WYCOFYWANIE SIĘ Z RÓL SPOŁECZNYCH I ZAWODOWYCH,

WYCOFYWANIE SIĘ Z RÓL SPOŁECZNYCH I ZAWODOWYCH,
A PODEJMOWANIE NOWYCH RÓL.
Społeczeństwo stawia człowiekowi staremu zupełnie inne wymagania niż ludziom młodym.
Ludzie starzy zwolnieni są z wielu świadczeń na korzyść społeczeństwa, a w określonym
ustawowo wieku zwalnia się ich też z obowiązku pracy zawodowej. Wiąże się to ze spadkiem
ogólnej aktywności człowieka, z osłabieniem jego funkcji fizjologicznych i psychicznych.
Przejście na emeryturę powoduje jednak izolację jednostki od ważnych dla niej spraw i od
ludzi, którzy stanowili dotychczas jej społeczne środowisko zawodowe. Człowiek stary staje
więc wobec problemu przystosowania się do nowych warunków życiowych. Nie musi
wprawdzie pracować, lecz jego dochód miesięczny wydatnie się zmniejsza; ma więcej
wolnego czasu, ale mniejsze znaczenie społeczne i prestiż w rodzinie.
Warunki życiowe ludzi starych wynikają z obiektywnych czynników, takich jak przepisy
formalne dotyczące wieku i uposażenia emerytalnego, zależą jednak również do tradycji,
odmiennych w różnych środowiskach społecznych. Inaczej traktuje się ludzi starych np. w
rodzinach rolniczych, a inaczej w rodzinach robotniczych posiadających tradycje miejskie. Na
wsi istotną rolę odgrywają sprawy majątkowe, gdy tymczasem w mieście prestiż starego
człowieka zależy najczęściej od doświadczenia zawodowego i sukcesów odnoszonych w
młodszym wieku.
Ogólnie rzecz biorąc, warunki życia człowieka, którego otoczenie traktuje jako starca, ulegają
zmianie. Między ludźmi starymi istnieją jednak duże różnice indywidualne, związane z
rozmaitymi kolejami życia, z odmienna sumą doświadczeń życiowych, z różnym stanem
zdrowia poszczególnych osób. Wszystkie te momenty wpływają na przystosowanie do
nowych warunków życiowych.
Wejściu w okres starości towarzyszy często refleksyjny rozrachunek z dotychczasowym
życiem. Człowiek dokonuje analizy swych osiągnięć, aspiracji i bada, w jakim stopniu jego
plan życiowy został zrealizowany. Zależnie od tego, jaka jest ogólna ocena dotychczasowego
życia, czy bilans jest dodatni, czy ujemny, człowiek wkracza w okres starości z poczuciem
zadowolenia lub większym czy mniejszym rozgoryczeniem, co z kolei rzutuje na akceptacje
nowej sytuacji. Na ogół ludzie, którzy przejawiali przez całe życie dużą aktywność
poznawczą, łatwiej przystosowują się do zmienionych warunków. Dostrzegają możliwość
kontynuacji swych zainteresowań i potrafią wykorzystać nową sytuację dla zaspokojenia tych
potrzeb, które w toku działalności zawodowej pozostawały z przyczyn obiektywnych na
dalszym planie. Dla tego typu ludzi starość nie oznacza rezygnacji z aktywnego życia, lecz
tylko zmianę jego form.
Dla wielu ludzi starość jest jednak w jakimś sensie tragedią, z którą nie mogą pogodzić się
przez dłuższy czas, i popadają w rezygnacje i apatie. Odnosi się to przeważnie do jednostek,
których pozycja społeczna była zależna od zajmowanego stanowiska, a nie od wyników
własnej aktywności zawodowej i społecznej. Ludzie ci z reguły przyzwyczaili się do
ustabilizowanych warunków sprzyjających wytwarzaniu się biernej postawy wobec życia.
Pozbawienie ich dotychczasowej pozycji w społeczeństwie i zmiana warunków bytowania
stanowią dla nich dotkliwy cios. Czują się zepchnięci poza nawias życia społecznego, doznają
poczucia krzywdy. W statystykach notuje się dość wysoki wskaźnik samobójstw ludzi
starych, którzy obiektywnie rzecz biorąc nie znajdowali się bynajmniej w krytycznych
warunkach materialnych i społecznych.
Ludzie starzy cechują się zwolnionymi reakcjami na bodźce i osłabieniem motywacji
działania. Wiele spraw i sytuacji, które w poprzednich okresach życia wywoływało u ludzi
żywe zainteresowanie, staje się obojętnymi w wieku starczym. Wytwarza się postaw
sceptyczna, brak entuzjazmu i malkontenctwo. Niemal powszechnie obserwuje się osłabienie
motywacji seksualnej i motywacji związanej z potrzebą osiągnięć. Człowiek stary porzuca
tym samym system wartości, który warunkował jego decyzje i kierował jego działaniem.
Osłabienie aktywności człowieka wynikłe ze starczych zmian fizjologicznych jest traktowane
jako objaw normalny. Konsekwencję tego faktu stanowi zmniejszenie wymagań społecznych
stawianych ludziom starym. Obiektywne społeczne warunki życia człowieka są dostosowane
do jego przeciętnych możliwości i same w sobie nie zawierają źródeł konfliktu i frustracji.
Trudności w przystosowaniu się do nowych warunków polegają na przebudowie nastawień
psychicznych i nawyków działania, które utrzymują się bardzo długo, mimo że fizjologiczne i
społeczne ich determinanty przestają działać. Człowiek kierujący się uporczywie utrwalonymi
w przeszłości nastawieniami i nawykami, które straciły już swą aktualność, jest narażony na
wiele porażek i staje się podejrzliwy wobec ludzi młodszych od siebie. Znacznie lepiej czuje
się w gronie rówieśników: zanika wówczas lęk, poczucie niepewności i mniejszej wartości.
Wielu ludzi w podeszłym wieku szuka kontaktu ze swymi rówieśnikami, odnajdując w ich
gronie właściwe sobie środowisko społeczne.
Starość jest końcowym stadium rozwoju ontogenetycznego i, jak wszystkie poprzednie stadia,
ma swe określone, specyficzne cechy. Do najistotniejszych należy wspomniane wyżej
osłabienie aktywności, związane ze zmianami regresyjnymi zachodzącymi w organizmie.
Człowiek stary zachowuje jednak pełne możliwości zarówno biologicznego, jak i społecznego
przystosowania się do warunków życia w społeczeństwie. Z tego punktu widzenia starość nie
jest patologią, lecz normalnym stanem organizmu i osobowości człowieka, który przeżył
kilkadziesiąt lat. Fakt, że w tym okresie występują częściej i bardziej powszechnie rozmaite
trudności przystosowawcze, wynika m.in. z tego, że społeczeństwo zbyt mało uwagi poświęca
ludziom starym, nie stosując w dostatecznej mierze oddziaływań wychowawczych,
resocjalizacyjnych, psychoterapeutycznych itp. Sama świadomość schyłku życia wywołuje
ponadto u człowieka depresję i pesymizm. Stany te nie są jednak nierozłącznie związane ze
starością, wiele osób w podeszłym wieku zachowuje bowiem pogodne usposobienie i postawę
optymistyczną. Są to właśnie ci ludzie, którzy zdołali przystosować się do sytuacji człowieka
starego. a1a