wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach

Krzysztof Kołodziejczyk
WZORCE ZAGOSPODAROWANIA
SZLAKÓW TURYSTYCZNYCH
W GÓRACH ŚREDNICH NA WYBRANYCH
PRZYKŁADACH EUROPEJSKICH
1
Krzysztof Kołodziejczyk
WZORCE ZAGOSPODAROWANIA
SZLAKÓW TURYSTYCZNYCH W GÓRACH ŚREDNICH
NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH EUROPEJSKICH
2
3
Uniwersytet Wrocławski
Wydział Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska
Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego
Krzysztof Kołodziejczyk
WZORCE ZAGOSPODAROWANIA
SZLAKÓW TURYSTYCZNYCH
W GÓRACH ŚREDNICH NA WYBRANYCH
PRZYKŁADACH EUROPEJSKICH
Wrocław 2015
4
Recenzent: dr hab. Mirosław Mika
Publikacja dofinansowana ze środków statutowych
Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego.
Copyright by Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego,
Wrocław 2015
Zdjęcia na okładce:
przednia strona – miejsce odpoczynkowe w pobliżu węzła szlaków pieszych przy dawnej kopalni
Wapień Niecki Leszczyny w Parku Krajobrazowym Chełmy na Pogórzu Kaczawskim
(fot. K. Kołodziejczyk, 2014)
tylna strona – ławka czekająca na turystów przy jednym ze szlaków w Hostýnkich vrchach,
południowo-zachodniej części czeskich Beskidów (fot. K. Kołodziejczyk, 2014)
Afiliacja autora: Krzysztof Kołodziejczyk – Uniwersytet Wrocławski
ISBN 978-83-62673-49-0
Wydawca:
Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego
plac Uniwersytecki 1, 50-137 Wrocław
Skład i druk:
Usługi Poligraficzne Bogdan Kokot vel Kokociński
57-400 Nowa Ruda, ul. Nowa Osada 21a
tel. 74 872 50 92
www.kokocinski.pl
[email protected]
5
SPIS TREŚCI
1.Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.1. Wprowadzenie w problematykę badawczą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.2. Cele pracy i obszar badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.3. Hipotezy badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
2. Problematyka zagospodarowania szlaków turystycznych
w świetle literatury przedmiotu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
2.1. Pojęcie szlaku turystycznego – definicje, cechy i podziały . . . . . . . . . . . . 15
2.2. Pojęcie zagospodarowania szlaku turystycznego – podstawowe definicje
i podziały . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
2.3. Ogólne modele zagospodarowania przestrzeni turystycznej odnoszące się
do problematyki szlaków turystycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
2.4. Wskazania dotyczące zagospodarowania szlaków turystycznych
wszystkich trzech badanych rodzajów (piesze, rowerowe, narciarskie) . . . . . 39
2.4.1. Zagadnienia ogólne dotyczące doboru i rozmieszczenia urządzeń . . . . 39
2.4.2. Baza noclegowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
2.4.3. Oznakowanie szlaków turystycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
2.5. Wskazania dotyczące zagospodarowania szlaków pieszych . . . . . . . . . . . 60
2.6. Wskazania dotyczące zagospodarowania szlaków rowerowych . . . . . . . . . 67
2.7. Wskazania dotyczące zagospodarowania szlaków narciarskich . . . . . . . . . 73
2.8. Negatywny wpływ turystyki pieszej, rowerowej i narciarskiej na środowisko
górskie wraz ze sposobami przeciwdziałania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
2.8.1. Zagadnienia wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
2.8.2. Negatywny wpływ turystyki pieszej na środowisko . . . . . . . . . . . . 79
2.8.3. Negatywny wpływ turystyki rowerowej i narciarskiej na środowisko . . 87
2.8.4. Sposoby przeciwdziałania wybranym negatywnym skutkom turystyki
wędrówkowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
2.8.5. Turystyka wędrówkowa na obszarach chronionych . . . . . . . . . . . . 94
2.9. Podsumowanie przeglądu literatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
3. Procedura badawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
4. Badania preferencji społecznych w zakresie zagospodarowania
szlaków turystycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
4.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
4.2. Opinie turystów (użytkowników szlaków) w zakresie zagospodarowania
szlaków turystycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
4.2.1. Organizacja badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
4.2.2. Podstawowa charakterystyka respondentów . . . . . . . . . . . . . . . . 112
4.2.3. Doświadczenie respondentów w użytkowaniu szlaków turystycznych . . . 114
6
Krzysztof Kołodziejczyk
4.2.4. Preferencje respondentów dotyczące doboru urządzeń na szlakach
turystycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
4.2.5. Preferencje respondentów dotyczące rozmieszczenia urządzeń
na szlakach turystycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
4.3. Wskazania ekspertów w zakresie zagospodarowania szlaków turystycznych . . . 160
4.4. Wnioski z badań ankietowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
5. Szlaki turystyczne i ich zagospodarowanie w Polsce . . . . . . . . . . . 165
5.1.Uwarunkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
5.1.1. Informacje wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
5.1.2. Uwarunkowania prawne oraz sposoby wyznaczania szlaków
turystycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
5.1.3. Sposoby znakowania szlaków turystycznych . . . . . . . . . . . . . . . 171
5.1.4. Ogólne informacje o zagospodarowaniu szlaków turystycznych . . . . 182
5.2. Sieć szlaków turystycznych w Górach Izerskich . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
5.2.1. Ogólna charakterystyka sieci szlaków i jej zagospodarowania . . . . . . 191
5.2.2. Zagospodarowanie wybranych szlaków turystycznych . . . . . . . . . . 202
5.3. Sieć szlaków turystycznych w Górach Kamiennych i Sowich . . . . . . . . . . 209
5.3.1. Ogólna charakterystyka sieci szlaków i jej zagospodarowania . . . . . . 209
5.3.2. Zagospodarowanie wybranych szlaków turystycznych . . . . . . . . . . 219
5.4.Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
6. Szlaki turystyczne i ich zagospodarowanie w Republice Czeskiej . . . 233
6.1.Uwarunkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
6.1.1. Informacje wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
6.1.2. Uwarunkowania prawne oraz sposoby wyznaczania szlaków
turystycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
6.1.3. Sposoby znakowania szlaków turystycznych . . . . . . . . . . . . . . . 238
6.1.4. Ogólne informacje o zagospodarowaniu szlaków turystycznych . . . . 244
6.2. Sieć szlaków turystycznych w Parku Krajobrazowym Czeski Raj . . . . . . . 248
6.2.1. Ogólna charakterystyka sieci szlaków i jej zagospodarowania . . . . . . 248
6.2.2. Zagospodarowanie wybranych szlaków turystycznych . . . . . . . . . . 261
6.3. Sieć szlaków turystycznych w Parku Narodowym Podyjí . . . . . . . . . . . . 265
6.3.1. Ogólna charakterystyka sieci szlaków i jej zagospodarowania . . . . . . 265
6.3.2. Zagospodarowanie wybranych szlaków turystycznych . . . . . . . . . . 281
6.4.Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
7. Szlaki turystyczne i ich zagospodarowanie w Wielkiej Brytanii . . . 295
7.1.Uwarunkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
7.1.1. Informacje wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
7.1.2. Uwarunkowania prawne oraz sposoby wyznaczania szlaków
turystycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
7.1.3. Sposoby znakowania szlaków turystycznych . . . . . . . . . . . . . . . 303
7.1.4. Ogólne informacje o zagospodarowaniu szlaków turystycznych . . . . 305
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
7
7.2. Sieć szlaków turystycznych w południowej części Parku Narodowego
Lake District . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
7.2.1. Ogólna charakterystyka sieci szlaków i jej zagospodarowania . . . . . . 307
7.2.2. Zagospodarowanie wybranych szlaków turystycznych . . . . . . . . . . 311
7.3. Sieć szlaków turystycznych w Parku Narodowym Snowdonia . . . . . . . . . 321
7.3.1. Ogólna charakterystyka sieci szlaków i jej zagospodarowania . . . . . . 321
7.3.2. Zagospodarowanie wybranych szlaków turystycznych . . . . . . . . . . 328
7.4.Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
8. Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych . . . . . . . . . . . 341
8.1. Wskazania dotyczące wszystkich badanych rodzajów szlaków
turystycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
8.2. Wzorce odnoszące się do szlaków pieszych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355
8.3. Wzorce odnoszące się do szlaków rowerowych . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
8.4. Wzorce odnoszące się do szlaków narciarskich . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
8.5. Specjalne uwarunkowania zagospodarowania szlaków turystycznych
na obszarach chronionych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
9. Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
10. Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375
11. Spis tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418
12. Spis rycin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419
Streszczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426
Załączniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429
1. WSTĘP
1.1. Wprowadzenie w problematykę badawczą
Rozwój ruchu turystycznego w Europie postępujący od drugiej połowy XIX w.
pociągnął za sobą, zwłaszcza na obszarach górskich, działania mające na celu ułatwienie korzystania z walorów turystycznych i zapewnienie bezpieczeństwa podczas wędrówki. W wyniku poprawy jakości ścieżek wędrówek pasterskich i szlaków handlowych (poszerzanie, utwardzanie nawierzchni, zasypywanie bagnistych
odcinków, budowa mostków i kładek), a także tworzenia zupełnie nowych dróg,
zaczęła rozwijać się sieć szlaków turystycznych, z czasem uzupełniona dodatkowymi elementami infrastruktury: szałasami i schroniskami. Należy pamiętać, że «pojęcie „szlaku” leży u podstaw zjawiska zwanego dziś turystyką» (Kowalczyk, Derek
2010, s. 36). Szlaki pojawiły się na długo przed powstaniem pierwszych obiektów
noclegowych i gastronomicznych, a – jak podaje Jackowski (1991) – już w IV w.
p.n.e. w starożytnym Egipcie, Grecji i Indiach było 12 szlaków pielgrzymkowych.
Obecnie szlaki turystyczne powszechnie uznawane są za jeden z najważniejszych
elementów zagospodarowania turystycznego, ich znaczenie jest porównywalne
z bazą noclegową i gastronomiczną (Kowalczyk, Derek 2010). Umożliwiają penetrację regionów turystycznych na różne sposoby, np. pieszo, rowerami, na nartach
lub konno. Przygotowywane z myślą o turystach, „są widomym znakiem opanowywania (oswajania) przestrzeni geograficznej i podporządkowywania jej potrzebom
podróżników. Obecnie istnienie sieci szlaków turystycznych jest już trwałym atrybutem przestrzeni turystycznej” (Stasiak 2007, s. 45). Chociaż szlaki turystyczne są
częścią infrastruktury, trzeba pamiętać, że również one wymagają odpowiedniego
wyposażenia. Stanowią oś, wzdłuż której powinno się ono rozwijać. By wędrówka
szlakiem była przyjemna, turyście trzeba zaoferować coś więcej niż tylko drogę czy
ścieżkę, wzdłuż której wprowadzono umowne oznakowanie. Musi na niego czekać
także właściwa infrastruktura, dostosowana do warunków terenowych i natężenia
ruchu turystycznego, rozmieszczona równomiernie wzdłuż całej trasy, ułatwiająca
lub nawet w ogóle umożliwiająca penetrację turystyczną. Wskazanie wzorców takiego zagospodarowania w oparciu o różne doświadczenia europejskie jest celem
niniejszej pracy.
W polskiej literaturze geografii turyzmu problematyka szlaków turystycznych
nie jest zbyt często podejmowana. Najwięcej uwagi poświęca się stanowi obecnemu i perspektywom rozwoju turystyki wędrówkowej1 oraz ocenie atrakcyjności
1
Autor zdaje sobie sprawę, że pojęcia: turystyka kwalifikowana, turystyka aktywna i turystyka
wędrówkowa nie są tożsame, niemniej w pracy tej będą one używane zamiennie w celu uniknięcia
10
Krzysztof Kołodziejczyk
turystycznej szlaków. W tym ostatnim względzie badania koncentrują się głównie
na walorach krajoznawczych (Kołodziejczyk 2010; Kucharska 2006 i tam cytowane prace; Mikos v. Rohrscheidt 2009) i krajobrazowych (Deja 1982; Rogowski
2008, 2009, 2010a, b, 2012a, b, c i tam cytowane prace). Wiele rozpraw dotyczy też
wpływu szlaków turystycznych na środowisko przyrodnicze (zob. rozdział 2.8.),
natomiast znacznie mniejsze zainteresowanie budzą sposoby (wzorce) zagospodarowania szlaków. W tym zakresie w literaturze można znaleźć jedynie ogólne
wskazówki dotyczące potrzeby kompleksowego wyposażenia szlaków w urządzenia służące wędrowcom, w tym obiekty żywieniowe i gastronomiczne, bez podawania jednak konkretnych propozycji lokalizacyjnych czy programowych w tym
zakresie. Jednoznaczne normy określa się tylko względem znakowania szlaków
w terenie (Sewerniak 1982). Zwykle opracowywane są one przez instytucje wyznaczające szlaki (Instrukcja znakowania szlaków turystycznych 2007, 20142; Marking System of the Tourist Trails… b.r.w.; Učebné texty pre značkárov 2006; Značení turistických cest… 1985). Ogólne opisy urządzeń turystycznych związanych
ze szlakami znaleźć można także w opracowaniach dotyczących poszczególnych
rodzajów turystyki (np. turystyki pieszej, wodnej, narciarskiej) oraz typów rejonów turystycznych (nadmorskie, pojezierne, górskie). Przegląd literatury wskazuje jednoznacznie, że jak dotąd brak jest kompleksowego ujęcia zagospodarowania
poszczególnych typów szlaków turystycznych.
Turystyką kwalifikowaną i jej poszczególnymi dyscyplinami zajmują się różnorodne organizacje turystyczne o zasięgu krajowym, regionalnym lub lokalnym. W zależności od kraju i formy organizacyjnej zarządzają one siecią szlaków
i schronisk, wydają mapy i przewodniki, świadczą usługi przewodnickie, udzielają
informacji o warunkach panujących na trasach turystycznych, ale także działają na
rzecz ochrony środowiska (Kurek 2004a). Do niedawna szlakami turystycznymi
w Polsce zajmowało się głównie Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze
(PTTK), które wyznaczało szlaki i dbało o ich zagospodarowanie (Gordon, Drożdżyński 2007; Statut PTTK b.r.w.). Obecnie jednak znaczenie tego stowarzyszenia
zmniejszyło się wobec dużej liczby innych podmiotów podejmujących się tworzenia tras turystycznych i nieprecyzyjności prawa (Gospodarek 2007; Matuszczyk
2004b). Poszczególne organy PTTK wypracowały wskazania dotyczące infrastrukwielokrotnych powtórzeń tego samego słowa. Argumentem za takim podejściem może być to, że
każdy z omawianych w pracy rodzajów turystyki: piesza, rowerowa i narciarka, jest powszechnie
uznawany za część wyżej wymienionych szerszych kategorii turystyki. Niuanse znaczeniowe wiążą
się bowiem z głównie innymi rodzajami aktywności (rekreacji), które są różnie kwalifikowane, lub
ich szczególnymi charakterystykami. Więcej o problemach definicyjnych związanych z tymi pojęciami m.in. w pracy Borne i Dolińskiego (1998), Durydiwki (2010) oraz w Turystyce w ujęciu interdyscyplinarnym (2010).
2
Przygotowując niniejszą pracę, autor korzystał z instrukcji wydanej w 2007 r. Zatwierdzona pod
koniec 2014 r. nowa jej wersja zawiera pewne istotne zmiany, które w miarę możliwości autor starał
się zawrzeć w tekście.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
11
tury szlaków znakowanych, nie stanowią one jednak rozwiązania modelowego
i systemowego, często mając jedynie lokalny zasięg oddziaływania. Podobnie jest
w Wielkiej Brytanii, gdzie szlaki turystyczne tworzy i utrzymuje bardzo wiele podmiotów (m.in. Ramblers’ Association, Long Distance Walkers Association, British
Walking Federation, Towpath Action Group). Wyróżnia się natomiast Republika
Czeska, gdzie główna organizacja turystyczna – Klub Czeskich Turystów (czes.
Klub českých turistů, KČT) – wypracowała ogólnokrajowe standardy i zarządza
prawie wszystkimi szlakami.
1.2. Cele pracy i obszar badań
Głównym celem pracy jest zaproponowanie wzorców kompleksowego zagospodarowania wybranych rodzajów szlaków turystycznych w oparciu o przykłady europejskie. W badaniach wzięto pod uwagę trzy rodzaje szlaków: piesze, rowerowe i wędrówek narciarskich (o charakterze krajoznawczym i rekreacyjnym,
a nie wyczynowym), wyznaczone w górach średnich w Polsce, Republice Czeskiej
i Wielkiej Brytanii. Zróżnicowana rzeźba terenu powoduje, że obszary te odznaczają się wyższą atrakcyjnością turystyczną (Tourism and Mountains… 2007).
Jak zauważa Kurek (2004a, s. 53), „góry stwarzają znacznie lepsze warunki do
uprawiania turystyki pieszej niż tereny nizinne. Turysta, wspinając się na grzbiety
i szczyty górskie, ma możliwość obserwacji zmieniających się z wysokością stref
roślinnych oraz rozległych panoram. Wędrowanie po górach jest też trudniejsze i wymaga znacznie większego wysiłku niż wędrówka po terenach nizinnych.
Duże zróżnicowanie krajobrazowe, topologiczne i klimatyczne sprawia, że są tu
warunki silnie bodźcowe dla stanu fizycznego i psychicznego turystów”. Chociaż
powyższy cytat odnosi się do turystyki pieszej, zawarte w nim spostrzeżenia jak
najbardziej dotyczą też pozostałych analizowanych w niniejszej pracy rodzajów
turystyki – rowerowej i narciarskiej. Gołaszewski, Rojan i Tsermegas (2010, s. 29)
także podkreślają, że „góry należą do najatrakcyjniejszych krajobrazowo obszarów
kuli ziemskiej, dlatego są szczególnie chętnie odwiedzane przez turystów”. Ponadto, jak zauważa Staffa (1985, s. 24), „turystyka górska jest najstarszą formą czynnego wypoczynku, która stworzyła własny styl uprawiania jej, styl wypracowany
w drodze wieloletniego rozwoju i ewolucji form organizacyjnych”. Wybór terenów
górskich jako obszaru badań wiąże się też ze spostrzeżeniami zawartymi w Planie
przestrzennego zagospodarowania turystycznego Polski do 1990 r. (1973). Według
jego autorów wędrówki narciarskie i piesze górskie wymagają specjalnych walorów i warunków, bez spełnienia których nie mogą być uprawiane. Z kolei wędrówki kolarskie – choć wykorzystują potencjalnie całą sieć drogową (w jej obrębie skupiają się na drogach mniej uczęszczanych, bocznych, a czasem nawet gruntowych)
– także koncentrują się na obszarach o wysokich walorach wypoczynkowych i krajoznawczych oraz w otoczeniu miejscowości turystycznych. Wybór tych trzech
rodzajów turystyki wędrówkowej wynika z ich dużej popularności na tle innych
12
Krzysztof Kołodziejczyk
dziedzin rekreacji oraz – przynajmniej w ogólnym ujęciu – zbliżonego sposobu
zagospodarowania szlaków (dla porównania szlaki samochodowe czy wodne – kajakowe lub żeglarskie – wymagają kompletnie odmiennych typów infrastruktury).
Dużego znaczenia trzech uwzględnionych typów aktywności dowodzą badania
zarówno z lat 70. XX w. (Rodgers 1973 – badania brytyjskie; Benčat, Supuka 1988
– badania czechosłowackie), jak i współczesne (On Nature’s Trail 2000; Sołtysik,
Toczek-Werner 2010; Toczek-Werner 2004; Trail Design Guidelines for Portland’s
Park System… 2009).
W pracy zostały uwzględnione systemy szlaków trzech wspomnianych wyżej
krajów, przy czym szczegółowymi badaniami terenowymi objęto tylko wybrane obszary, dobierając je tak, by stanowiły przykłady terenów o różnym reżimie
ochrony przyrody, a jednocześnie – by w ich obrębie przebiegały szlaki każdego z trzech analizowanych rodzajów. Wybór do badań Polski i Republiki Czeskiej
miał na celu porównanie rozwiązań w zakresie zagospodarowania w dwóch krajach o zbliżonych systemach szlaków, zwłaszcza jeśli chodzi o sposób ich wyznaczania i realizację oznakowania. System czeski zwykle jest uznawany za lepiej zorganizowany i usystematyzowany, i co najważniejsze – wyróżnia się jednolitością
w skali całego kraju. Ta jednolitość w znacznym stopniu dotyczy również zagospodarowania. Czeska sieć szlaków wydaje się więc źródłem wielu dobrych wzorców,
czego dowodem jest wykorzystanie w Polsce niektórych tamtejszych rozwiązań.
Uwzględnienie Wielkiej Brytanii miało z kolei na celu skonfrontowanie sytuacji
w dwóch wybranych państwach Europy Środkowej z systemem o odmiennym statusie prawnym tras i sposobie prowadzenia turysty – oznakowanie w stosunku do
dwóch poprzednich krajów jest tam znikome, umieszcza się je w zasadzie tylko
w węzłach. Ponadto, sieć szlaków w Wielkiej Brytanii cechuje się długim okresem
rozwoju bez istotnych przekształceń i epizodów regresji, co miało z kolei miejsce
w Polsce i w Republice Czeskiej, a wiązało się ze zmianami sytuacji politycznej
i przynależności państwowej poszczególnych terenów oraz z pierwszą i drugą wojną światową.
By zrealizować główny cel pracy, przyjęto następujące cele cząstkowe:
1) poznanie opinii użytkowników szlaków turystycznych na temat programu
(doboru rodzajów urządzeń), natężenia i rozmieszczenia zagospodarowania w obrębie tras,
2) zbadanie programu, natężenia i rozmieszczenia istniejącego zagospodarowania szlaków turystycznych w analizowanych krajach,
3) określenie uwarunkowań prawnych wyznaczania i zagospodarowania szlaków turystycznych w badanych krajach,
4) prześledzenie historii rozwoju sieci szlaków turystycznych i ich zagospodarowania w badanych krajach.
Odpowiednie powiązanie programu, natężenia i rozmieszczenia urządzeń na
szlakach turystycznych z oczekiwaniami turystów powoduje, że wędrówka (lub
jazda) staje się łatwiejsza i przyjemniejsza, dając użytkownikom więcej satysfakcji
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
13
i pozwalając im pełniej odbierać walory krajobrazowe i krajoznawcze. Prowadzi
to do wzrostu popularności danej formy turystyki aktywnej. Odpowiednio zaprojektowane i następnie wdrożone wzorce zagospodarowania szlaków, wynikające
z oczekiwań turystów, mogą przyczynić się do wzrostu atrakcyjności turystycznej
obszaru (infrastruktura turystyczna jest przecież jednym z jej elementów) i większego napływu turystów. Jednocześnie należy pamiętać o zasadach zrównoważonego rozwoju, by nie doprowadzić do przeinwestowania danego szlaku oraz by
niewłaściwie zaprojektowana i zlokalizowana infrastruktura nie oddziaływała negatywnie na środowisko.
Wnioski wynikające z niniejszej pracy, choć dotyczy ona sieci szlaków trzech
krajów, zapewne znajdą zastosowanie głównie w Polsce, stąd większy nacisk w niektórych aspektach na zagadnienia dotyczące tego państwa. Odnosi się to zwłaszcza
do uwarunkowań prawnych tworzenia, zagospodarowywania i użytkowania szlaków czy niektórych danych statystycznych dotyczących długości sieci i wykorzystywania znakowanych tras. Na zasób informacji miała też niejednokrotnie wpływ
ich dostępność.
1.3. Hipotezy badawcze
Przed przeprowadzeniem badań sformułowano główną hipotezę badawczą: rodzaje i rozmieszczenie zagospodarowania szlaków turystycznych zależą od rodzaju
turystyki uprawianej na tych szlakach. Jej weryfikacja stała się możliwa dzięki objęciu badaniami istniejącej infrastruktury i poznaniu preferencji użytkowników trzech
rodzajów szlaków turystycznych. Postawiono także trzy hipotezy pomocnicze:
• Podstawową rolę w zagospodarowaniu szlaków turystycznych pełni ich oznaczenie oraz baza noclegowa i żywieniowa.
• Szlaki turystyczne najliczniej wykorzystywane przez turystów są trasami najlepiej zagospodarowanymi (niekoniecznie oznacza to – najintensywniej).
• Odpowiednie powiązanie z oczekiwaniami turystów programu i zasad lokalizacji zagospodarowania szlaków turystycznych różnych rodzajów prowadzi
do wzrostu popularności odpowiadającej formy turystyki aktywnej w danym
regionie turystycznym.
2. PROBLEMATYKA ZAGOSPODAROWANIA
SZLAKÓW TURYSTYCZNYCH W ŚWIETLE
­LITERATURY PRZEDMIOTU
2.1. Pojęcie szlaku turystycznego – definicje, cechy i podziały
Pomimo długiej historii wyznaczania szlaków turystycznych jak dotąd zarówno
środowiska naukowe, jak i turystyczne, nie wypracowały jednej, uniwersalnej ich
definicji, tak w skali krajowej (polskiej), jak i międzynarodowej. Wszystkie propozycje zgadzają się w tym względzie, że jest to trasa turystyczna ­udostępniająca
pewien zbiór walorów turystycznych. Szereg różnic dotyczy jednak potrzeby oznakowania szlaku, a co za tym idzie sposobu prowadzenia turysty, a także związków
szlaku ze środowiskiem przyrodniczym i sposobów zagospodarowania.
Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze w swojej Instrukcji znakowania szlaków turystycznych (2007) – jedynym w Polsce formalnym akcie określającym w miarę kompleksowo sposoby znakowania szlaków, nie mającym jednak
rangi prawa powszechnie obowiązującego, a odnoszącym się jedynie do działań
Towarzystwa – uznaje, że szlak turystyczny to „wytyczona w terenie trasa służąca
do odbywania wycieczek, oznakowana jednolitymi znakami (symbolami) i wyposażona w urządzenia informacyjne, które zapewniają bezpieczne i spokojne jej
przebycie turyście o dowolnym poziomie umiejętności i doświadczenia, o każdej
porze roku i w każdych warunkach pogodowych, o ile szczegółowe wymagania
nie stanowią inaczej (okresowe zamykanie w przypadku niekorzystnych warunków pogodowych lub ze względów przyrodniczych na terenach chronionych)”
(Instrukcja znakowania szlaków turystycznych 2007, s. 4). Organizacja ta stoi więc
na stanowisku, że jedynie trasa właściwie oznaczona, zabezpieczona i zagospodarowana może być uznana za szlak turystyczny, przy czym często rości sobie prawo
do używania tego określenia wyłącznie do tras przez nią stworzonych i utrzymywanych (Stasiak 2006). Dodatkowo Instrukcja znakowania szlaków turystycznych
(2007, s. 6) określa, że szlaki lądowe „powinny prowadzić istniejącymi ścieżkami
i drogami o nieutwardzonej nawierzchni, a gdy zachodzi konieczność zachowania
ciągłości szlaku odcinek taki po drodze utwardzonej powinien być jak najkrótszy”, jednak szlaki rowerowe mogą już w większym stopniu wykorzystywać drogi
o nawierzchni utwardzonej. Wszystkie szlaki powinny przebiegać w sposób logiczny bez niepotrzebnego nadkładania drogi i być dostępne przez cały rok z wyjątkiem sytuacji, gdy obowiązujące na danym obszarze przepisy to uniemożliwiają
(np. okresy ochronne). Mogą mieć różną długość – zwykle od kilkunastu do kilkudziesięciu kilometrów, choć zdarzają się też trasy dłuższe, liczące kilka tysięcy
16
Krzysztof Kołodziejczyk
k­ ilometrów. Podkreśla się również, że szlaki prowadzi się przez większe zespoły leśne (parki narodowe, rezerwaty, lasy w pobliżu miast i miejscowości wypoczynkowych), tereny wyjątkowo atrakcyjne, najwyższe wzniesienia regionu, a także przez
tereny trudne do przebycia (np. bagna) w taki sposób, żeby „turysta mógł obejrzeć
charakterystyczne dla danego regionu formy krajobrazowe, pomniki przyrody żywej i nieożywionej, zabytki sztuki i kultury materialnej, miejsca historyczne oraz
ośrodki tradycyjnej kultury i sztuki ludowej” (Sosnowski 1984, s. 24).
Rogalewski (1977, s. 50) definiuje szlaki turystyczne jako „odcinki dróg kołowych, ścieżek pieszych i narciarskich, nizinnych i górskich oraz cieki i zbiorniki
wodne, które ze względu na posiadane walory turystyczne są systematycznie uczęszczane przez turystów, a więc stanowią trasy wędrówek i wycieczek turystycznych”.
Zaznacza, że są to w większości urządzenia turystyczne tworzone specjalnie dla
potrzeb ruchu turystycznego i tylko niektóre odcinki są naturalne, co stoi w pewnej sprzeczności z wytycznymi PTTK (Instrukcja znakowania górskich szlaków turystycznych 1986), według których szlaki powinno się wyznaczać po istniejących
ciągach komunikacyjnych o nawierzchni nieutwardzonej, nie wymagających „technicznego ich tyczenia lub budowy” (s. 1). Wyjątek mogą stanowić jedynie bezdroża,
parki narodowe lub inne tereny specjalne. Z podobnego okresu pochodzi definicja
Bara, dla którego szlakiem turystycznym jest „trwale oznaczony lub przyjęty ciąg
turystyczny, przebiegający przez obszary o specjalistycznych walorach, umożliwiający uprawianie turystyki kwalifikowanej (wodnej, narciarskiej, pieszej, kolarskiej,
motorowej, wysokogórskiej itp.)” (za: Kowalczyk, Derek 2010).
Krótką i prostą definicję odpowiadającą rozumieniu szlaku przez PTTK przedstawił Pawlusiński (2008, s. 177), według którego „szlak to wytyczona trasa turystyczna, oznakowana w terenie tablicami lub znakami informacyjnymi, łącząca
atrakcyjne miejsca i obiekty pod względem widokowym, przyrodniczym i kulturowym”. Werner (2010a, s. 368) szlakiem turystycznym określa „drogę lub ścieżkę,
której przebieg wyznaczają kolory i specjalne symbole”, zaś w innym miejscu tego
samego podręcznika za szlaki uznaje „wytyczone, jednolicie oznakowane i o odpowiedniej szerokości trasy, zapewniające bezpieczne przejście turyście o dowolnym poziomie umiejętności” (Werner 2010b, s. 385), co zwłaszcza w drugiej części
wyraźnie nawiązuje do definicji PTTK. Potocki (2004), Rogalewski (1977), Rogowski (2012b) i Świnicka (1979) również podkreślają potrzebę oznakowania dróg
i ścieżek za pomocą zunifikowanych znaków. Także dla Sewerniaka (1980a) szlaki
turystyki pieszej (bo nimi głównie się zajmował) to drogi specjalnie wyznaczone,
oznaczone i przystosowane do pełnienia funkcji turystycznych3.
3
Poza pojęciem „szlaku turystyki pieszej” badacz ten wprowadza termin „szlaki piesze”, którym
określa „wszystkie te odcinki, które ze względu na swoje walory turystyczne są wykorzystywane przez
turystów”, natomiast szlaki piesze w miastach i ośrodkach wypoczynkowych określa „ciągami pieszymi”
(Sewerniak 1980a, s. 297). Warto jednak zwrócić uwagę na późniejszą pracę Sewerniaka (1982), w której
podaje, że „szlak turystyki pieszej stanowi uporządkowany zespół punktów, z którego oglądane jest wnętrze” (s. 31). Jest to rozumowanie bardzo bliskie współczesnemu podejściu, reprezentowanemu głównie
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
17
Podobną definicję podają Lijewski, Mikułowski i Wyrzykowski (2002), wymieniając jednocześnie wymagania, jakie szlaki turystyczne powinny spełniać, oparte
głównie o doświadczenia PTTK. Według autorów muszą one zapewniać „przejrzysty sposób prowadzenia, nie budzący wątpliwości co do przebiegu trasy”, stanowiąc
jednocześnie „najbardziej atrakcyjną i najdogodniejszą drogę do celu” (s. 215). Autorzy ci podkreślają ponadto, że szlak musi zapewniać bezpieczeństwo, niezależnie
od warunków pogodowych, a w swoim przebiegu – zwłaszcza odnośnie punktów
początkowych i końcowych – nawiązywać do przystanków różnych środków komunikacji zbiorowej4 oraz rozmieszczenia schronisk turystycznych. Instrukcja znakowania szlaków turystycznych (2007) dodaje w tym względzie jeszcze: istniejące punkty węzłowe szlaków, inne obiekty turystyczne i łatwo dostępne miejsca koncentracji
ruchu turystycznego. Według Lijewskiego, Mikułowskiego i Wyrzykowskiego (2002)
główną funkcją szlaków turystycznych jest udostępnianie obszarów o wyróżniających się walorach krajoznawczych, a za jeden z najważniejszych walorów szlaków turystycznych, zwłaszcza górskich, uważana jest ich widokowość. Szlak niekoniecznie
musi zapewniać jak najkrótsze połączenie, powinien natomiast pokazywać możliwie
najwięcej walorów danego terenu i to z różnych miejsc (perspektyw).
Nieco odmienny pogląd od wyżej przedstawionych wyraża Kruczek (2005), dla
którego szlakiem turystycznym jest każda „trasa wytyczona w przestrzeni turystycznej na potrzeby zwiedzających (nie zawsze oznakowana), prowadząca do najbardziej atrakcyjnych miejsc (obiektów) z zachowaniem szeregu przepisów, w tym
m.in. bezpieczeństwa i ochrony walorów.”5 Takie podejście, rezygnujące z warunku konieczności oznakowania trasy, jest reakcją na coraz liczniej powstające tzw.
„szlaki wirtualne” (Mikos v. Rohrscheidt 2008; Stasiak 2006), w ogóle niewyznaczone w przestrzeni w postaci jednolitego ciągu turystycznego, a mające jedynie
formę zestawu miejsc (punktów) sugerowanych do odwiedzenia w ramach danej
przez Styperka (2002a) i Mikos v. Rohrscheidta (2010). W związku z takim wyjaśnieniem istoty szlaku
Sewerniak (1982) zaznacza, że „pożądanym odbiorem wrażeń można sterować poprzez odpowiednio dobrany bieg szlaku naprowadzający na określoną panoramę, dominanty krajobrazu” (s. 31), dzięki czemu
w świadomości turysty może powstać wrażenie krajobrazu zdynamizowanego lub statycznego. Trasując
szlak, należy unikać dłuższych odcinków prostych i jednostajnych podejść. Jego przebieg powinien być
dostosowany do ukształtowania terenu, co ma też przełożenie na jego zagospodarowanie.
4
Taki warunek stawiają też m.in.: Sosnowski (1984), Otęska-Budzyn (1992) i autorzy pracy Učebné texty pre značkárov (2006), jednak w obecnych warunkach dynamicznie zmieniającej się oferty
komunikacyjnej, kiedy jedne połączenia (głównie kolejowe) znikają, zaś inne (przeważnie prywatne
linie obsługiwane busami) powstają, wydaje się on dość problematyczny. Często zdarza się bowiem,
że szlaki zaczynają/kończą się przy przystankach obecnie nieczynnych, natomiast nie doprowadzają
do miejsc związanych z nową ofertą przewozową (a trzeba pamiętać, że busy często korzystają z nietypowo zlokalizowanych przystanków). W związku z tym należy się zastanowić, czy węzły szlaków
powinny być lokalizowane przy przystankach komunikacji zbiorowej, czy lepiej – w charakterystycznych punktach miejscowości np. przy kościele, urzędzie czy głównym skrzyżowaniu.
5
Można się zastanawiać, czy uprawnione jest określanie trasy nieoznakowanej jako wytyczonej
w przestrzeni i czy może ona efektywnie pełnić funkcję prowadzenia turysty.
18
Krzysztof Kołodziejczyk
podróży tematycznej. Często nie zostaje nawet określona kolejność zwiedzania,
a turysta sam decyduje o sposobie i trasie przemieszczania się. Szlaki tego typu
opisane są tylko na wybranych mapach turystycznych, w przewodnikach, materiałach promocyjnych lub w Internecie (w ich przebyciu coraz częściej mogą być
przydatne systemy nawigacji satelitarnej), natomiast w realnej przestrzeni jedynym ich przejawem (i to nie zawsze) są tablice informacyjne przed obiektami na
trasie (Stasiak 2006). Można mieć wątpliwości, czy ten rodzaj oferty można nazywać jeszcze szlakami turystycznymi. Lepsze, choć też wątpliwe, wydaje się pojęcie
trasy turystycznej (Stasiak 2006; szerzej to pojęcie zostało wyjaśnione niżej), tym
bardziej, że skierowana jest ona często do turystów samochodowych (trasy samochodowe), bądź tworzona jest w przestrzeni miejskiej, a w obu tych przypadkach
standardowe znakowanie nie jest potrzebne lub nie jest efektywne.
Z definicją Kruczka, która nie stawia wymagania oznakowania szlaku turystycznego, zgadza się Mikos v. Rohrscheidt (2008, 2010), zarzucając definicji stworzonej
przez PTTK nieadekwatność do współczesnych warunków – nowo powstających
szlaków kulturowych, o znacznym zasięgu (często krajowym lub nawet międzynarodowym) i środkach przemieszczania się takich jak samochód, autokar lub kolej.
Uznaje on, że definicja ta pozostaje pod wpływem starszej literatury geograficznej
i wraz z zasadami prowadzenia szlaków oraz ich kategoryzacją jest ukierunkowana na tworzenie i funkcjonowanie lokalnych systemów szlaków o charakterze terenowym, koncentrujących się na terenach pozamiejskich. Argumenty te wydają się
słuszne, gdyby przyjąć, że definicja zaproponowana przez PTTK ma dotyczyć ogółu
szlaków. Wydaje się jednak, że w myśl autorów Instrukcji znakowania szlaków turystycznych (2007) ma ona obejmować tylko szlaki wyznaczone przez PTTK, do których zresztą jak najbardziej przystaje. Trasy te mają lokalny charakter, jedynie wyjątkowo przebiegają przez więcej niż jedno województwo (np. Główny Szlak Sudecki
i Główny Szlak Beskidzki), a dopiero dzięki swojej mnogości tworzą system o zasięgu
ogólnokrajowym. Wydaje się, że długa tradycja znakowania szlaków przez PTTK
i powszechność wykorzystywania tych tras powoduje, że definicji zawartej w Instrukcji znakowania szlaków turystycznych (2007) nie można ignorować czy pomijać.
Szerokie ujęcie definicji szlaku turystycznego przedstawił też Styperek (2002a,
s. 25)6, uznając, że jest to „przestrzenny ciąg turystyczny służący do linearnej penetracji rekreacyjnej inicjującej interaktywne związki pomiędzy turystą a środowiskiem geograficznym, zachodzące w strefie percepcji krajobrazu multisensorycznego.” Równocześnie podaje, że szlak turystyczny to „trasa (oznakowana znakami
konwencjonalnymi), stanowiąca układ poszczególnych geokomponentów wzdłuż
wytyczonej linii, przeznaczona i przystosowana do uprawiania określonej formy
turystyki”. Badacz ten zalicza szlaki turystyczne do tzw. linearnych systemów penePraca Styperka (2002a) zawiera podstawy teoretyczne badań linearnych systemów penetracji
rekreacyjnej, ich charakterystykę przestrzenną oraz omówienie ich walorów wizualnych, natomiast
nie rozwija szerzej zagadnienia infrastruktury przy ciągach turystycznych.
6
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
19
tracji rekreacyjnej, włączając w tę grupę także ścieżki dydaktyczne, ścieżki zdrowia
i trasy spacerowe, traktuje je więc jako coś odrębnego od typowego szlaku. Odmienne stanowisko przestawiają jednak inni autorzy (Kowalczyk, Derek 2010; Werner
2010a) oraz PTTK (Instrukcja znakowania szlaków turystycznych 2007), uznający je
za specyficzny rodzaj szlaku pieszego. Mikos v. Rohrscheidt (2008, 2010) twierdzi, że
definicja Styperka obejmuje wszystkie obecnie funkcjonujące rodzaje szlaków, gdyż
pojęcie „penetracja rekreacyjna” może odnosić się zarówno do rekreacji fizycznej
(wędrówki szlakami przyrodniczymi, np. piesze szlaki górskie), jak i innych aktywności podejmowanych w czasie wolnym, zwłaszcza o charakterze poznawczym (np.
szlaki kulturowe). Również Mikos v. Rohrscheidt (2008, 2010) w odniesieniu do
szlaków turystycznych używa określenia „linearne systemy penetracji turystycznej”.
Pojęcie szlaku turystycznego nie zostało też zdefiniowane w obowiązującym
w Polsce prawie, co nie przeszkadza jednak ustawodawcy się nim posługiwać7. Na
ten paradoks zwracano uwagę już wielokrotnie (Gospodarek 2007, 2012a, b; Kapłon
2010; Miller 2009; Robaczyński 2006, 2007), wskazując na potrzebę przygotowania
odrębnej ustawy regulującej ogół spraw tworzenia, utrzymywania i wykorzystywania szlaków turystycznych, która definiowałaby wszystkie wymagane pojęcia. Jak
zauważa Robaczyński (2006, 2007), pewne aspekty zostały uregulowane w obowiązującym prawie (por. rozdział 5.1.2.), są to jednak rozwiązania niewystarczające i selektywne, np. odnoszące się tylko do pewnego rodzaju tras. Wyrazem zgody co do
potrzeby wprowadzenia regulacji ustawowej była Ogólnopolska konferencja związana z turystycznym planowaniem przestrzeni, zwłaszcza tworzeniem i funkcjonowaniem szlaków turystycznych, w szczególności na podstawie szlaków i infrastruktury
rowerowej w Polsce, zorganizowana 8 listopada 2006 r. w Warszawie przez Departament Turystyki Ministerstwa Gospodarki. Poza licznymi prawnikami swoje racje
przedstawiło na niej też PTTK (Gordon, Drożdżyński 2007; Matuszczyk 2004a),
które dąży do tego, by to właśnie tej organizacji zlecono większość zadań związanych
ze szlakami turystycznymi w Polsce (Boroński 2007; Kapłon 2010)8. Jako przyjęty
w skali kraju miałby być opracowany przez PTTK system wytyczania i znakowania
szlaków turystycznych, zaś samemu PTTK miałyby być powierzone: prowadzenie
ewidencji szlaków, koordynacja prac w zakresie ich tworzenia oraz monitoring istniejących tras. Do dziś nie uzgodniono jednak nawet projektu takiej ustawy.
W polskim ustawodawstwie nie zdefiniowano też pojęcia „turystyka kwalifikowana”, a nie można go utożsamiać ze sportem czy rekreacją ruchową (Sondel 2004).
8
W okresie komunistycznym, na podstawie Zarządzenia Przewodniczącego Głównego Komitetu
Kultury Fizycznej i Turystyki nr 73 z dnia 10 kwietnia 1962 r. w sprawie lądowych szlaków turystycznych (M. P. nr 38, poz. 183) PTTK było jedyną organizacją uprawnioną do planowania, koordynowania i wykonywania prac znakarskich. Co ciekawe, Bucholz (2010) przy okazji omawiania
współczesnego systemu informacji turystycznej w Polsce podaje, że „lądowe i wodne szlaki turystyczne buduje i utrzymuje Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze” (s. 45), co może myląco wskazywać, że organizacja ta ma zagwarantowaną wyłączność w tym względzie. Dodatkowo może
to potwierdzać dalsze stwierdzenie: „przy czym rzeczywistość pokazuje, iż znakowaniem szlaków
turystycznych zajmują się także inne organizacje i instytucje” (s. 45).
