na brak podstawowych kwalifikacji i możliwości kształcenia ustawicznego czy też dyskryminację. Czynniki te powodują odsunięcie ich od pracy, dochodów, możliwości kształcenia oraz społecznych i lokalnych więzi i aktywności. Natomiast wymiar czasowy ubóstwa określa, że za osoby ubogie możemy uznać (rodziny, gospodarstwa domowe), które w sferze ubóstwa znalazły się chwilowo oraz jednostki, dla których ubóstwo ma charakter trwały. W Narodowej Strategii Integracji Społecznej dla Polski definicja wykluczenia społecznego została przyjęta w dokumencie powołującym Zespół Zadaniowy ds. Reintegracji Społecznej następującej treści: „Wykluczenie społeczne to brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa, wpływania i korzystania z podstawowych instytucji publicznych i rynków, które powinny być dostępne dla wszystkich, a w szczególności dla osób ubogich” Wykluczenie społeczne jest powiązane w sposób istotny z występowaniem ubóstwa. Jednak nie da się postawić znaku równości między zjawiskiem ubóstwa a wykluczeniem społecznym. Osoby ubogie nie muszą być wykluczone i odwrotnie – osoby wykluczone niekoniecznie są ubogie. Grupy podatne na wykluczenie społeczne to: • dzieci i młodzież ze środowisk zaniedbanych, • dzieci wychowujące się poza rodziną, • kobiety samotnie wychowujące dzieci, • kobiety pozostające poza rynkiem pracy, • ofiary patologii życia rodzinnego, • osoby o niskich kwalifikacjach, • osoby bezrobotne, • żyjący w bardzo trudnych warunkach mieszkaniowych, • niepełnosprawni i chronicznie chorzy, • osoby chorujące psychicznie, • starsze osoby samotne, • opuszczający zakłady karne, • imigranci, • osoby należące do romskiej mniejszości etnicznej. Grupy poważnie zagrożone wykluczeniem społecznym w Polsce to: • dzieci i młodzież wypadająca z systemu szkolnego, • osoby długookresowo bezrobotne, • opuszczający wiezienia, • niektóre kategorie ludności wiejskiej: pracownicy byłych Państwowych Gospodarstw Rolnych, chłopi nieprodukujący na rynek, • osoby zagrożone eksmisją z zamieszkiwanych lokali, • imigranci zarobkowi wchodzący do szarej strefy zatrudnienia, • osoby uzależnione od alkoholu i narkotyków, • bezdomni, • imigranci utrzymujący się z pracy nielegalnej, • osoby należące do romskiej mniejszości etnicznej. Dla każdej kwestii społecznej charakterystyczna jest obecność pewnych elementów: skrajnie trudnych sytuacji w życiu jednostek, długotrwałej marginalizacji określonych grup społecznych, zaostrzających się konfliktów społecznych, w które uwikłani są zazwyczaj przedstawiciele warstw izolowanych (marginalizowanych). Najczęściej omawianym w związku z tym problemem staje się brak warunków materialnych, chociaż niektórzy socjologowie wskazują, iż poza tą sferą ludzkiego życia istotna jest również płaszczyzna kulturowa. Dostrzegają zatem bezpośredni związek z brakami o charakterze kulturowym. Ze sferą deficytu materialno-duchowego wiąże się specyficzny system wartości wyznawany przez ludzi nim dotkniętych oraz charakterystyczne – pesymistyczno-fatalistyczne podejście do otaczającej rzeczywistości, do przyszłości i życia. Człowiek doświadczający ubóstwa nie jest zdolny do racjonalnej oceny rzeczywistości, własnych uwarunkowań, możliwości i ograniczeń, odczuwa bezradność ujmowaną w kategoriach nieświadomej decyzji. Takie rozumienie problemu sprzyja negatywnej ocenie osób potrzebujących pomocy, co najwyżej powalając uznać ubogich za niezaradnych życiowo, często zbędnych, marginalizowanych członków społeczeństwa ZINTEGROWANA ANIMACJA SPOŁECZNA Animacja społeczna Istnieje kilka określeń pojęcia animacja: jest to metoda edukacji, która polega na tym, że w jej trakcie nabywa się umiejętności i postawy społeczne i obywatelskie, które powodują pogłębienie uczestnictwa obywateli w życiu publicznym, co z kolei przekłada się na ich aktywność na rzecz rozwoju lokalnego. Jej istota w tym znaczeniu sprowadza się do tego, że społeczeństwo poprzez aktywny udział w życiu społeczności sprawia, że w danym otoczeniu podnosi się