Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy

AGNIESZKA NIEMCZYK
[email protected]
Wyższa Szkoła Psychologii Społecznej w Warszawie
Dlaczego małe dziewczynki
są bardziej szczodre niż mali
chłopcy. Co odpowiada
za różnice płciowe
w zachowaniach prospołecznych
u dzieci w wieku 5–6 lat?
M łoda P sychologia • Tom 1
Agnieszka Niemczyk • Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy
519
Recenzja
Recenzent: dr Łukasz Tanaś
Autorka pracy podejmuje problem zachowań altruistycznych w jednorazowych
interakcjach z osobami nieznaną. Jest to problem istotny, będący obszarem wielu
kontrowersji we współczesnej nauce. Autorka koncentruje się na zagadnieniu różnic
międzypłciowych w zakresie zachowań prospołecznych u dzieci w okresie średniego
dzieciństwa. Przytacza trzy badania, które wskazują na istnienie różnic międzypłciowych w podejmowaniu decyzji ekonomicznych w grze w dyktatora. Wynika z nich,
że choć istnieją różnice międzykulturowe, to generalnie chłopcy chętniej przekazują
zasoby na rzecz członków grupy własnej niż obcej, co określane jest w literaturze jako
altruizm parafialny (parochial altruism), natomiast dziewczynki częściej podejmują
decyzję o równym podziale zasobów pomiędzy siebie i partnera interakcji, a także są
generalnie bardziej szczodre.
Autorka dostrzega, że w omawianych przez nią pracach występuje wiele spekulacji,
a badacze ograniczają się do jednostronnych wniosków, stając po stronie natury lub
wychowania. Jako rozwiązanie sugeruje przejście na poziom danych fizjologicznych,
czyli redukcjonizm metodologiczny oraz większą interdyscyplinarność badań. Następnie
omawia propozycję teoretyczną Del Giudice, Angeleri i Manery (2009), w której badacze sugerują, że do powstania różnic międzypłciowych w zakresie szeregu zachowań,
w tym związanych z altruizmem i egoizmem, przyczynia się zmiana młodzieńcza
(juvenile switch), czyli system koordynowanych hormonalnie zmian mających miejsce
w okresie średniego dzieciństwa. Ponadto, badacze sugerują, że na kształt zmiany
młodzieńczej silnie wpływają wzorce wczesnych interakcji z opiekunami (attachment
patterns). Propozycja teoretyczna przedstawiona w pracy w interesujący sposób łączy
zatem poziom koncepcji biologicznych z koncepcjami psychologicznymi, wskazując
na możliwość ich wzajemnych, dwustronnych, relacji. Doświadczenia środowiskowe
mogą bowiem wpływać na kształt zmian hormonalnych, a te z kolei na frekwencję
określonych zachowań, co w efekcie tworzy system interakcji zwrotnych. Wydaje się, że
tego typu badania są dobrym przykładem, jak można zwiększyć interdyscyplinarność
w pracy biologów i psychologów, przy zachowaniu autonomii obydwu dyscyplin. Jest
to duża zaleta omawianej pracy.
Pewna doza krytyki wydaje się jednak potrzebna. Podczas współpracy biologów
i psychologów łatwo o uproszczenia i stronniczość. Często pojawiającym się problemem, wynikającym z intuicji biologii potocznej, jest przekonanie, że jeśli między populacjami występuje zróżnicowanie w zakresie jakiegoś zjawiska, to jest to najpewniej
wynik oddziaływania kultury, natomiast jeśli zróżnicowanie nie występuje, to mamy
do czynienia z uniwersalną, biologiczną adaptacją. Problem ten Autorka zauważa,
520
M łoda P sychologia • Tom 1
Agnieszka Niemczyk • Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy
zwracając uwagę na wnioski innych badaczy, ale sama zdaje się go powtarzać. Pisze
bowiem, że weryfikowanie hipotez ewolucyjnych u ludzi jest trudne ze względu na
proces socjalizacji. Takie ujęcie problemu zdaje się utożsamiać zmienność w zakresie
jakiejś właściwości z oddziaływaniem procesów socjalizacji, która ukrywa, uniwersalną,
biologiczną naturę gatunku. Jednakże owo ukrycie oznacza, co najwyżej, konieczność
redukcji i wykonania analizy na niższym poziomie, np. badania poziomu hormonów.