7
20
Krzysztof Kołodziejczyk
Podsumowując powyższy przegląd definicji, można stwierdzić, że wszyscy autorzy
zgadzają się, że „szlak turystyczny to układ liniowy istniejący w przestrzeni turystycznej” (Kowalczyk, Derek 2010, s. 38), a większość wątpliwości i różnic zdań dotyczy
potrzeby jego wyznaczenia i oznaczenia w realnej przestrzeni. Autor niniejszej pracy
będzie się posługiwać definicją Pawlusińskiego (2008) ze względu na jej prostotę i ciekawe ujęcie spornego zagadnienia potrzeby oznaczenia szlaków turystycznych. Autor
stoi bowiem na stanowisku, że szlak powinien być oznaczony, aczkolwiek nie przesądza, że najlepszą metodą realizacji jest umieszczanie (malowanie) symboli wzdłuż
ścieżki. Często do efektywnego prowadzenia turysty wystarczają jedynie drogowskazy
rozmieszczone na skrzyżowaniach ścieżek (jak ma to miejsce m.in. w Wielkiej Brytanii i niektórych częściach Niemiec), a takie postępowanie definicja Pawlusińskiego
(2008, s. 177) dopuszcza, uznając, że trasa ma być „oznakowana w terenie tablicami lub
znakami informacyjnymi”. W takim ujęciu wiele tras uznawanych za nieoznakowane można traktować za oznakowane, posiadają bowiem mniej lub bardziej rozwinięte
urządzenia wskazujące turyście drogę, choć oczywiście nie wprowadzono na nich znakowania zgodnego z wytycznymi PTTK. Taka definicja obejmuje wszystkie współcześnie istniejące rodzaje szlaków poza tzw. „szlakami wirtualnymi” (Stasiak 2006), czyli
zbiorami punktów wartych odwiedzenia bez sugerowanej kolejności i trasy przemieszczania się, w żaden sposób niewyznakowanymi w realnej przestrzeni, których zdaniem
autora szlakami turystycznymi nazywać nie można (jak już zaznaczono, wątpliwości
budzi nawet używanie wobec nich terminu „trasa”). Miller (2012) dokonała ostatnio
przeglądu polskich definicji szlaku turystycznego w kontekście krajowych uregulowań
prawnych i planów opracowania ustawy o szlakach.
Rozróżnienia wymagają wspomniane już kilkukrotnie dwa bliskoznaczne pojęcia:
„trasa turystyczna” i „szlak turystyczny”, które powszechnie funkcjonują w literaturze
turystycznej oraz naukowej i niekiedy niefortunnie są używane zamiennie. Biorąc pod
uwagę przytoczone wyżej definicje szlaku turystycznego przedstawione przez PTTK
(Instrukcja znakowania szlaków turystycznych 2007) i Pawlusińskiego (2008), różnica tkwi właśnie w oznakowaniu – szlak jest oznakowaną trasą. Uwzględniając jednak
formułę współczesnych szlaków kulturowych i „szlaków wirtualnych”, które znalazły
wyraz w definicji Kruczka (2005), Stasiak (2006, s. 12) przedstawił nieco szersze ujęcie:
„trasa turystyczna to droga wchodząca w skład ogólnej sieci transportowej, po której
odbywa się ruch turystyczny pomiędzy regionami lub miejscowościami turystycznymi”, natomiast pojęcie szlaku może występować w dwóch znaczeniach: 1) „oznakowany ciąg obiektów krajoznawczych zlokalizowanych wzdłuż ogólnodostępnych dróg, po
których poruszają się turyści własnymi lub publicznymi środkami lokomocji”; 2) „droga lub ścieżka wiodąca przez atrakcyjne turystycznie obszary, miejscowości, obiekty,
przystosowana do różnych form turystyki kwalifikowanej.” Warto zwrócić uwagę, że
w pierwszym ujęciu wprowadzono warunek oznakowania, zabrakło go jednak w drugim przypadku, chociaż praktyka wskazuje zupełnie odwrotną tendencję. Co ciekawe,
Mikos v. Rohrscheidt (2010) trasami nazywa krótkie szlaki lokalne, co ma je odróżniać
od pozostałych szlaków o zasięgu regionalnym lub większym.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
21
Spośród czterech zasadniczych rodzajów bazy turystycznej (Rogalewski 1977)
szlaki turystyczne (jako niekubaturowy element zagospodarowania) przez różnych
autorów zaliczane są bądź do bazy komunikacyjnej, bądź do bazy towarzyszącej9.
Przytoczeni wyżej Lijewski, Mikułowski i Wyrzykowski (2002) uznają szlaki ­turystyki
pieszej, bo na nich się koncentrują, za część bazy towarzyszącej, wychodząc z założenia, że udostępniają one do zwiedzania walory krajoznawcze rejonów turystycznych. Podobne przyporządkowanie podają Niedziółka (2011) i Stasiak (2007), choć
ten drugi jednocześnie podkreśla, że szlaki w dużej mierze decydują o wewnętrznej
dostępności turystycznej obszaru recepcyjnego. Także w swojej wcześniejszej pracy
Stasiak (2006) uznaje szlaki jednocześnie za część zagospodarowania turystycznego
(tym razem bez określenia rodzaju), jak i element wewnętrznej dostępności komunikacyjnej. W jednym z nowszych podręczników dotyczących turystyki w ogólności
(Turystyka 2008) szlaki są natomiast specyficzną częścią bazy komunikacyjnej, gdzie
przemieszczanie nie wiąże się z wykorzystaniem jakiegokolwiek środka transportu
(transport lądowy pieszy) lub wykorzystuje się środki niestandardowe (rower, narty). Podkreśla się tu, że szlaki umożliwiają turystom poruszanie się po obszarze recepcji, dając jednocześnie zarządcom możliwość sterowania ruchem turystycznym.
Podobnie znakowane szlaki turystyczne klasyfikują Werner (2010a) oraz Kowalczyk
i Derek (2010), zaliczając je do układów liniowych bazy komunikacyjnej.
Kowalczyk i Derek (2010) ponadto zauważają, że można wyróżnić dwa mechanizmy tworzenia szlaków turystycznych. W pierwszym – szlak zostaje wytyczony
w atrakcyjnym turystycznie terenie w celu jego udostępnienia i przybliżenia turystom. W drugim – może być wtórnym elementem infrastruktury na terenach posiadających już jakieś zagospodarowanie turystyczne. Przykładem tego drugiego mechanizmu mogą być szlaki i odcinki szlaków prowadzące wyłączenie do przystanków komunikacji zbiorowej, mające połączyć z nimi resztę sieci szlaków, natomiast
nie wyróżniające się żadnymi walorami krajoznawczymi. Odcinki takie o całkowicie
technicznej funkcji są wbrew pozorom dosyć powszechne. Często celem wyznaczenia szlaku jest też połączenie istniejących już elementów zagospodarowania turystycznego i ich wspólna promocja. Kowalczyk i Derek (2010) zwrócili jeszcze uwagę,
że czasami szlaki nie są wyznaczane od razu na całej zaplanowanej długości, tylko
powstają etapami. Najczęściej dotyczy to szlaków tematycznych (kulturowych), do
których sukcesywnie dołączane są kolejne obiekty i miejsca (atrakcje).
Ogólnie można stwierdzić, że szlaki turystyczne pełnią dwie zasadnicze funkcje:
turystyczną i ekologiczną, zwaną też ochronną (Bajda-Gołębiewska 2011; Gotowt-Jeziorska 2007; Krajczyńska 2010; Kurek 2007; Rothert, Kacprzyk 2012; Stasiak 2006,
2007; Styperek 2002a; Trails For All Americans… 1990). Pierwsza polega na udoKowalczyk i Derek (2010) w ogóle uznają termin „baza towarzysząca” (lub „baza uzupełniająca”) za niewłaściwy z punktu widzenia współczesnej turystyki, gdyż kryjące się pod tym pojęciem
urządzenia i usługi mogą mieć niejednokrotnie większe znaczenie niż pozostałe (w domyśle podstawowe) rodzaje bazy turystycznej.
9
22
Krzysztof Kołodziejczyk
stępnianiu walorów turystycznych obszaru, umożliwieniu penetrowania środowiska
w celach turystycznych, druga sprowadza się do skanalizowania ruchu turystycznego
wzdłuż określonych ciągów, ograniczając lub nawet uniemożliwiając penetrację na terenach szczególnie cennych lub o małej odporności na antropopresję10. Paradoksalnie,
szlaki mogą też prowadzić do rozproszenia ruchu turystycznego poprzez wyznaczanie
nowych tras na terenach dotychczas słabo penetrowanych i rozszerzanie aktywności
turystycznej poza znane destynacje. Jak zauważa Kurek (2005, s. 102) „szlaki umożliwiają turystom poznawanie najciekawszych [obszarów], zapobiegają […] niekontrolowanej penetracji, chronią tereny szczególnie cenne pod względem przyrodniczym,
a także są instrumentami edukacji ekologicznej.” Styperek (2002a) w ramach funkcji
turystycznych szlaków wyróżnia funkcje:
• krajoznawczą (udostępnianie walorów środowiska przyrodniczego, walorów
dóbr kultury i walorów współczesnej działalności człowieka),
• rekreacyjną (regeneracja sił, zagospodarowanie czasu wolnego, relaks poprzez
kontakt z przyrodą, zaspokajanie potrzeb),
• sportową (biegi przełajowe, wspinaczka, sporty rowerowe, narciarstwo, kajakarstwo),
• zaś w ramach funkcji ekologicznej – funkcje:
• ochronną (zapobieganie procesom degradacji, wyłączanie obszarów objętych
ochroną z ruchu turystycznego, badanie zmian w środowisku),
• sterującą (stymulowanie kierunków rozpraszania się turystów, sterowanie natężeniem ruchu turystycznego),
• edukacyjną (kształcenie typów zachowań turystyczno-rekreacyjnych, wzbogacanie wiedzy, poznawanie środowiska przez bezpośredni kontakt z przyrodą).
Stasiak (2006, 2007) wskazuje na znaczenie szlaków dla wyróżniania i promowania walorów turystycznych obszaru oraz zarządzania jego równomiernym rozwojem oraz na ich pozytywny wpływ na powstawanie wrażeń estetycznych u turystów.
Ponadto, zwraca uwagę, że często nie zauważa się jeszcze jednej korzyści wynikającej z istnienia szlaków – zapewnienia poczucia bezpieczeństwa wędrującym. Na
tę ostatnią rolę wskazują także Gordon i Drożdżyński (2007), Kapuściński i Zając
(2007), Matuszczyk (2004b) oraz Staffa (2007), podkreślając (zwłaszcza pierwsza
para autorów), że szlaki mogą podnosić bezpieczeństwo turystów pod warunkiem
ich bieżącej konserwacji i zagwarantowania ochrony prawnej. Zagadnienie zapewnienia bezpieczeństwa przez szlaki można interpretować dwojako: z jednej strony
chodzi o unikanie potencjalnych zagrożeń dla życia lub zdrowia turysty (zwłaszcza
na obszarach górskich i bagiennych), a z drugiej strony – o poczucie pewności wśród
turystów, że dotrą oni do celu w nieznanym sobie terenie bezpiecznie, wygodnie,
Takie znaczenie szlaków zauważono już na przełomie XIX i XX w. w niemieckich Sudetach.
Właściciele ziemscy (a trzeba dodać, że np. Karkonosze i Góry Izerskie były prawie w całości własnością prywatną) zwykle przychylnie odnosili się do wyznaczania szlaków, ponieważ pozwalało to
skupiać ruch turystyczny na określonych drogach (Potocki 2004).
10
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
23
najlepszą trasą. Oznaczenia szlaku w przestrzeni turystycznej dają turyście rodzaj
gwarancji bezpiecznego przebiegu wytyczonej trasy i zapewnienia podstawowych
środków bezpieczeństwa (Mikos v. Rohrscheidt 2010). Niektóry badacze wskazują
jeszcze na funkcje ekonomiczne szlaków turystycznych (szlak łączy bowiem wiele
miejsc i punktów, określając je wspólnym tematem i dzięki temu poprawiając ich
pozycję na rynku – Mikos v. Rohrscheidt 2010; Pollock i in. 2007), funkcję aktywizacji gospodarczej obszarów, przez które szlaki prowadzą, oraz funkcję komunikacyjną (przemieszczanie się w celach nieturystycznych) (Kowalczyk, Derek 2010).
Gordon i Drożdżyński (2007) poza f­ unkcjami bezpieczeństwa i ekologiczną wymieniają jeszcze edukacyjną i promocyjną (zarówno względem turystów krajowych, jak
i zagranicznych), ponadto wskazują, że w literaturze podkreśla się jeszcze kulturową,
poznawczą, wychowawczą i rekreacyjną rolę szlaków. Z kolei w opracowaniu Trails
For All Americans… (1990) zwraca się uwagę m.in. na funkcję zdrowotną szlaków,
co czyni także Kozłowski (2012) odnośnie korzystania z roweru.
Trudności w definiowaniu szlaków turystycznych mogą częściowo wynikać z ich
ogromnej różnorodności, z czym wiąże się także mnogość podziałów szlaków według określonych kryteriów. Kryteria te wyróżniono na podstawie położenia geograficznego, stopnia organizacji, tematyki lub potrzeb rynkowych (Mikos v. R
­ ohrscheidt
2010). Stasiak (2006), a następnie Mikos v. Rohrscheidt (2008, 2010), przedstawili
najbardziej popularne z podziałów (tab. 1). Styperek (2002a) i Mikos v. Rohrscheidt
(2010) za najważniejsze kryterium uznają zasięg terytorialny, gdyż najlepiej umiejscawia szlak w strukturze turystyki i podaje najistotniejszą informację na jego temat,
chociaż jeszcze lepiej określa szlaki kombinacja zasięgu i znaczenia. Przygotowana
przez PTTK Instrukcja znakowania szlaków turystycznych (2007, 2014) rozróżnia
następujące rodzaje szlaków turystycznych: szlaki piesze górskie i nizinne wraz ze
ścieżkami spacerowymi, przyrodniczymi i dydaktycznymi, szlaki narciarskie, szlaki rowerowe, szlaki kajakowe oraz szlaki jeździeckie, podobny podział przedstawił
Rogalewski (1977), dodając szlaki wędrówek motorowych. Potrzebę podziału szlaków turystyki pieszej na górskie i nizinne podkreślają Lijewski, Mikułowski i Wyrzykowski (2002). Rozróżnienie takie jest w Polsce stosowane w praktyce – na drogowskazach w pierwszym przypadku PTTK umieszcza czasy przejść do kolejnych
punktów na trasie, zaś w drugim przypadku – rzeczywiste odległości w kilometrach
(Instrukcja znakowania szlaków turystycznych 2007, 2014). Przyporządkowanie do
jednej z tych kategorii następuje równocześnie z projektowaniem szlaku i zależy od
charakteru przeważającej części jego przebiegu. W związku z tym może zdarzyć się
sytuacja, że w jednym miejscu zbiegają się trasy obu rodzajów, zwłaszcza w miejscowościach leżących u podnóży łańcuchów górskich11.
11
Przykładowo w Prudniku na Opolszczyźnie zaczynają się dwa szlaki nizinne, na których odległości określane są w kilometrach, oraz Główny Szlak Sudecki im. dra Mieczysława Orłowicza, który
z racji swojego przebiegu przez całe Sudety jest szlakiem górskim i chociaż na odcinku w okolicy
Prudnika biegnie po terenach o niewielkich deniwelacjach, odległości do kolejnych punktów wyrażane są w czasie przejścia.
24
Krzysztof Kołodziejczyk
Tab. 1. Klasyfikacje szlaków turystycznych według wybranych kryteriów
Kryterium podziału
Rodzaje szlaków
wiodąca tematyka
szlaki przyrodnicze: krajobrazowe (w tym górskie),
osobliwości przyrody, dendrologiczne, faunistyczne
(w tym ornitologiczne)…
szlaki kulturowe: rzeczywiste szlaki historyczne
(w tym militarne, pielgrzymie, handlowe) oraz szlaki
tematycznie zorganizowane (kultury architektonicznej
i budowlanej, artystyczne i dawnych rzemiosł,
historyczne i archeologiczne, etnograficzne, techniki
i przemysłu, biograficzne, literackie i filmowe,
religijne)…
szlaki o tematyce mieszanej: dendrologicznohistoryczne…
szlaki umożliwiające: poznawanie świata (poznawcze),
motywy
(cele podróżowania) aktywny wypoczynek (rekreacyjne), przeżycia religijne
(religijne), doznawanie mocnych wrażeń (uprawianie
sportów ekstremalnych – przeżyciowe), mieszane
środek transportu
szlaki: piesze, narciarskie, rowerowe, samochodowe,
(forma turystyki)
kajakowe, żeglarskie, kolejowe, konne, mieszane
rola szlaku
szlaki: główne, uzupełniające, łącznikowe,
doprowadzające
w większych
systemach
zasięg terytorialny
szlaki: miejskie, lokalne, regionalne, regionalne
transgraniczne, krajowe, międzynarodowe
subkontynentalne, międzynarodowe kontynentalne
przebieg
szlaki: liniowe (pasmowe, biegnące z punktu A do B),
w formie pętli (z punktu A z powrotem do punktu A)
inny podział – patrz tab. 2
regiony
szlaki: górskie, wyżynne, nizinne, pojezierne,
fizycznogeograficzne nadmorskie
sposób wyznaczenia szlaki wytyczone (ciągłe): oznakowane, nieoznakowane
w terenie (ciągłość)
na całej długości, oznakowane tylko przy obiektach
szlaki niewytyczone (nieciągłe, zbiór punktów
polecanych do zwiedzania)
okres
szlaki: całoroczne, sezonowe, jednorazowe
wykorzystywania
(np. jubileuszowe), krótkookresowe powtarzalne
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
25
Kryterium podziału
Rodzaje szlaków
znaczenie
szlaki: lokalne, regionalne, krajowe, międzynarodowe,
Szlaki Kulturowe Rady Europy (ostatnie wyróżnienie
dotyczy szlaków historycznych i tematycznych)
stopień organizacji
szlaki w ścisłym sensie: materialne (spełniają wszystkie
(kryterium to ma
kryteria szlaku materialnego), realne (spełniają
znaczenie głównie dla niektóre z tych kryteriów)
szlaków kulturowych) szlaki wirtualne: powtarzalne oferty touroperatorów,
publikacje turystyczne bez wyznaczonej konkretnej
trasy przemieszczania
trasy lokalne: materialne, realne, wirtualne
struktura
patrz ryc. 2 i 3
przestrzenna
kolor oznakowania
szlaki: czerwone, niebieskie, zielone, żółte, czarne
(w warunkach polskich; w innych krajach mogą
być stosowane inne kolory, bądź nawet znaki
kilkukolorowe, np. znakowanie uzdrowiskowe
w Republice Czeskiej i na Słowacji), czasami kolory są
zastąpione przez symbole
trudność
szlaki: od łatwych do bardzo trudnych i alpinistycznych
nazwa
szlaki: imienne, przyrodnicze, walk o wolność
i niepodległość, zabytków architektury i sztuki,
męczeństwa i martyrologii, historii gospodarki, historii
polskiej państwowości, przyjaźni…
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Fedyk 1995; Kowalczyk, Derek 2010; Kurek
2004a; Mikos v. Rohrscheidt 2008, 2010; Pyzocha, Sitko 2009; Sewerniak 1982; Stasiak
2006; Styperek 2002a
Opierając się głównie na doświadczeniach PTTK, Miller (2012) omawia różne rodzaje szlaków turystycznych, nadrzędnym jednak celem tego opracowania
jest ustalenie wpływu definicji samego szlaku turystycznego i jego poszczególnych
typów na bezpieczeństwo turystów. Każdy typ szlaku może (powinien) mieć przyporządkowany własny jednolity system znaków i urządzeń informacyjnych, który
często określany jest w stosownych instrukcjach (np. PTTK, KČT). Ponieważ szlaki różnych rodzajów mogą prowadzić wspólnie (aczkolwiek nie jest to wskazane), sposoby znakowania muszą być wzajemnie komplementarne, by nie budzić
wątpliwości, której trasy dotyczą. Robaczyński (2006) zauważa, że część szlaków
powstaje na terenach służących wyłącznie celom rekreacyjnym i poznawczym, ale
większość wykorzystuje istniejące już ciągi komunikacyjne, co rodzi określone
implikacje prawne. W tej drugiej sytuacji bowiem na pierwszy plan wysuwają się
26
Krzysztof Kołodziejczyk
przepisy dotyczące funkcjonowania konkretnego rodzaju ciągu komunikacyjnego,
natomiast temat wykorzystania go przez szlak turystyczny ma mniejsze znaczenie.
Ta prawidłowość dotyczy także zagospodarowania szlaków, a realizuje się pod postacią m.in. prawa budowlanego czy prawa o drogach i ruchu drogowym.
Szlaki turystyczne można analizować w trzech podstawowych ujęciach: geometrycznym, geoekologicznym i produktowym (Stasiak 2006). Pierwsze ujęcie
wykorzystuje teorię grafów (Woźniak 2010), uznając sieć szlaków turystycznych
za układ geometryczny zbudowany z pojedynczych, powtarzających się i połączonych ze sobą elementów. Tymi elementami są (ryc. 1) (Styperek 2002a, b): węzły
wewnętrzne (punkty przecięcia się szlaków), węzły zewnętrzne (punkty początkowe i końcowe szlaków), segmenty (linearne połączenia węzłów skrajnych) oraz
subsegmenty (linearne połączenia węzłów wewnętrznych). Wykorzystując analizę geometryczną, ale jeszcze nie uwzględniając wyżej omówionej nomenklatury,
Sewerniak przedstawił modele koncentracji szlaków turystycznych (pieszych).
Początkowo (Sewerniak 1980a) zaproponował tylko dwa typy układów (ryc. 2):
rozproszony i sieciowy, w obrębie tego drugiego wyróżniając trzy rodzaje: koncentryczny, drabinkowy i sieciowy, jednak dwa lata później klasyfikację znacznie
uszczegółowił (Sewerniak 1982). Wyróżnił wtedy układy (ryc. 3): rozproszone, pasmowe (proste, wielokrotne, drabinkowe – łańcuchowe oraz kołowe proste i nieregularne), arealne (regularne, nieregularne i kołowe), złożone (regularne i nieregularne) oraz mieszane. Klasyfikacja ta jest na tyle szczegółowa, że często trudno
wskazać konkretne przykłady poszczególnych układów, aczkolwiek o taką analizę
pokusił się Styperek (2002a). Ujęcie geometryczne reprezentują także m.in. artykuł
Dzioban (2007), ukazujący dostępność Tatrzańskiego Parku Narodowego za pomocą szlaków turystycznych, oraz wspominane już prace Styperka (2001, 2002b),
a ponadto Kowalczyka (2003), w której sklasyfikował on układy przestrzenne szlaków wina (tab. 2), wydzielając układy jednopoziomowe (pojedyncze i złożone)
oraz wielopoziomowe (inaczej: hierarchiczne). W nurt ten wpisuje się też praca
Staffy (1981), w której scharakteryzowano stopień rozwoju szlaków turystycznych
wzdłuż granicy państwowej w Sudetach na przełomie lat 70. i 80. XX w., oraz artykuł Krakowiak (1997), w którym zbadano sieci szlaków w karpackich parkach
narodowych. Określono w nim długość szlaków pieszych, ich gęstość względem
ogólnej powierzchni parku i siatki kwadratów o powierzchni 1 km2, a następnie
przyporządkowano każdą sieć do jednego z układów zaproponowanych przez
Sewerniaka (1982). Stasiak (2007, s. 47) zauważa, że „z analizy sieci szlaków nie
można jednak wyciągać zbyt daleko idących wniosków, gdyż jej rozwój rzadko ma
charakter swobodny, przebiega bez ograniczeń (chociażby natury administracyjno-prawnej). Dzieje się tak np. na terenach pogranicza, obszarach chronionych,
terenach o dużej koncentracji walorów turystycznych”. Reprezentantem ujęcia
geoekologicznego jest Styperek (2002a). Zakłada się tu, że szlak turystyczny jest
systemem, w którym we wzajemnych interakcjach pozostają: turysta poruszający
się wzdłuż trasy penetracji (osi systemu) oraz znajdujące się w zasięgu jego wzroku
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
27
składniki przestrzeni turystycznej (walory środowiska przyrodniczego i antropogenicznego oraz elementy zagospodarowania turystycznego). Ujęcie produktowe
traktuje szlak turystyczny jako specyficzny rodzaj produktu turystycznego (Borowińska 2004; Kaczmarek, Stasiak, Włodarczyk 2005; Mikos v. Rohrscheidt 2010;
Pyzocha, Sitko 2009; Stasiak 2006, 2007).
Ryc. 1. Geometryczne ujęcie analizy sieci szlaków turystycznych (źródło: Stasiak 2006)
Ryc. 2. Podstawowe modele koncentracji
szlaków turystycznych (pieszych) według
Sewerniaka (1980a)
28
Krzysztof Kołodziejczyk
Ryc. 3. Uszczegółowiona klasyfikacja modeli koncentracji szlaków turystycznych (pieszych)
według Sewerniaka (1982)
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
29
Tab. 2. Układy przestrzenne szlaków wina według Kowalczyka (2003)
Typ
Określenie układu
przestrzennego
Schematyczne przedstawienie układu
Układy jednopoziomowe
układy pojedyncze
Typ A
układ liniowy prosty
Typ B
układ liniowy rozgałęziony
Typ C
układ pętlowy
Typ D
układ pętlowo-liniowy
układy złożone
Typ E
układy liniowe proste
Typ F
układy pętlowe
Typ G
układy pętlowo-liniowe
Typ H
układ sieciowy
Układy wielopoziomowe (hierarchiczne)
Typ I
układ sieciowy hierarchiczny
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Kowalczyk 2003
30
Krzysztof Kołodziejczyk
Tematyka szlaków turystycznych w różnych ujęciach podejmowana jest jeszcze
w wielu innych publikacjach, z których niektóre zostaną tu przytoczone. Fedyk
(1995) przeprowadził analizę grupy szlaków turystyki pieszej w Polsce z nazwami
własnymi, przedstawiając ich strukturę rodzajową, rozmieszczenie przestrzenne
oraz badając zgodność nadanych nazw z walorami przez te szlaki udostępnianymi.
Ujęcie socjologiczno-psychologiczne reprezentuje praca Golki (1980), w której
badane jest zachowanie różnej wielkości grup wędrowców na szlakach turystycznych. Badacz doszedł do wniosku, że najkorzystniejsze ze względu na przebieg
wędrówki i odbiór wrażeń estetycznych są grupy małe składające się 5–7 osób.
Szerzej tym zagadnieniem zainteresowała się Krzymowska-Kostrowicka (1997),
dzieląc zachowania turystyczno-rekreacyjne według kilku kryteriów (wielkość
grupy, charakter struktur wewnątrzgrupowych) i analizując zachowania w ujęciu
czasowym. Z kolei zagadnieniami biofizjologicznymi aktywności turystycznej zajęli się Sołtysik i Toczek-Werner (2010), uwzględniając różne warunki środowiskowe, m.in. aktywność w środowisku zimnym i na większych wysokościach. Sposób obliczania wydatku energetycznego podczas uprawiania wędrówek górskich
krótko przybliżyła Deja (1989) – może on mieć znaczenie przy ustalaniu długości
dziennych etapów wędrówek, jak i pożądanej odległości pomiędzy bazą żywieniową na szlaku. Miller (2009) omówiła czynniki wpływające na bezpieczeństwo
turystów na szlakach turystycznych (czynniki prawne, wiedza i doświadczenie
turystów, stan techniczny szlaków, organizacja służby ratunkowej, inne czynniki
organizacyjno-edukacyjne).
Z kolei o sieci 11 transgranicznych, długodystansowych, wzajemnie ze sobą
powiązanych szlaków pieszych (ang. E-paths), tworzonych przez Europejski Związek Wędrownictwa (niem. Europäische Wandervereinigung, ERA-EWV-FERP)12,
oraz o 12 długodystansowych trasach rowerowych Eurovelo, wyznaczanych przez
Europejską Federację Cyklistów, pisali m.in. Gajewski (2007b), Havelka (2007),
Stasiak (2007) i Śledzińska (2012). W ostatniej wymienionej pracy omówiono też
szerzej ujęcia szlaku turystycznego w kategorii rodzaju zagospodarowania turystycznego, atrakcji turystycznej i produktu turystycznego. Natomiast o sieci szlaków Greenways pisali m.in. Nebeský (2003) oraz Pyzocha i Sitko (2009).
2.2. Pojęcie zagospodarowania szlaku turystycznego – podstawowe definicje
i podziały
Podstawą dla zdefiniowania pojęcia „zagospodarowanie szlaku turystycznego”
powinna być definicja pojęcia „zagospodarowanie turystyczne”. Według Rogalewskiego (1977, s. 7) „zagospodarowaniem turystycznym” nazywa się „działalność
Organizacja ta powstała w 1969 r., jej siedziba znajduje się w Kassel. Obecnie zrzesza 56 organizacji turystycznych z 28 krajów, w tym Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze i Klub
Czeskich Turystów.
12
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
31
mającą na celu przystosowanie środowiska do potrzeb turystyki”. Prawie identyczną definicję podaje Werner (1980, s. 252): „termin ten obejmuje działalność polegającą na odpowiednim przystosowaniu środowiska geograficznego do potrzeb
ruchu turystycznego”. Podobnie Warszyńska i Jackowski (1978) uznają, że jest to
„(…) wynik działalności mającej na celu przystosowanie przestrzeni do potrzeb
ruchu turystycznego” (s. 28), traktując je jako jeden z „podstawowych elementów
podaży turystycznej” (s. 252). Kowalczyk i Derek (2010, s. 18) definiują zagospodarowanie turystyczne jako „system połączonych ze sobą funkcjonalnie urządzeń
turystycznych i usług (w niektórych przypadkach mogą być to jednak same urządzenia lub same usługi), które występują na określonym obszarze, powstały w celu
udostępnienia turystom walorów przestrzeni geograficznej (środowiska geograficznego), i które służą zaspokojeniu szeroko rozumianych potrzeb turystyczno-rekreacyjnych człowieka”. Dzieje się to w sposób bezpośredni lub pośredni (Spychała 2009).
Staffa (1985, s. 18) stwierdza, że „zagospodarowanie turystyczne zawsze winno być dostosowane do rodzaju ruchu turystycznego, jego potrzeb oraz środowiska przyrodniczego, ze szczególnym uwzględnieniem kształtowania i ochrony
krajobrazu. Zawsze jednak zagospodarowanie turystyczne odzwierciedlać będzie
pewien – osiągnięty już – etap rozwoju ruchu turystycznego, sposób uprawiania
turystyki czy jej model społeczny. Będzie więc czynnikiem wtórnym, wynikającym
ze stanu istniejącego i dlatego nie nadąża za istniejącymi, nawet aktualnie potrzebami”. Z pierwszego zdania powyższego cytatu wynika, że zagospodarowanie turystyczne powinno umożliwiać takie wykorzystanie walorów turystycznych, które
nie spowoduje ich degradacji i obniżenia atrakcyjności (Płocka 2009). Rogalewski
(1977, s. 11) zauważa, że „uprawianie turystyki jest możliwe dzięki temu, że trasy,
po których turysta porusza się, oraz miejsca, w których przebywa, są wyposażone
w urządzenia ułatwiające, a niekiedy w ogóle umożliwiające zaspokojenie podstawowych potrzeb, jakie odczuwa on w czasie podróży”. Zagospodarowanie musi
więc zależeć od formy ruchu turystycznego i sposobu spędzania czasu. Rogalewski (1977) dzieli urządzenia zaspokajające potrzeby turystów, stanowiące w sumie
bazę materialną turystyki, na cztery grupy: bazę komunikacyjną, bazę żywieniową,
bazę noclegową i bazę towarzyszącą. Zbliżony podział zaproponowali Warszyńska
i Jackowski (1978), aczkolwiek poszczególnym grupom infrastruktury nadali nieco inną rangę (najważniejsza była dla nich baza noclegowa, potem żywieniowa
i dopiero komunikacyjna). Zagospodarowanie turystyczne w ogólności można
dzielić jeszcze na bazę stricte turystyczną i paraturystyczną, ale również na inne
sposoby (Kowalczyk, Derek 2010; Rogalewski 1977; Warszyńska, Jackowski 1978).
Na podstawie przedstawionych powyżej rozważań można zaproponować autorską definicję, zgodnie z którą „zagospodarowanie szlaku turystycznego” to
wszystkie obiekty, urządzenia i usługi zaspokajające potrzeby osób wędrujących
daną trasą turystyczną lub – w nieco innym ujęciu – proces wyposażania szlaku w tego rodzaju obiekty, urządzenia i usługi. Zdaniem Rogalewskiego (1977)
32
Krzysztof Kołodziejczyk
z­ agospodarowanie szlaku polega na stworzeniu warunków do korzystania z niego
przez turystów, czyli na jego wytyczeniu, urządzeniu i umocnieniu pasa drożnego
oraz na oznakowaniu turystycznym. Podobnego zdania jest Świnicka (1979, s. 18),
podająca, że usługi służące turystom podróżującym po szlaku „stanowią układ
ciągły, linearny, z punktowym rozmieszczeniem urządzeń, złożony z powtarzalnych
elementów zagęszczonych zależnie od potrzeb i natężenia ruchu […].” Każdy rodzaj
szlaku (piesze górskie i nizinne, w tym ścieżki spacerowe, przyrodnicze i edukacyjne; rowerowe; narciarskie) powinien zostać wyposażony w indywidualny zestaw
urządzeń turystycznych, jego program i natężenie powinny być też zróżnicowane
zależnie od warunków terenowych i innych cech charakterystycznych obszarów, np.
rozmieszczenie i gęstość walorów turystycznych, natężenie ruchu turystycznego czy
gęstość zaludnienia i zabudowy (Kowalczyk, Derek 2010). Staffa (1985) podkreśla,
że jednym z kluczowych czynników decydujących o zagospodarowaniu turystycznym jest sama sieć szlaków (istniejących i planowanych). W jej ramach tworzą się
wyraźne punkty węzłowe skupiające ruch turystyczny, przy których wcześniej czy
później muszą pojawić się elementy infrastruktury, zwłaszcza baza noclegowa.
Problemem zagospodarowania pieszych szlaków turystycznych zajmował się
dość obszernie na początku lat 80. XX w. Sewerniak (1980a, 1982). Autor ten
zwrócił uwagę, że sposób wyposażenia szlaku zależy przede wszystkim od charakteru i funkcji poszczególnych tras, jak również atrakcyjności turystycznej obszaru,
przez który szlak poprowadzono. Na terenach o mniejszej atrakcyjności pożądany
jest bowiem stosunkowo wysoki stopień zagospodarowania szlaków, z kolei na innych obszarach brak infrastruktury może stanowić jeden z walorów (Sewerniak
1982). Jednak, jak zauważył Werner (1980, s. 233–243), „często brak zagospodarowania obniża w sensie frekwencji wartość pewnych obszarów [i szlaków – przyp.
autora] o atrakcyjnych walorach, a zapewnienie im odpowiednich urządzeń otwiera nowe możliwości rozwoju turystyki.” Dobrze zaprojektowana infrastruktura pozytywnie wpływa na warunki wędrowania. Problemem jest natomiast to, że wiele
popularnych szlaków wiodących przez tereny atrakcyjne jest zagospodarowanych
zbyt intensywnie, czego następstwem jest obniżenie ich atrakcyjności.
Zagospodarowanie szlaków turystycznych Sewerniak (1982) dzieli na dwie zasadnicze grupy:
1) Zagospodarowanie obszaru, przez który przebiega szlak, przeznaczone dla
różnych form ruchu turystycznego, wykorzystywane przez turystykę pieszą sporadycznie, w niewielkim lub partnerskim stopniu.
2) Zagospodarowanie samego szlaku, czyli specjalne zagospodarowanie na
potrzeby turystyki pieszej. Sewerniak (1982) zalicza się tutaj następujące grupy
urządzeń:
a) urządzenia związane z informacją o przebywanej trasie:
• oznakowanie (powinno być rozmieszczone zgodnie z zasadami koniecznej
widoczności następnego znaku od poprzedniego w terenie urozmaiconym
oraz minimalnej liczby znaków na odcinkach prostych),
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
33
• tablice informacyjne (w punktach początkowych i węzłowych szlaków oraz
w sąsiedztwie obiektów o dużej atrakcyjności),
• drogowskazy (w punktach węzłowych, przy rozwidleniach i zmianie kierunku szlaku);
b) zagospodarowanie specjalnych punktów obsługi:
• miejsca służące przygotowywaniu i spożywaniu posiłków (w odległościach
co 6–8 km, co odpowiada 1,5–2,0 godzin marszu),
• miejsca odpoczynkowe (rozmieszczenie podobne jak wyżej),
• ławki, wiaty i zadaszenia (przygotowane w niezbędnej liczbie, tzn. we wszystkich wymienionych wyżej punktach oraz w sąsiedztwie eksponowanych
punktów widokowych, w punktach początkowych i węzłowych szlaków itd.),
• schrony przeciwdeszczowe (w miejscach wymienionych powyżej, a poza
tym w odległościach co 8–12 km, co odpowiada 2–3 godzinom marszu);
c) obsługa sanitarna:
• punkty sanitarne (w obiektach stałych zagospodarowania turystycznego
i paraturystycznego znajdujących się przy trasie),
• kosze na śmieci (we wszystkich zagospodarowanych punktach obsługi);
d) pola biwakowe i namiotowe (ogólnodostępne w bezpośrednim sąsiedztwie
obiektów noclegowych takich jak schroniska i bacówki oraz specjalne punkty
w razie braku wymienionych możliwości w odstępie 20–25 km), ewentualnie polany śródleśne przystosowane do rozbijania namiotów;
e) przystosowanie walorów do zwiedzania (punkty i tarasy widokowe, schody, barierki, zabezpieczenie i ukierunkowanie przejść; ich natężenie zależy od potrzeb, przy czym większe przystosowanie wymagane jest na terenach o wyższych
walorach niż na terenach mniej atrakcyjnych, ponadto zabezpieczenie bądź umocnienie podłoża jest pożądane na odcinkach o nachyleniu większym niż 20°, w zależności od litologii);
f) kompleksowe węzły obsługi (lokalizacja wtórna w zależności od występowania bazy turystycznej niezwiązanej z turystyką pieszą w formie rozszerzania zakresu usług o te związane z obsługą turystyki pieszej);
g) pozostałe elementy zagospodarowania pośrednio związane ze szlakami.
Zestaw urządzeń zaproponowany przez Sewerniaka (1982) może budzić wątpliwości ze względu na pewne anachronizmy związane z okresem powstania tej
klasyfikacji oraz bardzo ścisłe normy rozmieszczenia urządzeń słabo powiązane
z charakterem szlaku, natężeniem ruchu turystycznego, atrakcyjnością obszaru
i cechami środowiska przyrodniczego. Już sam autor zauważył, że bardzo trudno
wskazać w tym przypadku konkretne normy, a odległości między urządzeniami
zależą od warunków terenowych (Sewerniak 1980a). Trzeba też pamiętać, że klasyfikacja ta najlepiej przystaje do szlaków pieszych (którym odpowiadają podane
przedziały odległości i godzin marszu), ewentualnie szlakom narciarskim, natomiast w ograniczonym zakresie może być wykorzystywana dla szlaków rowerowych. Niemniej jak dotąd klasyfikacja ta wydaje się najpełniejsza.
34
Krzysztof Kołodziejczyk
Jak podaje Płocka (2009, s. 129), „uprawianie turystyki aktywnej ułatwiają
biura obsługi ruchu turystycznego, punkty informacji turystycznej, a przede
wszystkim urządzenia lokalizowane na trasach wycieczkowych, narciarskich,
szlakach turystycznych”. Zwraca jednocześnie uwagę, iż jednym z ważniejszych
mierników podaży w turystyce aktywnej są urządzenia szlaków turystycznych
i dostępność informacji o obszarze docelowym. „Elementy zagospodarowania
tras, szlaków i ścieżek przyrodniczych ułatwiają dotarcie do wybranych walorów turystycznych, poznanie osobliwości przyrody, krajobrazu” (Płocka 2009,
s. 129). Cechą wszystkich urządzeń turystycznych powinna być czytelność i wiarygodność informacyjna, prostota konstrukcji i bezpieczeństwo w użytkowaniu.
Autorka ta wśród podstawowych elementów zagospodarowania szlaków wymienia: miejsca biwakowania dziennego, miejsca zadaszonego postoju, schrony
przeciwdeszczowe i urządzenia sanitarne. Stasiak (2006, 2007) wskazał z kolei
m.in. na drogowskazy i tabliczki z czasami przejść (w przypadku szlaków górskich) lub odległościami (na szlakach nizinnych), tablice informacyjne z opisem
przebiegu szlaku i walorów krajoznawczych, topograficzną mapą okolicy itp.,
miejsca odpoczynku, schronienia przed złymi warunkami atmosferycznymi,
sztuczne ułatwienia (zwłaszcza na terenach górskich): schody, poręcze, drabinki,
klamry, łańcuchy itp., ostatecznie na infrastrukturę uzupełniającą (np. punkty
i centra informacji turystycznej, ośrodki edukacyjne, posterunki służb porządkowych i ratowniczych). W drugiej z wymienionych prac Stasiak dodaje jeszcze
do tego zestawu: przygotowaną (wyrównaną i utwardzoną) nawierzchnię, mostki, kładki i podesty, zintegrowane ze szlakiem obiekty noclegowe (schroniska)
oraz urządzenia ułatwiające korzystanie ze sprzętu niezbędnego do uprawiania
danego typu turystyki kwalifikowanej (np. parkingi dla rowerów). Dopiero odpowiednio wyposażony szlak zapewnia turystom bezpieczeństwo i może zaspokoić ich potrzeby edukacyjno-poznawcze (Stasiak 2007).
Sołtysik i Toczek-Werner (2010) do urządzeń służących wędrówkom pieszym
zaliczają poza różnymi rodzajami szlaków i tras: punkty i tarasy widokowe, schroniska, szałasy, miejsca biwakowe, wiaty, ogrodzenia, stoliki i ławki plenerowe, punkty
gastronomiczne oraz tablice informacyjne, krajoznawcze i regulaminowe. Z kolei
Faracik i Pawlusiński (2008) za najważniejsze elementy poza szlakami uznają tablice informacyjne i miejsca biwakowe, zaś Kurek (2008b) wspomina o położonej
w atrakcyjnych miejscach bazie noclegowej, w tym schroniskach turystycznych,
kempingach, ale także o hotelach. Podobnie Czerwiński, Mikułowski i Wyrzykowski
(1991) jako zagospodarowanie dla górskich wędrówek pieszych i narciarskich (nie
uwzględniali oni jeszcze szlaków rowerowych) wymieniają tylko – poza szlakami
turystycznymi – schroniska górskie, podgórskie bazy wypadowe i przystosowanie
obiektów krajoznawczych do zwiedzania. Także Staffa (1985) jako zagospodarowanie dla turystyki górskiej wylicza tylko bazę noclegową (głównie schroniska) i szlaki
turystyczne, a pozostałe elementy, takie jak wyciągi, baza żywieniowa, przemysł pamiątkarski, informacja turystyczna, ale także punkty widokowe i miejsca odpoczyn-
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
35
kowe, uznaje za nastawione raczej na obsługę ruchu masowego, a wykorzystywane
przez turystę kwalifikowanego niejako przy okazji. Dodatkowo zaznacza, że ostatnie
dwa wymienione rodzaje infrastruktury występują głównie w parkach narodowych
i ich otulinach. Poza wypunktowaniem typów infrastruktury we wszystkich wyżej
wymienionych pracach nie ma jednak żadnych konkretnych wskazań dotyczących
rozmieszczenia proponowanych rodzajów zagospodarowania.