jakość życia, wyższy jest poziom sprawności rozwiązywania problemów lokalnych oraz realizacji celów rozwojowych w porównaniu ze społecznościami lokalnymi, gdzie społeczeństwo nie jest ,, partycypujące”. W związku z powyższym podejmowanie animacji jest szczególnie preferowane w społecznościach biernych, zacofanych oraz zaniedbanych. animacja to również obszar praktyki, który polega albo na wspieraniu i pomocy dla istniejących już grup w społeczności lokalnej lub też na pomocy w tworzeniu nowych, które będą aktywnie współuczestniczyć w życiu społeczności. jest to metoda budowania kapitału społecznego oparta na rozbudowanej sieci społecznej i dobrej wewnętrznej komunikacji, prowadząca w konsekwencji do kształtowania się demokracji uczestniczącej, będącą podstawą zrównoważonego rozwoju. Cele animacji osiągane są poprzez realizację określonych przedsięwzięć, które zachęcają członków społeczności do działania a przy tym pozwalają na osiągnięcie postawionych celów i realizację zadań powierzonych przez instytucję zewnętrzną animatorowi – są to tzw. projekty animacyjne. Najważniejsze podmioty procesu animacji to oczywiście społeczności lokalne i animator, czyli osoba zewnętrzna dla społeczności, która przebywa w niej przez określony czas, podczas którego oddziałuje na nią swą osobą, ale działa z polecenia podmiotu zewnętrznego. Pobudza on, motywuje i mobilizuje ludzi oraz całe środowisko. Jego zadaniem jest wdrażanie programów dotyczących pomocy społecznej, a ponadto zajmuje się animacją określonej dziedziny życia (np. kultury, przedsiębiorczości) , jest doradcą oraz ekspertem. Animator to praktyk, który poprzez umiejętne wykorzystanie dostępnych technik i narzędzi oraz motywację i edukację inicjuje organizowanie się członków społeczności w celu samodzielnego zaspokojenia ich potrzeb oraz rozwiązania problemów, z którymi się borykają. Nie opiera się on tylko na poziomie obecnych aspiracji i potrzeb mieszkańców, ale przede wszystkim poprzez proces tworzenia ma ,,ożywić duszę” społeczności lokalne. Animator bowiem ma do wykonania szereg zadań i w związku z tym pełni wiele funkcji w społeczności, należą do nich przede wszystkim: zaangażowanie; ułatwianie; edukowanie; zachęcanie; wzmacnianie; wyrównywanie szans; ocenianie. Zaś gama podstawowych zadań w pracy animatora obejmuje w głównej mierze: rozwój partnerskich relacji w środowisku lokalnym poprzez budowanie porozumień; komunikację pomiędzy potencjalnymi partnerami społecznymi poprzez wypracowywanie sieci kontaktów i relacji; nakreślenie profilu społeczności – poznawanie lokalnych mieszkańców, udogodnień, historii, problemów; procesy podejmowania wspólnych decyzji poprzez dochodzenie do consensusu i określanie wspólnego celu; pracowanie w oparciu o dynamikę grup, podtrzymywanie zaangażowania i motywowanie innych; tworzenie sieci – praca ponad granicami, pielęgnowanie kontaktów, zarządzanie informacją i zasobami. W związku z pełnieniem tak wielu funkcji w społeczności i realizowaniem tak szerokiej gamy zadań praca animatora nie należy do najprostszych. Napotyka ona na swej drodze wiele przeszkód i trudności, wśród których literatura wymienia następujące: długi okres pomiędzy działaniem a pojawieniem się efektu tegoż działania; trudno mierzalne bądź też niemierzalne efekty pracy; potrzeba przygotowania społeczności i siebie na ,, odejście” po zakończeniu projektu animacyjnego; konieczność pozostawania w grupie i nie wypychanie się ku pozycji lidera, mimo nacisków społeczności lokalnej – by dać jej szansę na pobudzenie własnej, wewnętrznej aktywności i chęci do działania; zaakceptowanie takiego stanu rzeczy, że o wartości pracy animatora decydują nie jego osiągnięcia a dokonania społeczności w której działa; potrzeba ciągłego radzenia sobie z lokalnymi konfliktami, uprzedzeniami i stereotypami; problemy rozgraniczenia dwóch sfer – prywatnej i zawodowej; trudności z pokonaniem obaw i oporów członków społeczności przed zmianą; konieczność poradzenia sobie ze sprzecznością