szkoła wyższa psychologii społecznej w warszawie
advertisement
SZKOŁA WYŻSZA PSYCHOLOGII SPOŁECZNEJ W WARSZAWIE WYDZIAŁ ZAMIEJSCOWY W KATOWICACH ŻYCIORYS NAUKOWY AUTOREFERAT DR N. HUM. ANNA BRYTEK-MATERA KATOWICE, 2012 1 ZAŁĄCZNIK NR 3PL ZAWARTOŚĆ 1. Dane personalne 2. Wykształcenie – rozwój naukowy 3. Zatrudnienie – rozwój zawodowy 4. Charakterystyka dorobku naukowego 4.1 Publikacje i abstrakty konferencyjne: dorobek badawczy 4.2 Charakterystyka zestawu publikacji składających się na habilitację zgodnie z art.16 ust. 2 z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.) 4.3 Główne kierunki zainteresowań naukowych: kierunki badawcze 4.4 Zrealizowane projekty badawcze 4.4.1 Grant w ramach badań własnych - Konkurs Wydziałowy, Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Śląskiego, 2004-2005 4.4.2 Grant w ramach badań własnych - Konkurs Wydziałowy, Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Śląskiego, 2006-2007 4.4.3 Grant w ramach badań własnych - Konkurs Wydziałowy, Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Śląskiego, 2007-2008 4.4.4 Grant w ramach badań własnych - Konkurs Wydziałowy, Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Śląskiego, 2008-2009 4.5 Naukowo-badawcza współpraca międzynarodowa 4.6 Recenzje publikacji naukowych 5. Aktualny stan badań – obszar naukowo-badawczy 6. Nagrody i wyróżnienia 7. Osiągnięcia naukowe DODATKOWE ZAŁĄCZNIKI 3A. Wykaz prezentacji konferencyjnych 2 1. DANE PERSONALNE Imię i nazwisko: Anna Marta Brytek-Matera Data i miejsce urodzenia: 16.03.1978, Chorzów Adres służbowy: Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie Wydział Zamiejscowy w Katowicach, ul. Kossutha 9, 40-844 Katowice Adres e-mail: [email protected] 2. WYKSZTAŁCENIE - ROZWÓJ NAUKOWY Edukację na poziomie podstawowym rozpoczęłam w 1985 roku w Szkole Podstawowej nr 35 w Katowicach. Po ukończeniu w 1997 roku I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Katowicach (o profilu: poszerzony język francuski) oraz zdaniu wstępnych egzaminów, rozpoczęłam studia wyższe na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach. Jestem absolwentką Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych (MISH) na Uniwersytecie Śląskim. W roku akademickim 2000/2001 ukończyłam studia kulturoznawcze na Wydziale Filologicznym (specjalizacja: filmoznawstwo). Pracę magisterską pt. „Adaptacja dzieła literackiego w dobie kultury audiowizualnej. Przypadek Nôtre Dame de Paris Victora Hugo” wykonałam pod kierunkiem prof. dra hab. Andrzeja Gwoździa. Natomiast w roku akademickim 2001/2002 ukończyłam z wyróżnieniem studia psychologiczne na Wydziale Pedagogiki i Psychologii (specjalizacja: psychologia kliniczna). Promotorem pracy magisterskiej zatytułowanej „Wybór czy usidlenie? Psychospołeczne uwarunkowania anoreksji nervosy” była dr Danuta Rode. Bezpośrednio po ukończeniu studiów magisterskich z zakresu psychologii, na podstawie złożonych dokumentów (I etap), jak i pozytywnego wyniku egzaminu (II etap), komisja polsko-francuska złożona z przedstawicieli Ministerstwa Edukacji Narodowej oraz przedstawicieli Ambasady Francuskiej w Polsce przyznała mi trzyletnie stypendium Rządu 3 Francuskiego. W roku akademickim 2002/2003 rozpoczęłam studia doktoranckie w ramach stypendium „Cotutelle” przeznaczonego dla młodych naukowców piszących pracę doktorską zarówno we Francji (Université Paul Verlaine - Metz) jak i w Polsce (Uniwersytet Śląski). Opiekunem naukowym we Francji została prof. dr hab. Elisabeth Spitz, zaś w Polsce funkcję tę pełniła ówczesna prof. UŚ (obecnie prof. SWPS) dr hab. Katarzyna Popiołek. Obrona rozprawy doktorskiej zatytułowanej „Contribution des modèles sur l’autorégulation du comportement dans la compréhension des troubles alimentaires. Perspectives interculturelles” odbyła się 20 września 2005 roku na Uniwersytecie Paula Verlaine’a w Metz, we Francji. Rozprawa doktorska została oceniona jednogłośnie przez międzynarodowe jury (z Polski, Francji i Luksemburga), jako très honorable avec félicitations (celująca z gratulacjami). Tym samym praca uzyskała najwyższe wyróżnienie francuskie. Głównym celem rozprawy było stworzenie modelu czynników warunkujących powstawanie patomechanizmu zaburzeń odżywiania i otyłości. Praca doktorska uznana została przez recenzentów (dr hab. Lony Schiltz - Public Research Centre for Health, Luxembourg oraz prof. UŚ dr hab. Ewa Syrek, Uniwersytet Śląski) za projekt nowatorski z dziedziny nie tylko psychologii zdrowia, ale i psychologii klinicznej (wyniki badań zostały wykorzystane w praktyce terapeutycznej z pacjentami cierpiącymi na jadłowstręt i bulimię psychiczną). Poza francuskim stopniem naukowym, posiadam również polski stopień doktora nauk humanistycznych w zakresie psychologii, który uzyskałam 20 grudnia 2005 roku na Uniwersytecie Śląskim (tytuł rozprawy doktorskiej: „Model samoregulacji zachowania się osób z zaburzeniami odżywiania się. Perspektywa międzykulturowa”). W 2006 roku moja praca doktorska została wyróżniona przez Radę Wydziału Psychologii i Pedagogiki Uniwersytetu Śląskiego oraz uzyskała Nagrodę JM Rektora Uniwersytetu Śląskiego (za wyróżniającą pracę doktorską). 4 W 2008 roku, w wyniku konkursu przeznaczonego dla młodych naukowców posiadających francuski stopień doktora, uzyskałam kwalifikację na stanowisko Maître de Conférences (MCF) w dziedzinie psychologii, psychologii klinicznej oraz psychologii społecznej (numer kwalifikacji: 08216167227). Tytuł ten został zatwierdzony przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, Studiów Wyższych i Badań w Paryżu (Conseil National des Universités - Ministère de l’Éducation Nationale, de l’Enseignement Supérieur et de la Recherche, Paris). Umożliwia zatrudnienie, na stanowisku etatowego pracownika (brytyjski odpowiednik Assistant Professor), we wszystkich placówkach uczelni wyższych na terenie Francji i krajów frankofońskich. W 2008 roku rozpatrywano 286 wniosków, 143 osoby uzyskały kwalifikację na stanowisko MCF. Byłam jedyną Polką, która otrzymała wówczas kwalifikację na stanowisko Maître de Conférences w dziedzinie psychologii, psychologii klinicznej oraz psychologii społecznej. Jako główne kryteria brano pod uwagę: jakość naukową rozprawy doktorskiej (napisanej w języku francuskim) wraz z oceną pracy, doświadczenie zawodowe (przebieg pracy zawodowej) w nauczaniu psychologii (wraz ze szczegółowym wykazem i opisem prowadzonych zajęć), aktywność badawczą, recenzowane prace naukowe głównie publikowane w międzynarodowych biograficznych bazach danych: INIST-CNRS (L’Institut de l’Information Scientifique et Technique du Centre National de la Recherche Scientifique), ISI, PsycINFO, czy kluczowej bazie z dziedziny medycyny i nauk pokrewnych wydawanej przez Narodową Bibliotekę Medycyny (National Library of Medicine) w Stanach Zjednoczonych - Medline. Kolejnymi kryteriami były: wystąpienia konferencyjne, uczestnictwo w pracach zespołowych katedry/zakładu, otrzymane nagrody, stypendia i wyróżnienia oraz współpraca międzynarodowa. 5 3. ZATRUDNIENIE - ROZWÓJ ZAWODOWY W 2003 roku, z rekomendacji ówczesnej prof. UŚ (obecnie prof. SWPS) dr hab. Katarzyny Popiołek, zostałam zatrudniona na stanowisku asystenta w Zakładzie Psychologii Ogólnej w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Śląskiego. Dodatkowo, w roku akademickim 2004/2005 (w semestrze zimowym), z rekomendacji prof. dr hab. Elisabeth Spitz, objęłam stanowisko Agent Temporaire Vacataire w Laboratoire de Psychologie de la Santé (Katedra Psychologii Zdrowia) na Uniwersytecie Paula Verlaine’a w Metz. Od kwietnia 2006 do września 2011 roku pracowałam na stanowisku adiunkta w Zakładzie Psychologii Ogólnej Uniwersytetu Śląskiego. Obecnie jestem zatrudniona na stanowisku adiunkta w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie, Wydział Zamiejscowy w Katowicach. 4 4.1 CHARAKTERYSTYKA DOROBKU NAUKOWEGO Publikacje i abstrakty konferencyjne: dorobek badawczy Moje ośmioletnie badania naukowe (w latach 2004-2012), które w przeważającej mierze prowadziłam i realizowałam sama a także badania, w których uczestniczyłam, zaowocowały stosunkowo dużą ilością publikacji. Mój dorobek naukowy obejmuje łącznie 69 oryginalnych pozycji (tabela 1). Prace publikowane były w recenzowanych czasopismach indeksowanych o obiegu międzynarodowym, m.in. w MEDLINE/Index Medicus, EMBASE/ Excerpt Medica, PsycINFO, Index Copernicus, Science Citation Index Expanded, Journal Citation Reports. Na mój dorobek naukowy przed doktoratem składa się 1 artykuł naukowy w recenzowanej publikacji zwartej, 7 artykułów naukowych nierecenzowanych, jak 6 i również 1 artykuł o charakterze popularnonaukowym. Natomiast mój dorobek naukowy po doktoracie zawarty jest w 54 pracach opublikowanych w czasopismach krajowych i zagranicznych, 3 monografiach i 1 pracy redakcyjnej. Tabela 1. Publikacje - podsumowanie ośmioletniego dorobku naukowego habilitantki Rodzaj publikacji Liczba publikacji Publikacje książkowe 3 Redakcja książek 1 Artykuły naukowe recenzowane 52 Artykuły naukowe nierecenzowane 10 Artykuły popularnonaukowe 3 Razem 69 Pełen wykaz opublikowanych prac naukowych zawiera załącznik nr 4. Ponadto uzyskane wyniki badań przedstawione zostały w postaci 38 prezentacji na naukowych konferencjach, w głównej mierze międzynarodowych (30 prezentacji), opublikowanych w formie abstraktów (m.in. w International Journal of Psychology, Health and Psychology). Pełen wykaz prezentacji konferencyjnych został zawarty w załączniku 3A. 4.2 Charakterystyka zestawu publikacji składających się na habilitację zgodnie z art. 16 ust. 2 z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (DZ.U. nr 65, poz. 595 ze zm.) Spośród wszystkich publikacji 62 prace poświęcone są problematyce patologii (nie)jedzenia: zaburzeniom odżywiania (w przeważającej mierze) oraz otyłości. 