Plastyczność w zakresie rozwoju określonej cechy, jej zmienność między populacjami,
nie wyklucza tego, że jest ona adaptacją. Na podobnej zasadzie stabilność cechy, jej
stałość między populacjami, nie przesądza tego, że jest ona adaptacją. Autorka wydaje
się zdawać sobie sprawę z tego problemu, ale niekiedy powraca do intuicji potocznych.
Jednocześnie warto wspomnieć, że omawiane zagadnienie nie jest proste. Mameli
i Bateson (2006) odnajdują w literaturze przedmiotu wiele odmiennych sposobów rozumienia relacji pojęć nabyte i wrodzone. Relacja pomiędzy naukowym a potocznym
rozumieniem pojęć natura i kultura (Bateson, Mameli, 2007), to złożony problem,
który polecam uwadze Autorki.
Uważam, że praca Pani Niemczyk spełnia wymogi tekstu naukowego, wnosi istotne
informacje do obszaru wiedzy psychologicznej i tym samym polecam ją do publikacji.
Bibliografia
Bateson, P., Mameli, M. (2007). The innate and the acquired: Useful clusters or a residual
distinction from folk biology? Developmental Psychobiology, 49(8), 818–831.
DOI:10.1002/dev.20277.
Del Giudice, M., Angeleri, R., Manera, V. (2009). The juvenile transition: A developmental switch point in human life history. Developmental Review, 29(1), 1–31.
Mameli, M., Bateson, P. (2006). Innateness and the sciences. Biology & Philosophy,
21(2), 155–188. DOI:10.1007/s10539-005-5144-0.
M łoda P sychologia • Tom 1
Agnieszka Niemczyk • Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy
521
Streszczenie
Pochodzenie zachowań prospołecznych skierowanych do anonimowych
niespokrewnionych osób jest obecnie przedmiotem debaty w psychologii i biologii ewolucyjnej. Jednym ze sposobów na testowanie hipotez dotyczących tego
zjawiska jest badanie decyzji ekonomicznych, jakie podejmują dzieci w grze dyktatora (GD). Ponieważ dzieci są znacznie mniej ukształtowane przez socjalizację niż
dorośli, dane pozyskane z badań z ich udziałem są cennym źródłem wnioskowania
na temat ewentualnego biologicznego pochodzenia zachowań. Eksperymenty te
pokazały, że dziewczynki składają w GD istotnie wyższe oferty niż chłopcy. Większość
badaczy uzasadnia to zjawisko różnicami w socjalizacji chłopców i dziewczynek
(np.: częstsze nagradzanie dziewczynek za zachowania prospołeczne). Jednak
na podstawie literatury dotyczącej psychologii ewolucyjnej oraz fizjologii dzieci
w wieku 5–10 lat można powiedzieć, że istnieje duże prawdopodobieństwo, że to
fizjologia, a nie socjalizacja jest odpowiedzialna za te różnice w zachowaniu oraz
że różnice te mają swoje adaptacyjne uzasadnienie.
Słowa kluczowe: różnice płciowe, zachowania prospołeczne, dzieciństwo
522
M łoda P sychologia • Tom 1
Agnieszka Niemczyk • Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy
Funkcja oraz pochodzenie niektórych z ludzkich zachowań prospołecznych
wciąż pozostają nieznane. Zachowania altruistyczne wobec członków własnej rodziny można wyjaśnić za pomocą altruizmu krewniaczego (Hamilton, 1964), a wobec
przyjaciół czy innych osób, które widujemy na co dzień, za pomocą altruizmu odwzajemnionego (Trivers, 1971). Natomiast na temat wyjaśnienia współpracy i zachowań altruistycznych wobec anonimowych nieznajomych jednostek wciąż toczy
się dyskusja i brakuje wiodącej teorii.