2.3. Ogólne modele zagospodarowania przestrzeni turystycznej odnoszące się
do problematyki szlaków turystycznych
Tematyka zagospodarowania turystycznego w ogólności była podejmowana
przez wielu autorów polskich i zagranicznych, przy czym krajowa literatura naukowa do niedawna traktowała to zagadnienie dosyć pobieżnie. Wiele pozycji o tej tematyce powstało w latach 70. XX w. (m.in. Dębski 1975, 1977; Rogalewski 197713
i wiele innych pozycji wspominanych w niniejszej pracy), stąd nie przystają one
w pełni do realiów współczesnej turystyki, a wiele zawartych w nich wskazań nawiązuje bezpośrednio do potrzeb prowadzonej w czasach komunistycznych turystyki
socjalnej. Ważnym opracowaniem był też przygotowany w 1971 r. Plan kierunkowy
zagospodarowania turystycznego Polski oraz związany z nim Plan przestrzennego zagospodarowania turystycznego Polski do 1990 r. (1973), oba stworzone przez duży
zespół specjalistów, w tym geografów, ale także nie odpowiadające już obecnej sytuacji. Z kolei nowsze pozycje (m.in. Borne, Doliński 1998; Kurek 2004a; Podstawy
turystyki 2000; Regionalne aspekty rozwoju turystyki 1999; Turystyka 2008; Turystyka w ujęciu interdyscyplinarnym 2010) nie poświęcały infrastrukturze turystycznej
wiele miejsca, stąd zupełnie nową jakość wprowadziła monografia Zagospodarowanie turystyczne przygotowana przez Kowalczyka i Derek (2010). Autorzy omówili
w niej szerzej dotychczasową literaturę dotyczącą zagospodarowania turystycznego
w ogólności i przedstawione w niej definicje, podziały według różnych kryteriów
oraz inne zagadnienia, stąd ten temat zostanie tu w zasadzie pominięty, a uwaga
zostanie skupiona głównie na pozycjach traktujących o wyposażeniu szlaków turystycznych. Dobrym podsumowaniem oceny dotychczasowego dorobku przedstawionej w wyżej wspomnianym podręczniku może być zdanie zawarte we wstępie (s. 7): „[…] o ile zasoby i walory turystyczne oraz ruch turystyczny są na ogół
przedmiotem pogłębionych analiz, o tyle zagospodarowanie turystyczne występuje
często jedynie jako tło do rozważań na temat wykorzystania walorów turystycznych,
rozmiarów i struktury ruchu turystycznego, wpływu turystyki na środowisko przyrodnicze, czy też ekonomicznych następstw turystyki.”
Spośród szeregu koncepcji zagospodarowania przestrzeni turystycznej, które
zostały przeglądowo omówione przez Kowalczyka i Derek (2010) oraz Kowalczy13
Pierwsze wydanie publikacji Zagospodarowanie turystyczne Olafa Rogalewskiego ukazało się
w 1974 r., przy czym autor, przygotowując niniejszą pracę, korzystał z wydania z 1977 r.
36
Krzysztof Kołodziejczyk
ka (2009, 2010), wiele może mieć zastosowanie do problematyki podejmowanej
w niniejszej pracy. Wyboru dokonano, biorąc pod uwagę charakter turystyki wędrówkowej (przemieszczanie się turystów wzdłuż linearnych form przestrzennych
w celach poznawczych i wypoczynkowych) oraz środowisko, w którym się ona
odbywa (zwykle o charakterze niezurbanizowanym, najlepiej jak najmniej przekształcone przez człowieka, a w związku z tym wymagające szczególnej ochrony
przed negatywnym wpływem turystyki kwalifikowanej). Na tej podstawie jako
przydatne w podejmowanym temacie wybrano następujące koncepcje:
• koncepcja turystyki zrównoważonej (Dobrzański i in. 2010; Kurek 2004b;
­Małek 2003; Michałowski, Kozak 2010; Szczechowicz 2010; Turystyka zrównoważona 2010; Wall, Mathieson 2006) i inne o zbliżonym znaczeniu: turystyki alternatywnej, zielonej, miękkiej, proekologicznej, ekoturystyki (Epler-Wood 2002; Kożuchowski 2005; Lewandowski, Zgorzelski 2007; Zaręba 2010;
Zawilińska 2003) itp., przy czym trzeba pamiętać o problemach definicyjnych
związanych z tymi terminami oraz braku jasnego ustalenia ich zakresu i wzajemnych relacji (Dobrzański i in. 2010; Dudek, Kowalczyk 2003; Durydiwka,
Kowalczyk, Kulczyk 2010; Małek 2003; Mika 2008b; Szwichtenberg 1993); generalnie ważne jest, by nie przekroczyć w ramach rozwoju zagospodarowania
turystycznego granic ingerencji człowieka w środowisko przyrodnicze (Pociask-Karteczka 2010);
• koncepcja chłonności turystycznej, związana z ustaleniem maksymalnej liczby
uczestników ruchu turystycznego, którzy mogą równocześnie przebywać na
danym obszarze, nie powodując dewastacji i degradacji środowiska naturalnego, a jednocześnie pogorszenia warunków wypoczynku (chociaż w tym względzie też wiele dyskusji wywołuje użycie i definicja pojęć takich jak: pojemność
turystyczna, naturalna pojemność, przepustowość, a także metodyka wyznaczania wszystkich tych wskaźników) (Balon 2001b; Barančokova, B
­ arančok
2007; ­
Baranowska-Janota 1986; Baranowska-Janota, Czochański, Skawiński 2000; Baranowska-Janota, Kozłowski 1984; Bogucka, Marchlewski 1982;
­Bolland 1982; Bresler-Gaczek 1974; Brzóska, Krawczyk, Sołowiej 1996; Burak
1979; Clivaz, Hausser, Michelet 2004; Cole 1978; Gittins 1973; Jagusiewicz
1982a; Kostrowicki 1972, 1981; Kożuchowski 2005; Krzymowska-Kostrowicka
1997, 1999; Kurzyński, Michalik 1982; Matczak 1988; Michalski, Chudziakiewicz, Cichocki 1979; Mielnicka 1982; Mielnicka, Warkowska 1979; Mirek 1995,
2010; Niedziałek 1967; Owsiak 1976; Patmore 1973; Pawlaczyk 2002; Poleno
1988; Ptaszycka-Jackowska 1982; Regel 1975; Rutkowski 1975; Rząd-Górnicki,
Walicki 1971; Sewerniak 1980a, b; Skawiński 2010b; Stalski 1970, 1973; Studium geoekologiczne rejonu Jezior Wigierskich 1988; Swatowska 1996; Ukkola
1995; Wagar 1974; Wall, Mathieson 2006; Warnken, Buckley 1998)14;
14
Spośród wymienionych prac tylko dziesięć publikacji: Barančokovej i Barančoka (2007),
Bollanda (1982), Brzóski, Krawczyka i Sołowiej (1996), Cole’a (1978), Jagusiewicza (1982a),
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
37
• koncepcje kształtowania zagospodarowania sieci urządzeń i usług turystycznych – Rogalewski (1977) proponuje trzy sposoby kształtowania tej sieci (punktowy, zwany też gniazdowym, sieciowy i kompleksowy), zaś Kowalczyk i Derek
(2010), nieco modyfikując tę propozycję, wskazują cztery sposoby: zagospodarowanie punktowe (gniazdowe), liniowe (pasmowe), sieciowe (punktowo-liniowe) oraz obszarowe (powierzchniowe)15, których dobór zależy od rozmieszczenia walorów turystycznych na danym obszarze oraz natężenia i charakteru
występującego lub przewidywanego ruchu turystycznego; Staffa (1985) wymienia z kolei modele: gniazdowy lub punktowy, sieciowy, pasmowy (głównie
dla potrzeb turystyki masowej i ­wypoczynkowo-rekreacyjnej w górach i nad
­morzem) oraz trasowy, który dotyczy tras komunikacyjnych i szlaków turystycznych, stąd ma największe znaczenie w przypadku niniejszej pracy;
• zasady ogólnej metodologii planowania przestrzennego (zasada ładu przestrzennego, zasada poszanowania i wykorzystania zasobów dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, zasada zabezpieczenia rezerwy terenów, zasada mobilności) (Gordon, Drożdżyński 2007; Szulczewska 2009);
• ujęcie geoekologii turystyki (Krzymowska-Kostrowicka 1997, 1999).
­ ichalskiego, Chudziakiewicza i Cichockiego (1979), Mielnickiej i Warkowskiej (1979), SwatowM
skiej (1996) oraz obie prace Sewerniaka (1980a, b), odnosi się do zagadnienia pojemności szlaków
turystycznych (pierwsza praca na przykładzie Tatr Bielskich na Słowacji, druga – Pienińskiego Parku
Narodowego, trzecia – Słowińskiego Parku Narodowego, czwarta – Gór Skalistych w USA, piąta –
Bieszczadzkiego Parku Narodowego, szósta – rejonu jeleniogórskiego, siódma – Babiogórskiego Parku Narodowego, ósma – Karkonoskiego Parku Narodowego, zaś prace Sewerniaka – na przykładzie
okolic Torunia i fragmentu strefy nadmorskiej w regionie Karwi, Jastrzębiej Góry i Władysławowa).
Natomiast pozostałe prace skupiają się na charakterystykach obszaru (regionu turystycznego lub
ośrodka wypoczynkowego) albo jedynie na odporności roślin na deptanie bez odniesienia do konkretnych jednostek przestrzennych. Wyjątek stanowi jeszcze praca Balona (2001b), która – chociaż
dotyczy obszaru Doliny Białki w Tatrach – zawiera w sobie analizę podatności tego geosystemu na
oddziaływanie letniej turystyki pieszej. Pawlaczyk (2002), badając pojemność turystyczną parków
narodowych, podkreśla, że nie można jej oszacować na podstawie analizy pojedynczych oddziaływań (np. wydeptywanie roślinności) i założenia, że jest ona proporcjonalna do powierzchni danego
obszaru chronionego, bowiem nie jest to zgodne z zasadami przyrodniczymi. Niepoprawne jest więc
wyliczanie jednostkowych współczynników, np. liczby osób dziennie na jednostkę powierzchni. Autor ten odnosi się do pojemności (maksymalnej przepustowości) szlaków turystycznych, ale traktuje
ją jako element składowy pojemności obszaru parku narodowego. Podobną procedurę przyjęli Bogucka i Marchlewski (1982), Kurzyński i Michalik (1982), Mielnicka (1982) oraz Ptaszycka-Jackowska (1982). W polskim systemie prawnym Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody
(Dz. U. 2004 nr 92, poz. 880; tekst jedn. Dz. U. 2013, poz. 627) wprowadza obowiązek określenia
maksymalnej liczby osób mogących przebywać na udostępnionych dla społeczeństwa terenach parków narodowych.
15
Szlaki turystyczne mogą być elementem zagospodarowania liniowego, sieciowego lub obszarowego, natomiast pod względem analizy zagospodarowania samych szlaków szczególne zastosowanie
mogą mieć koncepcje zagospodarowania liniowego i sieciowego w zależności od stopnia rozwoju
sieci szlaków na danym obszarze.
38
Krzysztof Kołodziejczyk
Jak już zaznaczono wcześniej, zagospodarowanie szlaków turystycznych, a także już sam sposób ich poprowadzenia oraz układ i gęstość ich sieci, mogą służyć
ograniczaniu negatywnych skutków ruchu turystycznego dla środowiska przyrodniczego. Szczególnej troski w tym względzie wymagają obszary chronione, których
odpowiednie zagospodarowanie w celach turystycznych ułatwiają trzy kolejne
koncepcje (Kowalczyk 2009; Kowalczyk, Derek 2010):
• strefowania przestrzennego – polegająca na wydzieleniu stref o różnej intensywności gospodarki turystycznej, a tym samym o różnym zagęszczeniu i wyposażeniu sieci szlaków (Dudek, Kowalczyk 2004; Kachniarz 1998; Kukowka, Bożek,
Ślusarczyk 2006; Kurek 2004a, 2007; Szymański 2000); strefy mogą nawiązywać
do typów przestrzeni turystycznej zaproponowanych przez Liszewskiego (1995)16
– od przestrzeni eksploracji (najsłabiej przekształcona) przez przestrzenie penetracji i asymilacji po przestrzenie kolonizacji i urbanizacji (najsilniej przekształcone).
• koncentracji–rozproszenia – zgodnie z którą można przyjąć dwa alternatywne
rozwiązania zagospodarowania turystycznego obszaru: skupienie ruchu turystycznego w poszczególnych miejscach (np. o wyższej chłonności turystycznej,
czasem określanych jako „dzbanki z miodem” – ang. honeypots) lub rozproszenie ruchu turystycznego, dzięki czemu na jednostkę powierzchni będzie przypadała relatywnie niewielka liczba turystów (oba te rozwiązania można uzyskać odpowiednio projektując sieć szlaków, o czym wspomniano przy okazji
omawiania funkcji ekologicznych szlaków turystycznych);
• ograniczenia dostępności – polegająca nie tyle na rozmieszczaniu zagospodarowania, ile na wprowadzaniu administracyjnych ograniczeń, mających na celu
zmniejszenie natężenia ruchu turystycznego na niektórych obszarach, np. poprzez wprowadzenie opłat za wejście na niektóre szlaki.
Toczek-Werner (2004) zwraca uwagę na rosnącą tendencję wyboru dzikich,
odludnych terenów (m.in. rdzeniowych stref obszarów chronionych) jako miejsc
wypoczynku, dających możliwość aktywności fizycznej, poczucia samowystarczalności i przekonania się o własnych umiejętnościach. Obszary takie powinny
być zagospodarowane tylko w bardzo ograniczonym zakresie.
Ogólne koncepcje zagospodarowania turystycznego obszarów zwykle traktowały
temat szlaków turystycznych bardzo pobieżnie, czego przykładem są prace: Iwickiego i Zwolińskiego (1976), Rutkowskiego (1975), Rząd-Górnickiego i ­Walickiego
(1971), Świnickiej (1979) czy Studium geoekologiczne rejonu Jezior Wigierskich (1988).
W późniejszych pracach autorzy zwykle sprowadzali się jedynie do inwentaryzacji
istniejącej sieci szlaków bez jakichś konkretnych wskazań dotyczących jej rozwoju lub przekształceń (np. Studium rozwoju turystyki rekreacyjnej w rejonie Kopy Biskupiej… 2007). Wyjątek na tym tle stanowi Studium krajobrazowo-turystyczne Gór
16
Szeroki wywód dotyczący definicji, klasyfikacji i koncepcji przestrzeni turystycznej można
znaleźć w pracach Liszewskiego (1995) i Włodarczyka (2009a, b).
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
39
Opawskich… (Łach i in. 2011; zob. także Chylińska, Kołodziejczyk 2011), w którym
system znakowanych tras istniejący w gminie Głuchołazy poddano daleko idącej
krytycznej analizie, której efektem były propozycje konkretnych zmian. W pewnym
stopniu przydatne w procesie kształtowania bazy dla turystyki wędrówkowej mogą
być niektóre wskazówki zawarte w pracach z zakresu planowania przestrzennego,
urbanistyki i kształtowania krajobrazu (m.in. Bogdanowski, Łuczyńska-Bruzda, Novák 1979; Kształtowanie terenów zieleni 1973; Ochrona środowiska przyrodniczego
człowieka 1973; Pieńkos 2000; Szulczewska 2009; Visual Landscape Design Training
Manual 1994; Ważyński 2000; Zajączkowski 2000). W pierwszej z wymienionych
pozycji najważniejsze według autorów tereny rekreacyjne, czyli parki krajobrazowe,
dzieli się na trzy strefy, spośród których w najbardziej rygorystycznej strefie ciszy
proponuje się lokalizację – obok schronisk wysokogórskich – małych ośrodków turystyki kwalifikowanej. W drugiej z kolei pracy omówiono program wyposażenia
parków leśnych (m.in. trasy spacerowe, obiekty sanitarne, schrony przeciwdeszczowe, wiaty, kioski żywnościowe, tablice informacyjno-ostrzegawcze, drogowskazy,
kosze na śmieci) i terenów wypoczynkowych (trzy strefy zagospodarowania w zależności od chłonności terenu, warunków terenowych i układu sieci komunikacyjnej).
Trzy wymienione pozycje (czwarta i dwie ostatnie) dotyczą zasad urządzania lasów
o charakterze turystyczno-rekreacyjnym.
2.4. Wskazania dotyczące zagospodarowania szlaków turystycznych wszystkich trzech badanych rodzajów (piesze, rowerowe, narciarskie)
2.4.1. Zagadnienia ogólne dotyczące doboru i rozmieszczenia urządzeń
Jak już wspomniano wcześniej, problematyka zagospodarowania szlaków turystycznych jest podejmowana w literaturze dość rzadko, a analizy są często tylko powierzchowne. Zauważa się, że tak jak pierwszymi szlakami były szlaki pielgrzymkowe i handlowe, tak pierwsze zagospodarowanie turystyczne przyjęło postać oberż i gospód, a później inicjalnych form hoteli, rozlokowanych wzdłuż tych
tras, np. włoskie gospody i domy zajezdne z XIV i XV w. oraz arabskie karawanseraje17. Zarówno dawniej, jak i współcześnie, elementy zagospodarowania (np.
obiekty noclegowe, schroniska, bary) często powstają samoistnie po wyznaczeniu
szlaku na danym obszarze (Kowalczyk, Derek 2010), choć nie zawsze od razu. Proces ten może trwać kilka lat, co przeanalizował Kowalczyk (2003) na przykładzie
kulturowych szlaków wina. Ponieważ wędrówki kwalifikowane utożsamiane są
często z podróżami krótkotrwałymi (jednodniowymi), wiele osób uważa, że oczekiwania ich uczestników względem obiektów, urządzeń, sprzętu i wyposażenia
pozostają kwestią drugorzędną, a tylko dla wędrujących na dłuższych dystansach
17
Karawanseraj – dom zajezdny na Wschodzie, miejsce nocnego postoju karawany, obiekty tego
typu były szczególnie rozpowszechnione w IX–XIV w. (Kubisa-Ślipko b.r.w.).
40
Krzysztof Kołodziejczyk
z­ agospodarowanie ma większe znaczenie, co nie wydaje się w pełni uzasadnione
(Sołtysik, Toczek-Werner 2010). Odpowiednie zagospodarowanie szlaków turystycznych często warunkuje efektywne spełnianie przez nie przypisywanych im
funkcji. Aby realizować funkcję ekologiczną, czyli w uproszczeniu kanalizować
ruch, szlak musi być czytelnie oznakowany, czasami powinny być wprowadzane
urządzenia utrudniające turystom zbaczanie ze szlaku (barierki, potykacze itp.) czy
tablice o treści informacyjnej lub apelującej (sposoby kanalizowania ruchu omówiono szerzej w rozdziale 2.8.4.). Z kolei na zapewnienie turystom bezpieczeństwa
wpływ będą miały – oprócz właściwego oznaczenia – specjalne urządzenia, takie
jak kładki, drabinki, poręcze, łańcuchy i uchwyty (Kowalczyk, Derek 2010).
Kowalczyk i Derek (2010, s. 43–44) podali zestaw czynników, które należy
wziąć pod uwagę przy wytyczaniu i zagospodarowywaniu szlaków turystycznych:
• środek transportu, jakim turysta przemieszcza się po szlaku,
• funkcja i długość szlaku,
• rodzaj terenu (typ krajobrazu – górski, nizinny itp.), w jakim wytyczony jest
szlak,
• konieczność ochrony przyrody na obszarze, gdzie wytycza się szlak (także stopień ochrony),
• istniejąca sieć dróg,
• dostępność różnych obiektów turystycznych znajdujących się na szlaku,
• rozmieszczenie i gęstość istniejącej zabudowy mieszkaniowej,
• istniejące zagospodarowanie paraturystyczne obszaru.
Także Sewerniak (1982) uznaje, że zagospodarowanie turystyczne szlaków
(analizował on tylko szlaki piesze) w urządzenia i obiekty powinno zależeć od
charakteru i funkcji trasy, jej pozycji w typologii sieci szlaków, strefowania obszarów turystyczno-wypoczynkowych i terenów chronionych, lokalizacji w systemie
osadnictwa turystycznego, położenia w stosunku do głównych źródeł ruchu turystycznego itp. Trzeba też pamiętać, że pożądany przez turystów sposób zagospodarowania szlaku zależy od formy wędrówek przez nich uprawianych. Definicje wycieczek krótkich, z nocowaniem i kilkudniowych, obozów wędrownych, rajdów,
złazów oraz zlotów podał Sosnowski (1984), przy czym nie można zakładać, że na
danej trasie będzie dominować jakaś konkretna forma wędrówek i przygotowywać
infrastrukturę spełniającą tylko jej wymagania. Zagospodarowanie szlaków turystycznych musi odpowiadać potrzebom wszystkich turystów.
Sewerniak w kilku swoich wcześniejszych pracach (1979, 1980a, b) zajmował
się powiązaniami między szlakami turystycznymi pieszymi a walorami środowiska przyrodniczego (walorami krajoznawczymi), badał też przebieg szlaków
w krajobrazie, co pozwoliło mu na zaproponowanie metody projektowania tras
turystyki pieszej. Dopiero w swoim kolejnym artykule (Sewerniak 1982) szerzej
podjął temat zagospodarowania szlaków, co częściowo omówiono już w rozdziale 2.2. Postuluje on ustalenie wymaganych odległości między poszczególnymi urządzeniami oraz określanie ich rodzaju i standardu zależnie od warunków
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
41
ś­ rodowiska g­ eograficznego. Jednocześnie podkreśla jednak, że propozycje programowo-przestrzennego zagospodarowania szlaków nie powinny i w zasadzie nie
mogą mieć charakteru normatywnego – możliwe jest tylko przedstawienie pewnych ramowych propozycji. Znaczenie właściwej częstotliwości rozmieszczenia
urządzeń na szlakach podkreśla też Cieszewska (2008). Przestrzega ona, że zbytnie przeładowanie infrastrukturą może prowadzić do traktowania przez turystów
obszarów leśnych niczym „parków leśnych, a nie obszarów z dominacją procesów
przyrodniczych nad kulturowymi” (Cieszewska 2008, s. 187). Autorka podkreśla
zaś niedostateczną częstość rozmieszczenia koszy na śmieci w niektórych lasach
europejskich (i niewystarczające ich opróżnianie) oraz niedobór toalet18.
Za główny cel planowania rozmieszczenia urządzeń należy według Sewerniaka
(1982) uznać skanalizowanie i zgrupowanie użytkowników szlaków wzdłuż określonych ciągów. Projekty infrastruktury powinny być wykonywane odrębnie dla
każdego szlaku z uwzględnieniem uwarunkowań krajobrazowych i zamierzonych
celów, stąd duża rola architektury i urbanistyki w podejmowanych zagadnieniach.
Podobne wskazania podają Muszyński i Muszyński (2000) oraz Ptaszycka-Jackowska i Baranowska-Janota (1989). Pierwsza para badaczy, opierając swoje wnioski
na turystycznym udostępnianiu lasów, argumentuje, że „wszystkie obiekty przeznaczone dla turystów i rekreantów powinny być przede wszystkim funkcjonalne,
a ze względów estetycznych i architektonicznych powinny być w sposób harmonijny wkomponowane w miejscowy krajobraz oraz tło otaczającego drzewostanu,
a także w miarę możliwości powinny nawiązywać swoim kształtem i wyglądem
do charakterystycznego dla danego regionu stylu budownictwa” (Muszyński,
­Muszyński 2000, s. 120). Autorzy ci podają dodatkowo, że przy obiektach zagospodarowania turystycznego wskazane byłoby udostępnienie wody pitnej, a w odpowiednich miejscach powinny być rozmieszczone sanitariaty i pojemniki na odpady. O lokalizacji infrastruktury i sposobie właściwego z niej korzystania muszą
według nich informować „czytelne i dobrze widoczne znaki i tablice z mapami
i drogowskazami” (Muszyński, Muszyński 2000, s. 120) oraz foldery, przewodniki,
mapy i informatory. O oddziaływaniu form zagospodarowania rekreacyjnego na
zmysły (postrzeganie) człowieka pisał Borkowski (2010), wskazując na sytuacje,
które zapraszają rekreanta do odwiedzenia danego miejsca, bądź go od niego odpychają.
Bartyzel, Salamon i Szyda (1981) oraz Ćmak (1981), opierając się na doświadczeniach (odpowiednio) Pienińskiego i Świętokrzyskiego Parku Narodowego,
wśród infrastruktury szlaków turystycznych wymieniają: obiekty noclegowe, obozowiska, punkty wyżywienia, schrony, punkty widokowe, polany (miejsca) wypoczynkowe (mogą być otoczone stylowymi płatami), stoły, ławy, obudowę źródeł,
kładki, urządzenia sanitarne, kosze na śmieci, bramy wejściowe na teren parku
18
Rolę urządzeń (punktów) sanitarnych podkreślili też Dębski (1977), Mielnicka (1996), M
­ uszyński
i Muszyński (2000), Ptaszycka-Jackowska i Baranowska-Janota (1989) oraz Werner (1980a).
42
Krzysztof Kołodziejczyk
o odpowiedniej formie architektonicznej oraz urządzenia informacyjne (plansze,
makiety, wykresy, oznakowanie), w tym o charakterze porządkowym. Duże znaczenie bufetów gastronomicznych, punktów sanitarnych i stacji Górskiego Ochotniczego Pogotowania Ratunkowego (GOPR) zarówno dla turystyki pieszej, jak
i narciarskiej, podkreśliła Mielnicka (1996). Podobny zestaw urządzeń podał Pieńkos (2000). Na przykładzie lasów wymienił on rodzaje urządzeń rekreacyjnych,
które mogą stanowić wyposażenie układów liniowych (ale także elementów punktowych, np. punktów widokowych, i powierzchniowych zagospodarowania turystycznego lasów, np. polan piknikowych, miejsc biwakowania, obozowisk, miejsc
wypoczynku19). Tymi urządzeniami mogą być: tablice informacyjne i dydaktyczne
(ewentualnie z zadaszeniem), znaki porządkowe (regulaminowe), ławy i stoły, różnego rodzaju zadaszenia, paleniska i kuchnie turystyczne, ujęcia wody pitnej, doły
na nieczystości, pojemniki na śmieci, sanitariaty, schody, kładki, brody, mosty,
zabezpieczenia przeciwerozyjne, ale także urządzenia do ćwiczeń i gier na świeżym powietrzu. Wszystkie obiekty powinny być wykonane z drewna, ewentualnie
w połączeniu z kamieniem, przy czym szczegółowe rozwiązania projektowe infrastruktury wymagają ustalenia zasad kształtowania jej wielkości, ukształtowania
poziomego i pionowego, podziału funkcjonalnego, stosowania odpowiednich parametrów geometrycznych oraz wyboru rodzaju ewentualnych nawierzchni. Rogowski (2010a) za najważniejsze rodzaje wyposażenia szlaków (głównie pieszych)
uznaje miejsca odpoczynku przy schroniskach i najważniejszych atrakcjach turystycznych oraz wyciągi krzesełkowe, koleje linowe, parkingi i punkty informacji
turystycznej. Mniejsze znaczenie według niego mają drogowskazy, tablice informacyjne i wiaty turystyczne, zaś najmniej ważne są ławy, stoły i ławostoły.
Specyficznym rodzajem urządzenia szlaków pieszych i rowerowych wyprowadzających ruch z terenów zurbanizowanych (w tym ośrodków turystycznych) na
ich obrzeża jest urządzona zieleń o charakterze parkowym, która może stanowić
obramowanie tych tras. Pełni ona rolę łącznika między usytuowaną wewnątrz
ośrodka zielenią parkową (np. parki zdrojowe) a terenami zielonymi otoczenia. Jej
wyposażenie powinno być dosyć ograniczone, np. ławki i punkty widokowe (Dębski 1977). Dębski (1977), zajmując się szerzej przystosowaniem terenów zielonych
do rekreacji, wskazuje na takie obiekty związane z ciągami penetracji rekreacyjnej
jak: urządzone miejsca odpoczynkowe (proste i rozbudowane), punkty widokowe,
urządzenia do sportów, gier i zabaw na wolnym powietrzu oraz do specjalnych
ćwiczeń fizycznych, urządzenia służące szerzeniu wiedzy o przyrodzie i urządzenia sanitarno-higieniczne. Proste miejsca wypoczynku zdaniem Dębskiego (1977)
19
Pieńkos (2000, s. 203) miejscem wypoczynku określa „intensywnie zagospodarowany kilkulub kilkunastohektarowy obszar z wielofunkcyjnym programem różnych form rekreacji wypoczynkowej czynnej i biernej oraz edukacyjnej, dobrze udostępnionej komunikacyjnie”. Jest to więc inne
rozumienie niż stosowane w niniejszej pracy, gdzie za miejsce odpoczynku uznaje się zestaw urządzeń (stoły, ławy, wiaty) służących odpoczynkowi podczas wędrówki, bez żadnych dodatkowych
funkcji.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
43
są przeznaczone dla osób bez ekwipunku turystycznego, składają się na nie stoły,
ławy, kosze na śmieci i tablice informacyjne z mapami, a rozmieszczone powinny
być co około 2–3 km. Z kolei rozbudowane obiekty wypoczynkowe posiadać powinny dodatkowo wiaty lub deszczochrony, wykonane z drewna z ewentualną kamienną podmurówką, a należy je sytuować na skrzyżowaniach dróg i w odstępach
5-kilometrowych na odcinkach bez węzłów. Punkty widokowe mogą przyjąć formę ławek w miejscach eksponowanych lub ambon (wyniesionych ponad poziom
terenu tarasów widokowych o konstrukcji drewnianej), dodatkowo wyposażonych
w tablice informacyjne, np. płaskorzeźbione panele z opisem panoramy. Dębski
(1977) omówił też postulowane wyposażenie tzw. ścieżek zdrowia.
Punkty przystankowe (odpoczynkowe) powinny według Sewerniaka (1982) znajdować się w miejscach atrakcyjnych widokowo lub przy walorach krajoznawczych.
Ich częstotliwość jest trudna do ustalenia, a zależy od typu krajobrazu, przez który
prowadzi szlak, długości trasy (w tym poszczególnych etapów wędrówki) i obciążenia
turystów bagażem. Miejsca zatrzymań muszą też być odpowiednio zaprojektowane
pod względem architektonicznym, z uwzględnieniem planowanych funkcji obszarów
i szlaków oraz specyfiki terenu – należy je umiejętnie wtopić w krajobraz pod względem formy, budulca i barwy urządzeń. Jagusiewicz (1982a) dla zagospodarowania
Bieszczadzkiego Parku Narodowego proponował dwa rodzaje miejsc wypoczynkowych. Te o pełnym programie miały zawierać schrony przeciwdeszczowe, stoły z ławami, kosze i tablice informacyjne, a powinny być rozmieszczone głównie na śródleśnych
polanach widokowych, przy granicach rezerwatów ścisłych. Na mniej rozbudowane
miejsca odpoczynkowe miały składać się tylko stoły i ławy. Jagusiewicz (1982a) planował też niskie zadaszenia przeciwdeszczowe na połoninach i urządzone punkty widokowe na wybranych szczytach, ponadto podkreślał rolę systemu informacji wizualnej
na szlakach, na który miały składać się niskie tablice i drogowskazy o specjalnej formie
graficznej. Rozlokowane na szlakach kubły na odpadki powinny być tak konstruowane, by śmieci nie były dostępne dla dzikich zwierząt. Z kolei ławki powinny mieć ze
względów praktycznych jak najprostsze formy (Lorek 2007).
Rąkowski (1993) proponuje, by w miejscach wkraczania przez turystów na teren
parku narodowego, czyli z reguły na początku szlaków turystycznych, przygotowywać bramy wejściowe, będące jednocześnie kasami, agendami organizacji i obsługi
ruchu turystycznego oraz punktami informacji turystycznej. W takich miejscach turysta powinien mieć możliwość zakupu lub bezpłatnego pozyskania map, przewodników i folderów, skorzystania z usług przechowalni bagażu i wypożyczalni sprzętu
turystycznego, zarezerwowania noclegów na trasie wędrówki czy zamówienia przewodnika. Wskazane jest, by w pobliżu takich bram wejściowych znajdowały się parkingi, pola namiotowe i inne obiekty noclegowe, a bezpośrednio obok nich – tablice
z mapami i tablice dydaktyczne. O odpowiednio zaprojektowanych „węzłach wejściowych” piszą też Herz (1985) i Jagusiewicz (1982a), który do powyższego zestawu
urządzeń i usług dodaje jeszcze przystanki komunikacji zbiorowej, a także podkreśla
funkcje informacyjne i kontrolne bram wejściowych. Podobny rodzaj ­infrastruktury,
44
Krzysztof Kołodziejczyk
określany jako pawilon-muzeum, proponują Ptaszycka-Jackowska i Baranowska-Janota (1989) przy wejściu na szlak udostępniający rezerwat przyrody (ryc. 8) czy
park narodowy. Według autorek na jego program w przypadku rezerwatów powinny
składać się: ekspozycja poświęcona przedmiotowi ochrony i znaczeniu rezerwatu,
miejsce do projekcji filmów dydaktyczno-oświatowych związanych z rezerwatem,
punkt sprzedaży pamiątek także powiązanych z rezerwatem, w tym książek i map,
siedziba przewodnika lub przewodników po rezerwacie, urządzenia sanitarne, wiata
przeciwdeszczowa i ewentualnie zaplecze gastronomiczne. Zależnie od zakresu treści przekazywanych w muzeum i sposobu zwiedzania rezerwatu powinny być zaprojektowane tablice informacyjne w obrębie obszaru chronionego. Podobny program
autorki przedstawiły dla parków narodowych, podkreślając, że funkcje i program
bramy parku powinny być dostosowane do charakteru wejścia do parku, dominującej formy ruchu turystycznego oraz jego natężenia.
Bolland (1982) widzi dla takich bram jeszcze jedno zastosowanie – limitowanie ruchu turystycznego na obszarach szczególnie obciążonych ruchem turystycznym i w znacznym stopniu zniszczonych. Takie „bramy wejściowe” są też dobrym
miejscem do realizacji postulatu Jonaka (2004), aby udostępniać turystom przed
wejściem na szlak informacje o warunkach pogodowych i śnieżnych (komunikaty
lawinowe) panujących aktualnie w górach oraz o zamkniętych szlakach czy innych
niebezpieczeństwach. W najprostszej wersji mogą to być gabloty z wywieszanymi
komunikatami, które powinny znaleźć się także w schroniskach. Jest to powszechna praktyka w górach Wielkiej Brytanii, gdzie szczegółowe prognozy pogody przygotowywane przez państwową służbę meteorologiczną są umieszczane w licznych
gablotach, punktach informacji turystycznej, na kempingach czy nawet udostępniane są w hotelowych recepcjach. W „bramach wejściowych” pod postacią tablic
czy broszur może być też realizowana działalność informacyjna górskich służb
ratunkowych, zarządców terenów chronionych czy służb odpowiedzialnych za
ochronę środowiska i zachowanie ładu przestrzennego i społecznego. Dużą wagę
do zagospodarowania początku szlaku przykłada się również w Stanach Zjednoczonych (Pathways to Trail Building 2007).
Ważnym aspektem zagospodarowywania szlaków turystycznych są też sposoby przystosowania do zwiedzania mijanych walorów krajoznawczych, głównie
poprzez urządzanie terenu lub budowę odpowiednich obiektów, np. punktów widokowych (w tym wież obserwacyjnych), przy czym zmiany związane z ułatwianiem korzystania z walorów środowiska przyrodniczego powinny być ograniczone
do minimum (Rogalewski 1977). Formy i modele przystosowania do zwiedzania
przyrodniczych walorów krajoznawczych przedstawiła m.in. Duda-Seifert (2010),
a walorów dóbr kultury – Duda Seifert, Mikołajczyk i Wyrzykowska (2010).
W pewnej odległości od punktów widokowych, we właściwych miejscach – według Rogalewskiego (1977) najlepiej, żeby to były parkingi, z których wychodzi się
na trasę – powinny być zlokalizowane punkty obsługowo-recepcyjne, dostosowane do możliwości terenowych i potrzeb turystów, których minimalnym wyposaże-
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
45
niem muszą według niego być tablice orientacyjno-informacyjne, parking, punkt
sprzedaży pamiątek i urządzenia sanitarne. Rogalewski (1977) przedstawił też zasady programowania procesu zwiedzania obiektów krajoznawczych, uwzględniając czas potrzebny na zwiedzanie i ich przepustowość.
Rogalewski (1977) jako element wyposażenia szlaków wędrówek turystycznych wymienia też koleje linowe i wyciągi turystyczne, podobnie czyni Rogowski
(2010a). Zagadnienie to jednak ze względu na swoją odrębność i złożoność problematyki (zwłaszcza w zakresie oddziaływania na środowisko) nie będzie tu szerzej
podejmowane20. Urządzenia wyciągowe działające także latem ułatwiają osiągnięcie szczytowych partii gór turystom nieprzygotowanym fizycznie do uprawiania
trudniejszych wędrówek górskich, znacząco wpływając na rozmieszczenie ruchu
turystycznego (Czerwiński, Mikułowski, Wyrzykowski 1991). Skutkiem istnienia
wyciągów jest koncentracja ruchu turystycznego w rejonach ich górnych i dolnych
stacji, prowadząca do intensywniejszej degradacji środowiska. Między innymi
z tego powodu warto przedstawić zaproponowany przez Gajewskiego (1979) model właściwych relacji pomiędzy lokalizacją urządzeń wyciągowych a obszarami
penetracji uczestników turystyki wędrówkowej, sprowadzający się do budowy
tych urządzeń w obrębie bocznych grzbietów lub na obrzeżach grup górskich (ryc.
4). Trzeba bowiem pamiętać, że tworzenie tego typu infrastruktury technicznej
ogranicza powierzchniowo tereny przydatne dla turystyki pieszej i narciarskiej
biegowej (a przynajmniej obniża ich jakość), zwłaszcza kiedy wyciągi wprowadzane są w głąb pasma górskiego, niszcząc jego walory krajobrazowe i rozbijając
spójność obszarów wykorzystywanych dotychczas przez turystykę wędrówkową.
Ryc. 4. Relacje pomiędzy lokalizacją urządzeń wyciągowych a obszarami penetracji uczestników turystyki wędrówkowej w przykładowym paśmie górskim według Gajewskiego (1979)
O wyciągach z perspektywy turystyki zimowej lub letniej piszą m.in. Baran (1985), Gajewski
(1979), Klementowski (1980), Krygowski (1975b), Mika (2004), Potoniec (2001), Werner (2010b)
i Witkowski (1995).
20
46
Krzysztof Kołodziejczyk
Gordon i Drożdżyński (2007), Havelka (2007), Jonak (2004), Matuszczyk
(2004a) oraz Miller (2009) podkreślają konieczność stałego monitorowania stanu szlaków turystycznych w górach przez społecznych (lub ewentualnie zawodowych) opiekunów szlaków. Jednocześnie Matuszczyk (2004a) zwraca uwagę na
nierozwiązany problem restrykcji wobec turystów za dewastacje oraz zaśmiecanie
szlaków. Kontrola stanu znakowania jest też wymieniana jako jedno z podstawowych zadań znakarza w instrukcjach znakowania (m.in. Učebné texty pre znač­
károv 2006; Značení turistických cest… 1985). W czasie przeglądów szlaków należy
m.in. zwrócić uwagę na miejsca, gdzie na terenach zalesionych szlak zarósł i dla
poprawy widoczności samej ścieżki lub niektórych znaków konieczne jest podcięcie gałęzi, a czasem umieszczenie danego znaku w innym miejscu ­(Matuszczyk
2004b). W przypadku zorganizowanych terenów narciarskich w Polsce, w tym tras
narciarstwa biegowego, konieczność stałej (nawet codziennej) kontroli stanu zabezpieczeń, oznakowania i przygotowania terenów, obiektów i urządzeń narzuca
Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeństwie i ratownictwie w górach i na
zorganizowanych terenach narciarskich (Dz. U. 2011 nr 208, poz. 1241). Z kolei
w parkach narodowych monitoring i właściwe utrzymanie infrastruktury technicznej, w tym szlaków turystycznych, należą do zadań Służby Parku Narodowego
(Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz. U. 2004 nr 92, poz.
880; tekst jedn. Dz. U. 2013, poz. 627; art. 103 ust. 2 pkt 4). Gordon i Drożdżyński
(2007) postulują też, by kontrolować szlaki pod kątem ochrony przyrody, ale jednocześnie możliwości jej udostępniania.
Wiele wskazówek dotyczących budowy i wyposażania tras pieszych i rowerowych zawierają amerykańskie publikacje poradnikowe i instruktażowe skierowane do organizacji pozarządowych czy lokalnych społeczności, które chcą w swojej
okolicy zorganizować liniową infrastrukturę rekreacyjną (m.in. Community Trails
Master Plan 2010; Dropkin 2002; General Design Guidelines & Schedule of Design
Elements For the Haw River Trail… 2007; Guidelines for trail development… b.r.w.;
On Nature’s Trail… 2000; Pathways to Trail Building 2007 – jako jedyna z wymienionych skupia się na trasach terenowych; Places for Physical Activity… 2008; Trail
Design Guidelines for Portland’s Park System… 2009; Trails For All Americans…
1990). Dużą aktywność w tym względzie wykazują takie agendy jak: American Association of State Highway Transportation Officials, American Rivers, Appalachian
Mountain Club, Brandywine Conservancy, National Park Service – Rivers and Trails
Program, Natural Resources Conservation Service, Project for Public Spaces, Rails-to-Trails Conservancy (zajmuje się głównie tworzeniem tras turystycznych w oparciu
o przebieg nieczynnych linii kolejowych), The Conservation Found czy The Trails
and Greenways Clearinghouse, które poza publikacjami książkowymi przygotowują też liczne broszury i udostępniają wiele przydatnych wiadomości na swoich
stronach internetowych. Wszystkie te materiały zawierają informacje dotyczące
zasad prowadzenia szlaków przez tereny prywatne (które w Stanach Zjednoczonych dominują i ograniczają rekreacyjne wykorzystanie przestrzeni), sposobów
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
47
namawiania właścicieli do udostępniania swoich terenów piechurom czy rowerzystom, reguł zawierania umów z właścicielami terenów, a następnie przygotowania
nawierzchni ścieżki i ewentualnie jej oznaczenia (które jest realizowane w bardzo
różny sposób) oraz wyposażenia trasy w infrastrukturę towarzyszącą wraz z przybliżonymi kosztami.