7 W obszarze zaburzeń odżywiania oraz otyłości głównie koncentrowałam się na kwestiach dotyczących obrazu ciała, samooceny, strategii radzenia sobie ze stresem oraz objawów lękowych i depresyjnych. Spis publikacji będących przedmiotem osiągnięć: jednotematyczny cykl publikacji Mając na uwadze charakter polietiologiczny zaburzeń odżywiania i otyłości, szczególną uwagę zwróciłam na kwestie związane z cielesnością oraz samooceną. Badania dotyczące problematyki obrazu ciała i siebie w kontekście zaburzeń odżywiania oraz otyłości przedstawiłam w następujących publikacjach: 1. Brytek-Matera A. (2011). Postawy względem ciała a obraz samego siebie u kobiet z zaburzeniami odżywiania. Badania na gruncie teorii rozbieżności Ja Edwarda Tory Higginsa. Psychiatria Polska, 45(5), 671-682. 2. Brytek-Matera A., Schiltz L*. (2011). Association between attitudes towards body image, negative emotions about one’s own body and self-state representations in a clinical sample of eating disordered women. Archives of Psychiatry and Psychotherapy, 13(2), 3743. 3. Brytek-Matera A. (2010). Obraz własnego ciała u otyłych kobiet: przyczyny i stopień niezadowolenia, związek z obniżoną samooceną i strategiami radzenia sobie ze stresem. Psychiatria Polska, 44(2), 267-275. 4. Brytek-Matera A. (2010). Psychological predictors of body image dissatisfaction in women suffering from eating disorders. Bulletin de la Société des Sciences Médicales du Grand Duché de Luxembourg, 1(1), 181-191. * W przypadku prac zbiorowych udział własny habilitantki w powstanie publikacji został szczegółowo przedstawiony w załączniku nr 4PL : „Wykaz opublikowanych prac naukowych”. Ponadto załączone zostały trzy oświadczenia współautorów prac określające ich indywidualny wkład w powstanie publikacji. 8 5. Brytek-Matera A. (2010). (Nie)świadomość doznań płynących z ciała u osób z zaburzeniami odżywiania. W: A. Brytek-Matera (red.), Ciało w dobie współczesności. Wybrane zagadnienia z problematyki obrazu własnego ciała (s. 68-90). Warszawa: Difin. 6. Brytek-Matera A. (2009). Sposoby radzenia sobie z negatywnym obrazem własnego ciała przez młode kobiety z bulimią. W: L. Szewczyk, E. Talik (red.), Wybrane zagadnienia z psychologii klinicznej i osobowości. Psychologia kliniczna nastolatka (s. 171-181). Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL. 7. Brytek-Matera A., Charzyńska E*. (2009). Związek pomiędzy niezadowoleniem z ciała i zmiennymi psychospołecznymi współwystępującymi z zaburzeniami odżywiania. Roczniki Psychologiczne, 2(12), 129-150. 8. Brytek-Matera A., Schiltz L*. (2009). A cross-cultural examination of the relationship between negative mood states, body image and eating disorders. Bulletin de la Société des Sciences Médicales du Grand Duché de Luxembourg, 1, 11-25. 9. Brytek-Matera A. (2008). Predykatory dążenia do szczupłości w anoreksji i bulimii psychicznej. Polskie Forum Psychologiczne, 13(2), 157-165. 10. Brytek-Matera A. (2008). Détermination des facteurs prédictifs de l’anorexie mentale et de la boulimie nerveuse: une étude interculturelle. Bulletin de la Société des Sciences Médicales du Grand Duché de Luxembourg, 1, 91-109. 11. Brytek-Matera A. (2009). Wizerunek kobiecego ciała w kontekście zaburzeń odżywiania. W : K. Popiołek, A. Bańka (red.), Kryzysy, katastrofy, kataklizmy w perspektywie psychologicznej (s. 114-122). Poznań: Stowarzyszenie Psychologia i Architektura. Seria książkowa Czasopisma Psychologicznego. 12. Brytek-Matera A. (2007). Ocena poczucia własnej wartości w jadłowstręcie i bulimii psychicznej: badania porównawcze. Psychoterapia, 3(142), 53-65. 9 13. Brytek A. (2007). Zagrożenie życia? Mechanizm błędnego koła w bulimii psychicznej. W: K. Popiołek, A. Bańka (red.), Kryzysy, katastrofy, kataklizmy w kontekście narastania zagrożeń (s. 128-138). Poznań: Stowarzyszenie Psychologia i Architektura. Seria książkowa Czasopisma Psychologicznego. 14. Brytek A. (2006). Poczucie własnej wartości, strategie radzenia sobie ze stresem i ekspresja złości u francuskich pacjentek chorych na jadłowstręt psychiczny. Psychiatria Polska, 40(4), 743-750. Wymienione pozycje naukowe, poza czterema pracami w publikacjach zwartych oraz artykułem w „Polskim Forum Psychologicznym”, zostały opublikowane w czasopismach indeksowanych w międzynarodowych biograficznych bazach danych, m.in. Expanded Journal Citation Reports, Index Copernicus, Medline, PsycINFO czy Science Citation Index. W kulturze zachodniej końca XX i początku XXI wieku zaobserwować można dwa paralelne zjawiska: jednoczesny wzrost zaburzeń odżywiania (objawiających się skrajną chudością w przypadku jadłowstrętu psychicznego) oraz otyłości (przejawiającej się nadmierną masą ciała), co nie powinno zaskakiwać z uwagi na fakt występowania, głównie w przekazach społeczno-kulturowych, dwóch sprzecznych ze sobą komunikatów: posiadania nienagannej i zgrabnej sylwetki przy równoczesnym zachęcaniu do przygotowywania posiłków i ich spożywania. Głodzenia się oraz nadmierne objadanie się w różnym stopniu występują u osób zarówno z jadłowstrętem psychicznym (typ restrykcyjny vs typ żarłocznowydalający) i bulimią (typ nieprzeczyszczający vs typ przeczyszczający), jak i otyłością, co jest poważnym argumentem, żeby traktować owe zaburzenia w kategoriach patologii (nie)jedzenia. Ponieważ jednak nadmierne zaabsorbowanie kształtem i masą własnego ciała oraz zaburzona percepcja obrazu ciała są wspólnym elementem jadłowstrętu i bulimii 10 psychicznej, nieobecnym w otyłości, nie możemy traktować otyłości jako zaburzenia odżywiania (otyłość zaklasyfikowana została według ICD-10 jako choroba endokrynologiczna i metaboliczna). Badania naukowe prowadziłam w oparciu o psychospołeczny model zaburzeń odżywiania1 głównie skupiając się na czynnikach wyzwalających/spustowych i podtrzymujących owe zaburzenia (zob. 10). Zgodnie z współczesnymi koncepcjami patogeneza zaburzeń odżywiania jest wieloczynnikowa. Znaczącą rolę odgrywają w niej czynniki biologiczne, społeczne, rodzinne i psychologiczne. Biopsychospołeczny model zaburzeń odżywiania obejmuje czynniki predysponujące/czynniki ryzyka (genetyczne, osobowościowe, rodzinne) czynniki wyzwalające/czynniki spustowe (czynniki społecznokulturowe, psychologiczne i biologiczne) oraz czynniki podtrzymujące (zaburzony i zniekształcony obraz ciała, rozbieżność między realnym a idealnym obrazem ciała, niskie poczucie własnej wartości). W swoich badaniach zajmowałam się głównie psychologicznymi czynnikami specyficznymi (bezpośrednimi) i ogólnymi (pośrednimi). Obszar tematyczny owych czynników wraz z koncepcjami teoretycznymi, na jakich bazowałam, zawiera tabela 1. 1 Szczegółowy opis dotyczący wieloczynnikowego aspektu zaburzeń odżywiania przedstawiłam w monografii Obraz ciała – obraz siebie. Wizerunek własnego ciała w ujęciu psychospołeczym (2008). 11 Tabela 1. Psychologiczne czynniki bezpośrednie i pośrednie wraz z koncepcjami teoretycznymi wykorzystanymi w badaniach i publikacjach własnych Czynniki psychologiczne Czynniki bezpośrednie/specyficzne Czynniki pośrednie/ogólne Negatywny obraz ciała - koncepcja Niskie poczucie własnej wartości niezadowolenia z ciała D. Garnera i wsp. (1983) - koncepcja samooceny S. Coopersmitha (1984) - model rozwoju niezadowolenia z ciała Stice’a (1994) Dezadaptacyjne postawy jedzeniowe Nieadekwatne mechanizmy adaptacyjne - - psychosomatyczna teoria jedzenia emocjonalnego H. Bruch (1962, 1974) strategie radzenia sobie ze stresem (zorientowane na emocjach): transakcyjna teoria stresu S. Lazarusa i R.S Folkman (1984) Przeszacowanie rozmiarów ciała - teoria rozbieżności Ja E.T Higginsa (1987) - teoria dotycząca zaburzonego postrzegania ciała H. Bruch (1962) W badaniach podjęłam ważną z poznawczego, jak i praktycznego punktu widzenia problematykę obrazu własnego ciała i siebie w kontekście jadłowstrętu i bulimii psychicznej oraz otyłości2. Szczególną uwagę zwróciłam na czynniki współwystępujące i wpływające na niezadowolenie z własnego ciała (zob. 1, 3, 4, 7, 8, 11) oraz dążenie do szczupłości (zob. 9), rolę obrazu siebie (samooceny) w występowaniu zaburzeń odżywiania i otyłości (zob. 3, 12, 13, 14), a także postawy wobec ciała (zob. 1, 2). Poza tym skupiłam się na świadomości 2 W kontekście omawianej problematyki inspiracją były dla mnie prace polskich naukowców: dr hab. Barbary Józefik (w zakresie problematyki zaburzeń odżywiania), dr hab. Alicji Głębockiej oraz dr hab. Katarzyny Schier (w zakresie problematyki obrazu ciała) a także prof. dr hab. Aleksandry Łuszczyńskiej (w zakresie problematyki otyłości). 