Niektórzy badacze uważają, że zachowania prospołeczne wobec nieznajomych
są nieadaptacyjne, jako że w środowisku adaptacji ewolucyjnej nie było nieznajomych anonimowych osobników, a więc ludzie nie wykształcili mechanizmów, które
chroniłyby ich przed zużywaniem zasobów na rzecz przystosowania niespokrewnionych anonimowych jednostek (Gintis i in., 2003). Powstają również poparte danymi
empirycznymi teorie, w ramach których zachowania altruistyczne wobec obcych są
uważane za adaptacyjne – jak np. model strong reciprocity (Gintis, 2000) – a nawet
kluczowe dla istnienia kultury tak skomplikowanej i złożonej jak ludzka, jak teoria
M. Tomasello (2008).
Testowanie hipotez na temat ewolucyjnego pochodzenia zachowań jest niezwykle
trudne ze względu na proces socjalizacji. Utrudnia on ocenę tego, czy dane zachowanie jest adaptacyjne bezpośrednio, czy też pośrednio jako aprobowane w danej
kulturze. Można oddziaływanie kulturowych zmiennych zakłócających zmniejszać
za pomocą przeprowadzania badań w wielu odmiennych kulturach i – jeśli nasze
hipotezy potwierdzają się w większości kultur – możemy z większym prawdopodobieństwem uznać je za różnice biologiczne. Należy jednak pamiętać, że wariancja
wyników może wynikać również z różnic środowiskowych, a niekoniecznie kulturowych. Innym sposobem na zmniejszenie wpływu socjalizacji na wyniki badań nad
zachowaniem jest badanie dzieci. Im młodsze dzieci przejawiają dane zachowanie,
tym mniej jest ono zanieczyszczone przez socjalizację. Trzeba jednak pamiętać,
że nie musi to oznaczać, iż cechy pojawiające się w późniejszym okresie rozwoju
mają pochodzenie kulturowe, ponieważ zachowanie zmienia się w ciągu życia nie
tylko ze względu na kulturę, ale również wraz dojrzewaniem, a później starzeniem
się układów ciała, co ma wpływ na gospodarkę hormonalną oraz ekspresję genów.
Podsumowując, pytanie o funkcję i pochodzenia zachowań altruistycznych
wobec niespokrewnionych nieznajomych osób pozostaje otwarte. Badania nad tymi
zachowaniami z udziałem dzieci są szczególnie istotne, ponieważ dostarczają danych
mniej zdeterminowanych kulturowo niż w przypadku dorosłych osób badanych.
M łoda P sychologia • Tom 1
Agnieszka Niemczyk • Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy
523
Metodologia badań nad alokacją zasobów z udziałem dzieci
Hipotezy na temat alokacji zasobów przez ludzi testuje się zazwyczaj za pomocą
różnego rodzaju gier ekonomicznych, takich jak gra ultimatum (ultimatum game)
czy gra publicznego dobra (public good game; Gintis i in., 2003; Henrich i in., 2001).
W tego typu eksperymentach badani w kontrolowanych warunkach podejmują decyzję na temat podziału pieniędzy lub żetonów. Metody te są ostatnio krytykowane
ze względu na niewielkie podobieństwo do sytuacji, które zdarzają się ludziom w realnym życiu (Guala, 2012), lecz nie ulega wątpliwości, że mogą być źródłem nowych
hipotez i naprowadzać dwóch badaczy na nowe problemy.
Większość gier ekonomicznych używanych w eksperymentach z udziałem
dorosłych jest zbyt skomplikowana, aby mogły je zrozumieć małe dzieci. Jednak
z powodzeniem stosowane w tego typu eksperymentach są różne warianty gry dyktatora (dictator game). Gra dyktatora (GD) polega na tym, że osoba badana (dawca)
ma zdecydować, jaką część zasobów (np. pieniędzy, żetonów) chce przeznaczyć
na rzecz innej osoby (biorcy). Oferty dawcy w odróżnieniu od gry ultimatum nie
mogą zostać odrzucone, w związku z tym dawca może składać niskie oferty bez
konsekwencji. Dzięki prostym zasadom GD może być stosowana w eksperymentach
z udziałem nawet trzylatków. Wtedy jako waluta stosowane są słodycze lub naklejki
ze względu na ich wysoką atrakcyjność dla dzieci (Benenson, Pascoe, Radmore, 2007;
Fehr, Berhard, Rockenbach, 2008).