Powyższe publikacje odznaczają się jednak tylko niewielką użytecznością w niniejszej pracy ze względu na zupełnie inny charakter tras niż europejskie górskie
szlaki turystyczne. Pełnią one funkcje typowo rekreacyjne, natomiast w ogóle nie
uwzględnia się (a być może nie zauważa się) przy ich projektowaniu roli krajoznawczej. Są to głównie ścieżki spacerowe w otoczeniu lub nawet w obrębie obszarów zabudowy miejskiej, rzadko na terenach o zróżnicowanej rzeźbie, odznaczające się wyraźnie ulepszoną nawierzchnią (przynajmniej wyrównana nawierzchnia
gruntowa, ale zdecydowanie częściej asfalt czy inna sztuczna nawierzchnia) i taką
szerokością, by mogli je wykorzystywać reprezentanci różnych dziedzin rekreacji
(spacery, jogging, jazda na rowerze itp.). W związku z tym dla realizacji niniejszego tematu21 użyteczne mogą być tylko projekty niektórych urządzeń rozmieszczanych wzdłuż szlaków, głównie służących wypoczynkowi podczas wędrówki, oraz
wskazania dotyczące przystosowania szlaków do potrzeb osób niepełnosprawnych. Większą przydatnością wyróżnia się na pewno opracowanie Trail Design
Guidelines for Portland’s Park System… (2009), które zawiera szereg projektów inżynieryjnych różnego rodzaju ciągów pieszych (poza trasami nie mającymi charakteru szlaków turystycznych omawia się też szlaki piesze trzech stopni trudności, trasy dla rowerów górskich i drogi przeznaczone dla kilku grup użytkowników
jednocześnie, np. pieszych i rowerzystów) oraz infrastruktury na nich (schody,
pomosty, kładki, mostki z barierkami, zabiegi kontrolujące erozję, przepusty, rowy
infiltracyjne, znaki informacyjne). Warto jeszcze zwrócić uwagę na przytoczoną
w opracowaniu Pathways to Trail Building (2007) definicję zrównoważonego szlaku w rozumieniu amerykańskiej agencji National Park Service. Za zrównoważony
pod względem przyrodniczym można uznać taki szlak, który zarówno obecnie, jak
i w przyszłości, w minimalny sposób wpływa na środowisko przyrodnicze (w tym
na faunę), w niewielkim stopniu oddziałuje na glebę, a jednocześnie umożliwia
swobodny rozwój roślinności, odpowiada obecnemu natężeniu i charakterowi
Piesze szlaki górskie w rozumieniu niniejszej pracy określane są w USA (np. w pozycji On
Nature’s Trail 2000) jako wilderness trails, czyli szlaki przebiegające przez dzikie tereny. W przytoczonej pozycji wspominane są jeszcze m.in.: neighborhood and community trails (szlaki spacerowe
w otoczeniu osiedli), greenway trails (szlaki związane z korytarzami ekologicznymi), cross-country ski
trails (szlaki narciarstwa biegowego), mountain bike trails (górskie szlaki rowerowe), equestrian trails
(szlaki konne), historic trails (szlaki wykorzystujące historyczne trasy amerykańskich pionierów),
highway right-of-way trails (trasy budowane wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych) i inne, przy
czym nie jest to w żadnym przypadku kompleksowa klasyfikacja, gdyż niektóre trasy można zaliczyć
do kilku kategorii, uwzględniane są też różne kryteria. Ponadto, praca Pathways to Trail Building
(2007) wymienia jeszcze m.in. single file backcountry-hiking trails (wąskie ścieżki dla wędrówek terenowych) i nature trails (ścieżki przyrodnicze).
21
48
Krzysztof Kołodziejczyk
r­ uchu turystycznego oraz nie wymaga żadnych zmian przebiegu i większych zabiegów technicznych, mających na celu przystosowanie go do ruchu przewidywanego w przyszłości. W uzasadnionych przypadkach, wynikających z potrzeby
zapewnienia bezpieczeństwa użytkownikom, możliwe jest jednak usuwanie niektórych roślin i przekształcanie powierzchni terenu.
2.4.2. Baza noclegowa22
Potrzebę wyposażenia szlaków w obiekty noclegowe podkreślają m.in. Plan przestrzennego zagospodarowania turystycznego Polski do 1990 r. (1973), Rogalewski
(1977), a z nowszych pozycji m.in. Krakowiak (1997), która analizuje ich rozmieszczenie w parkach narodowych w polskich Karpatach przy okazji wspomnianej wyżej analizy geometrycznej sieci szlaków. Baza noclegowa jest bowiem „elementem
stwarzającym warunki do rozwoju funkcji turystycznych” (Werner 1980, s. 254),
stanowiąc wskaźnik zdolności obsługowej. Czerwiński, Mikułowski i Wyrzykowski
(1991) podkreślają, że szlaki turystyczne i baza noclegowa powinny tworzyć spójną
sieć, umożliwiającą swobodny wybór terenu, przebiegu i czasu trwania wędrówki.
Niedostateczny poziom rozwoju bazy noclegowej ogranicza rozwój turystyki górskiej, zmusza do pokonywania zbyt długich odcinków i niejednokrotnie powoduje
negatywne skutki dla środowiska, np. w wyniku „dzikich” biwaków. Spośród różnych rodzajów urządzeń noclegowych (Kowalczyk, Derek 2010) warto skupić się
na tych, które mogą być szczególnie przydatne w turystyce wędrówkowej, to jest
na: schroniskach turystycznych, schroniskach młodzieżowych, domach wycieczkowych, pensjonatach, pokojach gościnnych i kwaterach agroturystycznych, obozowiskach turystycznych, kempingach i polach biwakowych23. Definicje większoW rozdziale tym przedstawiono dorobek wyłącznie polskich naukowców i organizacji turystycznych. Wychodzi się bowiem z założenia – na co zwracano uwagę już wcześniej – że efekty niniejszej pracy będą wykorzystywane głównie w warunkach polskich, stąd za wskazane uznano skupienie
się na krajowych propozycjach dotyczących bazy noclegowej przy szlakach turystycznych. Charakterystyki bazy noclegowej przeznaczonej dla turystyki kwalifikowanej w Republice Czeskiej i Wielkiej
Brytanii wraz ze wskazaniami dotyczącymi jej programowania zostały zawarte we wstępnych informacjach poprzedzających inwentaryzacje zagospodarowania szlaków turystycznych w obu krajach.
23
Domy wycieczkowe, schroniska szkolne (młodzieżowe) i tzw. stacje turystyczne (funkcjonujące głównie w latach 50. i 60. XX w. zrzeszenia prywatnych kwaterodawców, obsługiwane przez
PTTK), chociaż związane z miejscowościami, mogą być według Rogalewskiego (1977) bazą noclegową dla wędrowców, ponieważ większość szlaków turystycznych zaczyna/kończy się w miejscowościach, a często również na swojej trasie mija kolejne osady. Z kolei za niecelowe uznawał tenże
autor budowanie dla turystów górskich kempingów, motywując to niekorzystnymi warunkami klimatycznymi. Czerwiński, Mikułowski i Wyrzykowski (1991) uznają z kolei, że obiekty usytuowane w miejscowościach (hotele, ale też domy turysty i domy wycieczkowe) mają mniejsze znaczenie
dla turystyki kwalifikowanej (plecakowej), są przeznaczone bowiem głównie dla turystyki masowej,
a ich rozmieszczenie niejednokrotnie nie odpowiada przebiegowi wielodniowych wędrówek pieszych i narciarskich. Podobną opinię mają wymienieni autorzy o schroniskach młodzieżowych, które
z racji adaptowania istniejących obiektów (często szkół) w obrębie miejscowości swoją lokalizacją
22
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
49
ści z wymienionych obiektów z polskiej p
­ erspektywy podaje art. 36 Ustawy z dnia
29 ­sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (Dz. U. 1997 nr 133, poz. 884; tekst jedn.
Dz. U. 2004 nr 223, poz. 2268)24. Ustawa ta określa też, że schroniska młodzieżowe,
domy wycieczkowe, pensjonaty i kempingi podlegają kategoryzacji, aczkolwiek liczba kategorii jest różna dla poszczególnych rodzajów obiektów.
Niestety, nomenklatura i wymogi związane z urządzeniami noclegowymi nie
są w Polsce w pełni ustalone, na co zwracano uwagę już w czasach komunistycznych (Staffa 1985). Przykładowo Główny Urząd Statystyczny definiuje wspomniane
obiekty nieco inaczej niż przytoczona wyżej ustawa25. Te różnice nie są szczególnie
istotne dla wniosków niniejszej pracy, warto jednak zaznaczyć, że dla GUS-u schronisko związane jest wyłącznie z turystyką górską i musi posiadać przynajmniej
10 miejsc noclegowych i placówkę gastronomiczną, zaś dom wycieczkowy położony jest z kolei na obszarze zabudowanym lub w jego pobliżu i musi posiadać co
najmniej 10 pokojów noclegowych, z czego większość wieloosobowych, i minimum
jedną placówkę gastronomiczną (Definicje podstawowych pojęć z zakresu turystyki 1979, za: K
­ owalczyk, Derek 2010). Dla porównania warto przytoczyć definicję
nie nawiązują do zastanej sieci szlaków turystycznych, kierunków ruchu turystycznego, a poza tym
wiążą się z nimi ograniczenia formalne. Schroniska młodzieżowe funkcjonują w sieci, co wynika
z pierwotnego wykorzystywania ich do organizacji obozów wędrownych dla młodzieży. Jak zaznaczono już wyżej, Rogalewski (1977) przypisuje jednak sezonowym schroniskom młodzieżowym, organizowanym np. w szkołach, duże znaczenie w obsłudze ruchu turystycznego, zwłaszcza w okresie
letniego szczytu. Obiekty tego typu zaliczane są do tzw. komplementarnej bazy noclegowej, czyli
użytkowanej w turystycznych celach noclegowych tylko czasowo (Mydłowska 2008).
24
Warto przytoczyć te z zawartych tamże definicji, które mają znaczenie dla dalszego wywodu niniejszej pracy: schroniska – obiekty zlokalizowane poza obszarami zabudowanymi, przy szlakach turystycznych, świadczące minimalny zakres usług związanych z pobytem klientów; schroniska młodzieżowe –
obiekty przeznaczone do indywidualnej i grupowej turystyki młodzieżowej, dostosowane do samoobsługi
klientów; domy wycieczkowe – obiekty posiadające co najmniej 30 miejsc noclegowych, dostosowane do
samoobsługi klientów oraz świadczące minimalny zakres usług związanych z pobytem klientów (na ogół
nie zapewniają wyżywienia), przeznaczone na krótkotrwałe, maksymalnie kilkudniowe, grupowe pobyty o charakterze przelotowym lub etapowym; kempingi (campingi) – obiekty strzeżone, umożliwiające
nocleg w namiotach, samochodach mieszkalnych (campobusach) i przyczepach samochodowych, przyrządzanie posiłków, parkowanie samochodów, a także świadczące usługi związane z pobytem klientów;
obiekty te mogą dodatkowo umożliwiać nocleg w domkach turystycznych lub innych obiektach stałych;
pola biwakowe – obiekty niestrzeżone, umożliwiające nocleg w namiotach.
25
Jeszcze inne definicje podaje Szuszkiewicz (1966), opierając się na aktach wewnętrznych
PTTK. W polskim prawie wymagania dla poszczególnych rodzajów i kategorii obiektów hotelarskich
co do ich wielkości, wyposażenia oraz zakresu świadczonych usług, w tym usług gastronomicznych,
reguluje Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (Dz. U. 1997 nr 133, poz. 884;
tekst jedn. Dz. U. 2004 nr 223, poz. 2268) oraz wydane na jej podstawie Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 19 sierpnia 2004 r. w sprawie obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których
są świadczone usługi hotelarskie (Dz. U. 2004 nr 188, poz. 1945; tekst jedn. Dz. U. 2006 nr 22, poz.
169 z późn. zm.) wraz z załącznikami. W przypadku schronisk poza powszechnie wymienianymi
warunkami pojawia się tam też wymóg nieco mniej oczywisty – usługa przechowywania pieniędzy,
przedmiotów wartościowych, bagażu i sprzętu.
50
Krzysztof Kołodziejczyk
schroniska według Małachowskiego z 1949 r. (za: Potocki 2004, s. 76) – „jest to budynek odpowiednio położony, służący jako baza dla ruchu turystycznego, odpowiednio zaopatrzony, aby umożliwić schronienie, nocleg i wyżywienie wędrowcowi”. To
właśnie podkreślenie roli wędrowca uznaje Potocki (1998, 2004) za główną zaletę tej
definicji, sam z kolei zwraca uwagę na potrzebę położenia schroniska przy znakowanych szlakach turystycznych, a najlepiej przy ich węzłach (Potocki 1998, mówią
o tym także Groch i Kurek 1995). O aktualności definicji Małachowskiego pisał też
Staffa (1985). Lijewski, Mikułowski i Wyrzykowski (2002) w przypadku schronisk
młodzieżowych podkreślają, że są one często obiektami paraturystycznymi i sezonowymi (tworzone w szkołach lub internatach szkolnych), ich standard jest na ogół
niski, choć zapewniają noclegi i możliwość przygotowania posiłku.
Ustawa o usługach turystycznych w ogóle nie wspomina o „obozowiskach turystycznych”, uznawanych przez Rogalewskiego (1977) za podstawowy element bazy
noclegowo-gastronomicznej dla turystyki wędrówkowej26. Czyni to natomiast pozycja Definicje podstawowych pojęć z zakresu turystyki (1979, za: Kowalczyk, Derek
2010, s. 201), określając je jako „teren zagospodarowany, służący celom noclegowym w namiotach lub mieszkalnych przyczepach samochodowych oraz umożliwiający przyrządzanie posiłków”. Obozowiska wyższej kategorii, strzeżone, z obsługą recepcyjną i parkingiem, w myśl tego dokumentu nazywane są kempingami
(ewentualnie polami namiotowymi), zaś te niższej klasy i pozbawione tych usług
– polami biwakowymi. Mydłowska (2008) dodaje w oparciu o druk sprawozdania
o wykorzystaniu turystycznego obiektu zbiorowego zakwaterowania (KT-1), że
kempingi są zwykle zadrzewione, muszą posiadać określone urządzenia (sanitarne, gastronomiczne, rekreacyjne), a jednocześnie umożliwiać samodzielne przyrządzenie posiłków, zaś pola biwakowe są prowizorycznie ogrodzonymi terenami
zadrzewionymi, wyposażonymi w punkty poboru pitnej wody, podstawowe urządzenia sanitarne i tereny rekreacyjne.
Dla Faracika (2008b, s. 147) pola biwakowe to po prostu „wydzielone tereny
przystosowane do ustawiania przenośnego lub ruchomego sprzętu noclegowego”.
Z kolei Dębski (1977) podaje, że pola biwakowe lokalizowane są na terenie śródleśnych łąk, w pobliżu cieków lub zbiorników wodnych i służą głównie organizacji
pikników, a tylko w niektórych przypadkach do rozbijania niewielkich namiotów. Na ich wyposażenie według niego powinny składać się: murowane paleniska
z rozmieszczonymi wokół siedzeniami, stoły i ławy, punkty poboru wody pitnej
i kosze na śmieci (położone w pewnej odległości), dobrze oznakowane urządzenia sanitarno-higieniczne oraz ewentualnie otwarte tereny zielone do gier i zabaw
na świeżym powietrzu. Program ten jest zbliżony do wymienionego wyżej zestawu urządzeń rekreacyjnych w lasach zaproponowanego przez Pieńkosa (2000).
­Czerwiński, Mikułowski i Wyrzykowski (1991) zwracają uwagę na możliwość tworzenia sezonowych baz namiotowych, zwłaszcza na szlakach ­długodystansowych,
26
Rogalewski (1977) proponuje, by obozowiska wyposażać w niewielkie wypożyczalnie namiotów.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
51
gdzie niezbędne jest odpowiednie etapowanie trasy, a nie zawsze są warunki techniczne do stworzenia bazy trwałej. Autorzy ci proponują, by bazy namiotowe traktować jako etap wstępny przed budową nowego schroniska, mający na celu ocenę
frekwencji i celowości budowy obiektu stałego. Niewielkie obecnie znaczenie dla
turystyki wędrówkowej mają obozowiska czy bazy harcerskie i studenckie, choć
nadal pewna ich liczba istnieje (nie są jednak ewidencjonowane), m.in. w polskich
Karpatach (np. Głuchaczki w Beskidzie Żywieckim).
Szczególnie istotnym rodzajem urządzeń noclegowych z perspektywy górskich
szlaków turystycznych są schroniska, będące jednocześnie jednym z najbardziej
kosztownych elementów wyposażenia znakowanych tras. Problemy związane z ich
lokalizacją, budową i programem streścił w trzech punktach Rogalewski (1977):
1) profil funkcjonalny – ustalenie relacji między udziałem turystów wędrujących szlakami a wczasowiczami i narciarzami;
2) standard wyposażenia – ustalenie charakteru wyposażenia na skali od prostych miejsc schronienia z niezbędnym wyposażeniem (samoobsługowe schrony
turystyczne i bacówki) do komfortowych górskich pensjonatów (np. Kalatówki);
3) szczegółowa lokalizacja – na szczytach, zboczach lub w dolinach.
Próbę wyjaśnienia tego rodzaju problemów podjął Staffa (1973), opierając swoje wskazania o badania ankietowe przeprowadzone wśród turystów, w tym przodowników Górskiej Odznaki Turystycznej PTTK, oraz kierowników i personelu
schronisk. Przykładowo w sprawie wyboru miejsca lokalizacji schronisk większość
respondentów opowiedziała się za usytuowaniem ich w węzłach szlaków turystycznych, najlepiej na przełęczach i w miejscach osłoniętych, ale jednocześnie widokowych. Znacznie mniejsza grupa wskazała na lokalizację schronisk na szczytach
i grzbietach oraz u podnóża gór, choć tu różnice w udziałach odpowiedzi były już
mniejsze. Ankietowani preferowali raczej niewielkie pokoje (2- lub 4-osobowe),
niekoniecznie z łazienką, ale na pewno z umywalką. Staffa (1973) pytał też o dalsze
wyposażenie pokojów oraz pomieszczeń wspólnych w schroniskach, ale głównie
z racji innych realiów społecznych i gospodarczych okresu, w którym wykonywano badania, odpowiedzi w tych sprawach nie zostaną tu szerzej przytoczone.
W swojej późniejszej pracy Staffa (1985, s. 26) stwierdza, że „rola schronisk w turystyce jest bardzo złożona. W odczuciu turystów schronisko stanowi nie tylko
obiekt noclegowy, ale instytucję społeczną, która winna być czynnikiem kształtującym kulturę turystyczną i tradycję, a nie tylko bazą noclegową typu hotelowego.
W wypowiedziach większości turystów górskich zawsze przebija czynnik emocjonalnego związku ze schroniskiem. […] Dużą rolę – obok położenia i wyposażenia
obiektu – odgrywa jego atmosfera, którą stwarza zarówno obsługa jak i sami turyści”27. Zagadnieniami lokalizacji, wielkości, konstrukcji, wyglądu i wyposażenia
Potwierdzeniem tych obserwacji jest niedawna walka turystów o pozostawienie karkonoskiego
schroniska PTTK „Samotnia” w rękach dotychczasowego, wieloletniego już dzierżawcy, chociaż docelowo nowy użytkownik miał obiekt odremontować i podnieść jego standard.
27
52
Krzysztof Kołodziejczyk
schronisk zajął się też Kuczyński (1954). Pomimo zmiany warunków gospodarczych problemy przestawione przez Rogalewskiego (1977) są nadal aktualne, przy
czym – z racji niewielkiego natężenia budownictwa nowych schronisk – większe
znaczenie mają dwa pierwsze zagadnienia. Trzeba jednak przede wszystkim pamiętać, że schroniska z reguły znajdują się w miejscach o ograniczonej pojemności
turystycznej (Turystyka kwalifikowana 1996).
W swojej późniejszej pracy Staffa (2007) zajął się szczegółowo relacjami między
szlakami a schroniskami turystycznymi, podkreślając na początku, że te dwa rodzaje infrastruktury są podstawowymi rodzajami zagospodarowania dla każdego
rodzaju turystyki kwalifikowanej, co ma swoje ugruntowanie w historii rozwoju
wędrownictwa28 i turystyki w ogóle. Początkowo wykorzystywano nikłe ścieżki
lub tropy zwierząt, czasem trasowano też nowe drogi, zaś jako miejsca noclegowe służyły gospody lub karczmy zlokalizowane przy ważniejszych traktach lub we
wsiach. Dopiero od połowy XVIII w. zaczęły powstawać pierwsze typowo turystyczne, choć jeszcze nieznakowane, szlaki i związana z nimi infrastruktura, przy
czym dotyczyło to wtedy jedynie wybranych obszarów. Szlaki stanowiły jednak
zwykle adaptacje istniejących wcześniej ścieżek pasterskich, dróg leśnych czy szlaków przemytniczych, podobnie działo się z niektórymi schroniskami, które mogły
przekształcać się z bud pasterskich, leśniczówek, bacówek lub innych obiektów
gospodarczych. Jednak – jak zauważa Potocki (2004) – Staffa wyolbrzymia ten
ostatni proces, gdyż przykładowo większość schronisk sudeckich czy nawet karkonoskich powstała od razu jako obiekty typowo turystyczne. Schroniska budowane
od początku w celach turystycznych powstawały zrazu w miejscach widokowych
i licznie odwiedzanych, a więc z reguły na szczytach, nie przejmowano się bowiem
w tym czasie zagadnieniami ochrony krajobrazu czy środowiska.
Biorąc pod uwagę powyższe zależności, Staffa (2007) podkreśla ogromne znaczenie, jakie ma wybór lokalizacji schroniska, tym bardziej, że jest to obiekt kubaturowy, a co za tym idzie – drogi, trudny w realizacji i niemożliwy do przeniesienia.
Podobnie jak szlaki turystyczne tworzą sieć, tak samo na sieć składają się schroniska turystyczne. Obie te sieci (ich kształt i gęstość) są wzajemnie powiązane, przy
czym druga jest znacznie rzadsza. Staffa (2007, s. 40) stwierdza, że „wyznakowanie
szlaków bez zapewnienia bazy noclegowej i gastronomicznej nie powoduje wyraźnego zwiększenia ruchu turystycznego, z kolei powstanie obiektu bez powiązania
z siecią szlaków dojściowych nie rokuje jego opłacalności”. Generalnie przyjmuje
się, że schroniska powstają w węzłach szlaków i powinny posiadać drogi dojazdowe, co jest niezbędne dla właściwej eksploatacji i bezpieczeństwa obiektu i turystów (dojazd zaopatrzenia i służb ratunkowych). Biorąc pod uwagę wszystkie te
aspekty, w przytaczanej pracy wydzielono trzy typy lokalizacji schronisk górskich,
z których każdy może się przekształcać w inny wraz z rozwojem zagospodarowania, ponadto mogą się wzajemnie łączyć i uzupełniać:
28
Pojęcie to w niniejszej pracy jest używane jako synonim turystyki wędrówkowej.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
53
• układ swobodny – dotyczy obiektów położonych w partiach szczytowych, do
których doprowadzają tylko szlaki turystyczne;
• układ sprzężony – obiekty położone przy drogach publicznych, często na przełęczach, skorelowane z siecią szlaków;
• układ dostosowany – obiekty położone na terenach niezabudowanych, do których doprowadzono specjalne drogi dojazdowe.
Staffa (2007) podaje bardzo rozbudowany zestaw kryteriów lokalizacji schronisk:
• położenie w węzłach sieci szlaków,
• dostępność komunikacyjna,
• płynność ruchu turystycznego,
• walory krajoznawczo-turystyczne (charakter terenu, wysokość gór, krajobraz,
atrakcje przyrodnicze, zabytki),
• bezpieczeństwo ruchu turystycznego,
• istniejące warunki klimatyczne, w tym śnieżne,
• ochrona krajobrazu,
• możliwości techniczne lokalizacji obiektu,
• możliwości powiązania z innymi usługami turystycznymi,
• inne czynniki skupiające ruch turystyczny (tradycja, moda, miejscowe ciekawostki).
Analiza historyczna pozwala stwierdzić, że lokalizacje większości obiektów
okazały się niezwykle trwałe, a tym samym można je uznać za trafne, choć same
budynki ulegały częstym zniszczeniom, odbudowom i przebudowom wraz z kolejnymi pożarami oraz zmieniającymi się modelami ruchu turystycznego i jego
natężenia. Staffa (2007) uznaje, że odległość między schroniskami powinna odpowiadać około 4 godzinom marszu, co w warunkach zimowych jest wystarczającym
etapem dziennym, zaś latem można pokonać dwa takie odcinki, mając po drodze
zapewnioną bazę, w której można odpocząć i pożywić się. Ponadto, „planowanie
zagospodarowania turystycznego w górach zawsze musi się odbywać w skali pasma lub całego systemu, a nie w oparciu o potrzeby lokalne, lub co gorsza w oparciu o podziały administracyjne, bowiem te nie mają żadnego znaczenia dla turysty.
Decydujące znaczenie mają tu układy i podziały fizjograficzne” (Staffa 2007, s. 43).
Autor ten stwierdza też jednoznacznie, że schronisk nie są w stanie zastąpić inne
obiekty noclegowe, takie jak gospodarstwa agroturystyczne czy pensjonaty, ponieważ są one nastawione na inny, osiadły typ klienta, a nie na wędrowca przychodzącego wieczorem, zajmującego łóżko na jedną noc i wychodzącego rano. Warto
jednak zadać pytanie, jaka część turystów uprawia jeszcze tego rodzaju wędrownictwo.
Przemyślenia dotyczące relacji przestrzennych między obiektami noclegowymi i gastronomicznymi a szlakami turystycznymi zawarł w jednej ze swoich prac
Rogowski (2010a). Uznaje on, że najwartościowsze dla turystyki wędrówkowej są
obiekty leżące przy szlakach poza obszarami zabudowanymi (gdyż obsługują one
54
Krzysztof Kołodziejczyk
prawie wyłącznie użytkowników szlaków), następnie leżące przy szlakach, ale na
terenach zabudowanych (służą wszystkim osobom przebywającym na danym obszarze i turyści korzystający ze szlaków są tu tylko jedną z grup użytkowników), zaś
najmniejsze znaczenie mają obiekty leżące na terenach zabudowanych w oddaleniu
od szlaków. Według Swatowskiej (1998, s. 64) architektura schronisk „powinna być
funkcjonalna, dostosowana do miejscowych warunków klimatycznych i związana
z krajobrazem”. Ich lokalizacja powinna wynikać z rozmieszczenia innych elementów infrastruktury turystycznej i powinna być szczególnie przemyślana, ponieważ
stanowią jedną z najbardziej widocznych form zagospodarowania gór. W swoim
wcześniejszym artykule Swatowska (1996) podkreśla potrzebę zapewnienia schroniskom właściwej ilości odpowiedniej jakości wody, ograniczenia świadczonych usług
wodochłonnych i ściekotwórczych, wyposażenia ich w sprawne technologicznie
oczyszczalnie ścieków, kanalizację i uporządkowane śmietniska. Obszary zniszczone przez odpływ ścieków ze schronisk powinny oczywiście podlegać rekultywacji.
Wiele uwagi różnym obiektom noclegowym w górach poświęcił Dębski (1975).
Zauważył, że ma tu miejsce bardzo silna zależność między lokalizacją a wielkością
i standardem bazy. Obiekty położone wysoko w górach cechuje z reguły niewielka liczba i niski standard usług, zaś te leżące na mniejszej wysokości bezwzględnej – większa liczba świadczeń o standardzie przynajmniej średnim. W oparciu
o te prawidłowości Dębski (1975) zaproponował definicje i przykładowe projekty
architektoniczne kilku obiektów w typie schronu i schroniska, według rosnącej
wielkości i standardu usług:
• schrony – obiekty z materiałów pochodzenia miejscowego (kamień, drewno),
położone w trudno dostępnych miejscach, z jednym pomieszczeniem, bez stałej obsługi, z wyposażeniem ograniczającym się do piętrowych pryczy (5–15
miejsc noclegowych);
• schrony-schroniska – obiekty składające się z co najmniej trzech niezależnych
pomieszczeń, umożliwiające nocleg na pryczach (5–15 miejsc noclegowych),
indywidualne przyrządzanie posiłków z własnych produktów, magazynowanie
sprzętu turystycznego (nart) i suszenie odzieży (dwie ostatnie funkcje w przedsionku);
• schroniska wysokogórskie – obiekty z jedno- lub dwuosobową stałą obsługą,
składające się z: pokoju prowadzącego schronisko, kuchni, magazynu artykułów spożywczych, pokoju stołowego z tarasem, wieloosobowych sypialni z łóżkami lub pryczami (15–30 miejsc noclegowych), sanitariatów oraz przechowalni nart;
• schroniska-hotele górskie – obiekty posiadające kilkunastoosobową obsługę,
przystosowane do całorocznego użytkowania, z recepcją, pokojami od dwuosobowych do pięcioosobowych (w sumie 50–100 miejsc noclegowych), lepiej
rozwiniętą ofertą gastronomiczną i często możliwością dojazdu kołowego;
• hotele górskie – obiekty łączące w sobie cechy schronisk i hoteli, z pokojami
dwuosobowymi (w sumie nawet 200 miejsc noclegowych) z pełnymi węzłami
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
55
sanitarnymi, rozwiniętą gastronomią, ograniczoną ofertą rozrywkową i drogą
dojazdową z parkingiem.
Wyżej wymienione obiekty (może poza hotelami górskimi) mają dawać krótkotrwałe schronienie turystom udającym się na wędrówki turystyczne (latem lub
zimą) w wyższe partie gór, natomiast jako baza wypadowa lub miejsce noclegu turystów wybierających się tylko na krótsze wycieczki górskie mają według Dębskiego (1975) służyć urządzenia noclegowe o lokalizacji grupowej na niższych wysokościach lub u podnóża gór (domy wczasowe czy hotele). Do budowania prostych
schronów (“schronisk niezagospodarowanych”) zapewniających noclegi dla kilku
(maksymalnie czterech) osób na pryczach nawoływał też Kuczyński (1954). Rąkowski (1993) tego typu samoobsługowe schrony nazwał chatkami turystycznymi,
a na ich wyposażeniu widziałby prycze do spania, ławy i palenisko do gotowania.
Pewne nowe prawidłowości dotyczące relacji turystów i schronisk w Polsce
(ale dotyczące częściowo także Republiki Czeskiej) zauważają Dudziak i Potocki
(1995). Popularność długich wędrówek od schroniska do schroniska maleje na
korzyść jednodniowych (rzadziej dwudniowych) wycieczek ze stałej bazy noclegowej albo z dojazdem samochodem lub autokarem. W związku z tym turystyka
polska odchodzi od wzorców Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego (PTT, potem
przekształconego w PTTK) i zaczyna być bliższa przedwojennemu modelowi niemieckiemu. Maleje więc rola schronisk jako bazy noclegowej (chyba że chodzi
o dłuższe pobyty, zwłaszcza w okresie wakacji i ferii szkolnych), a rośnie – jako
bazy gastronomicznej czy po prostu schronienia w przypadku załamania pogody. Jednocześnie wraz z upadkiem komunizmu poprawiła się ogólna dostępność
obiektów noclegowych (powstanie wielu nowych obiektów, szersze otwarcie bazy
dotychczas o charakterze zamkniętym), co dodatkowo zmniejsza zapotrzebowanie na ofertę schronisk i zmienia kierunki przemieszczania się wędrowców. Nowo
udostępniana baza często nie jest bowiem powiązana z istniejącą siecią szlaków,
w związku z czym coraz częściej turyści wędrują poza szlakami, a z drugiej strony
pojawia się zapotrzebowanie na dowiązanie obiektów niezwiązanych z PTTK do
sieci znakowanych tras. Często przybiera to niestety formę „dzikich” szlaków, nieuzgodnionych z władzami lokalnymi, PTTK i zarządcami terenów.
Środowiska związane z PTTK za najwłaściwszą bazę noclegową dla turystyki
wędrówkowej uznają – co jest w pewnym stopniu zrozumiałe – obiekty należące
do tego stowarzyszenia, ewentualnie do Polskiego Towarzystwa Schronisk Młodzieżowych (PTSM)29: domy turysty, domy wycieczkowe, schroniska, schroniska
Historię, strukturę, cele działania i zasady funkcjonowania schronisk PTSM przybliżają m.in.
następujące pozycje: Borne, Doliński 1998; Butowski 1998; Łach 2010; Turystyka kwalifikowana 1996.
Tam też podobne informacje dotyczące PTTK i innych stowarzyszeń turystycznych, które bezpośrednio lub pośrednio zajmują się omawianymi w niniejszej pracy rodzajami szlaków turystycznych (Polski Związek Kolarski, Polski Związek Narciarski, Liga Ochrony Przyrody, Towarzystwo Krzewienia
­Kultury Fizycznej, Polska Izba Turystyki Młodzieżowej, Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe,
Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, Polska Federacja Campingu i Caravaningu itp.).
29
56
Krzysztof Kołodziejczyk
młodzieżowe, ośrodki turystyczne, pola namiotowe i kempingi (Sosnowski 1984).
Baza ta ma oferować miejsca noclegowe o różnym standardzie i cenach (co wiąże
się bezpośrednio z liczbą osób zamieszkujących w jednym pokoju), powinna znajdować się na trasach wędrówek i posiadać specyficzny charakter i wyposażenie
odpowiednie dla turystyki kwalifikowanej. Jako wyposażenie wymienia się punkty
gastronomiczne (restauracje, kawiarnie i bufety zależnie od standardu obiektu),
kuchnie turystyczne z możliwością przygotowania własnych posiłków, wypożyczalnie sprzętu turystycznego, warsztaty naprawcze tego typu sprzętu (możliwość przeprowadzenia naprawy we własnym zakresie) czy przechowalnie bagażu
i ekwipunku turystycznego oraz suszarnie odzieży i butów (Sosnowski 1984).
Minimalny zakres świadczeń, jakie musi oferować schronisko według standardów PTTK, określa Regulamin schroniska PTTK (2003). Zgodnie z nim musi ono
zapewniać co najmniej: noclegi w warunkach turystycznych; proste posiłki i ciepłe
napoje (najczęściej w formie baru samoobsługowego, dostępnego także dla ruchu
pasanckiego30); wrzątek do naczyń własnych turysty bezpłatnie lub w cenie nie przekraczającej kosztów; ciepłą wodę do mycia; możliwość nieodpłatnego korzystania
z kuchni turystycznej, ewentualnie pomieszczenia umożliwiającego przygotowanie
posiłku we własnym zakresie; możliwość spożycia w jadalni posiłków przygotowanych we własnym zakresie; dostęp do apteczki wyposażonej w środki pierwszej
pomocy (ogólnie uznaje się, że w schronisku powinny być zapewnione warunki
do udzielenia pomocy przedlekarskiej). Odpowiedzią na wzrost liczby wędrowców i niedobór miejsc noclegowych w istniejących schroniskach górskich w Polsce
w kolejnych dekadach po drugiej wojnie światowej był tylko częściowo zrealizowany projekt budowy według powtarzalnego projektu tzw. bacówek, czyli niewielkich
schronisk o niższym standardzie, ograniczonym programie wyposażenia, przeznaczonych w założeniu głównie dla turystów indywidualnych. Zasady funkcjonowania
schronisk PTTK wraz ze zmieniającymi się realiami gospodarczymi i zasadami organizacji działalności gospodarczej w samej organizacji opisała Burek (2000).
Stan techniczny bazy noclegowej dla turystyki w Polsce badał m.in. Klementowski (1993), przedstawiając bardzo pesymistyczne wnioski, zwłaszcza odnośnie
schronisk turystycznych, które okazały się najstarszą i znajdującą się w najgorszym
stanie technicznym grupą analizowanych obiektów. Do podobnych wniosków doszli Fabiszewski (1985), Mazurski (1998), Mielczarek (1991), Nowiński (1983)
i Staffa (1985, 1992), a także Czerwiński, Mikułowski i Wyrzykowski (1991), którzy dodali, że stan ten jest gorszy w Sudetach niż w Karpatach. Wiąże się to z wiekiem bazy – w pierwszym przypadku dominują obiekty przedwojenne, w drugim – powojenne, natomiast biorąc pod uwagę wyłącznie schroniska, w ­Sudetach
większość obiektów pochodzi sprzed 1914 r., a w Karpatach – sprzed 1945 r.
­Jeszcze pod koniec lat 80. XX w. większość schronisk nie posiadała oczyszczalni
ścieków i miała problemy z pozyskiwaniem wody pitnej, niektóre były pozbawione
30
Osoby nienocujące w obiekcie, korzystające z niego tylko w ciągu dnia podczas wędrówki.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
57
energii elektrycznej i łączności telefonicznej. Chociaż od czasu tych badań PTTK
(ale też inne podmioty) poczyniło znaczne inwestycje (budowa indywidualnych,
nowoczesnych oczyszczalni ścieków, zmiana systemów opalania, poprawa standardu; Mazurski 2010), stan schronisk nadal pozostawia wiele do życzenia, czego
wyrazem są rankingi schronisk PTTK przygotowywane przez Magazyn turystyki
górskiej n.p.m. (III Ranking schronisk górskich 2013). Wydaje się, że niestety nadal aktualne są podane przez Czerwińskiego, Mikułowskiego i Wyrzykowskiego
(1991) przyczyny złego stanu technicznego schronisk:
• niedobór obiektów w stosunku do potrzeb, co skutkuje ich przeciążeniem,
zwłaszcza w głównym sezonie turystycznym (letnim i zimowym),
• niedostateczne nakłady na remonty i bieżącą konserwację,
• dewastacja obiektów i urządzeń przez użytkowników, ale też przez zarządców
obiektów (naprawy tzw. systemem gospodarczym, nie korzystanie z usług fachowców),
• pozorne oszczędności na materiałach i rozwiązaniach technicznych, które okazują się niskiej jakości i są niedostosowane do warunków klimatycznych panujących w górach (por. remont drewnianego pokrycia zewnętrznego budynku
schroniska „Na Śnieżniku” w 2014 r.),
• dążenie do maksymalizacji zysków, zwłaszcza w obiektach ajencyjnych.
Sposoby ograniczania negatywnego wpływu schronisk turystycznych, ale także
innego rodzaju obiektów noclegowych, na środowisko wskazuje stworzone przez
Fundację Partnerstwo dla Środowiska opracowanie Czysta turystyka… (b.r.w.). Wymienione wyżej problemy trzeba jeszcze skonfrontować ze stale rosnącymi oczekiwaniami turystów (w tym młodzieży), którzy wydają się zapominać, jakie są podstawowe zadania i cechy schronisk górskich. Zarzycki (2007) przeprowadził badania
ankietowe wśród osób korzystających ze schronisk Tatrzańskiego Parku Narodowego, które wykazały, że najważniejszymi czynnikami, którymi turyści kierują się przy
ocenie schronisk, jest ich położenie, wyposażenie (standard) oraz atmosfera.
2.4.3. Oznakowanie szlaków turystycznych
Autor niniejszej pracy stoi na stanowisku, że jednym z podstawowych elementów
zagospodarowania szlaków turystycznych jest ich oznakowanie (czy szerzej – tzw.
system informacyjny), choć nie przesądza o sposobie jego wykonania. Ma ono służyć ułatwieniu orientacji turystów, a tworzą je (i powinny utrzymywać) podmioty
wyznaczające czy zamawiające szlaki. Znakowanie rozwinęło się pierwotnie z potrzeby utrwalania i zaznaczania dogodnych, bezpiecznych przejść, ułatwiało następcom
znalezienie właściwej drogi (Stasiak 2007). Początków znakowania tras turystycznych
Guldan (2006) upatruje w Niemczech, gdzie już na początku XIX w. właściciele górskich obiektów noclegowych (schronisk i gospód) mieli wyznaczać do nich szlaki, korzystając ze znaków geometrycznych i wielokolorowych. Trasy te miały raczej lokalny
charakter, ale już niedługo potem zaczęto tworzyć dłuższe szlaki. Do ich oznaczenia
58
Krzysztof Kołodziejczyk
wykorzystywano znaki pasowe, składające się z poziomego paska kolorowego zawartego pomiędzy dwoma paskami białymi. Z drugiej strony według Havelki (2007) początków znakowania szlaków trzeba szukać w Austro-Węgrzech, w Alpach i fragmentach
Karpat, a dopiero później rozwinęło się ono w niższych górach i na pogórzach (m.in.
Schwarzwald, Góry Kruszcowe, Karkonosze, Jesioniki). Pod koniec XIX w. ukształtował się też klasyczny i do dziś stosowany w zasadzie w całej Europie model znakowania
szlaków przez ochotników zrzeszonych w klubach turystycznych, co jest dużo tańsze
niż wykonanie tych prac przez zewnętrzne firmy (Havelka 2007).
Obecnie w Polsce przebieg szlaków oznaczany jest za pomocą zunifikowanego
systemu barwnych symboli umieszczanych na obiektach terenowych (Instrukcja
znakowania szlaków turystycznych 2007, 2014; Rotter 1984), podobnie dzieje się
w Republice Czeskiej (Marking System of the Tourist Trails… b.r.w.; Značení turistických cest… 1985). W przeciwieństwie do naszych południowych sąsiadów w Polsce
zagadnienie tworzenia i znakowania szlaków nie zostało uregulowane w żadnym powszechnie obowiązującym akcie prawnym, istnieją tylko rozwiązania cząstkowe, odnoszące się głównie do szlaków rowerowych i samochodowych (Robaczyński 2006,
2007). Warto dodać, że Polska i ówczesna Czechosłowacja od końca lat 70. XX w.
dążyły do ujednolicenia sposobów wytyczania i znakowania szlaków, przynajmniej
tych międzynarodowych (Gajewski 2007a). Sposoby znakowania szlaków w Wielkiej Brytanii są bardzo zróżnicowane i – poza nielicznymi wyjątkami – całkowicie
odmienne od stosowanych w dwóch pozostałych badanych krajach. Niektóre środowiska proponowały ujednolicenie sposobów znakowania szlaków w całej Europie,
jednak na konferencji Europejskiego Związku Wędrownictwa (EWV) w Bechyni
w Republice Czeskiej wniosek ten odrzucono, podkreślając potrzebę zachowania
systemów obecnie stosowanych w poszczególnych krajach ze względów praktycznych oraz poszanowania tradycji. Zasugerowano jedynie ustalenie jednolitych standardów umieszczania znaków i drogowskazów oraz wprowadzenie tablic z opisem
stosowanych systemów znakowania w miejscach przechodzenia szlaku z jednego
kraju czy regionu do drugiego (Havelka 2007).
Jednym z rodzajów oznaczenia szlaków są też drogowskazy i tablice informacyjne, które powinny posiadać estetyczną i przejrzystą formę, najlepiej jednolitą
w skali kraju lub regionu. Wygląd tych urządzeń w polskich i czeskich warunkach
regulują odpowiednie instrukcje towarzystw turystycznych (Instrukcja znakowania szlaków turystycznych 2007, 2014; Marking System of the Tourist Trails… b.r.w.;
Značení turistických cest… 1985). Ważną rolę odgrywają tabliczki z nazwą węzłów
(szczytów, charakterystycznych miejsc), powszechnie stosowane w Czechosłowacji, a potem w Czechach i Słowacji, wprowadzone też do zasad dotyczących szlaków PTTK (Instrukcja znakowania szlaków turystycznych 2007, 2014), jednak nie
stosowane odpowiednio często. Sposobem oznaczenia szlaków na terenach odkrytych, np. w wysoko położonych partiach graniowych, jest tyczkowanie (Jonak
2004; Matuszczyk 2004b; Pyzocha, Sitko 2009). Pierwszy z wymienionych autorów
proponuje, by wprowadzać trwałe otyczkowanie szlaku w otwartych partiach gór
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
59
w lecie i uzupełniać je dodatkowymi tyczkami na okres zimowy, przy czym na każdej tyczce powinien być umieszczony kierunkowskaz do następnej tyczki. Oprócz
tego proponuje on, żeby wszystkie obiekty górskie w czasie mgły lub zamieci miały
obowiązek wystawiania lampy sygnalizacyjnej.