12 interoceptywnej i postawach wobec jedzenia (zob. 5). Moje artykuły wydają się być pierwszymi syntetycznymi jednotematycznymi publikacjami w Polsce w zakresie powiązań między cielesnością i zaburzeniami odżywiania. Pokazują, jak ważną rolę odgrywa zaburzony obraz własnego ciała (oraz odrzucanie własnej cielesności) u osób z jadłowstrętem i bulimią psychiczną, jak niesłychanie istotne miejsce zajmuje on w terapii i jak potrzebna jest zmiana nieprawidłowego postrzegania własnego ciała przez osoby z zaburzeniami odżywiania. Moje prace naukowe dotyczące zaburzeń odżywiania w kontekście obrazu ciała i siebie wskazują, że dążenie do posiadania szczupłej sylwetki (i podejmowanie w związku z tym działań mających doprowadzić do osiągnięcia celu) wynikać może nie tyle z chęci dostosowania się do panujących norm kulturowych, gdzie bycie szczupłym gwarantować ma aprobatę społeczną i osiągnięcie sukcesu, co z niskiej samooceny osób z zaburzeniami odżywiania (zob. 9). Z uwagi na różnorodność czynników mogących powodować dążenie do szczupłości podjęłam próbę określenia jakie spośród czynników psychologicznych determinują pragnienie posiadania szczupłej sylwetki u kobiet z zaburzeniami odżywiania. Badanymi zmiennymi były poznawcze i behawioralne aspekty zaburzeń odżywiania, poczucie własnej wartości oraz symptomy depresji i lęku. Ponieważ zaburzenia emocjonalne figurują jako jedne z najczęściej współwystępujących objawów klinicznych u osób z zaburzeniami odżywiania zmienna ta została uwzględniona w badaniach (zob. 9). U kobiet z jadłowstrętem psychicznym brak satysfakcji z własnego ciała, zachowania bulimiczne (niekontrolowane epizody objadania się, po których kobiety przejawiają zachowania kompensacyjne zapobiegające przyrostowi wagi), perfekcjonizm, wskaźnik masy ciała (BMI) oraz czas trwania choroby są czynnikami determinującymi pragnienie posiadania szczupłej sylwetki. Uzyskane zmienne w 57% wyjaśniają pragnienie posiadania szczupłej sylwetki przez badane kobiety z jadłowstrętem psychicznym (R² = 0,576; p<0,01) (zob. 9; tabela 2). W przypadku badanych pacjentek dynamika napadów bulimicznych może być 13 przyczyną braku (samo)kontroli i tym samym niemożności stosowania zachowań restrykcyjnych. Natomiast u pacjentek z bulimią świadomość interoceptywna (niski stopień rozpoznawania bodźców płynących z własnego ciała, trudności w określaniu własnej emocjonalności oraz doświadczanie trudnych do opanowania emocji), niezadowolenie z ciała oraz wskaźnik wagowo-wzrostowy (BMI) są predykatorami dążenia do szczupłości (tabela 2). Uzyskane zmienne w 36% wyjaśniają pragnienie posiadania szczupłej sylwetki przez badane kobiety z bulimią psychiczną (R² = 0,365; p<0,01) (zob. 9; tabela 2). Tabela 2. Czynniki determinując dążenie do szczupłości u pacjentek z jadłowstrętem i bulimią psychiczną (zob. 9) Czynnik β p R² Kobiety z jadłowstrętem psychicznym (n = 91) Niezadowolenie z ciała 0,46 0,001 Bulimia 0,30 0,01 Perfekcjonizm 0,18 0,05 Wskaźnik masy ciała (BMI) -0,24 0,001 Czas trwania choroby -0,19 0,05 0,576 Kobiety z bulimią psychiczną (n = 78) Świadomość interoceptywna 0,34 0,01 Niezadowolenie z ciała 0,26 0,05 Wskaźnik masy ciała (BMI) -0,21 0,05 0,365 Głównymi predykatorami powstawania zachowań bulimicznych są czynniki wewnętrzne (zob. 13). Zwracam uwagę, że w mechanizmie błędnego koła w bulimii psychicznej fundamentalną rolę odgrywa przede wszystkim niskie poczucie własnej wartości, problemy emocjonalne związane z trudnościami w uświadamianiu sobie negatywnych uczuć i emocji (również tych dotyczących ciała co świadczy o braku świadomości interoceptywnej) oraz nieumiejętność rozwiązywania konfliktów wewnętrznych. Ponadto kluczowym 14 czynnikiem w powstawaniu zachowań bulimicznych jest poszukiwanie własnej tożsamości oraz budowanie autonomii. Podkreślam również, że do istotnych czynników w mechanizmie powstawania bulimii należy brak akceptacji własnej osoby i swojego ciała, dewaluacja własnej osoby (która jeszcze bardziej zaniża samoocenę), nadmierna koncentracja na wyglądzie fizycznym oraz ogromna potrzeba akceptacji i przynależności do grupy społecznej (zob. 13). Możliwość samorealizowania się oraz poczucie sprawowania nad sobą kontroli w przypadku kobiet z bulimią daje „idealnie” szczupłe kobiece ciało (zob. 13). Prezentując własny model definiujący znaczenie czynników predysponujących do występowania bulimii psychicznej posiłkowałam się modelem dotyczącym mechanizmu błędnego koła w bulimii psychicznej autorstwa Sanchez-Cardenas (1990), poznawczym modelem bulimii Fairburna i wsp. (1993), modelem Abrahama i Llevelyn-Jones (2001) oraz modelem Michałek (2001) (zob. 13). Pacjentki z zaburzeniami odżywiania oceniają siebie przez pryzmat własnego ciała. Ponieważ niezadowolenie z sylwetki często traktowane jest jako kluczowy czynnik występowania zarówno jadłowstrętu, jak i bulimii psychicznej, celem przeprowadzonych przeze mnie badań było określenie czynników wpływających na niezadowolenie z własnego ciała (zob. 3, 4). Wyniki badań pokazują, że u badanych kobiet z jadłowstrętem i bulimią psychiczną zaburzenia w doświadczaniu własnego ciała, symptomy depresyjne, monitorowanie swojego ciała (poprzez częste ważenie się, kontrolowanie swojego wyglądu w lustrze) oraz niska ogólna samoocena wpływają na niezadowolenie z własnego ciała (tabela 3). Uzyskane zmienne w 65% wyjaśniają niezadowolenie z ciała u badanych kobiet z zaburzeniami odżywiania (R² = 0,649; p<0,001) (zob. 4; tabela 3). 15 Tabela 3. Psychologiczne czynniki determinujące niezadowolenie z ciała u kobiet z zaburzeniami odżywiania (zob. 4) Czynnik β p Kobiety z zaburzeniami odżywiania (n = 61) Negatywne oszacowanie wymiarów ciała 0,508 0,001 Depresja 0,354 0,01 Brak zażyłości w własnym ciałem 0,338 0,01 Troska o wygląd i ważenie się 0,209 0,05 Ogólna samoocena -0,420 0,001 Inne wyniki niezależnych badań (zob. 3, 6) wskazują, że zarówno w przypadku pacjentek z bulimią psychiczną, jak i otyłością czynnikami determinującymi niezadowolenie z własnego ciała są strategie zorientowane na własnych przeżyciach i reakcjach emocjonalnych służące obniżeniu napięcia (samoregulacji emocji) a nie niwelowaniu źródła stresu poprzez konkretne działanie mające na celu rozwiązanie problemu. W przypadku kobiet z bulimią wpływ na niezadowolenie z własnego ciała ma rzadkie odnajdywanie w zaistniałej sytuacji elementów pozytywnych, rzadkie poszukiwanie informacji bądź porad innych ludzi w celu zniwelowania sytuacji dyskomfortowej, częste spożywanie alkoholu i/lub zażywanie środków psychoaktywnych, a także częste akceptowanie zaistniałej sytuacji i niepodejmowanie w związku z tym żadnych działań mających na celu zminimalizowanie dyskomfortu psychicznego (tabela 4). Uzyskane zmienne w 53% wyjaśniają niezadowolenie z własnej sylwetki u kobiet z bulimią psychiczną (R² = 0,530; p<0,001) (zob. 6; tabela 4). 16 Tabela 4. Czynniki determinujące niezadowolenie z własnego ciała u kobiet z bulimią psychiczną (zob. 6) β Czynnik p R² Kobiety z bulimią psychiczną (n = 44) Zażywanie substancji psychoaktywnych 0,36 0,01 Akceptacja 0,35 0,05 Poszukiwanie wsparcia społecznego 0,18 0,05 Pozytywne przewartościowanie -0,24 0,001 0,530 U kobiet z otyłością czynnikami, które determinują niezadowolenie z własnego ciała są (1) częste stosowanie strategii bazujących na poszukiwaniu wsparcia emocjonalnego (prawdopodobnie w odpowiedzi na niespełnianie kulturowych standardów szczupłości i tym samym krytykę ze strony otoczenia), (2) rzadkie wykorzystywanie strategii skoncentrowanych na planowaniu a także (3) niskie ogólne poczucie własnej wartości (tabela 5). Uzyskane zmienne w 57% wyjaśniają brak satysfakcji z własnej sylwetki u kobiet z otyłością (R² = 0,574; p<0,01) (zob. 3; tabela 5). Tabela 5. Czynniki determinujące niezadowolenie z własnego ciała u kobiet z otyłością (zob. 3) Czynnik β p R² Kobiety z otyłością (n = 63) Poszukiwanie wsparcia emocjonalnego 0,308 0,05 Planowanie -0,382 0,01 Ogólna samoocena -0,293 0,05 0,574 W obrazie klinicznym zaburzeń odżywiania istotną rolę odgrywa duża rozbieżność między realnym a idealnym obrazem własnego ciała (Ja realne vs Ja idealne). Teoria rozbieżności Ja Higginsa (którą posiłkowałam się w kilku moich badaniach; zob. 1, 2, 5), 17 w kontekście zaburzeń odżywiania, pozwala na zrozumienie zniekształceń obrazu ciała (przeszacowanie wielkości ciała), ocenę poziomu świadomości rzeczywistego wyglądu własnego ciała oraz „nowoczesną” interpretację obrazu ciała. Celem badań autorskich była analiza związków pomiędzy negatywnymi postawami wobec własnego ciała a komponentami obrazu siebie/swojego ciała u kobiet z jadłowstrętem i bulimią psychiczną. Uwzględniając dotychczasowe wyniki badań przyjęłam, że u pacjentki zaburzeniami odżywiania istnieje związek pomiędzy negatywnym oszacowaniem wymiarów ciała i ogólnym niezadowoleniem z niego a dwoma typami rozbieżności Ja: rozbieżnością w zakresie Ja realnego i Ja idealnego oraz rozbieżnością pomiędzy realną a powinnościową koncepcją siebie. Ponieważ uważam, iż obraz ciała jest zasadniczym elementem obrazu siebie (zob. 1), w prezentowanych badaniach opieram się na teorii opracowanej przez Altabe i Thomasa (1996; zob. 1). „Nowoczesna” interpretacja obrazu ciała (modern interpretation of body image) autorów, bazująca na teorii rozbieżności Ja Higginsa oraz teorii schematu Ja Markus, pozwala na rozumienie obrazu ciała jako internalizowanego obrazu siebie. Zdaniem Altabe i Thomasa obraz ciała można rozumieć jako przeświadczenie o tym, jak obecnie się wygląda, jak chciałoby się wyglądać oraz jak powinno się wyglądać (zob.1). Treść różnych struktur Ja stanowi źródło informacji o tym, jak osoba postrzega siebie w wymiarze aktualnym, idealnym i powinnościowym. Badania, jakie przeprowadziłam, wskazują, że rozbieżność Ja o charakterze powinnościowym u osób z bulimią dotyczy braku akceptacji aktualnego wyglądu i chęci osiągnięcia zgodnej z przyjętymi normami socjokulturowymi szczupłej sylwetki. Ze względu na fakt, iż osoby z bulimią nie są w stanie sprostać społecznym oczekiwaniom dotyczącym „idealnie” szczupłego ciała, zaniżają własną samoocenę (zob. 5). Teorię rozbieżności Ja wykorzystałam również