Badania nad decyzjami ekonomicznymi chłopców i dziewczynek
Przeprowadzono zaledwie kilka eksperymentów nad alokacją zasobów u dzieci,
w których uwzględniono płeć jako zmienną niezależną. Jednym z nich było badanie
nad różnicami w rozdziale zasobów pomiędzy dzieci z grupy własnej i grupy obcej,
gdzie badacze zakładali, że dzieci najczęściej będą dzielić zasoby równo (egalitarnie),
lecz bardziej szczodre będą wobec dzieci z grupy własnej (Fehr, Berhard, Rockenbach,
2008). Dzieci w wieku od trzech do ośmiu lat grały w trzy warianty GD (walutą były
cukierki): pierwszym z nich był wariant prospołeczny (prosocial game), gdzie można
było dokonać wyboru między przydzieleniem sobie i biorcy po jednym cukierku
lub tylko sobie pozostawiając biorcę z niczym (1:1 vs 1:0). W drugim wariancie, nazwanym wariantem zazdrości (envy game) można było podzielić cukierki po równo
lub przekazać dodatkowego cukierka biorcy (1:1 vs 1:2). Trzeci wariant nazwano
wariantem dzielenia się (sharing game), gdzie dawca miał do rozdysponowania dwa
cukierki i mógł podzielić je równo między siebie i biorcę lub obydwa zachować dla
524
M łoda P sychologia • Tom 1
Agnieszka Niemczyk • Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy
siebie (1:1 vs 2:0). Dzieci grały we wszystkie trzy gry w dwóch warunkach eksperymentalnych: wewnątrzgrupowym i międzygrupowym, gdzie odpowiednio miały
się dzielić z anonimowym dzieckiem ze swojej klasy lub grupy przedszkolnej bądź
z zupełnie obcym dzieckiem. Jak się okazało, dzieci, w każdym z trzech warunków,
częściej dokonywały egalitarnych wyborów, a w przypadku wariantu zazdrości,
w odróżnieniu od dwóch pozostałych wariantów, gdzie nie zaobserwowano istotnych
różnic, chłopcy okazali się istotnie mniej skłonni do dzielenia się z biorcą spoza
grupy własnej niż dziewczynki.
Podobne badanie przeprowadzili Gummerum i współpracownicy (2010). Eksperyment dotyczył wpływu rozumienia emocji moralnych na decyzje ekonomiczne
w GD u dzieci w wieku 3–5 lat z wykorzystaniem naklejek jako waluty. Oprócz
hipotez związanych z emocjami moralnymi badacze przewidywali, że dziewczynki
będą składać wyższe oferty niż chłopcy. Każde dziecko dysponowało dziesięcioma
naklejkami do podziału między siebie i biorcę. Zgodnie z przewidywaniami okazało
się, że dziewczynki składały istotnie wyższe oferty niż chłopcy.
Zainspirowany powyższymi badaniami T. Zaleśkiewicz (2011) przeprowadził
eksperyment mający na celu zbadanie stricte różnic płciowych w alokacji zasobów
w GD u dzieci. Tym razem w grupie wiekowej 5–6 lat z wykorzystaniem naklejek
jako waluty. Zastosowano podobną procedurę badawczą jak w przypadku pierwszego
z opisanych wyżej badań (Fehr i in., 2008), dzieci grały w trzy warianty DG: prospołeczny, zazdrości i dzielenia się, lecz nie manipulowano przynależnością do grupy
własnej lub obcej. Okazało się, że w wariancie dzielenia się i w wariancie zazdrości
dziewczynki istotnie częściej niż chłopcy dokonywały bardziej altruistycznych wyborów. Warto zauważyć, że istotne różnice pojawiły się w tych wariantach GD, gdzie
altruistyczny wybór zmuszał do przydzielenia biorcy większej ilości naklejek niż
sobie. Ponieważ metodologia eksperymentów Zaleśkiewicza (2011) była podobna do
tej wykorzystanej w eksperymencie Fehra i in. (2008) przeprowadzonego w Szwajcarii, dokonano porównania wyników polskich i szwajcarskich, gdzie dzieci polskie
okazały się dokonywać bardziej altruistycznych wyborów.