poglądów i celów własnych a ludzi w animowanej społeczności. Jak widzimy animator spotyka się z wieloma trudnościami, zarówno w sferze zawodowej jak i prywatnej (emocjonalnej, psychicznej). Jednak musi on sobie z nimi radzić i w pewien sposób zachować dystans do tego wszystkiego, by móc spełniać powierzoną mu funkcję. Jednak nie można zapominać, że animator to nie maszyna to tylko człowiek, który ma również prawo do chwil słabości. Warto zwrócić uwagę na fakt iż w życiu codziennym spotykamy się z dwoma rodzajami animatorów – tzn. są profesjonalnie przeszkoleni i wykształceni ludzie, którzy za bycie animatorem w danej społeczności otrzymują wynagrodzenie, lecz również są jednostki wybitne, które ,,naturalnie” z własnej i niczym nie przymuszonej woli pełnią w swojej społeczności rolę właśnie takiego animatora, który motywuje do działania i inicjuje pewne zdarzenia. Oczywiście najbardziej pożądana jest taka ,,naturalna”, samoistna animacja, lecz w przypadku, gdy jej nie ma to nawet ta zewnętrzna profesjonalna jest jak najbardziej wskazana i pożądana. Model animacji lokalnej określany jest jako jeden z instrumentów polityki społecznej, którego zadaniem jest inicjowanie procesów wewnętrznego rozwoju lokalnego, a do jego zasadniczych cech zaliczymy to, że: animacja wspiera rozwój przedsiębiorczości społecznej, w szczególności poprzez tworzenie lokalnych przedsiębiorstw społecznych zakorzenionych w danej społeczności lokalnej; animacja adresowana jest do zaniedbanych politycznie i społecznie społeczności lokalnych i stanowi dla nich szansę na ograniczenie negatywnych skutków tego stanu rzeczy lub nawet pokonanie tejże sytuacji; animacja jest ,, mostem”, który łączy dwa światy – społeczność lokalną i świat zewnętrzny a animator jest ,, dobrym duszkiem” przynoszącym nadzieje na lepsze jutro; animacja jest procesem długotrwałym, a animator musi być ciągle doszkalany i wspierany przez podmioty zewnętrzne we swym działaniu; Animator w swej pracy musi pracować z wieloma podmiotami zarówno prywatnymi, jaki i publicznymi, a praca ta obejmuje cztery poziomy: praca z indywidualnymi członkami społeczności; praca z lokalnymi grupami lub organizacjami; praca z sieciami grup i organizacji; praca z władzami publicznymi, zawodowymi agencjami i biznesem. Działanie animatora na danym terenie, w danej społeczności lokalnej i z wyżej wymienionymi podmiotami niesie ze sobą szereg wymiernych korzyści: zachęca członków społeczności lokalnej do samorozwoju, uczenia się i aktywności; pobudza stosunki międzyludzkie, poczucie przynależności i zainteresowanie się sprawami wspólnoty; podnosi efektywność działań lokalnych grup, które są uzupełnieniem działalności podmiotów publicznych; pozwala na lepsze zrozumienie potrzeb społeczności przez lokalne władze i partnerów. Spółdzielnie socjalne Spółdzielnia socjalna jest specyficzną formą przedsiębiorstwa społecznego. Tworzą ją w większości osoby zagrożone marginalizacją ze względu na bezrobocie, niepełnosprawność czy chorobę psychiczną, które mają trudności w znalezieniu pracy. Praca w spółdzielniach socjalnych daje im szansę na aktywizację społeczną i zawodową, integrację, podniesienie swoich kwalifikacji. W odróżnieniu od innych podmiotów ekonomii społecznej spółdzielnia socjalna wymaga dużej samodzielności i odpowiedzialności jej członków. Obowiązuje tu kolektywny sposób podejmowania decyzji, a każdy członek, niezależnie od wielkości udziału w spółdzielni, dysponuje w tym procesie jednym głosem. To sprawia, że członkowie spółdzielni są w pełni odpowiedzialni za sprawy przedsiębiorstwa, uczą się samodzielności i długofalowego planowania. Sami dbają o finanse, zarządzają własną działalnością, wyznaczają kierunki rozwoju. Osoby fizyczne zakładające spółdzielnię socjalną muszą mieć całkowitą zdolność do czynności prawnych i należeć do jednej z poniższych grup: - osoby bezrobotne (w rozumieniu ustawy o promocji zatrudnienia) - osoby niepełnosprawne (w rozumieniu ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych) - osoby, o których mowa w ustawie o zatrudnieniu socjalnym: • bezdomne, realizujące indywidualny program wychodzenia z bezdomności (w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej) • uzależnione od alkoholu po zakończeniu programu psychoterapii w zakładzie lecznictwa odwykowego • uzależnione od narkotyków lub innych środków odurzających po zakończeniu programu terapeutycznego w zakładzie opieki zdrowotnej • chore psychicznie w rozumieniu przepisów o ochronie zdrowia psychicznego • zwalniane z zakładów karnych, mające trudności w integracji ze środowiskiem w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej • uchodźcy realizujący indywidualny program integracji w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej Ponadto członkami spółdzielni socjalnej mogą zostać również inne osoby, nie należące do grup zagrożonych wykluczeniem, o ile ich liczba nie stanowi więcej niż 50% ogólnej liczby założycieli. Do działającej spółdzielni mogą przystąpić osoby z grup wykluczonych, wymienionych powyżej, w tym osoby posiadające ograniczoną zdolność do czynności prawnych, a także inne osoby, jeżeli ich praca na rzecz spółdzielni wymaga szczególnych kwalifikacji, których nie posiadają pozostali członkowie spółdzielni. Należy jednak pamiętać o proporcjach. Cały czas liczba osób niewywodzących się z grup wykluczonych nie może przekroczyć 50% . Wioski tematyczne W Polsce rozkwita moda na wioski tematyczne. To wynik zmian zachodzących na terenach wiejskich – przechodzenia z sektora rolniczego i przemysłowego, do sektora usług. Jak się okazuje, wieś z niespotykanym motywem przewodnim to doskonały sposób na integrację mieszkańców, ale także na biznes. W Polsce przybywa wsi z motywem przewodnim. Na początku były one związane najczęściej z występującymi na danych terenach produktami lokalnymi. Tak powstały m.in. Ziemniakowo (Nowosiółki – woj. lubelskie), wioska grzybowa (Krzywogoniec), miodowa (Wielki Mędromierz) czy chlebowa (Jania Góra – woj. kujawsko-pomorskie). Teraz oferty wsi stają się coraz bardziej wymyślne. Bazują na motywach irracjonalnych, często niczym niezwiązanych z danym miejscem, ale z fantazją powiązanymi ze wsią przez jej mieszkańców. Na terenach wiejskich turyści mogą się przenieść w świat krasnali (wieś Szpikołosy – woj. lubelskie), na koniec świata (Iwięcino – woj. zachodniopomorskie) czy do krainy fantazji (Karwno – woj. pomorskie). Wioski tematyczne powstają najczęściej tam, gdzie upada przemysł, ludzie szukają innych perspektyw i możliwości rozwoju. Co ważne, można je tworzyć we wsiach, gdzie rozwój tradycyjnych form turystyki potencjalnie nie ma zbytnich szans. Wioska tematyczna daje mieszkańcom możliwość zapewnienia turystom kompleksowej oferty. Mieszkańcy starają się, by ich wsie były jedyne w swoim rodzaju i wyróżniały się na tle innych. Tworzą marki produktów i miejscowości, ciągle udoskonalają ofertę. Rozwija się lokalny biznes, gospodarstwa zaczynają działać wspólnie. A to istotne, bo jak się okazuje, tylko 40 proc. gospodarstw agroturystycznych jest członkami stowarzyszeń. To stanowczo za mało. Nieumiejętność lub brak chęci nawiązywania współpracy sąsiedzkiej w celu tworzenia wspólnej, poszerzonej oferty powoduje, że dochody pozyskiwane z turystyki są nadal zbyt niskie w stosunku do możliwości. Razem łatwiej tworzyć oferty turystyki aktywnej i agroturystyki na wsi. Wsie tematyczne w Polsce przeżywają rozkwit, ale w niektórych krajach dawno przeżyły już swój renesans. Mieszkańcy wiosek w USA do zakładania wiosek wykorzystują główne produkty lokalne – polowy potencjał, są tam stolice kukurydzy czy czosnku. Zarabiają na organizowaniu imprez cyklicznych. Najbardziej znaną wioską tematyczną w Austrii jest Armschlag – wioska makowa. Rocznie odwiedza ją 40 tys. turystów. Sukcesy odnoszą także wsie tematyczne w Korei Południowej. Niewielką wioskę licząca około 50 gospodarstw realizującą projekt tarasowych upraw odwiedziło w ciągu roku ponad 190 tys. turystów.