do zbadania poziomu świadomości rzeczywistego wyglądu swojego ciała u osób z zaburzeniami odżywiania (zob. 1). Uzyskane wyniki badań pokazują, że subiektywne doświadczanie własnego ciała oraz 18 postaw wobec niego – głównie negatywne oszacowanie wymiarów ciała - zarówno w grupie badanych pacjentek z jadłowstrętem, jak i bulimią psychiczną koreluje z rozbieżnością stanów Ja (tabela 6). Negatywne oszacowanie wymiarów ciała wskazuje, że badane osoby postrzegają je jako większe niż jest ono w rzeczywistości (wskaźnik masy ciała badanych osób nie świadczył ani o nadwadze, ani o otyłości). Tabela 6. Związek między postawami wobec ciała a komponentami obrazu siebie/swojego ciała u pacjentek z jadłowstrętem i bulimią psychiczną (zob. 1) Kobiety z jadłowstrętem psychicznym (n= 33) Zmienna Ja realne Negatywne oszacowanie wymiarów ciała r = 0,551 p < 0, 001 Rozbieżność Ja aktualne_Ja idealne r = 0,584 p < 0, 001 Rozbieżność Ja aktualne_Ja powinnościowe r = 0,472 p < 0, 001 Kobiety z bulimią psychiczną (n = 38) Ja idealne Negatywne oszacowanie wymiarów ciała Ogólne niezadowolenie r = -0,423 p < 0,01 Ja powinnościowe Rozbieżność Ja aktualne_Ja idealne Rozbieżność Ja aktualne _Ja powinnościowe r = -0,354 p < 0,05 r = 0,363 p < 0,05 r = 0,422 p < 0,01 r = -0,512 p < 0,001 r = 0,341 p < 0,05 r = 0,369 p < 0,05 Ponadto, w prezentowanych badaniach wartym uwagi jest wynik świadczący o mniejszym stopniu rozbieżności Ja o charakterze powinnościowym u pacjentek z jadłowstrętem w porównaniu z pacjentkami z bulimią psychiczną (zob.1). Dotychczasowe badania ukazują odwrotny związek: występowanie rozbieżności w zakresie Ja realnego i Ja powinnościowego jest elementem wskazującym na symptomy jadłowstrętu psychicznego, natomiast rozbieżność Ja o charakterze życzeniowym w większym stopniu prognozuje symptomy bulimii. W przypadku badanych przeze mnie osób z jadłowstrętem psychicznym 19 niższy poziom rozbieżności Ja o charakterze powinnościowym świadczy o większej akceptacji dwóch różnych stanów Ja. Być może ze względu na to, iż badane kobiety cechuje większe powodzenie w osiągnięciu wymogów stawianych im przez innych ludzi, mniej trudności sprawia im zaakceptowanie faktu, że sylwetka, jaką powinny mieć (spełniająca społeczne normy), jest zbliżona do tej, którą uważają, że posiadają (zob. 1). U osób z zaburzeniami odżywiania ciało doświadczane jest jako obce, dlatego też znajomość subiektywnych doświadczeń własnego ciała oraz postaw wobec niego, jak również komponentów obrazu siebie/swojego ciała może być czynnikiem ułatwiającym, w procesie terapeutycznym, konfrontację pacjentek z własnym ciałem i jego obrazem, i być może – poprzez pracę terapeutyczną (samopoznanie własnego ciała, uświadomienie sobie własnego ciała, desensytyzację lęku związanego z obrazem ciała, zmianę poglądów na temat swojego ciała, zmianę destruktywnych zachowań w kontekście własnego obrazu ciała, utrwalenie pozytywnego obrazu ciała, zapobieganie ponownemu postrzeganiu go w kategoriach pejoratywnych) pozwoli na traktowanie go jako integralnego elementu Ja (zob. 1). W procesie terapeutycznym wydaje się być istotne zmniejszenie dychotomii pomiędzy dwoma stanami Ja (dotyczącymi rozbieżności między realną i idealną koncepcją siebie, tj. rozbieżności Ja o charakterze życzeniowym oraz rozbieżności w zakresie Ja realnego i Ja powinnościowego, tj. rozbieżności Ja o charakterze powinnościowym) bądź też przewartościowanie oceny obrazu swojego ciała u osób z zaburzeniami odżywiania. Zmiany te niewątpliwie zmniejszą negatywne stany emocjonalne i uczucia względem ciała oraz postrzeganie siebie i własnej sylwetki (zob. 1). Osoby z jadłowstrętem i bulimią psychiczną mają trudności w identyfikowaniu, rozpoznawaniu i nazywaniu własnych emocji oraz bodźców wewnętrznych (brak świadomości interoceptywnej) (zob. 5). Ta nieumiejętność identyfikowania emocji może powodować u nich dezorganizację: interpretują błędnie emocje jako uczucie głodu 20 i w rezultacie w wyniku pobudzenia emocjonalnego zaczynają jeść lub nadmiernie objadać się. Analizując nieprawidłowości w identyfikowaniu własnych stanów emocjonalnych oraz doznań płynących z ciała głównie bazowałam na psychosomatycznej teorii Hildy Bruch (1962, 1974) dotyczącej jedzenia emocjonalnego. Zdaniem Bruch osoby z nieprawidłowymi nawykami żywieniowymi interpretują stany emocjonalne jako uczucie pustki (podobne do głodu), zaś jedzenie pełni rolę emocjonalnego ukojenia. Jest substytutem „głodu” bezpieczeństwa, bliskości, bycia kochanym. Badania, jakie przeprowadziłam, miały na celu analizę powiązań między świadomością interoceptywną a poznawczym komponentem obrazu ciała i stylami jedzenia (styl emocjonalny vs styl w odpowiedzi na bodźce zewnętrzne). Wyniki pokazały, że u osób z zaburzeniami odżywiania istnieje związek pomiędzy nieumiejętnością rozpoznawania tego, co dzieje się w ich ciele (trudnościami z identyfikowaniem, rozpoznawaniem i nazywaniem wewnętrznych stanów emocjonalnych oraz doznań płynących z ciała) a jedzeniem emocjonalnym3, występującym w wyniku przeżywania i odczuwania negatywnych emocji bądź też nieumiejętności radzenia sobie z nimi i mającym na celu niwelowanie niezrozumiałych, trudnych do opanowania i kontrolowania negatywnych stanów emocjonalnych (zob. 5). Nadmierne zainteresowanie obrazem i masą ciała przyczynia się do rozwoju niewłaściwych praktyk żywieniowych oraz cielesnych (restrykcyjne diety, nadmierna 3 Na potrzeby omawianych badań stworzyłam Test dotyczący stylu jedzenia. Analiza czynnikowa uzyskanych danych (metoda składowych głównych, rotacja Varimax) pozwoliła na wyodrębnienie dwóch skal: (a) jedzenia emocjonalnego (α = .94) - jedzenia w wyniku przeżywiania i odczuwania negatywnych emocji bądź też nieumiejętności radzenia sobie z nimi. W tej sytuacji jedzenie służy niwelowaniu negatywnych stanów emocjonalnych i nie wynika z głodu fizjologicznego oraz (b) jedzenia w odpowiedzi na bodźce zewnętrzne (α = .51) - jedzenia w wyniku działania czynników niezwiązanych z biologiczną potrzebą zaspokajania głodu (zob. 5). 21 aktywność fizyczna), które poprzedzają, u niektórych „wrażliwych” kobiet, początek zaburzeń odżywiania (jadłowstręt psychiczny, bulimia psychiczna) wtórnych do wprowadzonej diety (zob. 4, 7, 8, 11). Należy pamiętać, że niezadowolenie z ciała jest koniecznym, jednak nie wystarczającym czynnikiem występowania zaburzeń odżywiania. Jadłowstręt i bulimia psychiczna są nierozerwalnie zespolone z niskim poczuciem własnej wartości, potrzebą akceptacji, nieumiejętnością wyrażania negatywnych stanów emocjonalnych (niezależnie od narodowości, polskiej i francuskiej, w zakresie ekspresji złości, pacjentki z jadłowstrętem psychicznym interioryzują własną złość; zob. 10), dezadaptacyjnymi strategiami radzenia sobie ze stresem (pacjentki z zaburzeniami odżywiania, jak i również otyłością unikają sytuacji dyskomfortowej, która doprowadziła do napięcia emocjonalnego poprzez stosowanie strategii zorientowanych na emocjach a nie koncentrują się na znalezieniu rozwiązania bądź planowaniu kolejnych etapów rozwiązania sytuacji stresowej; zob. 1, 3, 6, 10, 14), a także obecnością lęku i stanów depresyjnych (zob. 5, 6, 8, 10, 14). Niskie poczucie własnej wartości stanowi integralny element patologii zaburzeń odżywiania (zob. 11, 12, 14). Z moich badań wynika, że u pacjentek z jadłowstrętem i bulimią psychiczną zaburzona jest struktura Ja (zob. 14). Zarówno kobiety narodowości polskiej, jak i francuskiej charakteryzuje niskie poczucie własnej wartości w wymiarze społecznym (zob. 12, 14). Badane kobiety w dużej mierze asymilują przekaz społeczny (zwłaszcza grupy rówieśniczej) do tego stopnia, że gotowe są zatracić poczucie własnej indywidualności na rzecz spełniania oczekiwań narzuconych im przez otoczenie (zob. 12). Pacjentki narodowości francuskiej cechuje silne poczucie niezależności oraz postępowanie odbiegające od ogólnie przyjętych norm, zatem nawiązywania relacji interpersonalnych i tym samym funkcjonowanie w społeczeństwie wydają się dla nich o wiele trudniejsze niż w przypadku pacjentek narodowości polskiej (zob. 12). Warte zwrócenia uwagi są także wyniki ukazujące niższe poczucie własnej wartości w sferze rodzinnej 22 u polskich pacjentek z bulimią w porównaniu z francuską grupą kliniczną. Zakładam, iż mimo, że na tle społeczeństw zachodnioeuropejskich jesteśmy narodem bardzo rodzinnym (sondaże opinii społecznej wskazują, iż rodzina stanowi dla Polaków wartość najwyższą), być może funkcjonowanie w społeczeństwie opierającym się na życiu we wspólnocie i nieotrzymywanie wsparcia oraz akceptacji osób najbliższych potęguje bardziej zachowania bulimiczne pacjentek narodowości polskiej (możemy zatem mówić o rozbieżności pomiędzy społecznie przyjętym obrazem rodziny a realnym w niej funkcjonowaniem) (zob. 12). Przedstawiona w moich publikacjach problematyka zawarta jest w kontekście psychologicznym, społecznym i kulturowym. Zaburzenia związane z nieprawidłowym obrazem ciała (jadłowstręt psychiczny, bulimia psychiczna, otyłość) zostały omówione z wielu, uzupełniających się, perspektyw: klinicznej (diagnostycznej), etiologicznej, metodologicznej i terapeutycznej. Omówione zagadnienia odnoszą się do problemów stricte klinicznych (opartych na badaniach własnych jak i również przedstawionych w literaturze przedmiotu) oraz kontekstu kulturowego, co również stanowi pewne novum. Współcześnie często podkreśla się rolę czynników kulturowych (głównie dotyczących „ideału szczupłej sylwetki”) w powstawaniu zaburzeń odżywiania