Wszystkie opisane powyżej eksperymenty ujawniają różnice w alokacji zasobów
między chłopcami i dziewczynkami, gdzie dziewczynki okazują się bardziej altruistyczne wobec anonimowego biorcy niż chłopcy. Niestety ilość przeprowadzonych
dotąd badań jest zbyt mała, żeby móc wyciągać wnioski na temat specyfiki tych różnic.
M łoda P sychologia • Tom 1
Agnieszka Niemczyk • Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy
525
Jak badacze uzasadniają różnice?
Trzy wspomniane powyżej badania były poświęcone badaniu różnic w alokacji
zasobów u dzieci, m.in. ze względu na płeć. Fehr i in. (2008) starają się wyjaśnić
istnienie różnic w zachowaniach altruistycznych chłopców i dziewczynek wobec
członków grupy obcej, rozpatrując ich ewentualne adaptacyjne znaczenie. Autorzy
twierdzą, że ponieważ na przestrzeni dziejów przede wszystkim mężczyźni czerpali
korzyści z konfliktów międzygrupowych, gdyż zyskiwali dostęp do większej liczby
partnerek seksualnych, jak również ponosili większe koszty niż kobiety, bo byli
narażeni na utratę zdrowia lub życia. W związku z tym u osobników płci męskiej
wykształciła się w toku ewolucji silniejsza awersja do zachowań altruistycznych
wobec członków grupy obcej niż u płci żeńskiej.
Gummerum i in. (2010) oraz Zaleśkiewicz (2011), którzy również uzyskali wyniki pokazujące istotne różnice w alokacji zasobów w zależności od płci, przypisują
je odpowiednio socjalizacji – ponieważ dziewczynki nagradza się za zachowania
prospołeczne częściej niż chłopców – oraz bardziej egoistycznemu i rywalizacyjnemu
nastawieniu chłopców. Poza tym fakt, że, jak pokazały poprzednie eksperymenty,
różnice płciowe rosną z wiekiem, jest według Zaleśkiewicza (2011) dowodem na to,
że są one efektem socjalizacji.
Można powiedzieć, że wiemy, iż różnice płciowe w alokacji zasobów w GD istnieją, lecz to, jak są one wyjaśniane przez badaczy, nie jest zadowalające. Ten temat
jest potraktowany przez autorów bardzo skrótowo, z niewielką ilością odnośników
do literatury, a proponowane wyjaśnienia różnic są oparte na razie w większości na
domysłach i brakuje im rzetelnego potwierdzenia empirycznego. Podczas gdy Fehr
i in. (2008) proponują ewolucyjne wyjaśnienie różnic międzypłciowych, Gummerum
i in. (2010) oraz Zaleśkiewicz (2011) skupiają się jedynie na kulturowym podłożu
tego zjawiska, natomiast fizjologiczne podłoże różnic nie jest raczej przez badaczy
uwzględnianie jako składowa odmiennych zachowań chłopców i dziewczynek.
Fizjologia różnic w zachowaniu chłopców i dziewczynek
Dzięki interdyscyplinarnemu podejściu do badań nad zachowaniem ludzi mamy
coraz większą wiedzę na temat procesów fizjologicznych przebiegających u podłoża
naszych zachowań. Według teorii Del Giudice, Angeleri i Manery (2009) różnice
płciowe w zachowaniu dzieci w wieku 5–10 lat (ten zakres wiekowy obejmuje większość dzieci biorących udział w opisanych wyżej badaniach z użyciem GD) należy
uzasadniać w oparciu o ewolucyjną teorię historii życia (life history theory), a także
526
M łoda P sychologia • Tom 1
Agnieszka Niemczyk • Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy
mechanizmy biologiczne, które mają kierować zachowaniem na poziomie ekspresji
genowej oraz gospodarki hormonalnej.