Sposób wykonania i umieszczenia znaków informacyjnych na szlakach często
nie jest prawidłowy (Płocka 2009; Staffa 1985, 1992). Zdarzają się znaki zbyt duże
lub za często rozmieszczone, w innych z kolei miejscach są wykonane niedbale
lub istnieją odcinki w ogóle ich pozbawione. Stanowiska drogowskazów przyjmują
niejednokrotnie nadmiernie rozbudowaną formę, co negatywnie wpływa na krajobraz. Warto odnotować, że w niektórych regionach Polski w pewnych okresach
całkowicie odchodzono od ustalonego powszechnie wzorca, np. w zasięgu działania ówczesnego Zarządu Wojewódzkiego PTTK w Wałbrzychu na kilkunastu
węzłach zainstalowano w latach 70. XX w. ozdobne, drewniane drogowskazy, którym towarzyszyły też wykonane w podobnym stylu szkicowe mapy sieci szlaków
(ryc. 5). Całe przedsięwzięcie wzbudziło wiele kontrowersji (Staffa 1985). Matuszczyk (1979) wyraża pogląd, że takie formy informacji mogą być stosowane tylko
w otoczeniu dużych ośrodków wypoczynkowych, gdzie dominuje turystyka popularna o charakterze rekreacyjnym, spacerowym. Wydaje się jednak, że różnicowanie form drogowskazów w ogóle nie jest wskazane, gdyż powinno się dążyć w tym
względzie do unifikacji, podobnie jak ma to miejsce w przypadku właściwego znakowania, by turysta w każdej części kraju mógł liczyć na podobną ofertę. Ponadto,
służby leśne, dyrekcje parków narodowych czy służby opiekujące się rezerwatami
przygotowują wiele często nietrafionych tablic z ostrzeżeniami, zakazami, nakazami i regulaminami (Denisiuk, Pilipowicz 1982).
Ze szlakami turystycznymi czasami mogą też być powiązane (i wykorzystywane przez turystów kwalifikowanych) znaki przeznaczone dla ruchu samochodowego, zwłaszcza niektóre znaki informacyjne i znaki kierunku (tzw. turystyczne):
1) drogowskazy do obiektów i urządzeń turystycznych, w szczególności pokazujące drogę do obozowiska, pola biwakowego, schroniska młodzieżowego, punktu
informacji turystycznej, ogólnodostępnego telefonu, waloru krajoznawczego czy
miejsca, w którym rozpoczyna się lub przebiega szlak pieszy i rowerowy, jak również 2) znaki samochodowych szlaków turystycznych (przy czym często nie są
to szlaki w rozumieniu niniejszej pracy, mają bowiem niejednokrotnie charakter
wirtualny, składając się ze zbioru punktów niepołączonych żadną konkretną trasą). W prawie polskim wzór tego typu znaków określa Rozporządzenie Ministrów
Infrastruktury oraz Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 lipca 2002 r.
w sprawie znaków i sygnałów drogowych (Dz. U. 2002 nr 170, poz. 1393) oraz załączniki do Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 3 lipca 2003 r. w sprawie szczegółowych warunków technicznych dla znaków i sygnałów drogowych oraz
urządzeń bezpieczeństwa ruchu drogowego i warunków ich umieszczania na drogach (Dz. U. 2003 nr 220, poz. 2181).
60
Krzysztof Kołodziejczyk
a) b)
Ryc. 5. Stanowiska ozdobnych, niezgodnych z przepisami wewnętrznymi PTTK, drogowskazów w Górach Suchych: obok schroniska Andrzejówka (a) i w Sokołowsku (b). Nawiązując do stylistyki strzałek zaproponowanej w latach 70. XX w., po powołaniu w 1998 r.
Parku Krajobrazowego Sudetów Wałbrzyskich przygotowano tablice informacyjne ze
schematycznym planem obszaru chronionego (fot. K. Kołodziejczyk, 2012)
2.5. Wskazania dotyczące zagospodarowania szlaków pieszych
Turystyka piesza jest najczęściej podejmowaną formą penetracji rekreacyjnej
i zaliczana jest do najbardziej popularnych rodzajów aktywnego wypoczynku (On
Nature’s Trail 2000; Skibicki 2006; Sołtysik, Toczek-Werner 2010; Styperek 2001; Toczek-Werner 2004). Potwierdzeniem jej powszechności jest rozbudowana sieć szlaków przeznaczonych dla tego rodzaju turystyki, obejmująca w zasadzie całą Europę,
choć jej zagęszczenie i sposoby organizacji różnią się w poszczególnych krajach. Jest
to jednocześnie najstarsza forma turystyki kwalifikowanej, uznawana za jej pierwowzór, posiadająca bogatą tradycję, wyrażającą się m.in. pod postacią licznych stowa-
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
61
rzyszeń turystycznych, które właśnie w oparciu o piesze wędrówki rozwinęły swoją
działalność. Jest też formą najmniej wymagającą pod względem specjalnych umiejętności i potrzebnego sprzętu (Sołtysik, Toczek-Werner 2010). Turystyka piesza ma
w zasadzie charakter całoroczny – może być też uprawiana zimą, do czego zachęcają
Lenkiewicz i Marasek (2008). Chociaż ten typ zimowej turystyki aktywnej nie ma
charakteru masowego, w ostatnich latach zyskuje na popularności.
Według Herza (1985) duży wpływ na zagospodarowanie szlaków pieszych ma
zakładana długość etapu. Uznaje on, że dla spacerowiczów najkorzystniejsza jest
trasa długości 8–12 km, co odpowiada 4 godzinom marszu przy tempie 3 km/h.
Dla średnio zaawansowanych turystów właściwe jest 12–16 km, czyli do 4 godzin
marszu w tempie 4 km/h, zaś dla bardzo zaawansowanych – 16–24 km, to jest
do 6 godzin przy tej samej prędkości. Normy tempa i długości marszu dla dzieci i młodzieży podają Kapuściński i Zając (2007). W trakcie dnia powinna być
­zaplanowana dłuższa przerwa na posiłek i większy odpoczynek w takim miejscu,
gdzie można zdjąć plecak, wygodnie usiąść i ewentualnie rozłożyć prowiant, ponadto powinno być ono atrakcyjne pod względem estetycznym (np. punkt widokowy), ale też osłonięte od wiatru. Oprócz tego należy przewidzieć kilka krótszych
odpoczynków przewidzianych na 15–30 minut, również w ciekawych miejscach
(Wybieram wędrowanie… 2011). Trudne jest ustalenie miejsc i czasu potrzebnego
na odpoczynek, gdyż zależy to od długości całej trasy i etapu, na którym turysta
aktualnie się znajduje (bliżej początku czy końca trasy). Niełatwo też określić czas
potrzebny na zatrzymanie w ciekawych punktach na trasie, przy czym powyższe
uwagi dotyczą w zasadzie wszystkich omawianych w niniejszej pracy szlaków, a nie
tylko pieszych. Zaufal (1967, za: Ptaszycka-Jackowska 1982) na podstawie badań
w Tatrach i Jurze Krakowsko-Częstochowskiej podaje, że dany punkt szlaku w ciągu minuty może przekroczyć 1–3 osób, co daje 15–45 osób na 1 km bieżący szlaku.
Wyniki te otrzymano przy założeniu, że turyści poruszają się z prędkością 4 km/h,
choć zdaniem Ptaszyckiej-Jackowskiej (1982) to tempo często (np. w ścieżkach dydaktycznych czy na obszarach szczególnie atrakcyjnych) może być mniejsze i wynosić 2,5–3 km/h. Z drugiej strony Regel i in. (1972, za: Bolland 1982) proponują
znacznie niższą wartość wskaźnika – 5 osób na 1 km szlaku.
Dla Kurka (2004a) na zagospodarowanie turystyczne dla turystyki pieszej składa się tylko sieć znakowanych szlaków i schroniska turystyczne, położone często
w miejscach atrakcyjnych widokowo. Autor ten nie analizuje tej tematyki bardziej
szczegółowo i nie zajmuje się już zagospodarowaniem samych szlaków. Werner
(2010b) wymienił następujące rodzaje wyposażenia szlaków pieszych:
• schody, kładki, poręcze, drabinki, liny, łańcuchy i siatki zabezpieczające przed
spadającymi kamieniami na trudniejszych odcinkach szlaków,
• punkty wypoczynkowe i widokowe wyposażone w stoły, ławy i zadaszenia,
• specjalistyczne obiekty noclegowe dla wędrowców – schroniska górskie (całoroczne, czasem związane z kolejkami i wyciągami narciarskimi oraz trasami
zjazdowymi) i schrony,
62
Krzysztof Kołodziejczyk
• inne rodzaje bazy noclegowej, z których mogą korzystać turyści piesi, zlokalizowane w miejscowościach leżących w pobliżu szlaku,
• znaki określające przebieg szlaku i inne urządzenia informacyjne (drogowskazy, tablice ze schematem sieci szlaków itp.).
Zabrakło tu jednak konkretnych wskazań odnośnie rozmieszczenia i częstotliwości, pomijając już fakt, że zestaw ten nie jest wyczerpujący. Na potrzebę wyposażania szlaków pieszych w zagospodarowane źródło pitnej wody, książki szczytowe
i platformy widokowe na ważniejszych wzniesieniach zwraca uwagę Śmiały (2009).
Spośród zadań związanych z budową i utrzymaniem ścieżki turystyki pieszej
Instrukcja znakowania górskich szlaków turystycznych (1986) wymienia następujące: wykonanie ścieżki brukowej lub żwirowej, wykonanie przepustów na ścieżkach,
uporządkowanie poboczy ścieżki, remonty mostów, kładek i urządzeń naskalnych
(klamry, łańcuchy, drabinki, haki itp.). Według tego samego dokumentu ścieżki prowadzące przez gęste zarośla lub łany kosodrzewiny powinny być oczyszczone tak,
by trasa wędrówki była zawsze widoczna i dostępna. Wskazuje się też na potrzebę
wyznaczania, a nawet budowania, zakosów na stromych i dłuższych stokach, przy
czym w taki sposób, by ograniczyć erozję stoku i nie zachęcać turystów do robienia
„dzikich” skrótów. W miejscach osypywania się skarpy niezbędne jest umacnianie
ścieżek. Rodzaj nawierzchni drogi, po której poprowadzono znakowaną trasę, chociaż nie stanowi bezpośrednio formy zagospodarowania szlaku, ma niebagatelny
wpływ na przyjemność wędrówki. Turyści piesi z reguły chcą uniknąć nawierzchni
utwardzonych, szczególnie asfaltowych, jednak znaczna ich długość w górach Polski,
a zwłaszcza Republiki Czeskiej, często nie pozostawia innego wyboru. Przyczyniła
się do tego m.in. klęska ekologiczna w Sudetach, kiedy niezbędny stał się dostęp
mechanicznego sprzętu w głąb chorujących kompleksów leśnych (Staffa 1992). Według Herza (1985) przynajmniej 60% szlaku powinno przebiegać drogami rzadko
używanymi (np. wąskie ścieżki) i należy unikać dróg o nawierzchni twardej (asfaltowych, betonowych i brukowanych) oraz dróg piaszczystych, które z kolei należałoby
według niego utwardzać żwirem. Nie powinno się też prowadzić szlaków drogami,
po których odbywa się ruch kołowy. Generalnie szlaki piesze mogą być prowadzone
drogami utwardzonymi tylko na krótkich dystansach lub w przypadku potrzeby zachowania ciągłości szlaków długodystansowych.
Dyskusja na temat sposobów budowy pieszych ścieżek turystycznych rozwinęła
się w latach 60. XX w. na łamach rocznika „Wierchy”. Frankowski (1966) ujął problem z perspektywy medycznej, wskazując na wady wielu dróg, mogące prowadzić
do chorób stóp. Zamiast udostępniać turystom ścieżki o nawierzchni naturalnej,
nierównej i dostatecznie miękkiej, szlaki często są wyrównywane i utwardzane, co
upodabnia je do chodników i jezdni w miastach, mających negatywny wpływ na
stopę, stawy kolanowe i biodrowe oraz kręgosłup. Ponadto turysta, zwykle pochodzący z miasta, podczas górskiej wędrówki liczy na zmianę środowiska, w co wlicza
się także podłoże. W oparciu o wskazania lekarskie i ówczesne normy budowlane
Frankowski (1966) zaproponował zasady budowy górskich ścieżek turystycznych:
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
63
1) należy dążyć do zachowania naturalnych ścieżek, tworzonych w ciągu lat
przez pasterzy, a następnie turystów, i umocnionych przez korzenie roślin;
2) nawierzchnia ścieżek sztucznych powinna być jak najbardziej zbliżona do
naturalnej, zaś twarda, kamienna nawierzchnia nie może być zbyt równa;
3) ścieżki na stokach należy prowadzić pod odpowiednim kątem, a jeśli zachowanie tego kąta nie jest możliwe – zakosami, przy czym zakosy powinny być
łagodniej nachylone, a łukowate przejścia z zakosu na zakos – bardziej strome lub
ze stopniami;
4) w przypadku schodów – wysokość stopni powinna wynosić 13–19 cm (zbyt
wysokie schody męczą, zwłaszcza przy schodzeniu), zaś szerokość – 25–36 cm;
wymiary szerszych stopni powinny zawierać się w przedziale 160–165 cm, by turysta stawiał na kolejnych schodkach raz lewą, raz prawą stopę, a nie zawsze tę
samą; powierzchnia podnóżka musi być pozioma lub lekko nachylona w kierunku
spadku stoku (nigdy w przeciwnym), zaś przednóżek powinien być pionowy lub
odchylony od pionu dolną krawędzią w kierunku stoku (przednóżek ze zwisem);
5) przebieg ścieżki powinien być urozmaicony i ciekawy krajobrazowo –
w przeciwnym razie wędrówka jest nużąca, a turysta próbuje ją sobie urozmaicić,
schodząc ze ścieżki lub idąc jej krawędzią;
6) należy budować jak najwęższe ścieżki turystyczne, by nie ograniczać przestrzeni zielonej;
7) należy unikać budowania ścieżek wyniesionych ponad powierzchnię terenu,
gdyż wyróżniają się one wtedy w krajobrazie;
8) korzystnie na narząd ruchu wpływają drogi turystyczne o charakterze wspinaczkowym, gdyż ich przebycie wymaga pracy zarówno nóg, jak i rąk.
Niewłaściwe projektowanie i budowanie ścieżek turystyki pieszej prowokuje więc turystów do wędrówki poza nimi, stąd zamiast chronić przyrodę – zdaniem Frankowskiego (1966) – powodują jej niszczenie. Dyskusję w tym względzie
podjął Przybyłkiewicz (1966), broniąc dotychczasowych metod budowy górskich
ścieżek i tłumacząc je dużym natężeniem ruchu turystycznego na niektórych obszarach, specyfiką terenu, sposobami planowania przestrzennego i możliwościami
finansowymi. Autor ten uznaje również, że trasy turystyki górskiej nie mogą mieć
zasadniczego wpływu na zdrowie, ponieważ nawet bardzo czynni turyści spędzają
na nich tylko niewielką część czasu w stosunku do czasu, w ciągu którego chodzą
po chodnikach czy jezdniach. Jakkolwiek teza ta wydaje się słuszna, trzeba podkreślić, że turystyka aktywna ma stanowić alternatywę dla życia miejskiego, stąd
powinna zapewniać warunki wędrówki jak najbliższe naturze. Do zagadnienia
wpływu nawierzchni na stopę wrócił niedawno Gajewski (2007b), przedstawiając
poglądy zbliżone do Frankowskiego (1966).
Pewne wskazówki dotyczące zagospodarowania daje praca Rygielskiego (1981),
w której przeanalizowano wzajemne relacje przestrzenne pomiędzy szlakami
pieszymi a turystycznymi trasami samochodowymi (czy szerzej w ogóle drogami), omawiając sytuacje konfliktowe o charakterze punktowym (przecięcie tras),
64
Krzysztof Kołodziejczyk
l­iniowym (odcinki o równoległym przebiegu) i powierzchniowym (obszar przyrodniczy z dużą liczbą szlaków pieszych przecinany przez trasę komunikacyjną).
Przedstawiono w niej optymalny model powiązań tras turystyki pieszej i zmotoryzowanej (ryc. 6), wychodząc z kilku założeń. Użytkowników trasy turystyki zmotoryzowanej dzieli się w tej pracy na trzy grupy:
1) doświadczonych turystów pieszych, którzy czasowo korzystają z samochodu – ta grupa nie potrzebuje specjalnego zagospodarowania, wędruje regularnymi szlakami, a samochód wykorzystuje tylko jako sposób dojazdu do dogodnego
punktu wyjścia;
2) zainteresowanych pieszą wędrówką o charakterze rekreacyjnym – to właśnie
ta grupa wymaga odpowiedniego zainwestowania terenu: stworzenia tras spacerowych o charakterze pętli, z początkiem i końcem na tym samym parkingu, o obfitym zagospodarowaniu, przekazujących informacje krajoznawcze;
3) nieprzejawiających zainteresowania turystyką pieszą, dla których nie trzeba
w tym względzie tworzyć żadnego zagospodarowania.
Program i intensywność zagospodarowania powinny więc zależeć od typu
przeważającej grupy użytkowników trasy – w przypadku pętli rekreacyjnych powinno być bardziej intensywne i znacząca jego część może być powiązana z punktem wyjścia na trasę. Rygielski (1981) zwraca też uwagę, że pętle nie powinny
łączyć się z regularnymi, „długimi” szlakami turystycznymi, których użytkownicy
unikają kontaktu z cywilizacją, nie należy ich też prowadzić do schronisk górskich.
Postulowana separacja różnych form turystyki pieszej skutkuje brakiem możliwości tworzenia wspólnej infrastruktury.
Ryc. 6. Optymalny model powiązań różnych typów tras turystyki pieszej i samochodowej według Rygielskiego (1981)
W zaproponowanym teoretycznym modelu ścieżki dydaktycznej Otęska-Budzyn (1992) wymieniła pewne zasady, które mogą być użyteczne ogólnie dla szlaków pieszych. Zresztą ścieżki dydaktyczne wytycza się nie tylko jako nowe trasy,
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
65
ale często wykorzystuje się już istniejące szlaki turystyczne, prowadzące przez tereny wyróżniające się interesującymi walorami (Styperek 2001). Ścieżki dydaktyczne szczególną rolę odgrywają na obszarach chronionych. Przy odpowiedniej
organizacji mogą odciążać strefę rdzeniową tych terenów, a przyciągać turystów
do obszaru otuliny (Swatowska 1996). Według Otęskiej-Budzyn (1992) punkty
początkowy i końcowy ścieżki powinny być łatwo osiągalne środkami komunikacji zbiorowej dzięki położeniu w odległości nie większej niż 2 km od przystanków.
Postulat ten nawiązuje do propozycji Lijewskiego, Mikułowskiego i Wyrzykowskiego (2002). Ponadto, na ścieżce dydaktycznej powinny znajdować się „punkty
widokowe z szeroką oraz instruktywną panoramą” (Otęska-Budzyn 1992, s. 154)
i stanowiska obserwacyjne cechujące się różnorodnością. Przedstawionych zostało
pięć możliwości uprzystępnienia dydaktycznego ścieżek (Otęska-Budzyn 1992):
1) przewodnik merytoryczny w formie książki lub broszury z mapą topograficzną i zaznaczonymi stanowiskami obserwacji; 2) ekspozycja muzealna obrazująca
w sposób dokładny lokalizację stanowisk oraz ich wartość; 3) tablica objaśniająca na początku ścieżki; 4) objaśnienia na tablicach przy każdym stanowisku; oraz
5) objaśnienia przeszkolonego przewodnika, przy czym warianty te mogą się ze
sobą łączyć31. O przygotowywaniu projektu ścieżki pisali m.in. Antczak32 (2006)
oraz Pyzocha i Sitko (2009).
Barański (1998) zaznacza, że ścieżka dydaktyczna niewyposażona w terenie
w specjalne tablice informacyjne, dla której przygotowano jedynie przewodnik
książkowy, ma mniejszą użyteczność i zasięg oddziaływania. By w pełni skorzystać
ze ścieżki, trzeba wcześniej odwiedzić punkt sprzedaży przewodnika, co już na
wstępie może zniechęcić pewną grupę turystów. Oprócz tego taki punkt może nie
zawsze dogodnie wpisywać się w trasę wędrówki. Z drugiej strony nie można danego terenu przeładować tablicami dydaktycznymi czy innego rodzaju infrastrukturą (Herz 1985). Wśród elementów zagospodarowania ścieżek Ptaszycka-Jackowska (2008) wymienia przede wszystkim urządzenia ułatwiające przejście (schody,
podesty, platformy widokowe, poręcze, barierki, umocnienia) i zwiedzanie (tablice
informujące o miejscach i przedmiotach ochrony), ale także publikowane przewodniki po ścieżkach, co pozostaje w korelacji z wcześniejszymi spostrzeżeniami.
Miś i Strzeliński (2000) podkreślają rolę – często pomijanego na relatywnie krótkich ścieżkach dydaktycznych – oznakowania trasy, w tym wyraźnego wskazania
31
Staffa (1985, s. 34) wydaje się uznawać, że ścieżki dydaktyczne mogą być udostępniane tylko
„pod ścisłym nadzorem uprawnionych przewodników”, co podważa sens oznaczania tego typu tras
i wyposażania ich w tablice informacyjne, gdyż całą wiedzę przewodnik może przekazać w sposób
werbalny.
32
Autor przedstawił w nim przyjętą przez Lasy Państwowe definicję ścieżki edukacyjnej („to wytyczona, oznakowana trasa edukacyjna w środowisku przyrodniczym, głównie leśnym, umożliwiająca
zdobywanie wiedzy i umiejętności samodzielnie lub z przewodnikiem”, Antczak 2006, s. 1) i innych powiązanych pojęć, a następnie – klasyfikację ścieżek dydaktycznych ze względu na tematykę oraz proces
przygotowania projektu ścieżki i jej wyposażenia, zwłaszcza w infrastrukturę edukacyjną.
66
Krzysztof Kołodziejczyk
dojścia do kolejnych przystanków, np. przy użyciu strzałek kierunkowych. Z kolei
Staffa (1985) jako infrastrukturę tego typu tras wymienia: zestawy tablic i plansz
poglądowych (tzw. stanowiska lub przystanki), tablice informacyjne, ogrodzenia
kanalizujące ruch, ławki oraz kosze na odpadki.
O właściwą treść tablic informacyjnych w rezerwatach przyrody (a pośrednio także na ścieżkach dydaktycznych) apelowali Denisiuk i Pilipowicz (1982). Zauważyli
oni, że zdecydowana większość polskich rezerwatów jest pozbawiona jakiejkolwiek
informacji, treść wielu tablic jest zbyt lakoniczna lub niewłaściwie dobrana (np. turyści informowani są o zakazach, a nie o wartości przyrodniczej), a czasem podane standardowe regulacje prawne nie mają ­zastosowania do konkretnego obszaru
chronionego. Podali oni pewne wskazówki, np. zamiast często stosowanych zakazów
lepiej informować o walorach obiektu i możliwościach jego zwiedzania (po wyznaczonych szlakach, ścieżkach dydaktycznych itp.), w pracy brakuje jednak kompleksowych wytycznych33. Postulat umieszczania na tablicach treści edukacyjnych zamiast
zakazów formułują też: Antczak (2006), podając zestaw prostych rad odnośnie redagowania treści tablic, oraz Mrowczyk, Madeja i Doktor (2010), przedstawiając propozycje siedmiu tablic informacyjnych o walorach geoturystycznych Doliny Pięciu
Stawów Polskich w Tatrach. Zauważają oni, że „świadomi turyści zdecydowanie częściej zwracają uwagę na otaczający ich świat, a także są bardziej wyczuleni na czynniki antropopresji” (s. 474). Autorzy podkreślają, że tablice powinny być ulokowane
w miejscach występowania danych obiektów czy zjawisk lub – nawet lepiej – w miejscach, z których są one odpowiednio widoczne. By tablice nie ingerowały zbyt mocno
w krajobraz, muszą być właściwie umieszczone – najlepiej w pozycji pochylonej lub
horyzontalnej (na przykład przymocowane do dużych głazów), a nie pionowo.
Zdaniem Kożuchowskiego (2005) treści przekazywane na wycieczkach przyrodniczych powinny zawierać informacje, oparte głównie o materiał faktograficzny, z różnych dziedzin wiedzy przyrodniczej: krajoznawstwa, systematyki
roślin i zwierząt, rzadziej mineralogii lub petrologii. Treści te powinny mieć
jednak neutralny ekologicznie charakter i jedynie tworzyć podstawy do kształtowania postaw proekologicznych. Możliwe zagadnienia poruszane na ścieżkach
edukacyjnych w lasach przedstawili Miś i Strzeliński (2000) oraz Toka (2000),
zaś sposoby przekazywania wiedzy na tego typu trasach – Kędra (2003) w oparciu o anglojęzyczną literaturę z zakresu interpretingu34, przy czym nie przynosi to
33
Co prawda w Polsce to zagadnienie teoretycznie reguluje Rozporządzenie Ministra Środowiska
z dnia 10 grudnia 2004 r. w sprawie wzorów tablic (Dz. U. 2004 nr 268, poz. 2665), jednak dotyczy
ono tylko tablic informujących o nazwie form ochrony przyrody oraz o zakazach obowiązujących
na obszarach chronionych lub w stosunku do tych form. W tym ostatnim względzie są to zresztą
przepisy bardzo ogólnikowe. Akt ten nie precyzuje jednak w żadnym przypadku zasad i form przekazywania bardziej szczegółowych informacji o obszarach chronionych.
34
Ang. interpretation – „działalność edukacyjna, która ma na celu wywołanie skojarzeń poprzez
osobisty kontakt z oryginalnymi obiektami i uczestnictwo w doświadczeniach związanych z ich poznawaniem” (Pisarski 1993, za: Stasiak 1997).
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
67
żadnych wskazań odnośnie fizycznych elementów infrastruktury. O nowoczesne
formy przekazu na ścieżkach dydaktycznych (a w ogóle w ramach wszystkich
form edukacji w parkach narodowych) apelują Lewandowski i Zgorzelski (2007)
– tablice powinny być atrakcyjne graficznie, zmienić powinien się też język komunikacji na korzyść treści informująco-zachęcających do zachowań proekologicznych. Ciekawą formą są m.in. odlewy tropów zwierząt (Płocka 2009) oraz
tzw. dioramy, czyli trójwymiarowe tablice przedstawiające np. strukturę ekosystemu (Swatowska 1996).
2.6. Wskazania dotyczące zagospodarowania szlaków rowerowych
Zwiększone zainteresowanie turystyką rowerową w Europie zaczęło zaznaczać
się dopiero w drugiej połowie XX w., zaś tworzeniem szlaków rowerowych zajęto
się na większą skalę dopiero od lat 90. XX w., zwłaszcza od ich drugiej połowy.
Wyrazem tego jest uwzględnianie od 1998 r. długości tego typu tras w polskiej
statystyce publicznej (w tymże roku ich łączna długość na terenie kraju wynosiła 2221 km; Rocznik Statystyczny 1999). Lijewski, Mikułowski i Wyrzykowski
(2002) zauważyli, że istnieje duże zapotrzebowanie i aktywność społeczna na polu
tworzenia szlaków rowerowych, mogąca spowodować ich szybki rozwój, co też
z perspektywy kilku następnych lat należy jednoznacznie potwierdzić (Sołtysik,
Toczek-Werner 2010). Popularność turystyki rowerowej wynika też z tego, że społeczeństwo przykłada coraz większą wagę do dbałości o środowisko przyrodnicze,
własne zdrowie i racjonalny wypoczynek (Śledzińska 2012).
Definicja pojęcia „turystyka rowerowa” nie została jednoznacznie ustalona. Jarzębowska i in. (2010, s. 257) podają za Allgemeiner Deutscher Fahrrad-Club, że są
to „wszystkie podejmowane rodzaje użytkowania rowerów w celu organizowania
czasu wolnego i urlopu”, czyli zarówno formy związane z dłuższym wypoczynkiem,
jak i z codziennym czasem wolnym. Promocją turystyki rowerowej i szlaków rowerowych w Europie zajmuje się Europejska Federacja Cyklistów, która w 1995 r.
zainicjowała projekt stworzenia 12 długodystansowych międzynarodowych szlaków
rowerowych EuroVelo o łącznej długości około 62 000 km, przebiegających m.in.
przez każdy z trzech analizowanych tu krajów. Działania te prowadzone są z różnym
tempem w poszczególnych państwach, w związku z czym cała sieć nadal nie została
ukończona. Pewne problemy występują też w Polsce, przez którą ma docelowo przebiegać 5 tras (Grabowski 2002; Kowalczyk, Derek 2010; Śledzińska 2012), natomiast
w Republice Czeskiej i Wielkiej Brytanii sieć jest już kompletna. Szlaki EuroVelo
mają zapewniać komfortowe warunki przemieszczania się na większe odległości,
w związku czym powinny biec w minimum 80% po nawierzchni asfaltowej, a nachylenie nie powinno być większe niż 6% (Jarzębowska i in. 2010). W Europie nie
istnieje jednolity system znakowania szlaków rowerowych.
Wycieczki rowerowe dzieli się na (Jarzębowska i in. 2010): krótkie i jednodniowe, weekendowe, kilkudniowe oraz trwające dłuższy czas podróże rowerowe,
68
Krzysztof Kołodziejczyk
przy czym przy wyjazdach z nocowaniem bagaż przewożony jest w specjalnych
sakwach lub przyczepkach. Inny podział w ujęciu stricte turystycznym przedstawiony przez tychże autorów obejmuje:
• wycieczki rowerowe trwające kilka godzin o długości ponad 10 km,
• wędrówki rowerowe zajmujące cały dzień o długości ponad 30 km,
• podróże rowerowe trwające kilka dni o długości ponad 40 km.
Pitrus (2008b) ze względu na preferowany rodzaj sprzętu i nawierzchnię wyróżnia turystykę rowerową typu jazdy szosowej (ang. street-type cycling) i terenowej (ang. off-road cycling). Z kolei ze względu na organizację podróży wydziela:
• credit card touring – podróż z jak najmniejszą ilością bagażu, wykorzystująca
lokalną bazę turystyczną;
• fully loaded touring – podróże z bagażem zaspokajającym wszystkie potrzeby
(namiot, żywność, sprzęt kuchenny itp.);
• expedition touring – podobnie jak wyżej, przy czym wyjazdy odbywają się w tereny słabo zaludnione lub słabo rozwinięte gospodarczo, w związku z tym turysta musi być jeszcze bardziej samowystarczalny (np. sprzęt do napraw);
• supported touring – zorganizowane imprezy rowerowe, których organizator zaspokaja wszystkie potrzeby uczestników, a także zapewnia przewóz bagażu do
kolejnych punktów etapowych.
Uwarunkowania sprzętowe i infrastrukturalne turystyki rowerowej oraz polskie obszary o dużej przydatności dla jej uprawiania badali Michalczak i Sołtysik
(2004). Autorzy ci przedstawili też definicje podstawowych według nich form tego
rodzaju aktywności, takich jak: wycieczki jednodniowe i wielodniowe (wędrówki), rowerowe obozy wędrowne, wyprawy zagraniczne, rowerowe imprezy turystyczne, wyjazdy podczas wypoczynku pobytowego, rowerowe obozy gwiaździste,
rowerowe imprezy na orientację, trekking rowerowy, z których każda ma pewne
specyficzne wymagania odnośnie zagospodarowania szlaków.
Kluczowe jest rozróżnienie pojęć: „szlak rowerowy” oraz „ścieżka rowerowa”
(lub „droga rowerowa”), które często są błędnie używane wymiennie (czyni tak
m.in. nawet Matuszczyk 2004a). Drugi termin związany jest z codzienną (zwykle nieturystyczną) komunikacją rowerową i został zdefiniowany w ustawie z dnia
20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym (Dz. U. 1997 nr 98, poz. 602; tekst
jedn. Dz. U. 2012, poz. 1137), uznającej drogę dla rowerów za drogę lub jej część
przeznaczoną do ruchu rowerów jednośladowych, oznaczoną odpowiednimi znakami drogowymi, określonymi w odrębnych przepisach. Ścieżki rowerowe występują głównie w miastach lub łączą ze sobą miasta i osiedla, posiadają twarde
nawierzchnie o sprecyzowanych parametrach zakładających prędkość podróżną
nawet do 40 km/h i służą bezpiecznemu przemieszczaniu się ludności w różnych
celach życiowych (Boroński 2007). Z kolei pierwszy termin oznacza „układ liniowy istniejący w przestrzeni turystycznej przeznaczony (zaprojektowany) dla rowerzystów” (Kowalczyk, Derek 2010, s. 49). Komisja Turystyki Kolarskiej PTTK
definiuje szlak rowerowy jako drogę lądową przeznaczoną do turystycznego ruchu
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
69
rowerowego, oznaczoną odpowiednimi, zunifikowanymi znakami drogowymi,
która stanowi optymalny wyznacznik trasy wędrówki i w możliwie bezpieczny
sposób doprowadzi rowerzystę do wyznaczonego celu – walorów krajoznawczych
(Boroński 2007). Szlaki rowerowe często wiodą drogami gruntowymi i bocznymi drogami asfaltowymi w celu wyprowadzenia turystycznego ruchu rowerowego
z dróg i ulic o dużym natężeniu ruchu samochodowego. Zgodnie z tymi definicjami, a także w ujęciu prawnym, „nie każda ścieżka (droga) rowerowa jest szlakiem
i nie każdy szlak rowerowy biegnie ścieżką (drogą) rowerową” (Kowalczyk, Derek
2010, s. 49). Droga rowerowa poprzez oznaczenie specjalnymi znakami może stać
się częścią szlaku turystycznego. W przeciwieństwie do drogi rowerowej, szlak rowerowy nie jest zarezerwowany wyłącznie dla rowerzystów.
Definicje ścieżek, tras i szlaków rowerowych, nawiązujące do dyskusji na temat definicji szlaku turystycznego w ogóle, podają też Sołtysik i Toczek-Werner (2010, s. 79):
• ścieżki rowerowe – ciągi komunikacyjne dla rowerzystów, występujące i tworzone w granicach miast i wsi oraz jako łącznik między miejscowościami, stanowiące alternatywny rodzaj drogi względem transportu zbiorowego i indywidualnego, a przeznaczone do przemieszczania się zarówno w celach zawodowych, jak i w celach rekreacyjnych i wycieczkowych;
• trasy rowerowe – nieoznakowane przebiegi podróży rowerowych, wyznaczone
jedynie punktami etapowymi (miejscowości, walory krajoznawcze), stąd istnieje możliwość swobodnego kształtowania ich przebiegu;
• szlaki rowerowe – znakowane przebiegi wędrówek rowerowych, specjalistycznie zaprojektowane, wytyczone i zagospodarowane, łączące miejsca o znaczących walorach krajoznawczych.
Trzeba jeszcze pokreślić, że – zgodnie z art. 33 pkt 1 wspomnianej ustawy z dnia
20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym – jeśli wzdłuż drogi przebiega droga
dla rowerów lub droga dla pieszych i rowerów, to rowerzysta jest zobowiązany
z niej korzystać. W związku z tym w odpowiedni sposób muszą być wyznaczane
też szlaki rowerowe – jeśli na danym odcinku zbudowany jest specjalny ciąg dla
rowerzystów, znaki trzeba umieszczać wzdłuż niego, a nie przy równolegle biegnącej jezdni lub szosie.
Już Rogalewski (1977) zauważył, że turyści rowerowi w znacznie mniejszych
stopniu niż turyści piesi (a także narciarscy) są związani z wyznaczonymi szlakami
turystycznymi i towarzyszącymi im obiektami infrastruktury. Wynika to z szybszego tempa przemieszczania się, a co za tym idzie swobodnego korzystania z całej sieci
dróg kołowych różnych rodzajów (nie tylko ze szlaków) oraz zagospodarowania turystycznego położonego w większej odległości od założonej trasy przejazdu. Uznał
on więc, że ta grupa turystów kwalifikowanych nie potrzebuje planowania urządzeń
turystycznych przeznaczonych specjalnie dla nich, co więcej – urządzenia takie położone poza miastami i większymi wsiami z dużym prawdopodobieństwem będą
niedostatecznie obłożone i nierentowne ekonomicznie. Uznał, że urządzenia dla
turystyki rowerowej należy lokalizować wyłącznie w miejscowościach położonych
70
Krzysztof Kołodziejczyk
przy szlakach turystycznych, a jedyny od tego wyjątek mogą stanowić kempingi.
Obecnie jednak w sytuacji żywiołowego rozwoju turystyki rowerowej można przyjąć, że pogląd ten nie zawsze jest prawdziwy i istnieją rowerowe szlaki turystyczne
(np. w Republice Czeskiej), przy których powstała specjalna baza turystyczna, a dowodem na jej opłacalność jest jej postępujący rozwój. Trzeba jednak zgodzić się ze
stwierdzeniem, że turystyka rowerowa powinna wykorzystywać głównie urządzenia
związane z miejscowościami leżącymi na trasie lub – w niektórych przypadkach –
infrastrukturę przewidzianą zasadniczo dla turystyki pieszej.
Do elementów infrastruktury przy szlakach rowerowych zalicza się (Sołtysik,
Toczek-Werner 2010):
• szałasy, wiaty, stoliki i ławki plenerowe, ewentualnie stojaki na rowery,
• zagospodarowane miejsca postojowe, parkingowe, odpoczynkowe i biwakowe,
• sklepy i serwisy rowerowe oraz wypożyczalnie rowerów,
• punkty usługowe oferujące produkty spożywcze i pamiątkarskie,
• informacje przekazywane w różnej formie, oznakowanie, plany, tablice informacyjne i edukacyjne (krajoznawcze), punkty informacyjne,
• punkty gastronomiczne, obiekty noclegowe,
• kosze na śmieci.
Z kolei Jarzębowska i in. (2010) na bazie doświadczeń niemieckich wymieniają następującą infrastrukturę: obiekty noclegowe (w tym przyjazne rowerzystom
typu Bett&Bike35), obiekty gastronomiczne, punkty informacji turystycznej, parkingi rowerowe, wypożyczalnie rowerów, punkty serwisowe, miejsca postojowo-odpoczynkowe, miejsca piknikowe, schrony przeciwdeszczowe, przechowalnie
rowerów, stojaki na rowery przy atrakcjach turystycznych, znaki, drogowskazy
i tablice informacyjne rozmieszczone wzdłuż szlaku, zawierające wszystkie dane
o jego nazwie, rodzaju, długości, nawierzchni, trudności, atrakcjach turystycznych i pozostałej infrastrukturze. Jedynym w zasadzie wskazaniem dotyczącym
rozmieszczenia tej bazy jest stwierdzenie, że „w planowaniu infrastruktury turystycznej dla turystyki rowerowej uwzględniane są możliwości psychofizyczne turystów, a zwłaszcza możliwe do pokonania przez nich odległości, w czasie pokonywania całej trasy i poszczególnych odcinków szlaku rowerowego” (Jarzębowska
i in. 2010, s. 261). Całość zagospodarowania powinna być możliwie ściśle powiązana z trasą i równomiernie wzdłuż niej rozlokowana (Rothert, Kacprzyk 2012).
Autorki te w swojej pracy przytaczają wskazania badaczy zachodnich, przy czym
dotyczą one głównie przebiegu szlaków rowerowych, a tylko w niewielkim stopniu infrastruktury, która – jak podkreślają – powinna realizować zasadę zrównoważonego rozwoju. Na wypożyczalnie rowerów w punktach węzłowych zwracają
uwagę Rąkowski (1993) i Śmiały (2009), zaś potrzebę jednolitego oznakowania
podkreślają Michalczak i Sołtysik (2004), zauważając dodatkowo, że zdecydowa35
Jest to specjalny certyfikat przyznawany obiektom noclegowym przez Allgemeiner Deutscher
Fahrrad-Club.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
71
nie lepsze niż w Polsce jest zainwestowanie tras i szlaków rowerowych w Republice
Czeskiej – są one tam lepiej wkomponowane w krajobraz i przyjazne środowisku.
Trasy powinny być znakowane dwukierunkowo, jednak niekoniecznie w sposób
ciągły, lecz tylko w miejscach tego wymagających. Według Grabowskiego (2002)
znaki i drogowskazy na szlakach rowerowych mają tylko wskazywać właściwy kierunek i potwierdzać poprawność wyboru drogi, zmuszając turystę do korzystania
z mapy. Przeglądu zagospodarowania na potrzeby turystyki rowerowej w oparciu
o doświadczenia ze Szklarskiej Poręby dokonał Gryszel (2007), szukając rozwiązań kompleksowych (np. sieć specjalnie przystosowanych obiektów noclegowych
o nazwie „Kwatera dla rowera”).
Do wyznaczania szlaków rowerowych mogą być wykorzystywane drogi o nawierzchni utwardzonej główne (tylko w ostateczności dla zachowania ciągłości
trasy) lub boczne oraz drogi szutrowe, gruntowe lub piaszczyste w zależności od
charakteru i przeznaczenia trasy. Z reguły poza oznakowaniem nie wymagają one
specjalnych ulepszeń (Pisarska, Pisarski 2000). Często w tym celu wykorzystuje się
też nasypy zlikwidowanych linii kolejowych. Jest to powszechna praktyka w Wielkiej Brytanii (ryc. 7), od niedawna wprowadzana także w Polsce, np. między Ząbkowicami Śląskimi a Srebrną Górą lub na trasie dawnej wąskotorowej Wrocławskiej Kolei Dojazdowej między Psarami a Wysokim Kościołem oraz między Sułowem a Grabownicą (Widawski, Ranoszek 2012). Choć na pierwszym odcinku
brak odwołań do tematyki kolejowej, to na drugim powstała dosyć rozbudowana
infrastruktura nawiązująca formą do przebiegającej tu niegdyś linii. Tę symboliczną rolę pełnią głównie znaki kolejowe i drogowe, słupki odległościowe i imitacje
zapór kolejowych. W miejscach dawnych stacji powstały punkty odpoczynkowe
(każdy ze stołem, ławami i stojakami na rowery; na końcach ścieżki w Sułowie
i Grabownicy dodatkowo są parkingi), ponadto zbudowano wiaty o konstrukcji
szkieletowej nawiązującej do architektury przedwojennych budynków dworcowych i ustawiono tablice informacyjne o historii kolei. Na dawnych stacjach Sułów
Milicki, Milicz-Zamek i Milicz Wąskotorowy odtworzono fragmenty torów z ekspozycją lokomotyw i wagonów wąskotorowych (w jednym urządzono wystawę historyczną), przy czym nie jest to tabor eksploatowany kiedyś na tej linii. W związku z sukcesem trasy rowerowej między Sułowem a Grabownicą powstały plany jej
przedłużenia, choć nie zawsze nawiązują one bezpośrednio do przebiegu zlikwidowanej linii kolejowej (Widawski, Ranoszek 2012). O zapewnienie odpowiednich
warunków prawnych dla wykorzystania dawnych tras kolejowych do wyznaczania
szlaków turystycznych apelowali Gordon i Drożdżyński (2007), a przykłady takich
realizacji (nie zawsze w pełni udanych i przemyślanych) w Wielkopolsce omówił
Cieślewicz (2012).