oraz otyłości. Należy jednak zwrócić uwagę, że czynniki te samoistnie nie są w stanie wywołać choroby, dopiero w połączeniu z innymi czynnikami mogą predysponować do wystąpienia zaburzeń (co również pokazują moje badania; zob. m.in. 1, 2, 7, 8, 11). Połączenie aspektu klinicznego z kulturowym pozwala szerzej spojrzeć na omawianą problematykę a także wypracować nowe metody pracy terapeutycznej. Niesłychanie istotną kwestią w pracy terapeutycznej jest wzięcie pod uwagę kontekstu kulturowego właściwego dla pacjentka. Co prawda w Polsce specjaliści nie spotykają się często z problemem wielokulturowości pacjentów, jednak z racji migracji ludzi, zwłaszcza młodych, i negatywnych konsekwencji z nią związanych (m.in. brak aklimatyzacji), które mogą spowodować występowanie zaburzeń odżywiania (w głównej 23 mierze bulimii psychicznej), należy w praktyce klinicznej i terapeutycznej uwzględnić rolę tych czynników. W Polsce istnieje bardzo mała liczba pozycji poświęconych zagadnieniu cielesności i jej postrzegania w kontekście patologii jedzenia. Przeprowadzone przeze mnie badania w zakresie cielesności pozwalają bardziej kompleksowo spojrzeć na problematykę zaburzeń odżywiania. Dotychczasowe prace, zwłaszcza polskich badaczy czy praktyków, w głównej mierze odnoszą się do biologicznych (głównie roli genu receptora serotoninowego typu 2A (5-HTR2A)), rodzinnych i psychologicznych aspektów zaburzeń odżywiania, natomiast obszar cielesności pozostaje poza centrum zainteresowań badaczy. Moje badania nie tylko poszerzają aktualny stan wiedzy na temat zaburzeń odżywiania, ale przede wszystkim eksplorują obszar dotychczas mało opisywany i badany w polskiej literaturze psychologicznej – obraz ciała (na który składa się m.in. niezadowolenie z ciała, zaburzenia obrazu ciała, internalizacja szczupłej sylwetki) w kontekście patologii (nie)jedzenia, głównie jadłowstrętu i bulimii psychicznej. W świetle istniejących badań dowodzą, że jeśli troskę o dążenie do bycia szczupłą zdefiniujemy w kategorii wychudzenia doświadczanego jako egosyntoniczne, wówczas bez wątpienia możemy potraktować ją jako istotny czynnik patologii zaburzeń odżywiania (głównie jadłowstrętu psychicznego). Jeśli natomiast troskę o dążenie do bycia szczupłą zdefiniujemy jako lęk przed byciem otyłą, zgodnie z obowiązującym współcześnie kanonem „idealnie” szczupłej sylwetki, wówczas powinniśmy rozpatrywać dążenie do szczupłości jako zdeterminowane kulturowo. Od wielu lat, wzrasta wskaźnik rozpowszechnienia zaburzeń odżywiania (w zależności od badań wynosi od 0,2% do 2,2% dla jadłowstrętu psychicznego i 0,5% do 4,6% dla bulimii psychicznej). Dlatego też, znajomość czynników, które je wywołują i podtrzymują zarazem, jest istotna w leczeniu osób, które na te zaburzenia chorują (zob. 10). Stąd wyniki prezentowanych przeze mnie badań mogą znaleźć swoje zastosowanie w zakresie 24 działań prewencyjnych (w przypadku osób zdrowych) bądź praktyce terapeutycznej. Znajomość czynników determinujących poznawcze i emocjonalne komponenty obrazu ciała u kobiet z zaburzeniami odżywiania pozwala na stosowanie odpowiednich metod dotyczących leczenia negatywnego obrazu ciała (np. zwiększenie poczucia własnej wartości niezależnie od obrazu ciała, zmiana sposobu myślenia o własnym ciała, koncentracja na emocjach i sygnałach płynących z własnego ciała). W pracy z chorymi na jadłowstręt i bulimię psychiczną, a także otyłość, dla psychologów, psychoterapeutów i psychiatrów interesująca wydać mogłaby się m.in. praca polegająca na zmianie dezadaptacyjnych strategii radzenia sobie ze stresem (w przypadku których, źródło stresu stanowi negatywny obraz ciała) i skierowaniu ich na rozwiązanie problemu, a nie jego unikanie (zob. 3, 14). Ponad to, jednocześnie, w ciągu całego przebiegu pracy terapeutycznej należałoby zwrócić uwagę na lepszą regulację emocji przez chorego (poprzez np. relaksację czy sofrologię), gdyż równowaga emocjonalna jest niesłychanie ważna w prawidłowym odżywianiu się. W kontekście opublikowanych badań warte uwagi jest przeprowadzenie badań longitudinalnych pod kątem występowania czynników determinujących jadłowstręt i bulimię psychiczną, głównie poczucia własnej wartości, obrazu siebie oraz poznawczych, emocjonalnych i behawioralnych komponentów obrazu ciała. Badania podłużne pozwolą bowiem poznać ewaluację czynników i procesów związanych z występowaniem zaburzeń odżywiania. Myślę, że moje badania poszerzają w znacznym stopniu perspektywę przyszłych badań klinicznych w dziedzinie patologii jedzenia. Dodatkowym ich atutem jest łączenie aspektu klinicznego ze społecznym, zwłaszcza w kontekście badań międzykulturowych (realizowanych na populacji polskiej i francuskiej), co wskazuje na ich oryginalność. Jadłowstręt psychiczny jest zaburzeniem związanym z podwyższonym wskaźnikiem śmiertelności. Co więcej, jest jedną z chorób o największym wskaźniku śmiertelności, dlatego badania dotyczące psychologicznego obrazu tego zaburzenia wydają się mieć ogromne 25 znaczenie nie tylko ze względów naukowych, ale i społecznych. Lepsze poznanie mechanizmu działania zaburzeń odżywiania może przyczynić się do zminimalizowania ryzyka wystąpienia lub nasilenia poważnych konsekwencji w sferze psychicznej, somatycznej, społecznej czy poznawczo-behawioralnej. Bibliografia – spis publikacji autorów cytowanych w podrozdziale 4.2 Abraham S., Llevelyn-Jones D.L. (2001). Bulimia i anoreksja. Zaburzenia odżywiania. Warszawa: Prószyński i S-ka. Altabe M.N., Thompson J.K. (1996). Body image: a cognitive self-schema construct? Cognitive Therapy and Research, 20(2): 171-193. Bruch H. (1962). Perceptual and conceptual disturbances in anorexia nervosa. Psychosomatic Medicine, 24(2), 187-194. Bruch H. (1974). Eating disorders: obesity, anorexia nad the person within. New York: Basic Books. Coopersmith S. (1984). Manuel d’Inventaire d’Estime de Soi. Paris: CPA. Fairburn C.G, Marcus D.M., Wilson G.T. (1993). Cognitive-behavioral therapy for binge eating and bulimia nervosa: a comprehensive treatment manual. W: C.G. Fairburn, G.T. Wilson (red.), Binge eating: nature, assessment, and treatment (p. 361-404). New York: Guilford. Garner D.M., Olmsted M.P., Polivy J. (1983). Development and validation of a multidimensional Eating Disorder Inventory for anorexia nervosa and bulimia. International Journal of Eating Disorders, 2(2), 15-34. Higgins E.T. (1987). Self-discrepancy: a theory relating self and affect. Psychological Review, 94(3), 319-340. Lazarus R.S., Folkman S. (1984). Stress, appraisal, and coping. New York: Springer. 26 Markus H. (1977). Self-schemata and processing information about the self. Journal of Personality and Social Psychology, 35, 63-78. Michałek D.Z. (2001). Syndrom uzależnienia od jedzenia. Kraków: Wydawnictwo Arc-enCiel. Sanchez-Cardenas M. (1990). Le comportement boulimique. Paris: Masson. Stice E. (1994). Review of the evidence for a sociocultural model of bulimia nervosa and an exploration of the mechanisms of action. Clinical Psychology Review, 14(7), 633661. 4.3 Główne kierunki zainteresowań naukowych: kierunki badawcze Moja działalność naukowo-badawcza koncentruje się przede wszystkim na problematyce dotyczącej psychologii (nie)jedzenia. Terminu tego używam w odniesieniu do mechanizmów oraz czynników powstawania i utrzymywania się nieprawidłowych nawyków, postaw i zachowań żywieniowych. Zaproponowana przeze mnie koncepcja pojęcia „psychologii (nie)jedzenia” ma charakter dwubiegunowy: z jednej strony dotyczy rezygnacji (jadłowstręt psychiczny), z drugiej zaś niemożności zaprzestania jedzenia (bulimia psychiczna, zespół kompulsywnego objadania się, nadwaga i otyłość, syndrom jedzenia nocnego). Świadomie używam terminu „jedzenie”, gdyż związane jest ono z aktem, czynnością spożywania pokarmów (i co za tym idzie przeżuwaniem i połykaniem ich), zaś odżywiania się jest procesem dostarczania organizmowi substancji niezbędnych do utrzymania podstawowych funkcji życiowych. W zaproponowanej przez mnie terminologii skupiam się na kontakcie człowieka z jedzeniem i co za tym idzie stanach emocjonalnych, uczuciach, doznaniach, zachowaniach, jakie ów kontakt może wywoływać. Specjalizuję się w problematyce zaburzeń odżywiania. Interesują mnie objawy patognomiczne oraz czynniki podtrzymujące jadłowstręt i bulimię psychiczną. Znajomość 27 etiopatogenezy zaburzeń odżywiania jest cenna, przede wszystkim, ze względu na możliwość wykorzystania wiedzy empirycznej w praktyce terapeutycznej (którą również prowadzę4), głównie w opracowaniu skutecznych metod terapeutycznych służących poprawie funkcjonowania psychicznego osób z zaburzeniami odżywiania. Moje badania dotyczą głównie aspektu osobowościowego: poczucia własnej wartości, strategii radzenia sobie ze stresem, poczucia umiejscowienia kontroli, ekspresji złości oraz klinicznego: zaburzeń lękowych i depresyjnych. W problematyce zaburzeń odżywiania interesuje mnie również aspekt społeczny - różnice międzykulturowe. Moje zainteresowania naukowe obejmują także problematykę otyłości w wymiarze psychospołecznym i kulturowym. Fakt, iż zachowania polegające na głodzeniu się oraz nadmiernym objadaniu się można obserwować w różnym stopniu zarówno w anoreksji i bulimii psychicznej a nierzadko także u osób otyłych, świadczy o tym, że zaburzenia te należy traktować jako część kontinuum, a nie jako trzy oddzielne problemy. W badaniach koncentruję się głównie na braku satysfakcji z własnego ciała, samoocenie, strategiach radzenia sobie ze stresem, współwystępowaniu poznawczych i behawioralnych determinant zaburzeń odżywiania z otyłością, a także ekspresji złości. Moje badania naukowe mają znaczenie nie tylko teoretyczne, ale przede wszystkim kliniczne (praktyczne). Obecnie społeczeństwa zachodnioeuropejskie żyją w dobie kultu ciała. Dążenie do posiadania szczupłego ciała (kobiety) bądź umięśnionego ciała (mężczyźni) oraz internalizacja owego „ideału” mogą z czasem prowadzić do niezadowolenia z własnej sylwetki i podejmowania (często destrukcyjnych) zachowań mających na celu utratę masy 4 Aktualnie kształcę się w Polskim Instytucie Ericksonowskim w zakresie (dającego podstawy do ubiegania się o certyfikat psychoterapeuty Sekcji Psychoterapii Polskiego Towarzystwa Psychologicznego) Całościowego Szkolenia z Terapii Ericksonowskiej. Dodatkowo w 2007 roku ukończyłam Podyplomowe Studium Arteterapii Polskiego Instytutu Ericksonowskiego oraz Polskiego Komitetu Międzynarodowego Stowarzyszenia Wychowania przez Sztukę. 