Teoria historii życia stawia pytanie, w jaki sposób powstała tak bogata różnorodność organizmów na ziemi, co stanowi jedno z głównych pól zainteresowań
współczesnej ekologii (Mackenzie, Ball, Virdee, 2005). Podstawowym założeniem
tej teorii jest przekonanie, że organizmy mają określoną ilość zasobów takich jak
czas czy energia, więc muszą wybierać, w jaki aspekt historii życia inwestować, żeby
zwiększać swoje przystosowanie. Strategie te różnią się międzygatunkowo i wewnątrzgatunkowo w zależności od płci oraz warunków ekologicznych. W związku z tym
teoria ta jest interesująca również dla psychologów. Zgodnie z teorią historii życia
ludzie – tak jak inne gatunki zwierząt – jako młodociane osobniki czynią rozeznanie
na temat warunków środowiska, co kieruje je na trajektorie rozwojowe odpowiednio
dostosowane do tych warunków. Oczywiście są to procesy złożone, wielopoziomowe
nie do końca świadomie regulowane, w dużym stopniu za pomocą nieświadomych
procesów fizjologicznych. Ta zdolność organizmów do regulowania zachowania na
podstawie informacji pozyskanych w dzieciństwie nazywana jest plastycznością
rozwojową (developemntal plasticity).
Wiek 5–10 lat do niedawna nie wydawał się badaczom interesujący pod względem rozwoju płciowego. Domniemywano, że – skoro różnice fenotypowe między
chłopcami a dziewczynkami są niewielkie – procesy biochemiczne zachodzące
w organizmie również nie różnią się specjalnie w zależności od płci. Del Giudice,
Angeleri i Manery (2009) przekonują, że tego typu założenia nie są uprawnione.
Sugerują oni, że w zależności od różnic indywidualnych od 5 do 10 roku życia
w organizmie dziecka następuje przemiana nazywana młodzieńczym przejściem
(juvenile transiton). Jest to moment, w którym po wcześniej wspomnianym okresie
„rozeznania”, jakim było wczesne dzieciństwo, organizmy – w tym wypadku dzieci
ludzkie – zaczynają realizować konkretną strategię pod wpływem czynników środowiskowych, genetycznych oraz w zależności od płci. Podłożem fizjologicznym tych
przemian jest andrenarche, czyli poprzedzające dojrzewanie płciowe intensywne
wydzielanie hormonów tarczycy, co ma istotny, widoczny wpływ na zachowanie,
odmienny w zależności od płci. Ponieważ jednak dymorfizm płciowy, czyli różnice
w wyglądzie między dziewczynkami i chłopcami, są jeszcze w tym okresie niewielkie,
często różnice w zachowaniu przypisuje się wyłącznie socjalizacji.
Jak dokładniej przebiegają typowe dla młodzieńczego przejścia przemiany?
Zazwyczaj między szóstym a ósmym rokiem życia nieaktywne od okresu płodowego nadnercza zaczynają się powiększać – w szczególności część siatkowata kory
nadnerczy – oraz znów zaczynają stopniowo wydzielać hormony: dehydroepiandrosteron (DHEA), hormon sterydowy, który może się przekształcać w testosteron lub
M łoda P sychologia • Tom 1
Agnieszka Niemczyk • Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy
527
estradiol, oraz jego metabolit siarczan dehydroepiandrosteronu (DHEAS). W wyniku
oddziaływania DHEA oraz DHEAS pojawia się pierwsze owłosienie w okolicy pach
i łona, zmienia się zapach ciała oraz przetłuszczają się włosy i skóra. W przypadku
zachowania widoczne jest głównie pośrednie działanie tych hormonów. W niektórych tkankach ciała DHEA i DHEAS przekształcają się w testosteron lub estradiol
– odpowiednio męski i żeński hormon płciowy – które mają znaczący wpływ na
zachowanie. Zmiany towarzyszące adrenarche ujawniają też różnice indywidualne
w ekspresji niektórych genów. A więc zanim w okresie dojrzewania zmiany fenotypowe nabiorą tempa, różnice międzypłciowe w zachowaniu, wywołane działaniem
hormonów płciowych, są już znaczne (Del Giudice, Angeleri, Manera, 2009).