Poza przygotowanymi trasami rowerowymi turyści rowerowi używają też często szlaków pieszych, co rodzi pewne zagrożenia wynikające z różnych prędkości
poruszania się obu grup turystów. W zasadzie uznaje się, że szlaki piesze nie powinny pokrywać się ze szlakami rowerowymi (szerzej – nie powinny pokrywać
72
Krzysztof Kołodziejczyk
Ryc. 7. Odcinek narodowego długodystansowego szlaku
­rowerowego C2C poprowadzony trasą zlikwidowanej w latach 70. XX w. linii kolejowej
koło Keswick w Parku Narodowym Lake District w Anglii
(fot. K. Kołodziejczyk, 2013)
się szlaki dla różnych typów turystyki aktywnej)36, jednak często nie jest to przestrzegane, co w polskich realiach wynika z mnogości podmiotów zarządzających
przestrzenią turystyczną oraz braku jasnego określenia w prawie ich kompetencji
i odgórnego zarządcy sieci szlaków. Czasem również jest to skutek nakładania się
kilku strategii rozwoju turystyki sporządzanych dla tego samego terenu (Ciszewska 2009; Rothert, Kacprzyk 2012; Staffa 2007). Zgodnie z Instrukcją znakowania
szlaków turystycznych (2007) szlaki różnych typów mogą biec jedną drogą tylko
w sytuacji, gdy jest to konieczne i nie będzie zagrażać bezpieczeństwu turysty. Odcinki takie nie powinny być jednak dłuższe niż 3 km. Ważną sprawą jest umożliwienie przewozu rowerów środkami komunikacji zbiorowej (Pisarska, Pisarski
2012), co niestety w każdym z analizowanych krajów jest nadal ograniczone, choć
najlepsza sytuacja panuje w Republice Czeskiej, gdzie kursują nawet specjalne
cyklobusy. Możliwości rozwoju turystyki rowerowej w lasach o różnym charakterze i na terenach chronionych omówili Pisarska i Pisarski (2000, 2012), a koncepcję układu tras rowerowych na Roztoczu przybliżył Grabowski (2002). Liczne
praktyczne przykłady organizacji i zarządzania szlakami rowerowymi w różnych
częściach Polski (ale też w Zagłębiu Ruhry i Australii) zawiera pozycja Turystyka
rowerowa w zjednoczonej Europie (2012), w której warto zwrócić uwagę na następujące prace: Billert 2012 (realizacja infrastruktury na szlakach rowerowych puszczy Zielonka); Cieślewicz 2012; Dronka 2012; Gołoś 2012; Grabowski, Cebrykow,
Rabiega 2012; Kopia 2012; Majdak 2012; Mróz, Mróz 2012; Pabich-Makoska 2012;
Prószyńska-Bordas, Fedczyszyn 2012; Skulimowska-Rzeźwicka, Wład 2012 (wykorzystanie funduszy unijnych na tworzenie szlaków rowerowych); Zajadacz 2012
36
Specjalnie oznaczać powinno się także skrzyżowania szlaków różnych rodzajów, na co zwraca
uwagę Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeństwie i ratownictwie w górach i na zorganizowanych terenach narciarskich (Dz. U. 2011 nr 208, poz. 1241), odnosząc się do skrzyżowań narciarskich
tras zjazdowych, biegowych oraz nartostrad ze szlakami turystycznymi i innymi trasami narciarskimi. W ustawie brak niestety odwołań do szlaków rowerowych.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
73
(ta pozycja oraz trzecia od końca oparte są o badania ankietowe przeprowadzone
wśród rowerzystów).
2.7. Wskazania dotyczące zagospodarowania szlaków narciarskich
Obecnie turystyka narciarska realizowana jest najczęściej w formie biegowej,
śladowej (na przygotowanych trasach) lub „ski-touringowej” (poza przygotowanymi szlakami i bez pomocy wyciągów, polegająca na podchodzeniu na nartach
z przypiętymi fokami, a następnie zjeździe) (Sołtysik, Toczek-Werner 2010). Czasem zalicza się tu też narciarstwo zjazdowe, jednak ze względu na odmienne tempo
i charakter przestrzenny w niniejszej pracy tak nie uczyniono. Narciarstwo zjazdowe jest jedną z form typowej rekreacji ruchowej, natomiast narciarstwo biegowe
i śladowe to formy turystyki wędrówkowej (kwalifikowanej) wykorzystujące narty
jako środek lokomocji. Turystyki kwalifikowanej nie można bowiem utożsamiać
z zajęciami sportowymi – pomimo użytkowania podobnego sprzętu i wspólnej
motywacji utrzymania zdrowia i sprawności fizycznej jedną aktywność cechują
cele poznawcze, a drugą – element rywalizacji (Pitrus 2008a). Szersze omówienie
form narciarstwa biegowego zawiera praca Sadowskiego (2007). Od lat 70. XX w.
w Polsce i Republice Czeskiej zauważalny jest spadek popularności tradycyjnej wędrówkowej turystyki narciarskiej na korzyść narciarstwa zjazdowego typu alpejskiego. Poza zmianą zainteresowań turystów przyczyn tego procesu można upatrywać w ograniczonym jeszcze wtedy asortymencie wyposażenia narciarskiego
przydatnego do wędrówek narciarskich i słabej działalności popularyzatorskiej,
a co najważniejsze – ograniczonej ofercie tras biegowych, zwłaszcza tych prostych,
o charakterze spacerowym (Baran 1985; Gajewski 1977; Krygowski 1973; Staffa
1985). Jedyny wyjątek w skali Polski stanowią okolice Jakuszyc w Górach Izerskich (Sadowski 2007), choć tamtejsze trasy nie mają typowo krajoznawczego charakteru (o czym w rozdziale 5.2.2.). W związku z sukcesami sportowymi Justyny
­Kowalczyk można liczyć na wzrost popularności narciarstwa biegowego, ale trudno w tym momencie wskazywać na jakąś wyraźną, trwałą tendencję. W Republice
Czeskiej zainteresowanie tą dyscypliną utrzymuje się w ostatnim czasie na podobnym, umiarkowanym poziomie, z kolei w Wielkiej Brytanii, głównie ze względów
klimatycznych, ten rodzaj aktywności nigdy się szerzej nie rozwinął i nie istnieją
tam narciarskie szlaki turystyczne. Trzeba jednak podkreślić, że na świecie narciarstwo biegowe i śladowe jest jedną z najbardziej popularnych form aktywności zimowej37. Często wskazuje się na perspektywę rozwoju tych dyscyplin wobec
groźby niedostatecznej ilości śniegu dla bardziej wymagającego w tym względzie
narciarstwa zjazdowego, co ma związek z ciągle dyskutowanymi zmianami klimatu (Berbeka, Berbeka 2010; Elsasser, Bürki 2002, 2004).
37
O licznych zaletach narciarstwa biegowego, w tym o swobodzie tempa i stylu, piszą Bednorz
(2010) oraz Bednorz i Bednorz (2008).
74
Krzysztof Kołodziejczyk
Sołtysik i Toczek-Werner (2010) wyróżniają trzy rodzaje tras dla turystyki narciarskiej: narciarskie trasy śladowe popularne, narciarskie trasy biegowe38 i szlaki narciarskie, z reguły posiadające oznakowanie i założony ślad (obecnie coraz
częściej przy użyciu ratraka). Z kolei Werner (2010a), w tym samym podręczniku, podaje, że górskie szlaki narciarskie dzielą się na podejściowe, grzbietowe
i nartostrady zjazdowe, przy czym ten podział nie odpowiada zakresowi turystyki
narciarskiej przyjętej w niniejszej pracy. W związku z dużą różnorodnością tras
narciarskich niezbędne jest więc określenie definicji szlaku narciarskiego przyjętej
w niniejszej pracy. Chodzi o trasy służące uprawianiu narciarstwa o charakterze
krajoznawczym, a nie sportowo-wyczynowym, z reguły nie nadające się do masowego ruchu turystycznego, prowadzone naturalnymi drogami, nieposzerzanymi
sztucznie na te potrzeby39. W taki sposób rozumie narciarski szlak turystyczny
Biedrzycki (2004, s. 58), dla którego jest to „droga (ścieżka) turystyczna, po której
można osiągnąć cele wycieczkowe, poruszając się na nartach. Narciarstwo turystyczne jest takim rodzajem turystyki, w którym narty wykorzystywane są jako
środek do osiągnięcia celu turystycznego czy krajoznawczego”. Biorąc pod uwagę
zakres przestrzenny niniejszej pracy, tak zarysowana definicja odpowiada pojęciu
narciarskiego szlaku turystycznego górskiego, które używa Baran (1985).
Wiele tras letnich może służyć turystyce narciarskiej i szlaki narciarskie często
na pewnych odcinkach pokrywają się z przebiegiem szlaków pieszych czy rowerowych (Czerwiński, Mikułowski, Wyrzykowski 1991; Biedrzycki 2004; Mielnicka
1995; Płonka 1959; Staffa 1985). Na wspólnych odcinkach należy jednak zachować szczególną ostrożność, dając pierwszeństwo pieszym. Przystosowanie szlaków
letnich dla narciarstwa realizuje się poprzez łagodzenie spadków, usuwanie przeszkód (głazów, pni, wykrotów), a czasami przez poszerzanie ścieżek przez podcięcie gałęzi (Płonka 1959), trzeba też wyznaczyć objazdy odcinków niewskazanych
dla narciarzy (np. zbyt stromych). Mochola (2005) na podstawie doświadczeń karkonoskich zauważa, że chociaż większość szlaków letnich na terenie parku narodowego jest udostępniona dla narciarstwa biegowego, ta forma turystyki jest tam
bardzo rzadko uprawiana, nie promują jej zarówno gestorzy turystyki, jak i władze lokalne. Potwierdzają to wcześniejsze obserwacje Swatowskiej (1998). Można
też uprawiać turystykę narciarską w ogóle poza wyznaczonymi trasami, wykorzy38
Nieobowiązujące już Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 6 maja 1997 r. w sprawie określenia
warunków bezpieczeństwa osób przebywających w górach, pływających, kąpiących się i uprawiających
sporty wodne (Dz. U. 1997 nr 57, poz. 358) wśród urządzeń służących rekreacji ruchowej w górach
wyróżniało narciarskie trasy biegowe i śladowe popularne, nie podając jednak ich definicji i cech
różnicujących.
39
Ta cecha odróżnia turystyczne szlaki narciarskie od tras narciarskich o charakterze sportowo-wyczynowym. Zgodnie z Ustawą z dnia 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeństwie i ratownictwie w górach
i na zorganizowanych terenach narciarskich (Dz. U. 2011 nr 208, poz. 1241) narciarska trasa biegowa
„to tereny wyznaczone i odpowiednio oznakowane, przeznaczone do uprawiania narciarstwa biegowego o szerokości co najmniej 3 m” (art. 2, pkt 4).
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
75
stując drogi gruntowe, obszary leśne, a nawet wybrane tereny miejskie (Bednorz
2010; Bednorz, Bednorz 2008).
Jak zauważono w opracowaniu Główne problemy rozwoju turystyki zimowej
w Polsce (1973), czynny wypoczynek zimowy wymaga większego natężenia zagospodarowania turystyczno-sportowego niż wypoczynek letni, przy czym podkreślono głównie rolę tras zjazdowych, kolei linowych i wyciągów narciarskich, co
wskazuje, że za główny kierunek rozwoju obrano narciarstwo zjazdowe. Z drugiej
jednak strony różnego rodzaju koleje linowe i wyciągi ułatwiają turystom uprawiającym wędrówki narciarskie dostęp w wyższe partie gór, by wykorzystać do
maksimum czas przewidziany na pobyt w górach. W tym względzie można uznać
wyciągi za element zagospodarowania szlaków narciarstwa biegowego, choć – jak
już wcześniej zaznaczono – temat ten nie będzie tu szerzej rozwijany (wybrane publikacje traktujące o wyciągach i kolejach linowych wymieniono w przypisie 20).
Modele zagospodarowania zimowych ośrodków turystycznych przedstawił m.in.
Werner (2010b), przy czym odnoszą się one głównie do obszarów, a nie do szlaków, ponadto dotyczą narciarstwa zjazdowego, a nie wędrówkowego, stąd również
mała ich przydatność w niniejszej pracy. Jako zagospodarowanie dla turystyki narciarskiej Sołtysik i Toczek-Werner (2010) wymieniają:
• sklepy, wypożyczalnie sprzętu i serwisy narciarskie,
• ośrodki narciarskie, schroniska, szałasy i biwaki,
• punkty gastronomiczne i obiekty noclegowe,
• wyciągi narciarskie i koleje linowe,
• parkingi i miejsca postojowe,
• szlaki piesze i rowerowe, pólka narciarskie i trasy zjazdowe.
Wymienione rodzaje infrastruktury wyraźnie wskazują na skupieniu się autorów na narciarstwie zjazdowym, a tylko częściowo na narciarstwie biegowym i śladowym, czyli turystyce narciarskiej w rozumieniu niniejszej pracy.
Baran (1985) zwraca uwagę na potrzebę oznakowania szlaków narciarskich
(najlepiej kolorami, przy czym w Polsce kolory nie mają związku z trudnością trasy40 – podobnie jak w przypadku szlaków pieszych) oraz wyposażenia ich w znaki
40
W sprzeczności z tym stoją niejako postanowienia Ustawy z dnia 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeństwie i ratownictwie w górach i na zorganizowanych terenach narciarskich (Dz. U. 2011
nr 208, poz. 1241) oraz Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 29 grudnia 2011 r.
w sprawie stopni trudności narciarskich tras zjazdowych, biegowych i nartostrad oraz sposobu ich
oznaczania (Dz. U. 2011 nr 295, poz. 1752), które dzieli narciarskie trasy biegowe na trzy stopie
trudności (łatwe, trudne, bardzo trudne), przypisując im kolory (odpowiednio: niebieski, czerwony, czarny). Wobec tego polskie znakowane szlaki narciarskie o charakterze krajoznawczym
(nie sportowo-wyczynowym), tworzone dotychczas głównie przez PTTK w kolorach czerwonym,
niebieskim, zielonym i czarnym niezwiązanych z ich trudnością, nie mogą być w obecnej sytuacji
uznane za trasy biegowe w rozumieniu wyżej wymienionej ustawy i rozporządzenia. Oznakowanie stosowane na istniejących turystycznych szlakach narciarskich nie zostało też uwzględnione
w Rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 29 grudnia 2011 r. w sprawie określenia wzorów znaków nakazu, zakazu, informacyjnych i ostrzegawczych stosowanych do oznakowania w górach
76
Krzysztof Kołodziejczyk
porządkujące ruch narciarski, zwiększające bezpieczeństwo i ułatwiające przemieszczanie się na nartach. W terenie otwartym szlak powinien być wyznaczony
tyczkami wysokości 3–3,5 m z oznaczeniem szlaku. Na taką potrzebę wskazuje
również m.in. Biedrzycki (2004, s. 58), pisząc: „ponieważ w zimie nie można wykorzystywać oznaczeń szlaku turystycznego na skałach czy kamieniach w terenach
otwartych (polany, hale, grzbiety górskie), narciarski szlak turystyczny jest wyznaczony przy pomocy tyczek z oznaczeniami koloru szlaku oraz z wyznaczeniem kierunku przebiegu szlaku zjazdu. Gęstość ustawienia tyczek musi być tak dobrana,
aby w trakcie zjazdu podczas mgły była zachowana widoczność od jednej tyczki do
następnej”. Częścią oznakowania szlaku narciarskiego mogą być też specjalne znaki informujące o sytuacji na trasie, głównie o niebezpieczeństwach. Kanalizowaniu
ruchu narciarskiego na szczególnie obciążonych szlakach mogą służyć rozkładane
na sezon zimowy ogrodzenia z segmentów (siatki plastikowe, drewniane płotki,
rozciągnięte liny), podobnie jak to czynione jest na trasach zjazdowych (Łajczak
i in. 1996; Mielnicka 1996), przy czym skuteczność tego typu rozwiązań – zwłaszcza przy dużej miąższości pokrywy śnieżnej – jest ograniczona. Na potrzebę tworzenia wypożyczalni sprzętu dla narciarstwa śladowego zwraca uwagę Rąkowski
(1993), zaś na właściwe utrzymanie tras i możliwość oświetlenia krótszych pętli
biegowych – Vystoupil i Šauer (2012). Dwaj ostatni autorzy wskazują, że narciarstwo biegowe jest mniej wymagające pod względem lokalizacyjnym i technicznym
niż zjazdowe, w związku z czym wymaga mniejszych nakładów finansowych na
tworzenie infrastruktury.
Za wystarczającą do uprawiania biegów narciarskich uznaje się pokrywę śnieżną o grubości większej lub równej 8 cm (Bednorz 2010), choć często wymagana
jest grubość 10 cm (Łobożewicz 1979, za: Lijewski, Mikułowski, Wyrzykowski
2002), a czasem uwzględnia się też gęstość śniegu. Vystoupil i Šauer (2012) za niezbędne warunki dla rozwoju infrastruktury dla turystyki narciarskiej wymieniają: ciągłe występowanie pokrywy śnieżnej o odpowiedniej grubości przez okres
minimum 2–3 miesięcy (to jest 60–90 dni), niskie średnie temperatury okresu
zimowego i dużą liczbę dni z temperaturą poniżej 0˚C. Możliwości rozwoju turystyki narciarskiej (narciarstwa śladowego i biegowego) w Sudetach przedstawił
Gozdowski (1981), doceniając rzeźbę terenu i relatywnie dobre warunki śniegowe41. Zaproponował on przebieg szlaków do długich wędrówek przez całe pasmo
i na zorganizowanych terenach narciarskich (Dz. U. 2011 nr 295, poz. 1751). Taka sytuacja może wynikać z planów objęcia szlaków narciarskich odrębną ustawą o szlakach turystycznych, która jednak
dotychczas (kwiecień 2015 r.) nie powstała.
41
Przydatność Sudetów dla narciarstwa w świetle przestrzennego rozkładu pokrywy śnieżnej
badał m.in. Kwiatkowski (1983) i Łobożewicz (1981), zaś analizę w skali całej Polski przeprowadził
m.in. Wyrzykowski (1975). Informacje o warunkach naturalnych (pokrywa śnieżna, rzeźba terenu)
dla narciarstwa biegowego w sposób ogólny przedstawił Sadowski (2007). Generalnie najlepsze warunki spośród polskich gór są w Bieszczadach, Beskidzie Śląskim, Karkonoszach i Górach Izerskich.
Na tle tych prac szczegółowością opracowania warunków wyłącznie dla narciarstwa biegowego wy-
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
77
Sudetów (od Świeradowa-Zdroju po ziemię kłodzką), powiązanych z lokalnymi
trasami biegowymi i krótkimi ścieżkami spacerowo-biegowymi oraz podzielonych na cztery klasy zależnie od warunków śniegowych. Z tego planu wynikał
też zestaw punktów startu do spacerów, biegów i długich wędrówek. Autor podkreślił rolę zagospodarowania szlaków narciarskich, uznając za niezbędne ich
­oznakowanie, zaznaczenie na mapach rozmieszczonych w terenie i odpowiednie
utrzymanie, zwłaszcza tras biegowych i ścieżek spacerowo-biegowych. To ostatnie
ma być realizowane poprzez pielęgnację pokrywy śnieżnej, założenie odpowiedniej liczby śladów narciarskich, obcinanie koron drzew na szerokość trasy (co ma
przeciwdziałać obsypywaniu się na nią igliwia i śniegu) oraz uprzątnięcie kamieni,
gałęzi i konarów z trasy. Za niezbędne uznał też wyposażenie szlaków narciarskich
w schroniska, schrony turystyczne i śródleśne miejsca odpoczynku, przy czym powinny być tak rozmieszczone, by mogły być wykorzystywane przez cały rok (czyli
w miejscach styku szlaków narciarskich z trasami letnimi). Możliwości rozwoju
narciarstwa biegowego w Sudetach z uwzględnieniem walorów turystycznych i interesów ochrony przyrody (w tym pojemności turystycznej) analizował tenże autor także w swoim wcześniejszym artykule (Gozdowski 1976).
2.8. Negatywny wpływ turystyki pieszej, rowerowej i narciarskiej na środowisko
górskie wraz ze sposobami przeciwdziałania
2.8.1. Zagadnienia wstępne
Przez długi czas nie postrzegano wpływu turystyki na środowisko przyrodnicze
i krajobraz kulturowy jako zjawiska istotnego, stąd pierwsze poważniejsze badania
w tym względzie datują się dopiero na lata 70. XX w., zaś ich nasilenie przypada
na koniec lat 80., kiedy turystyka była już w wysokim stopniu rozwinięta (Myga-Piątek, Jankowski 2009). Ogólne przyczyny dewastacji walorów środowiska przyrodniczego na skutek oddziaływania ruchu turystycznego jako jeden z pierwszych
w Polsce przedstawił Rogalewski (1973, 1977), wymieniając:
• zbyt dużą liczbę turystów w stosunku do chłonności (pojemności) i przepustowości środowiska przyrodniczego;
• niewłaściwe formy zwiedzania, związane często z brakiem odpowiedniego
przystosowania obiektów do potrzeb ruchu turystycznego (np. brak ścieżek
i urządzonych punktów widokowych powoduje, że turyści rozpraszają się po
różniają się prace Bednorz i Bednorza (2008) oraz Bednorz (2010), przy czym pierwsza dotyczy tylko
relatywnie niewielkiego obszarowo rejonu Poznania, a druga – wszystkich terenów nizinnych w Polsce. Na porównanie warunków sudeckich z trochę wyższymi górami pozwala praca Sarny (2000)
dotycząca warunków śniegowych dla narciarstwa biegowego i zjazdowego w Zakopanem. Ocenę
warunków bioklimatycznych Karkonoszy dla różnych form turystyki i rekreacji (m.in. spacery, intensywne marsze, turystyka piesza i rowerowa, turystyka i rekreacja narciarska) przedstawił Miszczuk (2008).
78
Krzysztof Kołodziejczyk
całym obszarze, wydeptując szatę roślinną i powodując erozję podłoża);
• niewłaściwe formy eksploatacji turystycznej obiektów (np. wykorzystanie obszaru objętego ochroną do wypoczynku);
• brak kultury turystycznej (hałasowanie, śmiecenie, zrywanie kwiatów, płoszenie zwierząt);
• niewłaściwą lokalizację obiektów i urządzeń turystycznych oraz nieodpowiednią ich formę (chodzi tu głównie o niedopasowanie do rzeźby terenu, kierunków i natężenia ruchu turystycznego oraz typowych dla danego obszaru form
architektonicznych).
Ponadto, Rogalewski (1973) omówił procesy degradacji i zasady ochrony walorów wypoczynkowych i – jego zdaniem mniej zagrożonych – walorów krajoznawczych, w odniesieniu do obszarów, szlaków i obiektów turystycznych.
Konflikty między turystyką (w tym wędrówkową) a środowiskiem górskim (ale
też między poszczególnymi formami turystyki) analizowali na przykładzie polskich Karpat i Sudetów Czerwiński, Mikułowski i Wyrzykowski (1991). Zwrócili
oni uwagę, że często „zagrożeniem dla środowiska jest samo zagospodarowanie
turystyczne” (s. 58), czego przyczynami mogą być: jego nieprawidłowa lokalizacja,
w tym nadmierne zagęszczenie, czy brak odpowiednich urządzeń oczyszczających
ścieki ze schronisk turystycznych. W wyniku swoich analiz wskazali oni racjonalne
kierunki rozwoju turystyki, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów chronionych, dopuszczalne kombinacje łączenia różnych form wykorzystania turystycznego oraz optymalną pojemność turystyczną obszarów górskich. Wstępną wersję
tych rozważań przedstawił wcześniej Wyrzykowski (1989). Podobne przemyślenia
dotyczące dopuszczalnych form turystyki w poszczególnych strefach rezerwatów
biosfery zaproponował Kachniarz (1998), zaś możliwości rozwoju różnych form
ruchu turystycznego i zaspokojenia motywów uprawiania turystyki w parkach krajobrazowych przeanalizował Denisiuk (2009)42. Ogólniejsze modele relacji między
turystyką, w tym poszczególnymi typami zachowań turystyczno-rekreacyjnych,
a środowiskiem przyrodniczym przedstawili: Krzymowska-Kostrowicka (1997),
Mika (2004), Pawlaczyk (2002) oraz Wall i Mathieson (2006)43, skrótowy przegląd
tych zagadnień przygotowali z kolei: Barker (1982), Jodłowski (2001), Kowalczyk,
Kulczyk i Duda-Gromada (2010), Kożuchowski (2005), Krajczyńska (2010), Krippendorf (1986), Mika (2001, 2003, 2008b), Mirek (1995, 1998, 2010), Myga-Piątek
i Jankowski (2009), Sprincova (1972), Staffa (1992) oraz Woźniak (2002), ponadto
pewne informacje zawiera opracowanie Tourism and Mountains… (2007). Wiele
prac na temat wpływu turystyki na środowisko przyrodnicze obszarów górskich
42
Według tego autora „ruch turystyczny winien podlegać ostrzejszym ograniczeniom w obiektach o mniejszym areale, z dużym udziałem ochrony rezerwatowej, w porze kwitnienia roślin lub
aktywności rozrodczej zwierząt oraz w porze niesprzyjającej pogody (np. w czasie długotrwałych
[deszczy], kiedy występują wezbrania wody). Stosunkowo większe ograniczenia napotykamy ponadto na obszarach górskich i wyżynnych” (Denisiuk 2009, s. 37).
43
Tam odwołania do licznych wcześniejszych prac zagranicznych.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
79
napisał Kurek (1999, 2001, 2004a, b, 2005). A trzeba pamiętać, że tereny górskie
należą do obszarów szczególnie wrażliwych, które bardzo silnie reagują na skutki
penetracji turystycznej. Ma to coraz większe znaczenie współcześnie, gdy przestrzeń dostępna dla turystyki kwalifikowanej ulega ciągłemu ograniczaniu (Gordon, Drożdżyński 2007).
W przypadku szlaków turystycznych wszystkie skutki dla środowiska wynikają
z koncentracji względnie dużej liczby osób na wąskim pasie terenu. Konsekwencje
są jednak mniejsze niż w przypadku obiektów punktowych, gdyż forma liniowa
jako dwuwymiarowa wiąże się z jakąś formą dyspersji turystów (Wall, Mathieson
2006). Niestety, jak wykazały badania ankietowe przeprowadzone przez Buchwał
i Rogowskiego (2007), a po części także badania przeanalizowane przez Kamieniecką (2012), turyści w małym stopniu zdają sobie sprawę z negatywnego wpływu
ruchu wędrówkowego na środowisko przyrodnicze i nie zawsze rozumieją ideę
niektórych zabiegów mu przeciwdziałających. W literaturze przedmiotu najczęściej porusza się przyrodnicze skutki turystyki pieszej, uważanej mimo wszystko
za relatywnie mniej szkodliwą (np. względem narciarstwa zjazdowego).
2.8.2. Negatywny wpływ turystyki pieszej na środowisko
Morfogenetyczna rola turystyki pieszej polega głównie na mechanicznym oddziaływaniu turystów na biologicznie czynne podłoże ścieżek i dróg turystycznych
oraz ich najbliższego otoczenia. Pierwsze prace opisujące zaburzenia wegetacji roślin przy ścieżkach spacerowych na skutek wydeptywania powstały już w okresie
międzywojennym (Liddle 1997; Mika 2004), badania rozwinęły się jednak dopiero
w drugiej połowie XX w. Wśród konsekwencji turystyki pieszej na podstawie literatury można wyróżnić następujące zagadnienia (a jednocześnie w odniesieniu
do pierwszych siedmiu punktów w pewnym sensie etapy niszczenia środowiska;
pozostałe procesy wymienione w kolejnych punktach zachodzą w większym stopniu równolegle)44:
• mechaniczne niszczenie i zmniejszenie biomasy szaty roślinnej (a także grzybni) w obrębie ścieżki i w jej sąsiedztwie (poszerzanie ścieżek, „dzikie” skróty)
oraz w węzłach szlaków i w otoczeniu schronisk turystycznych45 aż do pojawienia się odkrytego gruntu w wyniku wydeptywania (Barančok, Barančokova
44
Wskazano tylko te pozycje literatury, które szerzej poruszają konkretny proces. Większość
publikacji omawia jednak zespół zjawisk, stąd nie przyporządkowywano ich do konkretnego punktu,
a jedynie wymieniono w dalszej części rozdziału zależnie od obszaru, którego dotyczą.
45
Szlaki przebiegające przez łąki są z reguły szersze niż te prowadzące lasami, co wynika z przynajmniej częściowego kanalizowania ruchu przez drzewa i krzewy. Potwierdzają to zarówno badania
amerykańskie (Dale, Weaver 1974), jak i brytyjskie (Bayfield 1971). Rozwój roślinności na terenach
zniszczonych może nastąpić dopiero po 5–10 latach po ustaniu deptania (o ile degradacji nie uległa gleba, co może w ogóle uniemożliwić regenerację roślinności), natomiast całkowite odtworzenie
zniszczonej biocenozy może zająć nawet 15–20 lat (Zaręba 2010).
80
Krzysztof Kołodziejczyk
2007; Bolland 1982; Cole 1978, 1991, 1995a, b; Cole, Bayfield 1993; Cole, Trull
1992; Czochański 2000; Dale, Weaver 1974; Fidelus 2007a; Gołaszewski, R
­ ojan
46
i Tsermegas 2010; Guzikowa 1982 ; Kellomäki 1977; Kroh 2002; Michalik 1972,
1996a; Mirek, Piękoś-Mirkowa 1979; Myga-Piątek, Jankowski 2009; P
­ awlaczyk
2002; Pawłowska 1962; Piękoś-Mirkowa 1982; Piękoś-Mirkowa, Mirek 1982;
Plesnik 1988; Poleno 1988; Rączkowska, Kozłowska 2010; Roovers i in. 2004;
Ukkola 1995; Weaver, Dale 1978), a czasem też dojazdu do schronisk; rozrywanie całych fragmentów (pakietów) darni przepojonej wodami roztopowymi i opadowymi (Cole 1991); zmiany i niszczenie systemu korzeniowego, aż
do infekcji grzybowych, osłabienia wzrostu oraz obumarcia drzew i krzewów;
dodatkowo zrywanie roślin o atrakcyjnym wyglądzie, w tym gatunków chronionych (Bogacz 1974; Mirek, Piękoś-Mirkowa 1979; Myga-Piątek, Jankowski
2009; Swatowska 1996), uszkadzanie kory, łamanie pędów, gałęzi lub całych
roślin, osłabiające ich żywotność (Bandoła-Ciołczyk, Kurzyński 1996; Bogacz
1974);
• kompakcja wierzchniej warstwy gleby, a w konsekwencji zmiana jej właściwości powietrznych i wodnych (Fidelus 2007b; Kopeć, Głąb 2002; Liddle, Greig-Smith 1975; Łajczak 1996; Myga-Piątek, Jankowski 2009; Poleno 1988; Prędki
2002; Szydarowski 2000; Weaver, Dale 1978; Zaręba 2010): zniszczenie poziomu
próchnicznego lub zniekształcenie poziomów powierzchniowych profilu glebowego, zmiana struktury mechanicznej47, zmniejszenie aeracji, zmniejszenie infiltracji wód opadowych i pojemności wodnej gleby (Ukkola 1995), zmiany chemiczne w glebie (ubytki węgla i azotu), zmiana stopnia kwasowości, zmniejszenie
aktywności biologicznej gleby, zwiększenie przewodnictwa cieplnego, przesuszenie wierzchnich warstw i wywiewanie cząstek glebowych; miejsca pozbawione
roślinności cechują się wyższą temperaturą i szybszym nagrzewaniem, co może
dodatkowo przyspieszyć proces wietrzenia skały macierzystej;
• niszczenie bruku gruzowego, rozluźnianie i rozkruszanie materiału podłoża
i w ten sposób jego przygotowanie do spłukiwania lub wywiewania; naruszenie
stabilności pokryw zwietrzelinowych; bezpośrednie przemieszczanie (strącanie) luźnego materiału skalnego przez turystów (jęzory kamieniste na stokach
poniżej ścieżki);
• zaburzenie obiegu wody (Łajczak 1996): spadek infiltracji i zasilania podziemnych zbiorników wodnych, ograniczenie retencji, powstanie erozyjnych dróg
spływu wody, konserwacja ubitej i zlodzonej pokrywy śnieżnej w obrębie ścieżek, a w efekcie opóźnienie i skrócenie okresu wegetacyjnego (Buchwał, Fidelus
46
Autorka ta na podstawie badań transektów na szlakach prowadzących przez łąki w Pienińskim
Parku Narodowym zauważa, że nadmierne wydeptywanie prowadzi do zniszczenia zbiorowiska już
po kilku latach, natomiast do jego regeneracji potrzebny będzie kilkukrotnie dłuższy czas (zapewne
około 15–20 lat).
47
Szczególnie podatne na zniszczenie są powierzchnie torfowisk – trwałe zmiany w strukturze
torfu powoduje już jednorazowe przejście kilku osób tą samą trasą (Pawlaczyk 2002).
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
•
•
•
•
81
2008; Fidelus 2007b); pobór wody przez schroniska turystyczne; przyspieszenie
procesu zanikania jezior górskich przez zwiększoną emisję pyłów i uruchamianie ruchów masowych przez turystów; zmiany ukształtowania koryt potoków
przez budowanie przejść i tam z kamieni (Balon 2001a);
inicjacja na odsłoniętej glebie procesów morfogenetycznych (Barančok,
­Barančokova 2007; Barczak i in. 2002; Buchwał, Fidelus 2008; Fidelus 2007a, b;
Gorczyca 2000; Gorczyca, Krzemień 2009; Kurzyński, Michalik 1982; Łajczak
1996; Pawłowska 1962): spływ stokowy, spływy gruzowo-błotne, spłukiwanie
powierzchniowe (rozproszone) i bruzdowe (linijne) (Kasprzak 2005, 2006),
procesy eoliczne (deflacja), procesy kriogeniczne (niwacja), działalność lodu
włóknistego (Mazurski 1972), rozbryzg (ang. splash), procesy grawitacyjne
i pluwiograwitacyjne;
erozja odsłoniętej i ubitej pokrywy glebowej pozbawionej szaty roślinnej w obrębie ścieżki i w jej sąsiedztwie aż do poziomu rumoszu skalnego stoków górskich lub nawet skały macierzystej (Cole 1978; Dale, Weaver 1974; Weaver,
Dale 1978), szczególnie wyrazista poniżej górnej granicy lasu i na progach terenowych; przemieszczanie materiału skalnego w dół stoku i jego późniejsza
akumulacja (Łajczak 1996);
rozwój w obrębie ścieżek form mikrorzeźby (żłobiny, bruzdy, rynny i koryta erozyjne, wcięcia dostokowe, progi erozyjne, półki między korzeniami drzew, kociołki eworsyjne, stopnie gelideflacyjne, nisze niwalne, deflacyjne i krioniwalne,
bruk deflacyjny, ostańce darniowe, terasy i niecki z wydeptania, wały przyścieżkowe, stożki napływowe i usypiskowe, jęzory akumulacyjne, hałdy zsuwiskowe),
prowadzący do ich dalszej degradacji i wydeptywania przez turystów ścieżek
alternatywnych (Barančok, Barančokova 2007; Barczak i in. 2002; Buchwał, Fidelus 2008; Fidelus 2007b, 2010; Gorczyca 2000; Krusiec 1996; Krzemień 1997;
Łajczak 199648; Mazurski 197249; Szydarowski 2000; Wałdykowski 2006);
zmiany w składzie gatunkowym roślin i zaburzenie piętrowego układu przyrody gór: ograniczenie rozwoju pewnych gatunków na skutek degradacji gleby
(m.in. jej kompakcji); wzrost udziału gatunków odpornych na deptanie kosztem mniej odpornych, w efekcie powstanie na i przy ścieżkach specyficznych
zbiorowisk dywanowych zbudowanych z obcych gatunków, w dużym stopniu mchów (Cole 1978; Dale, Weaver 1974; Guzikowa 1982; Pawlaczyk 2002;
48
Łajczak (1996) na podstawie doświadczeń z masywu Pilska wyróżnił pięć etapów formowania
się żłobin erozyjnych, aż po odsłonięcie na dnie wciosu erozyjnego litej skały.
49
Mazurski (1972) na podstawie badań terenowych w Karkonoszach przedstawił interesującą
klasyfikację mikroform na szlakach turystycznych. Efektem zapoczątkowania procesów, głównie
erozyjnych, są mikroformy inicjalne (wdeptane ścieżki, koleiny, skarpy), które przekształcają się
z czasem w mikroformy wczesne (żłobiny, teraski, bruk naturalny, hałdy, piramidki ziemne), a następnie rozwinięte (żłoby, stopnie gruzowe, wypełnienia materiałem, rozbudowane teraski, stożki,
łachy, kociołki eworsyjne). Kiedy w obrębie tych ostatnich rozwiną się nowe przejawy erozji, mówimy o mikroformach złożonych.
82
Krzysztof Kołodziejczyk
­ ellomäki 1977; Rączkowska, Kozłowska 2010; Roovers i in. 2004; Weaver,
K
Dale 1978; Witkowska-Żuk 2000); rozprzestrzenianie się wzdłuż szlaków
i dróg gatunków wszędobylskich (kosmopolitycznych), synantropijnych i ruderalnych z dolin i niższych partii gór w ich wyższe partie m.in. na butach
i odzieży wędrowców, a w konsekwencji wypieranie właściwych dla siedliska
gatunków (Benninger-Truax, Vankat, Schaefer 1992; Cole 1978; Guzikowa
1982; Michalik 1972; Mirek, Piękoś-Mirkowa 1979; Myga-Piątek, Jankowski
2009; Pawlaczyk 2002; Witkowska-Żuk 2000); synantropizacja m.in. na skutek
eutrofizacji środowiska, pozostawianych przez turystów śmieci, w tym resztek
jedzenia, i składowisk odpadów przy schroniskach50, a także zakładania przy
schroniskach ogródków skalnych, klombów, rabatek itp. (Guzikowa 1982;
Mazurski 1998; Mirek, Piękoś-Mirkowa 1979; Piękoś-Mirkowa, Mirek 198251;
Swatowska 1996);
• niszczenie roślinności przez materiał zsuwający się lub wynoszony przez wody
opadowe z miejsc, w których na skutek deptania nastąpiło odsłonięcie gleby, uwolnienie luźnego materiału i uruchomienie procesów grawitacyjnych
­(Fidelus 2010; Szydarowski 2000);
• zmiany w świecie zwierzęcym: mechaniczne uszkodzenia ciała zwierząt, gniazd
ptaków, nor i mrowisk; nieumyślne lub umyślne zabijanie bezkręgowców, gadów i płazów uznawanych za niebezpieczne lub budzących niechęć swoim
wyglądem (Starzyk 1974); niepokojenie i płoszenie zwierząt przez hałas i ruch
oraz przecinanie szlaków wędrówek, a w konsekwencji zmiany w psychice i zachowaniu zwierząt, redukcja ich przestrzeni życiowej, problemy ze zdobyciem
pożywienia, spadek odporności na choroby, ograniczenie rozrodczości oraz
zmiany w liczebności populacji (Kurzyński, Michalik 1982; Pawlaczyk 2002);
synantropizacja fauny – zmiana trybu życia i zachowań pokarmowych zwierząt, powodująca uzależnienie od człowieka, zwłaszcza przyciąganie zwierząt
przez składowiska odpadów i w wyniku dokarmiana, a w konsekwencji zmiana
składu ich diety (Adamski 1996; Ukkola 1995; Wall, Mathieson 2006); aklimatyzacja w warunkach silnej antropopresji; wkraczanie wraz z synantropijną
roślinnością obcych gatunków bezkręgowców, głównie owadów;
• niszczenie powierzchni skalnych (skałek) w wyniku erozji turystycznej (wycierania); celowe usuwanie fragmentów skał; układanie stosów kamiennych;
50
Śmieci produkują zarówno sami turyści, jak i organizatorzy ruchu turystycznego. Odpady powstają w obiektach zagospodarowania podczas obsługi turystów, ale także w ramach utrzymania
samej infrastruktury.
51
Autorzy ci stwierdzają w oparciu o badania tatrzańskie, że przekształcenia roślinności powodowane przez turystykę w otoczeniu schronisk są „stosunkowo mało trwałe”, ponieważ „obce gatunki
roślin znajdują się tutaj u granicy swych ekologicznych możliwości” (Piękoś-Mirkowa, Mirek 1982,
s. 173). Jedynie nieliczne gatunki wykazują tendencję do zadomawiania, jednak występują wtedy na
siedliskach, które z natury mają otwarty lub półotwarty charakter. Z reguły jednak po zaprzestaniu
działalności człowieka flora synantropijna szybko ginie.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
83
• zanieczyszczenie gleb na skutek niewłaściwego składowania śmieci oraz wycieku płynów eksploatacyjnych z urządzeń schroniskowych i pojazdów obsługujących schroniska;
• zanieczyszczenie wód powodowane przez ścieki ze schronisk turystycznych
i obiektów zaplecza sanitarnego, które jest zbyt skromne i niskiego standardu
(Choiński i in. 2007; Mazurski 1998), przez wyciek płynów eksploatacyjnych
z urządzeń, na skutek niewłaściwego składowania odpadów, ale też bezpośrednio przez samych turystów, co szczególnie dobrze widoczne jest przy Morskim
Oku w Tatrach, gdzie turyści wrzucają do wody monety (“na szczęście”), śmieci
i resztki jedzenia (“dokarmianie ryb”), pozostawiają śmieci lub załatwiają potrzeby fizjologiczne wśród głazów i kosodrzewiny bezpośrednio nad wodą czy
brodzą i moczą nogi w stawie, naruszając strukturę osadów dennych ­(Choiński
i in. 2007; Kapera 2007); w konsekwencji następuje eutrofizacja górskich
­zbiorników wodnych, zaburzenie równowagi ekologicznej i zmiany w łańcuchu troficznym;
• zanieczyszczenie powietrza w związku z emisją dwutlenku węgla i innych substancji szkodliwych powstających w procesie opalania schronisk węglem, koksem i olejem opałowym (Mazurski 1998) oraz w związku z emisją spalin z pojazdów mechanicznych obsługujących schroniska; wysoka energochłonność
tradycyjnych technologii grzewczych stosowanych w schroniskach;
• obniżenie walorów estetycznych krajobrazu (urbanizacja) na skutek nieracjonalnego użytkowania ziemi, fragmentacji, powstawania nieestetycznych i niewkomponowanych w krajobraz obiektów kubaturowych (często prowizorycznych
obiektów sezonowych), niszczenia roślinności (w tym wycinania lasów pod nowe
obiekty), erozji szlaków i zaśmiecenia (Kapera 2007; Tracz, Pampuch 2009);
• zwiększone zagrożenie pożarami w związku z ogniskami i wyrzucaniem niedopałków papierosów (Grzelak, Harabin 2010; Pawlaczyk 2002); osmalanie gałęzi
od ognisk palonych w pobliżu drzew i krzewów (Bogacz 1974).