28 ciała. W ramach badań własnych obszar psychologii (nie)jedzenia poszerzyłam (cztery lata temu) o problematykę obrazu ciała i własnej cielesności w kontekście zdrowia i choroby. Rozważania na temat obrazu ciała wpisują się w nowe obszary zainteresowań psychologii w Polsce. W tym roku zakończyłam badania nad rolą i znaczeniem obrazu ciała u dziewcząt i młodych kobiet z zaburzeniami odżywiania (jadłowstręt i bulimia psychiczna). Ich celem było stworzenie modelu zawierającego czynniki psychologiczne (ryzyka, podtrzymujące i protekcyjne), społeczne i kliniczne odgrywające rolę w negatywnym i zaburzonym obrazie ciała u pacjentek z zaburzeniami odżywiania5. W badaniach skupiłam się na ocenie obrazu własnego ciała, określeniu wymiarów oraz rozbieżności stanów Ja. Wzięłam także pod uwagę ocenę postaw, uczuć i działań związanych z zachowaniami jedzeniowymi. Dodatkowo zbadałam zarówno aktualny poziomu symptomów depresji i lęku z wyeliminowaniem symptomów somatycznych, jak i ewaluacyjne postawy oraz zachowania związane z oceną poczucia własnej wartości w czterech sferach funkcjonowania człowieka: społecznej, rodzinnej, ogólnej i zawodowej (szkolnej). Skupiłam się również na określeniu umiejętności radzenia sobie ze stresem, ocenie samopoczucia oraz preferowanego przez pacjentki z zaburzeniami odżywania stylu jedzenia (w tym celu stworzyłam własne narzędzie badawcze). Prezentowany projekt badań wpisuje się w problematykę zdrowia publicznego. W obecnie przygotowanej przeze mnie monografii zamierzam wykazać, iż obraz ciała odgrywa niezwykle istotną rolę w zachowaniach i postawach młodzieży i młodych dorosłych, zaś znajomość czynników wpływających na zachowania, myśli i postawy wobec własnego ciała może być wykorzystana i zastosowana w leczeniu osób cierpiących na zaburzenia odżywiania oraz służyć poprawie obrazu własnego ciała u zdrowych osób. Identyfikacja 5 Projekt badań został zaakceptowany przez Komisję Bioetyczną przy Uniwersytecie Medycznym im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu (4 marca 2010 roku). 29 czynników ryzyka i czynników prewencyjnych pozwoli na zapewnienie odpowiednio wczesnej interwencji. Dane te są szczególnie ważne w sytuacji skutecznego przeciwdziałania wzrastającej otyłości, przy aktualnie dominującym „kulcie szczupłej sylwetki” (skupiającym się bardziej na aspekcie estetycznym, aniżeli zdrowotnym). Określenie czynników ryzyka oraz czynników prewencyjnych pozwali na opracowanie modelu wczesnej interwencji. Prewencja jest ważna, gdyż pozwala ograniczyć koszty, zwłaszcza psychologiczne, danej osoby. Mam nadzieję, że znajomość najważniejszych czynników determinujących obraz ciała pozwoli na przedstawienie wytycznych dotyczących zapobiegania poznawczym zniekształceniom obrazu ciała u osób z zaburzeniami odżywiania. Wyniki prezentowanych badań pozwolą m.in. na lepsze zrozumienie znaczenia niezadowolenia z własnego wyglądu, jak i również zniekształceń obrazu ciała oraz ich udziału w leczeniu zaburzeń odżywiania czy opracowanie programów profilaktycznych dostosowanych do określonego typu zaburzeń odżywiania. Aktualnie rozpoczęłam międzynarodowy innowacyjny projekt autorski (polskokanadyjski) w zakresie świadomości społecznej na temat patologii jedzenia, głównie zaburzeń odżywiania (tytuł projektu: „Awareness of eating pathology, eating behaviours and body image attitudes among Polish and Canadian late adolescent and young adult population”). Dotychczas nie wykonano, na tak szeroką skalę, takich porównań. Badania wydaje mi się niezwykle cenne ze względu na charakter edukacyjny i prewencyjny. Uświadamianie społeczeństwa, zwłaszcza młodych ludzi w wieku szkolnym i adolescencyjnym oraz ich rodziców, o przyczynach, występowaniu oraz konsekwencjach (psychicznych, biologicznych, społecznych) zaburzeń odżywiania oraz otyłości wydaje się być niezwykle pomocne w profilaktyce oraz zapobieganiu owych zaburzeń. 30 4.4 Zrealizowane projekty badawcze 4.4.1 Grant w ramach badań własnych - Konkurs Wydziałowy, Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Śląskiego, 2004-2005 Tytuł projektu indywidualnego: Poczucie własnej wartości, samokontrola i strategie radzenia sobie ze stresem u młodzieży akademickiej w Polsce i we Francji Streszczenie opisu projektu: Zbadano różnice i podobieństwa w procesach samoregulacji u dwóch populacji europejskich - polskiej i francuskiej. Założono, iż badania międzykulturowe wpisują się nie tylko w zakres psychologii społecznej (czynniki społecznokulturowe), ale także psychologii zdrowia (czynniki psychologiczne i dotyczące zdrowia psychicznego). To, jakie strategie stosuje człowiek w sytuacjach stresowych, jaką ma samoocenę oraz samokontrolę wpływa nie tylko na jego zdrowie psychiczne, ale i na funkcjonowanie społeczne. Grupą badawczą było żeńskie środowisko akademickie (studentki psychologii Uniwersytetu Śląskiego vs studentki psychologii Uniwersytetu Paula Verlaine’a w Metz). Wejście Polski do Unii Europejskiej stanowiło wyzwanie przede wszystkim dla młodych ludzi, którzy poza kompetencjami zawodowymi powinni także prawidłowo funkcjonować psychicznie. W badaniach zadano pytanie czy młodzi Polacy posiadają komponenty samoregulacyjne podobne czy odmienne do Francuzów? Wyniki badań pokazały m.in., że studentki narodowości polskiej, w porównaniu ze studentkami francuskimi, rzadziej stosują strategie radzenia sobie ze stresem zorientowane na poczuciu humoru, zaprzeczaniu oraz akceptacji. W większym stopniu natomiast, zwracały się ku religii. Struktura Ja odgrywa fundamentalna rolę w zachowaniu się studentek (obydwu narodowości) w sytuacjach dyskomfortowych. Niskie poczucie własnej wartości prowadzi w obliczu stresu do wzrostu poczucia osobistego zagrożenia, emocji ujemnych i dezorganizacji zachowania oraz do rezygnacji z wykonywania czynności prowadzących do 31 osiągnięcia celu i wycofania się z sytuacji stresującej. Wysokie poczucie własnej wartości wiąże się z adaptacyjnymi i skutecznymi strategiami radzenia sobie ze stresem. Przy efektywnym radzeniu sobie ze stresem należy uwzględnić dwa czynniki: możliwości osoby oraz wymagania sytuacji. Kiedy badane dziewczęta mają wpływ na sytuację, która ich spotyka, podejmują skuteczne sposoby radzenia sobie ze stresem skoncentrowane na poszukiwaniu informacji o jego źródle i dążące do rozwiązania problemu. Kiedy natomiast sytuacja nie podlega ich kontroli, wykazują większą tendencję do używania sposobów skoncentrowanych na unikaniu. Forma przedstawienia (publikacje i wystąpienia konferencyjne): Brytek A. (2007). Strategie radzenia sobie ze stresem a zasoby osobiste studentek w Polsce i we Francji. Chowanna, R.L. (LXIII), 1(28): Płeć a wybrane problemy społeczne, 135-148. Brytek A. (2006). Coping strategies and locus of control in Polish and French students. Warsaw. 20th Annual Conference of the European Heath Psychology Society: „Social change and new challenges for health psychology”. Psychology and Health, 2006, 21(1), 24. 4.4.2 Grant w ramach badań własnych - Konkurs Wydziałowy, Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Śląskiego, 2006-2007 Tytuł projektu indywidualnego: Ciało w dobie XXI wieku. Obraz własnego ciała u pacjentek z zaburzeniami odżywiania oraz u młodzieży akademickiej: badania porównawcze Streszczenie opisu projektu: Zanalizowano wizerunek własnego ciała u pacjentek z jadłowstrętem i bulimią psychiczną, a także u młodzieży akademickiej. Grupę badanych zmiennych stanowiły, poza zmienną zależną, poznawczo-behawioralne aspekty zaburzeń odżywiania (m.in. dążenie do utrzymania szczupłej sylwetki, perfekcjonizm, świadomość 32 bodźców płynących z ciała, lęk przed dojrzałością), poczucie własnej wartości, zaburzenia emocjonalne (depresja, lęk), czynniki społeczno-kulturowe (media). Wykorzystałam również jedną z metod arteterapeutycznych - rysunek - w celu przedstawienia metafory „Ja” (prezentacja obrazowa „Ja”). Badania pokazały, m.in. że niezadowolenie z ciała, zachowania bulimiczne (obawy niekontrolowanego objadania się i przeczyszczania), perfekcjonizm, wskaźnik masy ciała (BMI) oraz czas trwania choroby wyjaśniają pragnienie posiadania szczupłej sylwetki przez badane kobiety z jadłowstrętem psychicznym. W przypadku pacjentek z bulimią czynnikami, które determinują chęć posiadania szczupłej sylwetki są: świadomość interoceptywna (niski stopień rozpoznawania bodźców płynących z własnego ciała, trudności w określaniu własnej emocjonalności oraz doświadczanie trudnych do opanowania emocji), niezadowolenia z ciała oraz wskaźnik wagowo-wzrostowy. Forma przedstawienia (publikacje i wystąpienia konferencyjne): Brytek-Matera A., Charzyńska E. (2009). Związek pomiędzy niezadowoleniem z ciała i zmiennymi psychospołecznymi współwystępującymi z zaburzeniami odżywiania. Roczniki Psychologiczne, 2(12), 129-150. Brytek-Matera A. (2008). Predykatory dążenia do szczupłości w anoreksji i bulimii psychicznej. Polskie Forum Psychologiczne, 13(2), 157-165. 