Można więc powiedzieć, że rozwój chłopców i dziewczynek zaczyna biec
osobnymi torami jeszcze przed początkiem okresu dojrzewania. Dzieje się tak za
pośrednictwem wzajemnego oddziaływania na siebie trzech sił: środowiska, genów
oraz zmian hormonalnych. Warto zaznaczyć, że czynniki hormonalne są potęgowane przez proces uczenia społecznego, które samo jest kształtowane przez czynniki
hormonalne, co powoduje dodatnie sprzężenie zwrotne, czyli wzajemne napędzanie
się czynników społecznych i biologicznych.
Jak konkretnie młodzieńcza przemiana
może wpływać na zachowanie?
W trakcie młodzieńczej przemiany układ dokrewny integruje czynniki środowiskowe z genetycznymi, kierując tym samym strategię reprodukcyjną organizmu
na konkretny tor i wpływając na związane z historią życia dziedziny zachowania (np.
poszukiwanie partnera lub posiadanie potomstwa). W zależności od obranej strategii
zmieniają się takie obszary zachowania, jak: sposób wyrażania własnej seksualności,
chęć dominowania, agresja, podejmowanie ryzyka oraz altruizm i współpraca. Del
Giudice, Angeleri i Manera (2009) przykładowo opisują dokładniej różnice płciowe,
widoczne u dzieci przed okresem dojrzewania, w zakresie agresji oraz stylów przywiązania jako najlepiej zbadane (co zostało opisane poniżej), jednak przewidują, że
zachowania prospołeczne również są kształtowane podczas młodzieńczej przemiany
oraz różnią się ze względu na płeć.
Pierwotnie oparta na ewolucyjnym rozumowaniu teoria stylów przywiązania
(attachment theory) to jeden z fundamentów współczesnej psychologii rozwojowej.
Okazuje się, że u dzieci w wieku siedmiu lat lub starszych są istotne różnice w częstości
występowania pozabezpieczanych stylów przywiązania, gdzie dziewczynki okazują
się bardziej lękowe, a chłopcy bardziej unikający (Del Giudice, 2008). U mniejszych
528
M łoda P sychologia • Tom 1
Agnieszka Niemczyk • Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy
dzieci nie ma tych różnic, co stanowi przekonujący argument za tym, że pojawiają
się one w efekcie młodzieńczej przemiany. Różnice te można z ewolucyjnego punktu
widzenia tłumaczyć różnicami w inwestycji rodzicielskiej między kobietami i mężczyznami, gdzie kobiety inwestują w potomstwo więcej zasobów niż mężczyźni.
Różnice indywidualne w agresywności są silnie zdeterminowane przez czynniki
genetyczne: ich ekspresja jest zależna od hormonów i neuroprzekaźników, których
skuteczność i stężenia mogą być modulowane przez andrenarche. Różnice płciowe
w agresywności pojawiają się między trzecim a szóstym rokiem życia i nasilają
w trakcie wkraczania w wiek dojrzewania. Chłopcy wykazują więcej fizycznych
przejawów agresji, podczas gdy dziewczynki używają raczej agresji werbalnej lub
wykluczania (Del Giudice, Angeleri, Manery 2009).
Na razie nie ma jednoznacznych dowodów na to, że również różnice w poziomie
altruizmu i skłonności do współpracy kształtują się w trakcie młodzieńczej przemiany za pośrednictwem andrenarche. Wiemy natomiast, że w tym czasie kształtują się
różnice płciowe w zakresie wielu zachowań, pod względem których kobiety różnią
się od mężczyzn. Istnieją również dowody empiryczne na to, że testosteron (którego
poziom wzrasta u chłopców w wyniku andrenarche) ma istotny wpływ na wysokość
ofert składanych przez mężczyzn w grze ultimatum, gdzie ci badani, którym podawany był testosteron, składali niższe oferty niż mężczyźni z grupy kontrolnej (Zak
i in., 2009). Badano także zdolność kobiet do współpracy pod wpływem indukcji
testosteronu: osoby badane z grupy eksperymentalnej, w której podawany był testosteron, były istotnie mniej skłonne do współpracy (Wright i in., 2012).