Większość badań nad wpływem turystyki pieszej (ale także rowerowej i narciarskiej) na środowisko przyrodnicze wykonywanych jest w lokalnej skali i dotyczy
wybranego zestawu spośród zjawisk wymienionych w punktach powyżej. Przeglądu polskich pozycji na ten temat w formie tabelarycznej dokonali Ewertowski
i Tomczyk (2007), a jednocześnie zaproponowali wykorzystanie narzędzi GIS do
oceny stanu środowiska geograficznego szlaków turystycznych. Podobnie sugerują
Jała i Cieślakiewicz (2004) oraz Magyari-Sáska i Dombay (2008). Jak zauważają
Ewertowski i Tomczyk (2007, s. 272), „na szlakach turystycznych i w ich otoczeniu
badano wpływ ruchu turystycznego na jeden z elementów geoekosystemu: rzeźbę
terenu, gleby, szatę roślinną, faunę, infrastrukturę turystyczną lub kompleks tych
komponentów”. Polscy badacze najczęściej skupiają się na najwyższych górach –
Tatrach, masywach Pilska czy Babiej Góry i Karkonoszach.
W Tatrach swoje badania prowadził m.in. Czochański (2000), który przedstawił autorską typologię form degradacji rzeźby terenu na obszarach użytkowanych
84
Krzysztof Kołodziejczyk
turystycznie. Ponadto, góry te za obszar swoich naukowych dociekań wybrali:
Balon (2001a, b), Buchwał i Fidelus (2008), Buchwał i Rogowski (2010), Choiński i in. (2007), Ciapała, Zielonka i Kmiecik-Wróbel (2010), Ewertowski i Tomczyk (2007), Fidelus (2007a, b, 2008, 2010, 2013), Gołaszewski, Rojan i Tsermegas
(2010), Gorczyca (2000), Gorczyca i Krzemień (2006, 2009), Kopeć i Głąb (2002),
Kroh (2002), Krusiec (1996), Krzemień i Gorczyca (2005), Mirek i Piękoś-Mirkowa (1979), Pawłowska (1962), Piękoś-Mirkowa (1982), Piękoś-Mirkowa i Mirek
(1982), Rączkowska i Kozłowska (2010), Skawiński (1993), Starzyk (1974), Szydarowski (2000) oraz Witkowski i in. (2010). Gorczyca i Krzemień (2006) interesowali się dodatkowo Pieninami. Skutki rozdeptywania szlaków turystycznych
i sposoby przeciwdziałania temu badali na tymże terenie Bartyzel, Salamon i Szyda
(1981), Guzikowa (1982) oraz Witkowski i in. (2010). Prace w rejonie Turbacza
prowadził Wałdykowski (2006), a w masywie Pilska – Łajczak (1995, 2003, 2004),
Mielnicka (1995) i Witkowski (1995). Temu ostatniemu obszarowi poświęcona jest
też monografia Wpływ narciarstwa i turystyki pieszej na przyrodę masywu Pilska
(1996), w której na szczególną uwagę zasługują teksty: Adamskiego (1996), Bandoły-Ciołczyk i Kurzyńskiego (1996), Kurzyńskiego i in. (1996), Łajczaka (1996),
Michalika (1996a, b), Mielnickiej (1996) oraz Witkowskiego (1996b). Można jednak mieć wątpliwości do niektórych wniosków tej pracy, bowiem przypisuje się
w niej większą rolę w degradacji gleby i rzeźby turystyce pieszej niż narciarstwu
zjazdowemu (zwłaszcza Łajczak 1996), co stoi w sprzeczności z większością badań
innych autorów52. Wydaje się, że niedostatecznie został uwzględniony różny czas,
od którego każdy z tych typów aktywności oddziałuje na środowisko masywu Pilska. Wini się też turystykę pieszą za nasilenie erozji w obrębie stoków narciarskich,
niejako pomijając, że pierwotną przyczyną zmian jest wycięcie lasu i zniszczenie
darni podczas budowy trasy, przez ślizgi nart i ratraki. Można się zastanawiać,
jakie byłoby nasilenie erozji na ścieżkach przecinających obecne trasy zjazdowe,
gdyby te trasy nie powstały. W rejonie Babiej Góry skutki turystyki pieszej badali:
Bogacz (1974), Buchwał i Fidelus (2008), Buchwał i Rogowski (2010) oraz Mielnicka (1992a), w Beskidzie Śląskim – Mika (2001, 2004), w Bieszczadach – Kurzyński
i Michalik (1982), Myga-Piątek i Jankowski (2009) oraz Prędki (2002), zaś w Ojcowskim Parku Narodowym – Barczak i in. (2002) oraz Witkowski i in. (2010). Badania w Karkonoszach podjęli Jała i Cieślakiewicz (2004), Kasprzak (2005, 2006),
52
Bardzo trudno jest wskazać, który rodzaj aktywności powoduje większe szkody w środowisku,
gdyż charakter i natężenie zmian zależą od szeregu czynników (m.in. natężenie ruchu turystycznego
i stopień nakładania się na siebie skutków poszczególnych form turystyki, odporność roślinności
i podłoża, nachylenie stoku). Zwykle przyjmuje się jednak, że narciarstwo zjazdowe jest bardziej
destrukcyjne niż odbywająca się wzdłuż wąskiej strefy turystyka piesza (Kurek 2004a). Jako przykłady można tu przytoczyć badania Bayfielda (1973, 1979) ze Szkocji, głównie z masywu Cairngorm,
Gorczycy i Krzemienia (2006, 2009) oraz Krzemienia (1995, 1997) z masywu Monts Dore we Francji,
Miki (2004) z Beskidu Śląskiego oraz Skawińskiego (1993) dotyczące kopuły Kasprowego Wierchu
i Doliny Goryczkowej w Tatrach.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
85
Mazurski (1972, 1998, 2010), Myga-Piątek i Jankowski (2009), Parzóch i Katrycz
(2002) oraz Swatowska (1996).
Polscy badacze interesowali się też skutkami turystyki pieszej (i narciarstwa
zjazdowego) za granicą – m.in. w masywie Monts Dore, położonym w najwyższych partiach Masywu Centralnego we Francji (Gorczyca, Krzemień 2006, 2009;
Krzemień 1995, 1997) i Tatrach Słowackich (Fidelus 2010)53. Z dorobku zagranicznych naukowców dotyczącego skutków turystyki pieszej (ang. trampling) można
wskazać m.in. następujące prace: Barančok, Barančokova (2007) oraz Barančokova, Barančok (2007) – Tatry Bielskie na Słowacji; Benninger-Truax, Vankat,
­Schaefer (1992) – Park Narodowy Rocky Mountain, Colorado, USA; Cole (1978,
1991, 1995a, b) – różne obszary górskie USA, głównie Góry Skaliste; Cole, Trull
(1992) – północne Góry Kaskadowe, USA; Čuka (1997) – Słowacja; Dale, W
­ eaver
(1974) – północne Góry Skaliste, USA; Kellomäki (1977) – Finlandia; Liddle,
­Greig-Smith (1975) – północna Walia; Magyari-Sáska, Dombay (2008) – Rumunia; Roovers i in. (2004) – centralna Belgia; Shackley (1999) – Peru; Ukkola (1995)
– Finlandia; Weaver, Dale (1978) – północne Góry Skaliste, USA. Cole w swoich wymienionych wyżej pracach, a także Cole i Bayfield (1993) oraz Cole i Trull
(1992), przy okazji analizy skutków wydeptywania skupili się na wypracowaniu
standardowej, eksperymentalnej metody oceny nasilenia tego negatywnego zjawiska oraz odporności samej roślinności na deptanie, uwzględniając nawet tak
szczegółowe czynniki jak rodzaj butów czy waga piechura i badając przebieg zmian
dla każdego gatunku rośliny z osobna. Swoją metodę wymagającą badania tylko
wybranych fragmentów sieci szlaków w celu uzyskania kompleksowych wyników
przedstawili Knapp i Ducey (2009), sposób oparty o techniki GIS zaproponowali
Magyari-Sáska i Dombay (2008), zaś trzy uzupełniające się wzajemnie procedury
inwentaryzacji stanu ścieżki – australijscy badacze Hill i Pickering (2009).
Na podstawie wyników przytaczanych badań trzeba jednak stwierdzić, że
właściwie zorganizowana turystyka piesza oparta o szlaki turystyczne wywiera
stosunkowo słaby negatywny wpływ na środowisko, zwłaszcza względem pokrywy roślinnej i glebowej (Dale, Weaver 1974; Denisiuk 2009; Kurek 2004a, 2005;
Weaver, Dale 1978; Zabierowski 1982). Niepożądane zjawiska zachodzą dopiero w przypadku zbyt dużego natężenia ruchu wędrówkowego i niewłaściwego
przygotowania trasy, a także na „dzikich” skrótach54 i w miejscach koncentracji turystów, np. przy węzłach szlaków, na punktach widokowych, w miejscach
odpoczynkowych, w obrębie obozowisk, zwłaszcza tych „dzikich” lub sezonowych, czyli nieposiadających odpowiedniego zagospodarowania (urządzenia
sanitarne, kosze na śmieci). Przy czym trzeba zaznaczyć, że zmiany związane
Autorka dokonała porównania charakteru i natężenia skutków oddziaływania antropogenicznego w obrębie dróg i ścieżek turystycznych na północnym i południowym skłonie Tatr.
54
Problem schodzenia ze szlaków turystycznych, czyli tzw. nielegalną dyspersję, na terenie parków narodowych i rezerwatów przyrody w Polsce badali Witkowski i in. (2010).
53
86
Krzysztof Kołodziejczyk
z ­wydeptywaniem są z reguły poprzedzone procesami mniej widocznymi, jak
np. przekształcenia w składzie gatunkowym flory związane z zawlekaniem gatunków obcych czy zmiany w zachowaniu i strukturze fauny (Pawlaczyk 2002),
które zachodzą już nawet przy małej intensywności ruchu. Ponadto, mają one
miejsce nie tylko w obrębie ścieżki i jej najbliższym sąsiedztwie, ale także w szerokiej strefie wokół szlaku (Barančokova, Barančok 2007). Zdaniem Mielnickiej
(1991, 1992a, b, 1996), a także Ćmaka (1981), Guzikowej (1982), Koncy (1984),
Łomnickiego (1962), Olaczka (1982), Sobczak (1983) i Staffy (1992), szczególnie
szkodliwe są wycieczki masowe, których uczestnicy cechują się niskim poziomem kultury turystycznej, wiedzy o przyrodzie oraz zasadach zwiedzania i wędrówki, hałasują, płoszą zwierzynę, śmiecą, zrywają rośliny oraz poruszają się
zwartą grupą, schodząc na pobocza i łamiąc fragmenty drzew i krzewów. Część
grupy czasem chodzi na skróty, wydeptując nowe ścieżki. Niestety, turystyka
masowa dominuje w większości parków narodowych. Natomiast sporadyczna turystyka piesza nie wywołuje w środowisku znaczących zmian (Balon i in.
2001). W znacznym stopniu niebezpieczna jest także działalność obiektów turystycznych, m.in. schronisk turystycznych, które często położone są na terenach
szczególnie przyrodniczo cennych.
W przypadku szeroko pojętych skutków erozyjnych turystyki pieszej trzeba
stwierdzić, że po prostu inicjuje ona lub intensyfikuje naturalne procesy morfogenetyczne (Buchwał, Fidelus 2008; Fidelus 2007b; Kasprzak 2006; Krusiec
1996). Przebieg i natężenie tych procesów zależy od wielu czynników, m.in.
1) odporności podłoża geologicznego i rodzaju gleb, 2) ekspozycji i nachylenia
powierzchni terenu (także dostępności szerokich powierzchni, gdzie możliwe
jest poszerzanie szlaku), 3) położenia w konkretnym piętrze geoekologicznym
(określającym zespół cech klimatycznych i roślinnych w nawiązaniu do rzeźby
terenu), 4) stosunków wodnych, 5) rodzaju zbiorowości roślinnej w otoczeniu
szlaku, 6) cech szlaku (szerokość, typ i stan nawierzchni, dodatkowe zabezpieczenia podłoża, sposób prowadzenia – dostosowanie do orografii terenu oraz
potrzeb i możliwości kondycyjnych przeciętnego turysty), 7) natężenia i sezonowości ruchu turystycznego czy ewentualnie innego sposobu użytkowania szlaku i jego otoczenia, 8) dostępności i atrakcyjności miejsc poza szlakiem (Bogacz 1974; Czochański 2000; Ewertowski, Tomczyk 2007; Fidelus 2007a, 2008;
­Gołaszewski, Rojan, Tsermegas 2010; Mirek, Piękoś-Mirkowa 1979; Szydarowski 2000; Wall, Mathieson 2006).
Szczególnie podatne na niszczenie są drogi prostopadłe do poziomic, o nachyleniu przekraczającym 20–25˚ (Fidelus 2007a; Kasprzak 2006; Krusiec 1996;
Łajczak 1996; Mazurski 1971, 1972; Myga-Piątek, Jankowski 2009), choć zdaniem
Marsza (1972, za: Pawlaczyk 2002) już na stokach o nachyleniu powyżej 7˚ deptanie o nawet małej intensywności powoduje szybkie niszczenie pokrywy roślinnej
i glebowej, stąd powinny być one wyłączone z penetracji pieszej. Twierdzenie to
jest bardzo rygorystyczne, a jego przyjęcie w zasadzie uniemożliwiałoby turystycz-
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
87
ne wykorzystanie terenów górskich. Odcinki prostopadłe do poziomic, oparte często na starych przecinkach leśnych lub szlakach zrywkowych, skracają czas potrzebny na pokonanie przewyższenia, stąd są popularne wśród turystów, stanowią
jednak duże zagrożenie dla środowiska. Do większego rozcięcia szlaku przyczynia
się też koncentracja ruchu turystycznego w wąskiej strefie ograniczonej przez kosodrzewinę (Gołaszewski, Rojan, Tsermegas 2010). Z drugiej strony Ewertowski
i Tomczyk (2007) uznają wysoką roślinność w bezpośrednim otoczeniu ścieżki za
zjawisko korzystne, ponieważ utrudnia ona zejście ze szlaku i dzięki temu ogranicza zniszczenia, które przybierają charakter liniowy, a nie powierzchniowy. Do
innych czynników utrudniających zejście ze szlaku wymienieni autorzy zaliczają:
poprowadzenie ścieżki trawersem (ograniczeniem z obu stron jest stromy stok),
poprowadzenie ścieżki wąskim dnem doliny, w bezpośrednim sąsiedztwie potoku
(z jednej strony zejście ze ścieżki utrudnia strome zbocze doliny, z drugiej – potok), sztuczne zabezpieczenia (ogrodzenia).
2.8.3. Negatywny wpływ turystyki rowerowej i narciarskiej na środowisko
Turystyka rowerowa powoduje podobne skutki co turystyka piesza, jedynie
skala niektórych procesów jest nieco inna (Denisiuk 2009; Rothert, Kacprzyk
2012). Trzeba jednak podkreślić, że trudno jest jednoznacznie stwierdzić, które
szkody (i w jakim natężeniu) powstały w wyniku oddziaływania turystyki rowerowej, a które w związku z innymi działaniami człowieka. W ogóle wiele kontrowersji wzbudza ustalenie, który z rodzajów turystyki jest bardziej szkodliwy55.
W przypadku rowerzystów zwraca się uwagę m.in. na niszczenie pokrywy roślinnej, rozluźnianie i przemieszczanie materiału podłoża (Mika 2004), erozję wodną szlaków, w szczególności w przypadku typowego kolarstwa górskiego (MTB,
ang. mountain biking), ponadto na redukcję naturalnych środowisk życia zwierząt,
głównie ich fragmentację przez sieć szlaków, oraz zanieczyszczenia wody związane
bardziej z bazą towarzyszącą trasom rowerowym. Rothert i Kacprzyk (2012) wymieniają zalety i wady turystyki rowerowej, jeśli chodzi o oddziaływanie na środowisko. Do zalet zaliczają (s. 71):
• turysta rowerowy porusza się głównie wzdłuż istniejących dróg i tras, rzadko
zaś wkracza na tereny z gęstym podszytem i podmokłe, co relatywnie częściej
zdarza się turystom pieszym;
• rowerzysta przebywa na danym terenie stosunkowo krótko, przez co płoszy
zwierzęta proporcjonalnie krócej niż turysta pieszy;
• z uwagi na konieczność kierowania pojazdem rzadziej od pieszych dostrzega
szczególne walory siedlisk roślinnych, a zatem stanowi dla nich potencjalnie
mniejsze zagrożenie.
55
Przykładowo Weaver i Dale (1978) twierdzą, że rośliny w podobny sposób reagują na przejście
turysty (ważącego około 70 kg) i na przejazd rowerzysty (gdzie rower średnio waży dodatkowe 10–15 kg).
88
Krzysztof Kołodziejczyk
Z kolei do wad turystyki rowerowej należą duże prędkości (niebezpieczne dla
zwierząt, ale też dla innych turystów), niszczenie ścieżki wywoływane sposobem
jazdy oraz zakłócanie ciszy. Rothert i Kacprzyk (2012) dzielą szkody wyrządzane
przez turystykę rowerową na trzy kategorie (s. 72):
• zakłócenia w świecie flory – mechaniczne niszczenie roślinności w wyniku rozjeżdżania, uszkodzenia runa leśnego, zmniejszenie różnorodności gatunkowej
roślin w wyniku ograniczania populacji roślin wrażliwych na niszczenie (głównie rośliny jednoroczne, zbudowane z długich łodyg o szerokich liściach), których miejsce zajmują bardziej odporne gatunki pospolite;
• zakłócenia w świecie fauny – zaburzenie równowagi naturalnych siedlisk dzikich zwierząt, ich egzystencji i źródeł pożywienia, głównie w wyniku przypadkowego płoszenia zwierząt;
• erozja gleby – przebieg procesów jest w zasadzie tożsamy z turystyką pieszą,
przy czym według części badaczy cechuje się większą intensywnością.
Według Jodłowskiego (2001) turystyka rowerowa w ogóle nie wpływa na stosunki wodne i klimat (mezo- i mikroklimat), a tylko w niewielkim stopniu na
budowę geologiczną i rzeźbę, gleby, szatę roślinną i świat zwierzęcy. Dla porównania warto podać, że według tego autora turystyka piesza także nie wpływa na
klimat, powoduje średnie zmiany w stosunkach wodnych i faunie, natomiast duże
przemiany – w budowie geologicznej i rzeźbie, glebach i szacie roślinnej. Badacz
ten reprezentuje dosyć kontrowersyjne poglądy, gdyż z reguły uznaje się zmiany
powodowane przez turystykę pieszą i rowerową za porównywalne. Ogólne wątpliwości względem tej klasyfikacji potwierdza określenie przemian środowiska
wywołanych przez narciarstwo zjazdowe – brak zmian w świecie zwierzęcym, niewielkie zmiany budowy geologicznej, rzeźby i gleb oraz średnie zmiany stosunków
wodnych, klimatu i flory. Jodłowski (2001) najwyraźniej uwzględniał – korzystając z przykładu Tatr – zmiany powodowane przez różne rodzaje turystyki w ich
aktualnym natężeniu, nie odnosząc ich do żadnej wartości obiektywnej, miary
względnej (np. zmiany wywoływane przez konkretną liczbę turystów). Przy takich
założeniach najbardziej popularna turystyka piesza zawsze będzie powodowała
największe zmiany.
Turystyczne narciarstwo wędrówkowe dzięki zabezpieczającej roli pokrywy
śnieżnej, która chroni podłoże przed oddziaływaniem czynników denudacyjnych
(Fidelus 2007b; Krusiec 1996), wpływa na środowisko przyrodnicze w mniejszym
stopniu niż turystyka piesza i rowerowa, zaś dzięki innemu charakterowi tras
i mniejszym prędkościom przemieszczania się jego skutki są zdecydowanie mniejsze niż w przypadku narciarstwa zjazdowego. W tym ostatnim względzie główną
rolę pełni rozproszenie przestrzenne (Vystoupil, Šauer 2012). Jednak i tu można
wskazać pewne zagadnienia problemowe, m.in. łamanie ślizgami nart i kijkami
narciarskimi wierzchołków i młodych pędów roślin, głównie niskich świerków
i kosodrzewiny, prowadzące do zmiany ich pokroju (tzw. pastwiskowa, narciarska
lub krzewiasta forma świerka), a nawet zahamowania procesu naturalnego odna-
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
89
wiania (Bandoła-Ciołczyk, Kurzyński 1996; Mielnicka 1992b; Skawiński 1993).
Skutkiem turystyki narciarskiej jest też niepokojenie zwierząt, szczególnie niebezpieczne w trudnych zimowych warunkach, zaś w przypadku tras przygotowywanych przez ratraki – przemarzanie gleb, opóźnienie okresu wegetacyjnego i wymieranie organizmów glebowych na skutek kompakcji pokrywy śnieżnej, zniszczenia roślinności o większej skali, a czasami odkrywanie gleby i podłoża skalnego
(Fidelus 2007b).
Oddziaływanie narciarstwa zależy m.in. od ukształtowania terenu, stromości
trasy, ukorzeniania roślin i grubości pokrywy śnieżnej (Kurek 2005). Większe
szkody powstają przy małej miąższości pokrywy, gdy – zwłaszcza na wypukłościach terenu – dochodzi do odsłaniania i uszkadzania pędów roślin, zdzierania darni i kaleczenia korzeni drzew (Łajczak 1996; Mielnicka 1995; Mika 2004;
­Skawiński 1993). Narciarstwo biegowe uprawiane w czasie topnienia pokrywy
śnieżnej (tzw. narciarstwo śnieżno-błotne) może powodować szkody podobne
do t­urystyki p
­ ieszej podejmowanej w tym okresie. Wynika to z przesiąknięcia
podłoża wodą roztopową, przez co jest ono wyjątkowo podatne na niszczenie.
Na miejscach osłoniętych między płatami śniegu dochodzi więc do intensywnego zdzierania darni, kaleczenia systemów korzeniowych, a nawet niszczenia
pokrywy glebowej i uruchomienia procesów erozyjnych (Mielnicka 1995; Mika
2004). Pewien wpływ na środowisko, głównie w kontekście krajobrazowym, mają
też zabezpieczenia tras – tyczki, kierunkowskazy czy płotki (Skawiński 1993).
Dodatkowo w przypadku szerszych tras powstają korytarze o odsłoniętych ścianach lasu, co powoduje zmianę lokalnego mikroklimatu (np. kierunki wiatru),
zagrożenia dla drzewostanu (na krawędzi znajdują się drzewa dotychczas rosnące wewnątrz areału leśnego, mniej odporne na działanie wiatru) i zmianę warunków rozwoju runa leśnego. Powstanie nowej krawędzi lasu prowadzi więc do
zaburzenia relacji ekologicznych oraz pogorszenia kompozycji i walorów estetycznych krajobrazu (Mika 2004).
Jak wspomniano, znacznie większe szkody dla środowiska niż turystyka piesza,
rowerowa i narciarska (wędrówki narciarskie) powoduje narciarstwo zjazdowe
(Kurek 2004a), które jednak nie będzie tu omawiane z racji bardziej sportowego
(lub ewentualnie typowo rekreacyjnego) charakteru i wykorzystywania tras zjazdowych, których nie można zakwalifikować do szlaków turystycznych w rozumieniu przyjętym w niniejszej pracy. Informacje na temat tej grupy szkód wywoływanych przez turystykę aktywną zawierają m.in. następujące prace: Absalon i in.
(1990); Barker (1982); Bandoła-Ciołczyk, Kurzyński (1996); Duda, Ziaja (2010);
Kicińska (2010); Kowalczyk, Derek (2010); Kowalczyk, Kulczyk, Duda-Gromada
(2010); Kukowka, Bożek, Ślusarczyk (2006); Kurek (2004a, 2005); Krzemień (1995,
1997); Łajczak (1995, 1996, 2003, 2004); Michalik (1996a); Mielnicka (1996); Mika
(2004); Potoniec (2001); Skawiński (1993); Witkowski (1996a, b). Warto jeszcze
dodać, że erozja spowodowana turystyką wędrówkową jest z reguły o wiele słabsza
niż ta wywołana aktywnością gospodarczą, np. zwózką drewna (Kroh 2002; Rojan,
90
Krzysztof Kołodziejczyk
Wałdykowski 2007; Wałdykowski 2006), przy czym największe rozmiary przybiera
na drogach, gdzie te dwie przyczyny nakładają się na siebie (Ewertowski, Tomczyk
2007; Fidelus 2010; Krusiec 1996).
2.8.4. Sposoby przeciwdziałania wybranym negatywnym skutkom turystyki
wędrówkowej
W wielu pracach dotyczących erozji na szlakach turystycznych podaje się też
sposoby jej przeciwdziałania i ograniczania. Do form zagospodarowania szlaków
silnie zerodowanych, bez perspektyw naturalnego odnowienia gleby i roślinności,
należą specjalne konstrukcje mające na celu zapobieganie erozji, depozycję materiału glebowego i regenerację pokrywy roślinnej. Są to m.in. drewniane lub kamienne stopnie (zapory) powstrzymujące spływ materiału w rynnach erozyjnych,
siatki i maty zatrzymujące materiał skalny (Barczak i in. 2002; Gorczyca 2000;
Jagusiewicz 1982a; Krzemień 1997; Łajczak i in. 1996; Ukkola 1995) oraz trwałe
bariery z żerdzi świerkowych ułożonych równolegle do poziomic lub w postaci
kratownicy z wypełnieniem wolnych przestrzeni darnią lub innym materiałem
biologicznym miejscowego pochodzenia, ewentualnie przysypanym cienką warstwą gleby (Mielnicka 1995; Skawiński 1993). Wspomniane siatki wykonuje się
z włókiem naturalnych lub z tworzyw sztucznych, a następnie obsiewa różnymi
gatunkami traw. Proponuje się też takie zabiegi jak wbijanie drewnianych palików,
rozrzucanie na ścieżkach żwiru lub gruzu skalnego czy przykrywanie odpowiednim materiałem (np. trzciną) odsłoniętych powierzchni gleby i korzeni drzew.
Stoki ze zniszczoną pokrywą roślinną posypuje się też słomą, a następnie obsiewa
trawą, która w ten sposób ma lepsze warunki wzrostu (Krzemień 1997). Wiele
form erozyjnych po prostu zasypuje się.
Wcześniej jednak taki teren podlegający regeneracji pokrywy glebowej i roślinnej musi być zabezpieczony przed mechanicznym oddziaływaniem turystów.
Stosuje się w tym celu sztuczne utrudnienia, mające za zadanie jednoznacznie
wyznaczyć przebieg ścieżki i skierować na niego ruch turystyczny: taśmy, słupki,
krawężniki, barierki (wysokie i niskie), poręcze i płoty, a nawet rowy z wodą56.
Wprowadza się też belki, deski, drewniane żerdzie i kratownice, rozrzucone głazy czy inne przeszkody przeciwdziałające poszerzaniu szlaku, schodzeniu z niego
i wydeptywaniu skrótów. Pomiędzy takimi zabezpieczeniami, jeśli są właściwie
zainstalowane, może gromadzić się gleba, a w konsekwencji wkraczać roślinność,
można je też od razu wyłożyć darnią. Ponieważ konsekwencją zniszczenia (zerodowania) szlaków jest bardzo intensywne wydeptywanie poboczy i alternatywnych
ścieżek, ważne jest również odpowiednie techniczne przygotowanie samej ścieżki
tak, by wędrówka nią była wygodniejsza niż poboczem. Chodzi tu o naprawę jej
56
Wszystkie formy ogrodzeń szlaku, ich długość i wykonanie, powinny być dostosowane do
wymogów przemieszczania się zwierzyny (Bolland 1982).
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
91
nawierzchni, a w przypadku dużego natężenia ruchu nawet wprowadzenie sztucznej nawierzchni, ale przede wszystkim o odpowiednie odprowadzenie ze ścieżki
wody opadowej i roztopowej za pomocą drewnianych lub zbudowanych z głazów
progów, rynien i przepustów. W przeciwnym razie nawet sztuczna nawierzchnia
zostanie zniszczona przez spłukiwanie i spływy gruzowo-błotne (Bartyzel, Salamon, Szyda 1981; Buchwał, Fidelus 2008; Buchwał, Rogowski 2010; Cole 1991;
Fidelus 2007a, 2008; Gorczyca 2000; Guzikowa 1982; Krusiec 1996; Myga-Piątek,
Jankowski 2009; Rączkowska, Kozłowska 2010; Staffa 1985, 1992).
Zabezpieczeniem przed spłukiwaniem może być pokrywanie szlaków nawierzchnią brukową, asfaltową lub blokami skalnymi, co odnotowują dla Karkonoszy Parzóch i Katrycz (2002), nie komentując jednak, czy jest to rozwiązane
w pełni efektywne i poprawne, gdyż trzeba podkreślić, że wszelkie prace budowlane przy szlakach także nie pozostają obojętne dla środowiska. Olaczek (1982, s. 47)
wymienia „szachownicę płyt kamiennych z odpowiednio dobranego surowca”.
Stosuje się też nawierzchnię szutrową, nadsypanie ścieżki lokalnym ­materiałem
gruzowym (tłuczniem) oraz budowę stopni wykonanych z drewna i gruzu lub
głazów w celu niwelacji większych nachyleń. W przypadku otoczenia hal Gąsienicowej i Kondratowej w Tatrach Fidelus (2007a) zinwentaryzowała następujące
nawierzchnie sztuczne: obudowaną głazami lub blokami kamiennymi, szutrową
(ewentualnie ograniczoną głazami) oraz brukową, a tylko 11% długości szlaków
na tym terenie miało nawierzchnię naturalną. Z drugiej strony Swatowska (1998)
uważa, że szlaki górskie powinny mieć charakter naturalnych ścieżek, ulepszonych
tylko poprzez wyrównanie nawierzchni i wykonanie odwodnienia, a sztuczna nawierzchnia jest dopuszczalna jedynie na odcinkach szczególnie intensywnie wykorzystywanych. Materiał skalny używany przy budowie szlaków zawsze powinien być miejscowego pochodzenia. Na stokach o dużym nachyleniu wprowadza
się murki oporowe, zmniejszające dynamikę procesów erozyjnych (spłukiwanie
i spełzywanie pokrywy glebowej), a w pewnych sytuacjach mogące też ukierunkować ruch turystyczny, zaś na odcinkach podmokłych buduje się kładki, pomosty
i dylowania (Barczak i in. 2002; Buchwał, Rogowski 2010; Cole 1991; Fidelus 2008;
Gorczyca 2000; Kasprzak 2005, 2006; Mazurski 2010; Mielnicka 1992b; Myga-Piątek, Jankowski 2009; Partyka 2010a; Skawiński 1993). Z drugiej strony według Gajewskiego (2007b) obramowywanie tatrzańskich ścieżek głazami i murkami oraz
wysypywanie ich nawierzchni drobnymi kamieniami i ziemią nie jest efektywne
i turyści nadal (a być może nawet tym bardziej) schodzą na pobocza, wydeptują je
i szlaki ulegają poszerzeniu. Z kolei drewniane przegrody także nie zawsze spełniają swoją rolę, a za to szpecą krajobraz. Ponadto, nie wszystkie z wyżej wymienionych zabezpieczeń i urządzeń mogą być zainstalowane na szlakach rowerowych.
Podsumowując, trzeba stwierdzić, że w celu odtworzenia pokrywy glebowej
i roślinnej na danym terenie niezbędne jest najpierw ograniczenie lub wyeliminowanie wpływu czynnika, który zapoczątkował erozję, następnie ograniczenie
erozji i dopiero na końcu podjęcie zabiegów zmierzających do restytucji gleby
92
Krzysztof Kołodziejczyk
i roślinności, takich jak wysiew nasion, wykładanie materiału roślinnego, posypywanie podłoża substratem torfowym, inplantacja darni oraz wysadzanie drzew
i krzewów (Łajczak i in. 1996). Zestawienie urządzeń zapobiegających nielegalnej
dyspersji oraz wynikającej z niej erozji na podstawie doświadczeń tatrzańskich
przygotowali Ciapała, Zielonka i Kmiecik-Wróbel (2010). Wśród sposobów kanalizacji ruchu turystycznego wymienili: szlaki turystyczne, znaki „zakaz przejścia” i taśmy ograniczające ruch, tablice informacyjne z zasadami zachowania się
na terenie chronionym, belki drewniane ustawione na poboczach w poprzek linii
szlaku (tzw. potykacze), drewniane poręcze, balustrady i ogrodzenia, drewniane
ograniczniki szerokości szlaku (krawężniki), ogrodzenia punktów widokowych
oraz przenośne toalety (na szlakach najbardziej popularnych mają wyeliminować
główną przyczynę schodzenia ze szlaku). Natomiast zapobiegać erozji turystycznej mają (Ciapała, Zielonka i Kmiecik-Wróbel 2010): schody kamienne, stopnie
drewniane wypełnione kamieniami, stopnie ziemne wzmocnione belkami, schody
drewniane, kamienne wzmocnienia stoku, umocnienia krawędzi drogi, umocnienia brzegów strumieni i potoków oraz dreny odprowadzające wodę (drewniane,
kamienne, metalowe). Ważne jest dobranie do natężenia ruchu turystycznego nie
tylko typu zabezpieczenia, ale też jego projektu i skali. Jak podkreślają Czochański
i Borowiak (2000), nie można wskazać żadnych uniwersalnych rodzajów zabiegów technicznych związanych ze szlakami turystycznymi, muszą one bowiem być
„dostosowane do lokalnych warunków przyrodniczych i sposobu oddziaływania
ruchu turystycznego na środowisko” (s. 358–359).
Jak zauważa Kasprzak (2006, s. 184), „żadne z zabezpieczeń nie zapobiega jednak niszczeniu dróg na stałe. Nawet najsolidniej wykonane sztuczne nawierzchnie
ulegają sufozyjnemu podmyciu i zapadają się, a ich dalsze zniszczenie prowadzi do
odsłonięcia wierzchniej warstwy pokrywy stokowej”. Ponadto, zabiegi techniczne i odpowiednie kształtowanie infrastruktury mogą poprawić stan środowiska
i zwiększyć pojemność turystyczną tylko w pewnych aspektach. Odpowiednie
przygotowanie nawierzchni ścieżek ogranicza wydeptywanie runa i niszczenie gleby, ale nie zmniejsza prawdopodobieństwa płoszenia zwierząt, a być może nawet
zwiększa możliwość zawleczenia obcych gatunków roślin (Pawlaczyk 2002). Na
krajobrazowe skutki zabezpieczania szlaków turystycznych czy punktów widokowych zwraca uwagę Partyka (2010a, b) – często wiąże się to z wprowadzaniem betonu lub metalowych barier i pomostów (np. trasa na Szczelińcu Wielkim w Parku
Narodowym Gór Stołowych, platforma przy Jaskini Ciemnej w Ojcowskim Parku
Narodowym czy schody nad gołoborzami w Świętokrzyskim Parku Narodowym).
Poza elementami zabudowy szlaków przeciwdziałaniu erozji lub rekultywacji
ich powierzchni służy także regulacja (ograniczanie) ruchu turystycznego, zwłaszcza w okresie wiosennym, kiedy pokrywa glebowa jest przepojona wodą57, acz57
Ograniczenie ruchu turystycznego w okresie przepojenia podłoża wodą proponują m.in. Cole
(1991) i Fidelus (2007a).
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
93
kolwiek jest to z reguły trudne do przeprowadzenia. Taka regulacja została częściowo zrealizowana w obrębie kopuły szczytowej Kasprowego Wierchu, łącznie
z korektą przebiegu niektórych ścieżek (Skawiński 1993)58, oraz na Pilsku (Łajczak
i in. 1996). Propozycję regulacji ruchu pieszego, opartą na badaniach zniszczenia
ścieżek i natężenia ruchu turystycznego, przedstawił dla Pienińskiego Parku Narodowego Bolland (1982), przy czym z tych sugestii raczej nie skorzystano. Natomiast ostatnio szczegółowe zasady reorganizacji ruchu turystycznego w otoczeniu
Morskiego Oka w Tatrach, zakładające zamknięcie odcinka szlaku i wyznaczenie
nowej ścieżki, a w efekcie odsunięcie ruchu turystów od tafli stawu, zaproponowali Choiński i in. (2007), zaś ogólne problemy zarządzania ruchem turystycznym w całym Tatrzańskim Parku Narodowym omówił Skawiński (2010a, b). Przy
­zmianie przebiegu szlaku bardzo ważne jest odpowiednie oznakowanie nowego
wariantu i skuteczne zatarcie znaków na wariancie starym. Nowy przebieg powinien też oferować wyższy standard wędrówki niż wariant dotychczasowy oraz tereny przyległe dzięki dobrej nawierzchni, odpowiednim spadkom i w miarę możliwości dodatkowym walorom.
Wiele dotychczasowych zmian przebiegu szlaków odbywało się na podstawie
intuicyjnych przypuszczeń, a nie dogłębnego zbadania zależności ekologicznych
(Cole 1978). Cole (1978, 1991) podaje kryteria, którymi należy się kierować
przy decyzji, czy wyznaczyć obejście problematycznego odcinka, czy też jedynie
odpowiednio go przygotować. Znaczenie będzie tu miała dostępność terenów
z bardziej odpornym na erozję turystyczną podłożem, długość (powierzchnia)
problematycznych odcinków, ogólna odporność środowiska, ale też odporność
poszczególnych zbiorowisk roślinnych, zdolność zniszczonych obszarów do regeneracji oraz możliwość odpowiedniego pokierowania ruchem turystycznym
(efektywnego zamknięcia starego przebiegu trasy). Mając odpowiedni zestaw
informacji już na etapie planowania szlaku, można wybrać taki jego przebieg,
który będzie w jak najmniejszym stopniu wpływał na środowisko (Cole 1978).
Doświadczenie pokazuje, że odrodzenie się roślinności na zniszczonych odcinkach, nawet po całkowitym wyeliminowaniu ruchu turystycznego, następuje
wolno (lub czasami nawet w ogóle nie następuje), gdyż – jak zostało podkreślone
wyżej – turysta jest tylko czynnikiem inicjującym degradację, zaś później główną rolę odgrywają czynniki naturalne. W związku z tym Bolland (1982) podkreśla, że pomimo regulacji ruchu nadal potrzebne są zabiegi techniczne względem
nawierzchni ścieżek – tak odcinków starych, jak i nowych (m.in. utwardzanie
szlaków za pomocą kamieni lub drewna, ogradzanie ścieżek w miejscach najbardziej zdewastowanych).
Niekorzystne zmiany w obrębie kopuły szczytowej Kasprowego Wierchu zachodzą jednak
nadal, co wynika z jednolicie wysokiego obciążenia ruchem turystycznym. O zmianach w obrębie
tamtejszych ścieżek turystycznych, które zaszły w trakcie zaledwie jednego roku, piszą Rączkowska
i Kozłowska (2010).
58
94
Krzysztof Kołodziejczyk
Oczywiście poza samą budową szlaków niezbędne jest też odpowiednie projektowanie towarzyszącej im infrastruktury – budowanie tylko niezbędnych
urządzeń z wykorzystaniem odpowiednich technologii, ich właściwa lokalizacja
i wkomponowanie pod względem architektonicznym w krajobraz przyrodniczy
i kulturowy. Bartyzel, Salamon i Szyda (1981), Łajczak i in. (1996) oraz Myga-Piątek i Jankowski (2009) uważają, że dużą pomoc w dyscyplinowaniu turystów
mogą stanowić tablice i ideogramy z przepisami obowiązującymi na danym terenie chronionym i schematyczną mapą tras turystycznych, tablice przypominające o konieczności poruszania się po znakowanych szlakach i zabraniające schodzenia poza nie oraz informujące o ewentualnych pracach rekultywacyjnych.
Spośród starszych prac znaczenie akcji podnoszenia kultury turystów podkreślili też Bolland (1982) i Guzikowa (1982). Dobrą praktyką jest opracowanie planu
zagospodarowania turystycznego parku narodowego (m.in. tzw. operaty kształtowania funkcji turystycznej i dydaktycznej) czy szerzej – wszystkich obszarów
chronionych (Baranowska-Janota 2007; Chmielewski 2002; Kowalczyk 2009;
Michalik 1974; Stasiak 1997).
2.8.5. Turystyka wędrówkowa na obszarach chronionych
Wiele uwagi w literaturze naukowej poświęca się różnie ujmowanym relacjom
między turystyką (w tym trzema analizowanymi tu formami turystyki kwalifikowanej) a przyrodą obszarów chronionych, zwłaszcza parków narodowych. Ogólne
podsumowanie tych zagadnień w oparciu o klasyfikację przestrzeni turystycznej
przygotował Liszewski (2009), podkreślając, że szlaki turystyczne i ścieżki dydaktyczne jako jedyne umożliwiają zgodne z prawem poznawanie parków narodowych, a tym samym wyznaczają liniową przestrzeń penetracji turystycznej tych
obszarów. Na ten temat, uwzględniając aspekty kulturowe i etyczne, pisał też M
­ irek
(1995, 1997), ponadto w oparciu głównie o przykłady europejskie, a zwłaszcza
polskie: Baranowska-Janota (2007), Kurek (2004a, 2005, 2007), Michalik (1974),
Mielnicka (1991, 1992b), Mika (2003), Olaczek (1982), Partyka (2002, 2010a, b),
Pawlaczyk (2002), Stasiak (1997), Witkowski i in. (2010), Wnuk (2009) oraz Zabierowski (1982). Ogólnie zauważa się, że w niektórych parkach (zwłaszcza skandynawskich) ruch turystyczny jest niewielki i w związku z tym infrastruktura sprowadza się do nielicznych szlaków turystycznych i schronisk (zwykle samoobsługowych), z kolei w innych parkach zagospodarowanie jest bardzo rozbudowane
i zróżnicowane.
Stasiak (1997) zwraca uwagę, że wskaźniki stosowane do opisu funkcji turystycznej obszarów chronionych (np. liczba turystów na kilometr bieżący szlaku) są
czysto teoretyczne, przedstawiają bowiem wartości średnie, a w praktyce rozmieszczenie ruchu turystycznego jest bardzo zróżnicowane, nawet w obrębie jednego
obszaru. Pewne miejsca (i szlaki) są względnie rzadko odwiedzane, natomiast inne
są przeciążone i zagrożone ekologicznie. W celu uniknięcia koncentracji turystów
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
95
konieczne jest więc umiejętne kierowanie potokami turystów, czemu może służyć
m.in.: czytelne oznakowanie szlaków turystycznych, stosowanie środków utrudniających zbaczanie z trasy oraz informowanie i apelowanie do poczucia odpowiedzialności u turystów poprzez tablice informacyjne, mapy z trasami i działalność
centrum informacyjnego. Podobne poglądy w jednej ze swoich prac reprezentuje Mielnicka (1992a), podając, że powinno się uwzględniać liczbę osób poruszających się po wszystkich szlakach w obu kierunkach, chociaż w swoich innych
artykułach (Mielnicka 1991, 1992b) wykorzystywała głównie ogólne wskaźniki
statystyczne, skrytykowane przez Stasiaka (1997). Statystyczne ujęcie reprezentują
też prace Bajdy-Gołębiewskiej (2011) i Partyki (2002, 2010a, b). W opracowaniu
Partyki (2002) poddano analizie na przykładzie polskich parków narodowych takie wskaźniki jak: liczba schronisk, schronów, kolei linowych, punktów i wież widokowych czy szlaków rowerowych i ścieżek dydaktycznych przypadających na
dany park, długość i gęstość szlaków turystycznych, liczba turystów przypadająca
na 1 km szlaku, roczna frekwencja turystów itp.