4.4.3 Grant w ramach badań własnych - Konkurs Wydziałowy, Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Śląskiego, 2007-2008 Tytuł projektu indywidualnego: Rola ciała w życiu kobiety. Osobowościowe i społeczne czynniki kształtujące wizerunek ciała Streszczenie opisu projektu: Projekt badawczy skupiał się na analizie czynników psychospołecznych determinujących wizerunek ciała. Dotyczył postrzegania własnego ciała przez kobiety z zaburzeniami odżywiania (anoreksja, bulimia), mającymi trudności z wagą 33 (nadwaga, otyłość) oraz przez kobiety nie mające problemów z zaburzeniami obrazu ciała. W badaniach wykorzystano następujące zmienne: (nie)zadowolenie z ciała, perfekcjonizm, świadomość interoceptywna, lęk, osobiste cele życiowe, zaburzenia afektywne, mechanizmy obronne, strategie radzenia sobie ze stresem, samoocena. W badaniach stwierdzono m.in. wzajemne powiązanie pomiędzy brakiem satysfakcji z wyglądu a poczuciem własnej wartości u kobiet z otyłością. W aspekcie ogólnym, społecznym, zawodowym i rodzinnym badane osoby posiadały zaniżoną samoocenę oraz negatywny obraz własnego ciała. Dodatkowo stosowały strategie radzenia sobie ze stresem oparte na emocjach - nie sprzyjające skutecznym działaniom mającym na celu zniwelowanie sytuacji dyskomfortowej (nieakceptowanie własnego wyglądu). Natomiast poszukiwanie wsparcia emocjonalnego, zaniżona samoocena ogólna oraz rzadsze posługiwanie się strategiami zorientowanymi na aktywnej konfrontacji z problemem determinowały u badanych kobiet niezadowolenie z własnego ciała. Forma przedstawienia (publikacje i wystąpienia konferencyjne): Brytek-Matera A. (2010). Obraz własnego ciała u otyłych kobiet: przyczyny i stopień niezadowolenia, związek z obniżoną samooceną i strategiami radzenia sobie ze stresem. Psychiatria Polska, 44(2), 267-275. Brytek-Matera A. (2008). The role of self-discrepancy in eating disordered women’s body image. Berlin, Germany. XXIX International Congress of Psychology. International Journal of Psychology, 2008, 43(3-4), 86-87. Brytek-Matera A. (2008). Subjective body experience and attitude towards one’s body in patients with eating disorder. Berlin, Germany. XXIX International Congress of Psychology. International Journal of Psychology, 2008, 43(3-4), 87. 34 4.4.4 Grant w ramach badań własnych - Konkurs Wydziałowy, Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Śląskiego, 2008-2009 Tytuł projektu indywidualnego: Determinanty niezadowolenia z własnego ciała oraz ich współzależności u osób z zaburzeniami odżywiania, otyłością i u młodzieży akademickiej Streszczenie opisu projektu: Celem projektu była analiza czynników determinujących niezadowolenie z własnego ciała u osób z jadłowstrętem i bulimią psychiczną, otyłością (druga grupa kliniczna) oraz u zdrowych kobiet. Projekt stanowi kontynuację wcześniejszych badań („Ciało w dobie XXI wieku. Obraz własnego ciała u pacjentek z zaburzeniami odżywiania oraz młodzieży akademickiej: badania porównawcze” oraz „Rola ciała w życiu kobiety. Osobowościowe i społeczne czynniki kształtujące wizerunek ciała”), których pierwszy etap rozpoczęłam w styczniu 2007 roku. W badaniach wykorzystano następujące zmienne: postawy względem ciała, internalizacja ideału szczupłej sylwetki, aspekty dotyczące własnego wyglądu w wymiarze: aktualnym (realnym), idealnym oraz powinnościowym. Dodatkowo badano poznawcze i behawioralne aspekty zaburzeń odżywiania, samopoczucie, zaburzenia afektywne i emocjonalne, a także mechanizmy radzenia sobie ze stresem oraz ocenę siebie. Celem drugiego etapu pracy było określenie predykatorów niezadowolenia z własnego ciała. Rezultaty badań wskazują m.in., że kobiety z otyłością są niezadowolone z własnego ciała (co świadczy o konieczności pracy terapeutycznej w celu zmiany oceny i postrzegania własnego wyglądu) i dążą do posiadania szczupłej sylwetki. Wobec pacjentek otyłych (nieadekwatnie radzących sobie z ekspresją złości) z podwyższonym poziomem lęku, depresji oraz nasilonym dążeniem do szczupłości należy podjąć działania mające na celu wzbogacenie i uczynienie bardziej efektywnymi dotychczas stosowanych przez nie metod radzenia sobie z negatywnymi uczuciami. Wskazane jest, aby uczyć je sposobów radzenia sobie z nieprzyjemnymi emocjami (poprzez np. relaksację, uspokojenie się, itd.). Z pewnością 35 wypracowanie efektywnych metod radzenia sobie ze złością mogłoby z czasem zaowocować poczuciem wzrostu jakości życia u tych kobiet. Forma przedstawienia (publikacje i wystąpienia konferencyjne): Brytek-Matera A. (2010). Psychological predictors of body image dissatisfaction in women suffering from eating disorders. Bulletin de la Société des Sciences Médicales du Grand Duché de Luxembourg, 1(1), 181-191. Brytek-Matera A. (2009). Sposoby radzenia sobie z negatywnym obrazem własnego ciała przez młode kobiety z bulimią. W: L. Szewczyk, E. Talik (red.), Wybrane zagadnienia z psychologii klinicznej i osobowości. Psychologia kliniczna nastolatka (s. 171-181). Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL. Brytek-Matera A., Charzyńska E. (2009). Związek pomiędzy emocjonalnym aspektem obrazu ciała a ekspresją uczuć u kobiet z otyłością. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii, 5(4), 198-205. Cześć badań została zawarła w monografii poświęconej obrazowi ciała w zaburzeniach odżywiania ciała: Brytek-Matera A., Rybicka-Klimczyk, A (2009). Wizerunek ciała w anoreksji i bulimii psychicznej. Warszawa: Difin, s. 200 6 Brytek-Matera A., Schiltz L. (2009). A cross-cultural examination of the relationship between negative mood states, body image and eating disorders. Bulletin de la Société des Sciences Médicales du Grand Duché de Luxembourg, 1, 11-25. Brytek-Matera A. (2009). La représentation d’image de soi chez les personnes souffrant de troubles alimentaires - l’insatisfaction à l’égard du corps. Luxembourg. International Scientific Conference. Fourth Statistical Days at the University of Luxembourg. 6 W 2009 roku książka została zgłoszona do Nagrody Teofrasta w kategorii „najlepsza psychologiczna książka naukowa”. 36 4.5 Naukowo-badawcza współpraca międzynarodowa Szczegółowe informacje dotyczące mojej współpracy oraz udziału w projektach badawczych zostały zamieszczone w załączniku nr 5. W zakresie współpracy międzynarodowej realizowałam projekty badawcze dotyczące zaburzeń odżywiania na terenie Francji i Luksemburga. Osobami, z którymi współpracowałam była prof. dr hab. Elisabeth Spitz (Université Paul Verlaine –Metz, France), dr Bernard Blanchard (Centre d’Accueil pour la Santé des Adolescents de Metz, France), dr Bernard Kabuth (4ème Secteur de Psychiatrie de l’Enfant et de l’Adolescent de l’Hôpital d’Enfants de Nancy-Brabois, France) oraz dr hab. Lony Schiltz (Public Research Centre for Health, Luxembourg). Obecnie prowadząc badania naukowe i uczestnicząc w projektach dotyczących zaburzeń odżywania oraz obrazu ciała współpracuję z dr Bernardem Blanchardem (Maison des adolescents de la Moselle, Metz, France), dr hab. Lony Schiltz (Laboratory of Clinical Psychology, Health Psychology and Art Therapies, Fondation François-Elisabeth, Luxembourg), prof. Johaną Monthuy-Blanc (Université du Québec à Trois-Rivières, Canada) oraz prof. Michelem Probstem (Psychiatric Center, Katholieke Universiteit Leuven, Belgium). 4.6 Recenzje projektów badawczych i publikacji naukowych W 2007 roku na zlecenie Ministerstwa Kultury, Szkolnictwa Wyższego i Badań (Ministry of Culture, Higher Education and Research) w Luksemburgu recenzowałam projekt badawczy (une bourse de formation-recherche) mgr Natalie Thielgen nt. „Le modèle biopsycho-social des troubles alimentaires: l’apport de la famille”. W 2008 roku opracowałam recenzję pracy, której tło dla szerokich rozważań o naturze człowieka i jego seksualności stanowiła inspiracja filmem argentyńskiej reżyserki Lucíi Puento pt. „XXY” (2007). Był to artykuł: 37 Charzyńska, E. (2008). Kobieta czy mężczyzna – czy zawsze tertium non datur? W: M. Brol (red.), Kino i refleksje współczesności (s. 33-47). Katowice: I-Press. W tym samym roku recenzowałam także pracę: Charzyńska, E. (2010). Rola płci i orientacji seksualnej w zaburzeniach odżywiania. Problemy metodologiczne. W: E. Charzyńska (red.), Seksuologia w obiektywie innych nauk. Interdyscyplinarny zbiór artykułów studenckich i doktoranckich (s. 9-27). Kraków: At-Group. W 2009 roku, na prośbę warszawskiego Wydawnictwa Difin, opracowałam recenzję wydawniczą książki autorstwa prof. dr hab. Niny Ogińskiej-Bulik i prof. dr hab. Zygfryda Juczyńskiego (2009) pt. „Osobowość, stres a zdrowie” (Warszawa: Difin). W 2010 roku, na prośbę Redaktor prowadzącej czasopisma „Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii” - oficjalnego pisma Polskiego Towarzystwa Badań nad Otyłością indeksowanego w bazie Index Copernicus (5,09) oraz Ministerstwa Nauki Szkolnictwa Wyższego (6 pkt) przygotowałam recenzję artykułu: Sawicka J., Bachórzewska-Gajewska H., Kobus G., Snarska K., Łagoda K., Kulikowska A., Jarocka I., Dobrzycki S. (2010). Wpływ BMI na sposób radzenia sobie z chorobą przez pacjentów kierowanych na zabiegi przezskórnych interwencji wieńcowych. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii, 6(1), 1-7. W 2012 roku, na zaproszenie Redaktor czasopisma „Applied Psychology: Health and Well-Being” – oficjalnego pisma International Association of Applied Psychology recenzowałam artykuł numer APHW-Mar-2012-0019 : „The CHANGE Program: comparing an interactive versus prescriptive obesity intervention on university students’ self-esteem and quality of life”. 38 5. AKTUALNY STAN BADAŃ – OBSZAR NAUKOWO-BADAWCZY Aktualnie pracuję przygotowuję monografię poświęconą roli i znaczeniu obrazu ciała u kobiet z jadłowstrętem i bulimią psychiczną, a także u adolescentek i dorosłych kobiet bez diagnozy zaburzeń odżywiania. Aspekty (oraz badania), które zostaną przedstawione w książce dotyczą m.in. zaburzonego postrzegania własnego ciała, niezadowolenia z własnego ciała, internalizacji ideału szczupłej sylwetki, rozbieżności między stanami Ja (realnym, idealnym i powinnościowym) w zakresie obrazu ciała, przeszacowywania rozmiarów swojego ciała. Uczestniczę także w międzynarodowych badaniach. Pierwszy projekt dotyczy znaczenia obrazu ciała u osób zdrowych oraz posiadających zaburzenia psychiczne zgodnie z klasyfikacją DSM-IV-TR (badania są przeprowadzane na terenie Polski i Luksemburga), zaś drugi skupia się na obrazie ciała i wielokulturowości u osób będących w wieku adolescencyjnym i wczesnej dorosłości (miedzy 18 a 25 rokiem życia), posiadających diagnozę zaburzeń odżywiania (realizacja badań w Polsce, Belgii i Kanadzie). 6. NAGRODY I WYRÓŻNIENIA 1. Uzyskałam trzyletnie stypendium Rządu Francuskiego „Cotutelle” przeznaczone dla młodych naukowców piszących pracę doktorską we Francji i w Polsce – 2002 rok. 2. Moja rozprawa doktorska napisana w języku francuskim oceniona jednogłośnie przez międzynarodowe jury z Polski, Francji i Luksemburga uzyskała najwyższe wyróżnienie francuskie - très honorable avec félicitations (celująca z gratulacjami) – 2005 rok. 3. Przyznano mi Nagrodę JM Rektora Uniwersytetu Śląskiego za wyróżniającą pracę doktorską nt. „Contribution des modèles sur l’autorégulation du comportement dans la compréhension des troubles alimentaires. Perspectives interculturelles” – 2006 rok. 39 4. Otrzymałam nagrodę indywidualną za działalność naukowo-badawczą JM Rektora Uniwersytetu Śląskiego (nagroda indywidualna III stopnia) – 2008 rok. 5. Uzyskałam zatwierdzoną przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, Studiów Wyższych i Badań w Paryżu kwalifikację na stanowisko Maître de Conférences – 2008 rok 6. Zostałam laureatką dwóch zagranicznych stypendiów konferencyjnych: pierwsze zostało przyznane mi przez Applied Mathematics Unit of the Faculty for Law, Economics and Finance in collaboration with Laboratory of Clinical Psychology and Health Psychology, Public Research Centre for Health in Luxembourg (Third Statistical Days at the University of Luxembourg - International Scientific Conference), drugie stypendium otrzymałam od European Federation of Psychologists’ Associations and Federation of Swiss Psychologists (10th European Congress of Psychology) – 2008 rok. 7. Dwukrotnie pretendowałam, dzięki nominacji Dyrektor Instytutu Psychologii Uniwersytetu Śląskiego - prof. UŚ dr hab. Małgorzacie Górnik-Durose, do Nagrody im. Andrzeja Malewskiego (2009 i 2010 rok). Mimo, iż nie zostałam wyróżniona nagrodą mój wkład pracy naukowej w 2009 roku został bardzo wysoko oceniony przez Recenzentów i Członków Kapituły (informację tę otrzymałam od Przewodniczącego Kapituły prof. dra hab. Janusza Grzelaka). 8. Otrzymałam kolejne stypendium konferencyjne (Fourth Statistical Days at the University of Luxembourg, International Scientific Conference) od Luxembourg School of Finance of the Faculty for Law, Economics and Finance in collaboration with Clinical Psychology and Health Psychology, and Art Therapy of the Fondation Françoise-Elisabeth in Luxembourg – 2009 rok. 9. Zdobyłam wyróżnienie JM Rektora Uniwersytetu Śląskiego za ponadprzeciętne osiągnięcia naukowe – 2010 rok. 40 10. Zostałam laureatką Stypendium „START” dla młodych uczonych Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (spośród 1 026 kandydatów, zaledwie 128 otrzymało stypendium) – 2011 rok. 11. MA Healthcare Limited, British Journal of Hospital Medicine and Ellern Mede Centre for Eating Disorders in London przyznało mi stypendium konferencyjne (10th London International Eating Disorders Conference) – 2011 rok. 12. Zostałam laureatką konkursu, w którym wyłoniono dwunastu wybitnych młodych polskich naukowców. Moja sylwetka została zaprezentowana w Kalendarzu Młodych Naukowców (na rok 2012) opracowanym w ramach projektu "Internetowa Promocja Nauki". Organizatorem oraz realizatorem projektu współfinansowanego przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego był Uniwersytet Rzeszowski – 2011 rok. 7. OSIĄGNIĘCIA NAUKOWE W mojej ośmioletniej pracy naukowo-badawczej za główne osiągnięcia uważam: 1. Otrzymanie najwyższego wyróżnienia francuskiego za rozprawę doktorską (ocena celująca z gratulacjami) i uzyskanie francuskiego stopienia doktora nauk humanistycznych w zakresie psychologii. A także zdobycie, jako jedyna Polka (w 2008 roku), zatwierdzonej przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, Studiów Wyższych i Badań w Paryżu, kwalifikacji na stanowisko Maître de Conférences w dziedzinie psychologii, psychologii klinicznej oraz psychologii społecznej. Posiadanie owej kwalifikacji umożliwia zatrudnienie, na stanowisku etatowego pracownika we wszystkich placówkach uczelni wyższych na terenie Francji i krajów frankofońskich. Wyniki przeprowadzonych (w ramach doktoratu) badań kulturowych w kontekście zaburzeń odżywiania i otyłości pokazują, iż wspólnymi czynnikami, które w przeważającej mierze determinują występowanie jadłowstrętu i bulimii psychicznej oraz otyłości, 41 są czynniki osobowościowe (uwewnętrznianie złości, konflikt między łatwością osiągnięcia a ważnością celów intelektualnych, nieadaptacyjne strategie radzenia sobie ze stresem). Z kolei za odmiennością czynników ryzyka występowania patologii jedzenia w populacji polskiej i francuskiej przemawiają czynniki społeczno-kulturowe (m.in. styl wychowania, przebieg procesu separacji, sytuacja ekonomiczna rodziny, z którą związane są uwarunkowania opiekuńczo-zależnościowe). Z przeprowadzonych badań wynika zatem, iż nie należy przeceniać roli żadnego z czynników, a brać pod uwagę polietiologiczny charakter zaburzeń odżywiania. Aspekt holistyczny pozwala bowiem na szersze ujęcie czynników predysponujących, spustowych i podtrzymujących rozwój zaburzeń odżywiania i co za tym idzie, daje możliwość kompleksowej współpracy różnych specjalistów (biologów, psychologów, psychiatrów, psychoterapeutów) bez ignorowania znaczenia któregokolwiek z czynników. 2. Opublikowanie 69 oryginalnych prac, spośród których znaczna liczba prezentowana była w recenzowanych czasopismach o obiegu międzynarodowym indeksowanych, m.in. w MEDLINE/Index Medicus, PsycINFO, Journal Citation Reports, EMBASE/Excerpt Medica, Index Copernicus, Science Citation Index Expanded. Także przedstawianie wyników moich badaniach na konferencjach naukowych (głównie o zasięgu międzynarodowym) w postaci 38 prezentacji opublikowanych w formie abstraktów (m.in. w International Journal of Psychology, Health and Psychology). 3. Cztery zrealizowane projekty badawcze – uzyskane granty w ramach badań własnych na Uniwersytecie Śląskim spośród, których trzy dotyczyły problematyki cielesności w kontekście zaburzeń odżywiania i otyłości. Zrealizowane badania pokazały istotny związek pomiędzy czynnikami osobowościowymi a emocjonalnymi, behawioralnymi i poznawczymi komponentami obrazu ciała u kobiet z jadłowstrętem psychicznym, bulimią psychiczną i otyłością. Wskazały również kluczową rolę czynników osobowościowych (m.in. niska 42 samoocena, stosowanie strategii radzenia sobie ze stresem zorientowanych na emocjach), w determinowaniu negatywnego obrazu ciała (przejawiającego się m.in. brakiem satysfakcji z własnej fizyczności czy permanentnym dążeniem do posiadania szczupłej sylwetki). 4. Udział w pięciu międzynarodowych projektach badawczych dotyczących zaburzeń odżywiania i obrazu ciała oraz współpraca z kadrą akademicką i/lub medyczną z Université Paul Verlaine - Metz (Francja), Centre d’Accueil pour la Santé des Adolescents de Metz (Francja), Public Research Centre for Health (Luksemburg), Maison des adolescents de la Moselle (Francja), Laboratory of Clinical Psychology, Health Psychology and Art Therapies, Fondation François-Elisabeth (Luksemburg), Université du Québec à Trois-Rivières (Kanada) Psychiatric Center, Katholieke Universiteit Leuven (Belgia). Głównym atutem badań jest ich międzykulturowy wymiar. 5. Uzyskanie trzyletniego stypendium doktorskiego Rządu Francuskiego, kwalifikację na stanowisko Maître de Conférences zatwierdzoną przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, Studiów Wyższych i Badań w Paryżu, cztery stypendia konferencyjne, nagrody i wyróżnienie JM Rektora Uniwersytetu Śląskiego za ponadprzeciętne osiągnięcia naukowe, działalność naukowo-badawczą oraz wyróżniającą pracę doktorską, stypendium „START” dla młodych uczonych Fundacji na rzecz Nauki Polskiej a także zostanie laureatką konkursu, w którym wyłoniono dwunastu wybitnych młodych polskich naukowców, których sylwetki zaprezentowane zostały w Kalendarzu Młodych Naukowców (na rok 2012). 30.04.2012 .................................................. data 43