Podsumowanie
Nie można wykluczyć silnego wpływu socjalizacji na alokacje zasobów przez
dzieci, zwłaszcza że procesy fizjologiczne i uczenie społeczne napędzają się nawzajem.
Jednak wymienione wyżej teorie oraz badania empiryczne dostarczają argumentów
za uznaniem różnic międzypłciowych w skłonności do altruizmu za determinowane
biologicznie ze względu na to, że inne strategie zwiększają przystosowanie w historii
życia dziewcząt niż chłopców. Jednak potrzebne są kolejne eksperymenty, których
celem będzie wyjaśnienie różnić płciowych w zakresie altruizmu i współpracy.
M łoda P sychologia • Tom 1
Agnieszka Niemczyk • Dlaczego małe dziewczynki są bardziej szczodre niż mali chłopcy
529
Bibliografia
Benenson, J. F., Pascoe, J., Radmore, N. (2007). Children’s altruistic behavior in the dictator game. Evolution and Human Behavior, 28(3), 168–175. DOI:10.1016/j.evolhumbehav.2006.10.003.
Del Giudice, M. (2008). Sex-biased ratio of avoidant/ambivalent attachment in middle childhood. British Journal of Developmental Psychology, 26, 369–379.
Del Giudice, M., Angeleri, R., Manera, V. (2009). The juvenile transition: A developmental
switch point in human life history. Developmental Review, 29(1), 1–31. DOI:10.1016/j.
dr.2008.09.001.
Fehr, E., Bernhard, H., Rockenbach, B. (2008). Egalitarianism in young children. Nature,
454(7208), 1079–1083. DOI:10.1038/nature07155.
Gintis, H. (2000). Strong reciprocity and human sociality. Journal of Theoretical Biology,
206(2), 169–179. DOI:10.1006/jtbi.2000.2111.
Gintis, H., Bowles, S., Boyd, R., Fehr, E. (2003). Explaining altruistic behavior in humans.
Evolution and Human Behavior, 24(3), 153–172. DOI:10.1016/S1090-5138(02)00157-5.
Guala, F. (2012). Reciprocity: weak or strong? What punishment experiments do (and
do not) demonstrate. The Behavioral and Brain Sciences, 35(1), 1–15. doi:10.1017/
S0140525X11000069.
Gummerum, M., Hanoch, Y., Keller, M., Parsons, K., Hummel, A. (2010). Preschoolers’allocations
in the dictator game: The role of moral emotions. Journal of Economic Psychology, 31(1),
25–34. Elsevier B.V. DOI:10.1016/j.joep.2009.09.002.
Hamilton, W. D. (1964). The genetical evolution of social behavior. Journal of Theoretical
Biology, 37, 1–52.
Henrich, J., Boyd, R., Bowles, S., Camerer, C., Fehr, E., Gintis, H. i in. (2001). Cooperation,
Reciprocity and Punishment in Fifteen Small-scale Societies. Nature,(May), 1–7.
Mackenzie, A., Ball, S., Virdee, R. (2005) Krótkie wykłady: ekologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Tomasello, M. (2008). Why we cooperat. Cambridge: MIT Press.
Trivers, R. L. (1971). The evolution of reciprocal altruism. Quarterly Review of Biology, 46,
35–57.
Wright, N. D., Bahrami, B., Johnson, E., Di Malta, G., Rees, G., Frith, C. D. i in. (2012). Testosterone disrupts human collaboration by increasing egocentric choices. Proceedings.
Biological Sciences/The Royal Society. DOI:10.1098/rspb.2011.2523.
Zak, P. J., Kurzban, R., Ahmadi, S., Swerdloff, R. S., Park, J., Efremidze, L. i in. (2009). Testosterone administration decreases generosity in the ultimatum game. PloS one, 4(12),
e8330. DOI:10.1371/journal.pone.0008330.
Zaleskiewicz, T. (2011). Original papers. Polish Psychological Bulletin, 42(2), 46–51.