Skutki turystyki w Tatrzańskim Parku Narodowym omówiono w monografii
Z badań geograficznych w Tatrach Polskich (2000), w której Czochański i ­Skawiński
(2000) odwołali się do pojęcia i zasad funkcjonowania terytorialnego systemu
­rekreacyjnego (TSR), a Czochański i Szydarowski (2000) w oparciu o monitoring
ruchu turystycznego zdiagnozowali obecny stan użytkowania szlaków turystycznych. O terytorialnym systemie rekreacyjnym Tatrzańskiego Parku Narodowego
pisał też Czochański w jednej ze swoich późniejszych prac (Czochański 2007), będącej częścią monografii Stan i perspektywy rozwoju turystyki w Tatrzańskim Parku Narodowym (2007). Turystycznymi problemami Babiogórskiego Parku Narodowego interesowali się Bogacz (1974) i Mielnicka (1982, 1992a), Pienińskiego
Parku Narodowego – Bogucka (1979), Gorczańskiego Parku Narodowego – Ptaszycka-Jackowska (1989), a Bieszczadzkiego – Jagusiewicz (1982b), Kurzyński
i Michalik (1982), Myga-Piątek i Jankowski (2009) oraz Prędki (2002). Zagadnieniem środowiskowych skutków turystycznego udostępniania Karkonoskiego
Parku Narodowego zajęli się Fabiszewski (1985), Konca (1984), Mazurski (1998,
2010), Mielczarek (1991), Myga-Piątek i Jankowski (2009), Nowiński (1983) oraz
Swatowska (1996, 1998), zwracając szczególną uwagę na skutki istnienia wysoko
w górach wyjątkowo licznych schronisk i innych obiektów kubaturowych (zaburzenie krajobrazu, zwłaszcza w przypadku schronisk zlokalizowanych na grzbiecie, położenie w obrębie rezerwatu ścisłego, źródła ścieków i odpadów, sposoby
ogrzewania). Dla Parku Narodowego Gór Stołowych analizy dokonał Pisarski
(1997), wskazując jako zagadnienia problemowe m.in. duże natężenie ruchu na
szlakach pieszych (prowadzące do zaśmiecenia, erozji i wydeptywania) oraz rozwój turystyki rowerowej. O współczesnych kierunkach rozwoju turystyki na tym
terenie pisał też Mazur (2011). Natężenie ruchu turystycznego w Świętokrzyskim Parku Narodowym analizowali Ćmak (1981) i Janowski (2005), a szkody wyrządzane przez turystów w Ojcowski Parku Narodowym – Barczak i in.
96
Krzysztof Kołodziejczyk
(2002). Na Słowacji temat ten podjął Čuka (1997). Pewną grupę prac poświęcono też skutkom turystyki w parkach krajobrazowych (m.in. Mielnicka 1995)
oraz w lasach, choć trzeba tu pamiętać, że ich zwiedzanie tylko czasami odbywa
się po szlakach turystycznych, zwykle ma bowiem formę swobodnych spacerów,
także poza istniejącymi drogami. Wiele analiz w tej tematyce zawiera publikacja
pokonferencyjna Problemy turystyki i rekreacji w lasach polskich (2000). Są to
m.in. opracowania Tracza i Gacy (2000), Tracza i Mazura (2000), Ważyńskiego
(2000) oraz Witkowskiej-Żuk (2000).
Z drugiej strony właściwie zaprojektowane zagospodarowanie szlaków turystycznych może przyczyniać się do ochrony przyrody, wpisując się w nurt turystyki zrównoważonej i ekoturystyki (Karczewska 2004; Lewandowski, ­Zgorzelski
2007; Turystyka zrównoważona 2010; Zaręba 2010). Szczególnie istotną rolę
spełnia na terenach prawnie chronionych (udostępnionych do zwiedzania),
gdzie Sewerniak (1982) proponuje dwie strefy użytkowania: jedną o ograniczonym ruchu bez specjalnego przystosowania oraz drugą o skanalizowanym ruchu
pieszym o charakterze masowym. Strefowanie to przekłada się bezpośrednio na
wyposażenie szlaków. O zasadach udostępniania obszarów chronionych różnym
formom turystyki (w tym pieszej, rowerowej i narciarskiej) powstało dużo publikacji, z których można wymienić m.in. następujące: Baranowska-Janota (1986,
1989); Chmielewski (2002); Cieszewska (2009); Dudek, Kowalczyk (2003); Kolasińska (2010) – praca analizuje głównie treść regulaminów zwiedzania parków narodowych oraz ich znajomość i rozumienie przez turystów; Kowalczyk
(2009); Kozieł (2011) – praca dotyczy wyłącznie szlaków rowerowych w parkach
narodowych; Łuszczyk (2010); Pisarska, Pisarski (2012) – wyłącznie o turystyce
rowerowej; Ptaszycka-Jackowska (1982); Ptaszycka-Jackowska, Baranowska-Janota (1989); Puciato (2009); Spychała (2010); Staniewska-Zątek (2007a, b, 2009);
Wnuk (2009); Zaręba (2010). Na tej podstawie trzeba stwierdzić, że nie można
przedstawić jednego, uniwersalnego wzorca turystycznego zagospodarowania
i użytkowania terenów chronionych, co wynika z ich dużego zróżnicowania pod
względem przyrodniczym, krajobrazowym, kulturowym i funkcjonalno-przestrzennym. Programy rozwoju turystyki powinny być przygotowywane z osobna
dla każdej jednostki.
Ogólnie przyjmuje się, że zagospodarowanie turystyczne obszarów chronionych powinno (Baranowska-Janota 1989):
• ułatwiać prawidłowy proces zwiedzania,
• zabezpieczać teren przed uszkodzeniami ze strony turystów,
• obejmować minimalny, ale konieczny program urządzeń (wszystkie inne elementy infrastruktury powinny być zlokalizowane poza obszarem chronionym),
• obejmować sam obszar chroniony, jego najbliższe otoczenie oraz tereny położone w większej odległości,
• uwzględniać cechy środowiska przyrodniczego obszaru chronionego i jego
otoczenia, pojemność turystyczną, maksymalną dzienną frekwencję,
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
97
• uwzględniać dostępność komunikacyjną i pieszą terenu oraz jego położenie
względem innych obszarów turystycznych.
Na tej podstawie Baranowska-Janota (1989) oraz Ptaszycka-Jackowska i Baranowska-Janota (1989) proponują, by na terenie rezerwatu przyrody znalazła się
wyłącznie dokładnie oznakowana trasa zwiedzania (szlak turystyczny)59 wraz z jej
zagospodarowaniem (punkty widokowe – naziemne i w postaci wież, urządzenia odpoczynkowe, sanitarne60 i informacyjno-dydaktyczne), na terenach bezpośrednio przylegających do rezerwatu – tylko dojście piesze, zaś parking (miejsce
postojowe), baza noclegowa, żywieniowa, komunikacyjna i towarzysząca oraz –
w bardziej popularnych rezerwatach – także pawilon-muzeum mogą zostać zlokalizowane dopiero poza strefą uciążliwości tych urządzeń dla przyrody rezerwatu
(ryc. 8). Zarówno trasa zwiedzania, jak i miejsca zatrzymań, muszą być tak zlokalizowane, by odpowiednio eksponowały wartości przyrodnicze, a jednocześnie nie
prowokowały turystów do schodzenia ze szlaku. O turystycznym wykorzystaniu
rezerwatów pisała też wcześniej Ptaszycka-Jackowska (1971, 1982). Ze względu
na możliwość udostępnienia wydziela ona dwie grupy rezerwatów: 1) rezerwaty
naukowe, do których nie dopuszcza się turystów, oraz 2) rezerwaty krajobrazowo-dydaktyczne, które jej zdaniem mogą być udostępniane do celów turystycznych. Podobne rozróżnienie proponuje Staniewska-Zątek (2007a, b), która podkreśla, że w żadnym przypadku nie można uogólniać, iż rezerwaty objęte ochroną czynną, tworzone często w celach dydaktycznych, mogą zawsze być udostępniane do użytkowania turystycznego. Ochrona czynna dotyczy bowiem rodzaju
działań konserwatorskich w rezerwacie, a nie jego udostępniania, zaś podstawę
do ustalenia funkcji turystycznych rezerwatu powinny stanowić reżim ochronny i wskazania konserwatorskie. Szerzej temat omówiono w obszerniejszej pracy
Ptaszyckiej-­Jackowskiej i Baranowskiej-Janoty (1989) oraz niedawno w kilku tekstach ­Staniewskiej-Zątek (2007a, b, 2009).
59
Ptaszycka-Jackowska (1982) dodaje jeszcze, że trasy zwiedzania rezerwatów powinny być zabezpieczone w miejscach niebezpiecznych dla turystów lub przyrody, powinny posiadać nawierzchnię naturalną i tylko w miejscach podmokłych może być ona specjalnie wyrównana i utwardzona
tak, żeby nie zachęcać do wydeptywania poboczy. Nad ciekami wodnymi można przerzucić kładki
lub mostki. Staniewska-Zątek (2007a, b) w przeciwieństwie do Baranowskiej-Janoty i Ptaszyckiej-Jackowskiej uznaje, że szlak turystyczny może przebiegać wyłącznie na obrzeżach rezerwatów
(z wyjątkiem rezerwatów zlokalizowanych w granicach miast, o funkcjach parków).
60
Urządzenia sanitarne wprowadza się, jeśli czas przejścia trasy zwiedzania wynosi ponad 1,5
godziny (Ptaszycka-Jackowska, Baranowska-Janota 1989). Przy dłuższym czasie wędrówki powinna
pojawić się też baza gastronomiczna. W związku z tym Ptaszycka-Jackowska (1982) jest za udostępnianiem tylko fragmentu rezerwatu, tak by czas zwiedzania nie wynosił więcej niż 1–2 godziny.
Wtedy nie ma potrzeby lokowania kubaturowych elementów infrastruktury w obrębie rezerwatu,
lecz jedynie poza nim.
98
Krzysztof Kołodziejczyk
Ryc. 8. Propozycja optymalnego układu modelowego zagospodarowania turystycznego rezerwatów przyrody i ich otoczenia według Ptaszyckiej-Jackowskiej i Baranowskiej-Janoty
(1989, zmodyfikowane)
Styperek (2001) uznaje, że najważniejszą formą zagospodarowania parków
narodowych są szlaki turystyczne, które jako jedyne udostępniają wnętrza tych
cennych obszarów (dla Polski por. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie
przyrody, Dz. U. 2004 nr 92, poz. 880; tekst jedn. Dz. U. 2013, poz. 627, i zawarty
w niej art. 15 ust. 1 pkt 15). Szlaki turystyczne umożliwiają realizację podstawowych funkcji parków narodowych: ochronę przyrody, prowadzenie badań naukowych, dydaktykę specjalistyczną oraz – co najważniejsze z perspektywy tej pracy
– udostępnienie terenu turystom. W związku z tym Styperek (2001) przeanalizował długość, gęstość, stopień rozwinięcia, spójność, kształt i obciążenie ruchem
turystycznym sieci szlaków wszystkich polskich parków narodowych. Bajda-Gołębiewska (2011) stwierdza, że szlaki turystyczne służą zachowaniu zasobów przyrodniczych i to niezależnie od stopnia ochrony obszaru. Lewandowski i Zgorzelski
(2007), odnosząc się głównie do Tatrzańskiego Parku Narodowego, stwierdzają, że
szlaki turystyczne w parkach narodowych powinny służyć kontemplacji przyrody,
a nie uprawianiu wyczynowych wędrówek, w związku z czym nie powinny być
trudne technicznie, a najlepiej, żeby prowadziły do udostępnionych walorów przyrodniczych. Ponieważ terytoria polskich czy czeskich parków narodowych są na
tyle małe, że pozostają w zasięgu jednodniowej wycieczki, nie ma potrzeby wypo-
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
99
sażania ich w stałą (schroniska) czy sezonową (pola namiotowe) bazę noclegową
i obiekty tzw. małej gastronomii. Zabytkowe schroniska należy jednak pozostawić,
by wzbogacały walory krajobrazowe i kulturowe parków, ale inne obiekty należy
już eliminować.
2.9. Podsumowanie przeglądu literatury
Przegląd literatury dowodzi, że choć tematyką górskich szlaków turystycznych
zajmowano się dotychczas dość często, to problem zagospodarowania szlaków nie
został jak dotąd dogłębnie zbadany. Liczne są co prawda wskazania dotyczące rodzajów urządzeń, jakie powinny znaleźć się na trasach, często jednak nie są one
wyczerpujące, skupiając się tylko na najbardziej popularnych typach obiektów lub
wybranych aspektach aktywności turystycznej, z drugiej strony niejednokrotnie
wymieniają urządzenia dodatkowe, komplementarne, niebędące jednoznacznie
niezbędnym elementem wyposażenia szlaków, pomijając podstawowe rodzaje
bazy, takie jak obiekty noclegowe czy gastronomiczne. Zdarza się też, że propozycje różnych autorów są przynajmniej częściowo ze sobą sprzeczne, co zauważalne jest np. w przypadku wskazania przydatnych dla turystyki wędrówkowej
typów obiektów noclegowych, wyposażenia schronisk turystycznych czy urządzeń przeznaczonych dla szlaków rowerowych. Niedookreślony pozostaje program i aspekty projektowe poszczególnych elementów zagospodarowania. Pewne
wskazówki w tym względzie dotyczą obiektów noclegowych dla turystyki kwalifikowanej (schronisk i schronów), przy czym pochodzą one głównie z lat 70. i 80.
XX w., stąd nie zawsze przystają do obecnej sytuacji społecznej i ekonomicznej.
­Niedostatecznie rozpoznana pozostaje m.in. sprawa doboru urządzeń składających się na różnej wielkości miejsca odpoczynkowe dla wędrowców oraz projekty
ich konstrukcji (czasem zamieszczony jest tylko poglądowy obrazek). Dalszych
badań wymaga też problem właściwego wkomponowania wszystkich obiektów
kubaturowych w krajobraz.
Podstawowym jednak brakiem dotychczasowych dociekań odnośnie infrastruktury na szlakach turystycznych jest prawie całkowite pominięcie zagadnienia jej rozmieszczenia, zarówno pod względem sugerowanych odległości pomiędzy elementami zagospodarowania, jak i właściwych lokalizacji względem
sieci szlaków i form rzeźby, tak ważnej przecież na terenach górskich. Z reguły
wskazuje się tylko, że położenie, wielkość i program infrastruktury musi nawiązywać do charakteru i natężenia ruchu turystycznego, stanu środowiska przyrodniczego czy wymogów jego ochrony, jednak w zasadzie nie podaje się żadnych szczegółowych wytycznych. Pewne takie propozycje zawierają tylko starsze
publikacje polskie, które operują z kolei sztywnymi normami, nieuwzględniającymi lokalnego zróżnicowania warunków naturalnych. Trzeba jednak podkreślić, że pewne sfery zagospodarowania szlaków turystycznych są wyczerpująco
zbadane. W efekcie licznych badań geomorfologicznych dotyczących erozji na
100
Krzysztof Kołodziejczyk
szlakach górskich zaproponowano imponujący zestaw urządzeń mających za
zadanie ograniczenie pierwotnej przyczyny degradacji (metody kanalizowania
ruchu turystycznego), ograniczenie tempa erozji oraz akumulację materii mineralnej i organicznej na zniszczonych powierzchniach, a dzięki temu odtworzenie pokrywy glebowej i roślinnej. Dobrze poznane są też metody ograniczania negatywnego wpływu obiektów kubaturowych na środowisko, np. sposoby
oczyszczania ścieków ze schronisk. Widać więc, że na tym tle najsłabiej wypada
geografia turyzmu, która do tej pory nie zdołała wypracować wzorców zagospodarowania szlaków odpowiadających potrzebom ich użytkowników – turystów,
co jest zasadniczym celem niniejszej pracy.
Pod względem położenia obszarów badawczych analizowanych w pracach zaprezentowanych powyżej zdecydowanie przeważają opracowania polskie, co wynika z dwóch przyczyn: 1) założenia, że wyniki niniejszej pracy będą wykorzystywane głównie w Polsce, stąd w większym stopniu skupiono się na badaniach krajowych, oraz – co miało większe znaczenie – 2) relatywnie większej liczby badań
pochodzących z Europy Środkowej niż Zachodniej. Wiąże się to z faktem, że to
właśnie w Europie Środkowej (w Polsce, Republice Czeskiej, Słowacji, w mniejszym stopniu w Niemczech) rozwinęły się ogólnokrajowe, w miarę jednolite sieci
szlaków zarządzanych przez organizacje o krajowym zasięgu. Imponująca długość
i niespotykany na większą skalę w Europie Zachodniej charakter tych tras przyczynił się do większego zainteresowania nimi badaczy. Z drugiej jednak strony
doświadczenia zachodnioeuropejskie (w przypadku niniejszej pracy brytyjskie),
choć oparte o inne realia, mogą być też źródłem wielu interesujących wzorców,
co wynika z nieco innego modelu turystyki kwalifikowanej. Jednakową wagę
przywiązywano tak do czeskich, jak i słowackich, propozycji zagospodarowania
szlaków (opierając się głównie o instrukcje znakowania), co wynika z uwarunkowań historycznych – sieci szlaków obu tych krajów przez większą część swojego
istnienia rozwijały się wspólnie, w jednym kraju, i zarządzała nimi jedna organizacja turystyczna. W przeglądzie literatury zwrócono też uwagę na publikacje
amerykańskie, głównie ze względu na szerokość ujęcia zagadnienia i szczegółowość w niektórych względach (np. projekty wybranych urządzeń), jednak – jak
zaznaczono wcześniej – z racji innego charakteru tamtejszych tras ich przydatność
jest dość ograniczona.
Znaczna objętość przeglądu literatury wynika z chęci w miarę kompleksowego zaprezentowania dotychczasowego dorobku dotyczącego wzorców zagospodarowania szlaków turystycznych. Autorowi wydało się to niezbędne do realizacji
jednego z pośrednich zadań niniejszej pracy, to jest usystematyzowania istniejącej
wiedzy w tym zakresie.
3. PROCEDURA BADAWCZA
By zrealizować założone cele pracy, niezbędne było przeprowadzenie inwentaryzacji terenowej zagospodarowania turystycznego szlaków. Badania te objęły
po cztery wybrane obszary spośród systemów szlaków każdego z trzech analizowanych krajów (ryc. 9). W Polsce były to Góry Izerskie, Park Krajobrazowy
Chełmy na Pogórzu Kaczawskim, Góry Kamienne wraz z zachodnią częścią Gór
Sowich (o tym wyborze zdecydował przebieg najdłuższego w Sudetach szlaku
narciarskiego) i Góry Opawskie. W Republice Czeskiej badaniami objęto północną część Pogórza Orlickiego, Park Krajobrazowy Czeski Raj oraz Park Narodowy Podyjí i Park Krajobrazowy Pálava na południu Moraw, zaś w Wielkiej
Brytanii – dwa fragmenty Parku Narodowego Lake District i izolowane wzgórza
Malvern w Anglii oraz Park Narodowy Snowdonia w Walii. W niniejszej pracy zaprezentowano tylko po dwa obszary z każdego kraju, przy czym wyniki
sumaryczne i wnioski obejmują ogół analiz i wszystkie badane regiony. W zależności od potrzeb odnoszono się też do wartościowych przykładów z innych
terenów górskich w tych krajach (ryc. 9). Jak już wspomniano we wstępie, obszary badawcze starano się dobierać w taki sposób, by reprezentowały różne stopnie ochrony przyrody, a jednocześnie – by występowały na ich terenie szlaki
wszystkich trzech analizowanych typów (piesze, rowerowe, narciarskie; w Wielkiej Brytanii znakowane szlaki narciarstwa biegowego nie istnieją). Znaczenie
miała też liczba turystów korzystających ze szlaków, dążono bowiem do zapewnienia reprezentacyjności prowadzonym równolegle z inwentaryzacją zagospodarowania badaniom ankietowym wśród użytkowników. Najważniejsze cechy
wyposażenia szlaków turystycznych każdego z obszarów badawczych zostały
w pierwszej kolejności ogólnie scharakteryzowane, zaś do szczegółowej analizy
wybrano po jednym lub po kilka szlaków każdego z rodzajów (tab. 3), biorąc pod
uwagę ich pozycję w sieci (szerzej o badaniach kształtu sieci poniżej), stopień
trudności i przebieg względem głównych elementów rzeźby ­terenu (badano trasy prowadzące w większości dolinami albo grzbietami oraz posiadające bardziej
zróżnicowany przebieg). Analizowane szlaki starano się względem tych cech odpowiednio różnicować, co pozwoliło w skali każdego z krajów na wyciągnięcie
ogólnych wniosków nie tylko odnośnie częstotliwości urządzeń, ale też tendencji
ich lokalizacji względem elementów sieci szlaków i form rzeźby terenu.
W ramach prac inwentaryzacyjnych analizowane było przeznaczenie, częstotliwość, lokalizacja i pojemność elementów zagospodarowania w nawiązaniu do rodzaju turystyki kwalifikowanej i charakteru środowiska przyrodniczego. Przyjęto założenie, że natężenie i forma infrastruktury powinny być powiązane z rozmieszczeniem walorów krajoznawczych i gęstością sieci szlaków oraz z liczbą użytkowników
102
Krzysztof Kołodziejczyk
Państwo
Tab. 3. Wykaz szlaków objętych szczegółową inwentaryzacją zagospodarowania
Obszar
badawczy
Góry
Izerskie
Polska
Park Krajobrazowy
Chełmy
Góry Kamienne
i Sowie
Góry
Opawskie
Republika Czeska
Pogórze
Orlickie
Park Krajobrazowy
Czeski Raj
Park Narodowy
Podyjí
Park Krajobrazowy
Pálava
Szlak
Długość
szlaku
(km)
niebieski szlak pieszy na odcinku Świeradów-Zdrój –
23,5
Szklarska Poręba Górna
czerwony szlak pieszy Hala Izerska – Jakuszyce
8,8
szlak rowerowy ER-2 na odcinku Świeradów-Zdrój/Nové
28,3
Město pod Smrkem (granica państwa) – Jakuszyce
system tras narciarskich w okolicy Jakuszyc
–
czerwony szlak pieszy na odcinku Bolków – Złotoryja
40,0
(tzw. Szlak Krawędziowy)
czerwony szlak rowerowy Leszczyna – Jawor
20,0
(Po Krainie Wygasłych Wulkanów)
czerwony szlak pieszy na odcinku Lesista Wielka – schronisko
39,0
Zygmuntówka (fragment Głównego Szlaku Sudeckiego)
czerwony szlak rowerowy Sokołowsko – schronisko
13,0
Andrzejówka – Sokołowsko
czerwony szlak narciarski schronisko Andrzejówka –
30,1
schronisko Zygmuntówka
czerwony szlak pieszy na odcinku Sławniowice – Pokrzywna
39,7
(fragment Głównego Szlaku Sudeckiego)
niebieski szlak rowerowy na odcinku Gierałcice – Pokrzywna
23,3
(Szlak Gór Opawskich)
czerwony szlak rowerowy w masywie Góry Parkowej
8,3
niebieski szlak narciarski wokół Biskupiej Kopy (Pętla Wolfa)
5,3
czerwony szlak pieszy na odcinku Náchod – Nový Hrádek
13,9
(fragment Jiráskovej cesty) i pokrywająca się z nim trasa narciarska
szlak rowerowy nr 4306 Peklo – Česká Čermna/Brzozowie
7,5
(granica państwa)
szlaki turystyczne w dolinie Metují między Peklem a Novym
6,8 (6,3)
Městem nad Metují
czerwony szlak pieszy na odcinku Na Dolách – Turnov
(fragment Złotej Ścieżki Czeskiego Raju – Zlatej stezki
18,8
Českého ráje) i pokrywająca się z nim trasa narciarska
czerwony szlak rowerowy na odcinku Újezd pod Troskami –
20,6
Turnov
czerwony szlak pieszy Vranov nad Dyjí – Znojmo
32,7
trasa rowerowa Winnicami ziemi znojemskiej
35,5
(Vinicemi Znojemska)
czerwony szlak pieszy na odcinku Mikulov – Dolní Věstonice
12,1
Mikulovska Winiarska Ścieżka Edukacyjna
25,6
(Mikulovská edukační vinná stezka)
Państwo
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
Obszar
badawczy
szlak Cumbria Way w dolinie Great Langdale (na odcinku
Colwith Force – Mickleden)
trasa piesza (sugerowana) na Langdale Pikes
trasa piesza i rowerowa (sugerowana) wokół jezior Grasmere
i Rydal Water
sieć tras pieszych i rowerowych w centrum aktywności
Grizedale Forest Park
Park Na- szlak turystyczny z Keswick na szczyty Latrigg i Skiddaw
(częściowo Cumbria Way)
rodowy
Lake
szlak pieszy z Keswick doliną Borrowdale do Seatoller
District – (częściowo Cumbria Way)
część pół- trasy piesze prowadzące od północy (z doliny Borrowdale
nocna
i przełęczy Honister Pass) na Scafell Pike
Worcestershire Way na obszarze wzgórz Malvern (odcinek
Great Malvern – West Malvern)
Wzgórza trasa grzbietowa na odcinku North Quarry – British Camp
Malvern
trasa spacerowa (sugerowana) wokół North Hill
trasa spacerowa (sugerowana) na Worcestershire Beacon
szlak pieszy Pyg Track z przełęczy Pen-y-pass na Snowdon
szlak pieszy Watkin Path z Bethanii (Pont Bethania)
Park Na- na Snowdon
rodowy
szlak turystyczny Rhyd-Ddu Path z Rhyd-Ddu na Snowdon
Snowdotrasa piesza doliną rzeki Glaslyn z przełęczy Pen-y-pass
nia
do Nantmor
terenowy szlak rowerowy w rejonie Betws-y-Coed
Park Narodowy
Lake
District –
część południowa
Wielka Brytania
Szlak
103
Długość
szlaku
(km)
15,0
7,0
9,0
–
7,9
15,5
–
5,0
10,0
5,8
5,6
5,5
6,5
6,5
15,5
25,0
Źródło: opracowanie własne
Uwagi: W przypadku sieci szlaków analizowanych jako całość zrezygnowano z podawania długości. Dla szlaków turystycznych w dolinie rzeki Metují między Peklem a Novym
Městem nad Metují podano odległość (kolejno) dla trasy pieszej i rowerowej.
szlaków, ale jednocześnie wskazane jest, by cechy te zasadniczo nie różniły się w regionach kraju o podobnym typie środowiska i zbliżonej atrakcyjności turystycznej.
Turysta przyzwyczajony do sposobu znakowania i ­wyposażania szlaków na jednym
obszarze nie powinien być zaskakiwany zupełnie innymi regułami w innym miejscu. Zasady te powinny być w miarę możliwości jednolite w skali całego kraju. Dane
dotyczące najważniejszych rodzajów infrastruktury na poszczególnych typach szlaków zostały zestawione w tabelach dla każdej analizowanej trasy turystycznej osobno, a następnie dla badanego kraju w postaci zestawienia sumarycznego. Zestaw
urządzeń dla każdego rodzaju szlaku jest nieco inny i uwzględnia specyfikę danej
104
Krzysztof Kołodziejczyk
Ryc. 9. Położenie obszarów badawczych (A, B, C…) i wybranych innych regionów omawianych w pracy (a, b, c…). Polska: A – Góry Izerskie, B – Park Krajobrazowy Chełmy
na Pogórzu Kaczawskim, C – Góry Kamienne, D – Góry Sowie, E – Góry Opawskie,
­a – ­Karkonosze, b – Góry Stołowe, c – masyw Babiej Góry, d – Tatry. Republika Czeska:
F – Pogórze Orlickie, G – Park Krajobrazowy Czeski Raj, H – Park Narodowy Podyjí,
I – Park Krajobrazowy Pálava, e – Rychlebské hory. Wielka Brytania: J – Park Narodowy Lake District, K – wzgórza Malvern, L – Park Narodowy Snowdonia, f – Cairngorm,
g – Glen Coe (źródło: opracowanie własne)
dyscypliny. W niniejszej pracy nie zamieszczono tabel dla szlaków słabo wyposażonych lub takich, gdzie prawie cała infrastruktura znajduje się w jednym punkcie (co
zawsze zaznaczono w tekście). Wyniki sumaryczne dla danego kraju uwzględniają jednak wszystkie szlaki, łącznie z obszarami badawczymi, które nie zostały ujęte
w niniejszej książce. W tabelach podano całkowitą liczbę elementów danego rodzaju zagospodarowania oraz liczbę urządzeń przypadających na poszczególne części
składowe sieci szlaków (punkty początkowe/końcowe szlaków, węzły szlaków, odcinki międzywęzłowe, punkty widokowe61) i formy rzeźby terenu (szczyty gór, przełęcze, stoki górskie, doliny). Dodatkowo podano średnią odległość, na którą przypada jeden element infrastruktury (iloraz długości szlaku lub sumy długości szlaków
w danym kraju przez liczbę urządzeń), i maksymalną zanotowaną dla szlaku (lub
kraju) odległość między urządzeniami danego typu.
61
Punkty widokowe, chociaż nie stanowią części sieci szlaków w ujęciu geometrycznym (por.
Stasiak 2006; Styperek 2002a, b), uznano za ważny element wędrówki (a czasem nawet jej cel), jednocześnie wymagający specjalnego wyposażenia. Przy czym uwzględniano nie każde miejsce, z którego
roztacza się atrakcyjna panorama, a tylko specjalnie zorganizowane punkty, o wyraźnie zaznaczonej
funkcji (wyrażonej poprzez przynajmniej jeden z następujących elementów: 1) tablica z opisem panoramy, 2) podwyższenie, platforma lub wieża widokowa, 3) barierka wydzielająca obszar punktu
widokowego, a jednocześnie zapewniająca bezpieczeństwo poprzez odgrodzenie stromego stoku lub
przepaści). Jeśli punkt widokowy znajdował się w węźle szlaków lub w punkcie początkowym/końcowym trasy, zaliczano go tylko do tych kategorii.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
105
Jako zagospodarowanie szlaków w niniejszej pracy uwzględniano zarówno
infrastrukturę bezpośrednio związaną ze szlakiem, jak i infrastrukturę obszarów,
przez które szlaki przebiegają, przeznaczoną także dla innych rodzajów turystyki. Rozpatrywano zwłaszcza urządzenia związane z informacją o przebywanej
trasie (oznakowanie, drogowskazy62, tablice informacyjne i dydaktyczne), zagospodarowanie miejsc odpoczynkowych (ławki, stoły, wiaty i zadaszenia, schrony
przeciwdeszczowe)63, przystosowanie walorów do zwiedzania (schody, pomosty,
kładki, barierki, zabezpieczenia przejść64, informacja o obiektach) oraz urządzenia sanitarne. Badania objęły też powiązaną ze szlakami przestrzennie i funkcjonalnie bazę noclegową i gastronomiczną. W przypadku tych dwóch rodzajów infrastruktury skupiono się na grupach obiektów zgodnie z literaturą przedmiotu
przygotowanych do obsługi turystów kwalifikowanych (por. rozdział 2.4.2.), ale
uwzględniono też hotele, które – zwłaszcza w Wielkiej Brytanii, co wykazały przeprowadzone badania ankietowe – są dosyć często wybierane przez użytkowników
szlaków. Wśród bazy noclegowej szczególną uwagę zwrócono na schroniska turystyczne i pola namiotowe, zaś pozostałe obiekty w zestawieniach tabelarycznych
ujmowano łącznie, różnicując je tylko na dwie kategorie zależnie od liczby miejsc
(za wartość graniczną uznano 50 łóżek, choć niejednokrotnie bardzo trudne było
ustalenie dokładnej liczby miejsc65). Wśród obiektów dużych wiele było schronisk
młodzieżowych i hoteli, zaś wśród małych – pensjonatów i pokojów do wynajęcia.
Uwzględniono infrastrukturę położoną bezpośrednio przy szlaku oraz w jego
sąsiedztwie, przy czym droga dojścia do niej powinna być niedłuższa niż 0,5 km dla
szlaków pieszych (por. Kołodziejczyk 2010) i narciarskich oraz 2 km dla szlaków
62
Te dwa rodzaje zagospodarowania, uznawane zgodnie z definicją przyjętą w niniejszej pracy za
niezbędną cechę szlaku turystycznego, analizowano już w ramach informacji wstępnych o systemie
szlaków danego kraju, natomiast przy omawianiu wyposażenia poszczególnych szlaków wskazywano ewentualnie tylko na niestandardowe, wartościowe rozwiązania, ewentualnie braki i niedociągnięcia względem przyjętych norm.
63
W tabelach inwentaryzacyjnych wyróżniono trzy kategorie: 1) pojedyncze ławki, 2) zorganizowane miejsca odpoczynkowe bez zadaszenia (składające się przynajmniej z zestawu ławek, który
powinien być uzupełniony stołami, kubłami na śmieci lub innymi obiektami małej architektury)
oraz 3) wiaty i schrony przeciwdeszczowe (przy których mogą pojawiać się dodatkowe ławki, kosze
na odpadki i inne obiekty).
64
W przypadku schodów, pomostów, kładek, barierek i zabezpieczeń przejścia za pojedynczy
element danego rodzaju zagospodarowania traktowano nieprzerwany ciąg sztucznych ułatwień i zabezpieczeń, bez względu na jego długość. Pomijano jednak pojedyncze stopnie oraz mosty i kładki,
które powstały nie w celu umożliwienia przejścia turystom, ale w celu realizacji innych (zwykle gospodarczych) zadań danej drogi lub ścieżki. Nie uwzględniano też ściśle technicznych elementów infrastruktury drogowej, jak przepusty, rowy odwadniające itp. Wzięto natomiast pod uwagę działania
służące przeciwdziałaniu erozji wywoływanej przez ruch turystyczny.
65
Opierano się na różnych dostępnych źródłach informacji – głównie stronach internetowych,
rzadziej rozmowach z właścicielami lub zarządcami oraz pracownikami punktów informacji turystycznej. W przypadku nieuzyskania odpowiednich danych liczbę miejsc noclegowych określano
szacunkowo na podstawie wielkości budynku z uwzględnieniem standardu obiektu.
106
Krzysztof Kołodziejczyk
rowerowych, co wynika z większej prędkości przemieszczania się. W przypadku
urządzeń niezlokalizowanych przy samym szlaku wzięto pod uwagę fizyczną możliwość dotarcia do nich (istnienie odpowiednich dróg, ewentualnie ich nachylenie) oraz oznaczenie na samym szlaku istnienia tej infrastruktury i drogi dojścia
lub dojazdu do niej (np. kierunkowskazy prowadzące do obiektów, odpowiednie
wskazówki w ramach systemu informacyjnego szlaku), ewentualnie widoczność
obiektu z trasy wędrówki. Jeżeli więc jakieś urządzenie znajdowało się nawet blisko
szlaku, ale nie było z niego widoczne i nie prowadził do niego żaden kierunkowskaz, nie było zaliczane do infrastruktury danej trasy (można je uznać co najwyżej
za część wyposażenia obszaru, przez który ta trasa przebiega). Turysta korzystający ze szlaku może potencjalnie z takiej bazy skorzystać, lecz informacje o jej istnieniu musi pozyskać wcześniej z innych, niezwiązanych ze szlakiem źródeł.
Analiza zagospodarowania sieci szlaków wybranych obszarów badawczych
została w uzasadnionych przypadkach66 poprzedzona określeniem stopnia rozwinięcia, spójności i kształtu sieci, co pozwoliło na ogólne zapoznanie się z układem szlaków i wstępne ustalenie postulowanego sposobu rozmieszczenia powiązanej z nimi infrastruktury. Na taką możliwość wskazywał już wcześniej Styperek
(2002b), podkreślając znaczenie takiej analizy odnośnie obszarów chronionych.
Procedura ta niejednokrotnie zdecydowała o wyborze tras, które podlegały szczegółowej inwentaryzacji zagospodarowania. Do analizy sieci wykorzystano teorię
grafów i zaczerpnięte z niej wskaźniki topologicznej analizy struktury przestrzennej. Przyjęto, że każdy węzeł szlaków jest wierzchołkiem grafu płaskiego nieskierowanego, zaś odcinki między węzłami – krawędziami (pomija się tu sytuację, gdy
tą samą drogą prowadzą dwa szlaki tego samego typu). Nawiązując do prac Styperka (2001, 2002b), który wykonał taką analizę dla szlaków pieszych w polskich
Analiza stopnia rozwinięcia, spójności i kształtu była przeprowadzana tylko w przypadku istnienia sieci szlaków w jakiś sposób wydzielonej z otoczenia. Ponieważ znakowane trasy różnych
obszarów zwykle nawzajem się przenikają, w żadnym z analizowanych przypadków sieć szlaków
obszaru badawczego nie była izolowana od innych szlaków w otoczeniu. W związku z tym jako granice danej sieci traktowano zwykle granice obszarów chronionych lub zasięg jednostek fizycznogeograficznych. Jednak w niektórych przypadkach, gdy takich granic nie można było jednoznacznie
określić lub gdy analiza nie wnosiła żadnych rozstrzygających informacji, analizy takiej nie przeprowadzano lub nie zamieszczono jej w treści pracy. Dotyczy to zwykle sytuacji, gdy obszar badawczy znajduje się na pograniczu dwóch regionów lub obszarów chronionych, bądź stanowi ich część,
a jednocześnie jego sieć szlaków różni się istotnie od sieci pokrywającej pozostały fragment danej
jednostki. Procedura ta nie została w ogóle przeprowadzona dla Wielkiej Brytanii, gdzie szlaki turystyczne nie tworzą spójnej sieci, urywając się w momencie styku z drogą publiczną, i składają się
z wielu krótkich, równoważnych odcinków, niezróżnicowanych pod względem rangi czy oznakowania. W związku z tym sieć w ujęciu teorii grafów składa się tam z szeregu podgrafów, jej analiza jest
bardziej skomplikowana i ogranicza możliwości wyciągnięcia wniosków odnośnie preferowanych
sposobów zagospodarowania poszczególnych szlaków, co jest możliwe i użyteczne w przypadku systemów szlaków w Polsce i Republice Czeskiej. Analizy sieci nie przeprowadzono też dla szlaków
narciarskich, które zwykle są pojedynczymi, niepowiązanymi trasami, a czasem stanowią zimową
formę wykorzystania szlaków pieszych.
66
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
107
parkach narodowych, wykorzystano następujące wskaźniki (Potrykowski, Taylor
1982):
• wskaźnik Kansky’ego β = e/v, gdzie e – liczba krawędzi, v – liczba wierzchołków
(im wyższe wartości współczynnika β, tym większa spójność sieci),
• wskaźnik Kansky’ego γ = e/[3.(v–2)] (jest to stosunek istniejącej liczby krawędzi do maksymalnej możliwej liczby krawędzi wynikającej z liczby wierzchołków; wartości tego wskaźnika zawierają się w przedziale od 0 przy całkowitym
braku spójności do 1, gdy istnieją wszystkie możliwe krawędzie),
• wskaźnik α = µ/(2v–5), gdzie µ to liczba cyklomatyczna obliczana ze wzoru
µ = e – v + p, przy czym p to liczba izolowanych podgrafów.
Znając wartości wskaźników α i γ, można było zakwalifikować daną sieć szlaków
do jednego z typów kształtów sieci zaproponowanych przez Taafee i ­Gauthiera (tab.
4). Takiej kwalifikacji dla sieci szlaków polskich parków narodowych dokonał Styperek (2001), wyróżniając dodatkowo układ przejściowy między układem rdzeniowym
a kratowym, nazwany układem rdzeniowo-kratowym. W tym p
­ rzypadku wartości
wskaźnika γ odpowiadają układowi rdzeniowemu, zaś wartości wskaźnika α – układowi kratowemu. W przypadku układów rdzeniowych intensywniej zagospodarowany
powinien być szlak osiowy, stanowiący główną trasę przemieszczeń turystów, podczas
gdy pozostałe szlaki mają charakter tras dojściowych. W układach kratowych wszystkie szlaki mają podobne znaczenie i o ich klasyfikacji oraz stopniu zagospodarowania decydują inne czynniki niż kształt sieci, głównie atrakcyjność turystyczna trasy,
ruch turystyczny lub względy techniczne powstania i utrzymywania bazy turystycznej.
Ostatecznie w przypadku układów typu delta można wskazać pewne węzły o większym znaczeniu wynikającym z liczby zbiegających się w nich szlaków. Infrastruktura
z nimi związana powinna teoretycznie mieć więcej użytkowników, stąd to one powinny być lepiej doinwestowane. Umiejscowienie badanego szlaku w obrębie danego
układu pozwala więc na określenie postulowanego charakteru jego zagospodarowania
Tab. 4. Klasyfikacja kształtów sieci w zależności od wartości wskaźników grafowych
Układy rdzeniowe
Układy kratowe
Układy delta
1/3 ≤ γ ≤ 1/2; v ≥ 4
α=0
1/2 ≤ γ ≤ 2/3; v ≥ 4
0 < α < 1/2; v ≥ 3
2/3 ≤ γ ≤ 1; v ≥ 3
1/2 < α < 1; v ≥ 3
Według Taafee, Gauthier 1973, za: Styperek 2001
108
Krzysztof Kołodziejczyk
(np. czy jest to szlak osiowy czy dojściowy w przypadku układu rdzeniowego). Analiza grafowa ułatwia też śledzenie rozkładu i zmian natężenia ruchu turystycznego na
poszczególnych szlakach. Zmiany obciążenia turystycznego jednego szlaku powodują
bowiem zmiany na innych, powiązanych trasach (Mielnicka 1992a; Swatowska 1996).
Przeprowadzono również badania ankietowe wśród turystów korzystających
ze szlaków objętych inwentaryzacją. Dotyczyły one przede wszystkim oczekiwań
turystów w zakresie zagospodarowania turystycznego szlaków, a uwzględnione
w nich zostały takie problemy jak: doświadczenie turystyczne osób ankietowanych, usługi i baza turystyczna wykorzystywana podczas wędrówek oraz przede
wszystkim sugestie dotyczące zagospodarowania szlaków (program i rozmieszczenie infrastruktury, w tym wskazania dotyczące jej częstotliwości, dopuszczalna odległość bazy od szlaku, skupienie bądź rozproszenie elementów). W realizacji pozostałych celów cząstkowych i w formułowaniu wniosków został też
uwzględniony – omówiony powyżej oraz w dalszej części pracy w odniesieniu
do poszczególnych krajów – obszerny przegląd literatury polskiej i zagranicznej
z dziedziny geografii turystyki, historii rozwoju turystyki i związanej z tym infrastruktury, wpływu turystyki na środowisko oraz aspektów technicznych i prawnych. Końcowym efektem prac terenowych prowadzonych w latach 2011–2013
i studiów literaturowych jest określenie wzorców zagospodarowania szlaków
turystycznych, uwzględniających aktualne przykłady europejskie i oczekiwania
zgłaszane przez turystów. Wzorce te powinny znaleźć zastosowanie podczas wyznaczania i wyposażania nowych szlaków oraz modernizacji zagospodarowania
tych już istniejących.
4. BADANIA PREFERENCJI SPOŁECZNYCH
W ZAKRESIE ZAGOSPODAROWANIA SZLAKÓW
­TURYSTYCZNYCH
4.1. Wprowadzenie
Jednym z podstawowych czynników wpływających na postulowany program
zagospodarowania szlaków turystycznych powinny być preferencje ich użytkowników. W celu ich poznania przeprowadzono badania ankietowe skierowane
z osobna do turystów korzystających z każdego z trzech uwzględnianych w niniejszej pracy rodzajów szlaków. Pozwoliło to określić ogólne zapotrzebowanie
społeczne na infrastrukturę tworzoną przy tych trasach, ale także uzyskać bardziej
szczegółową wiedzę odnośnie rodzajów, częstotliwości i lokalizacji poszczególnych
typów urządzeń. Tak nakreślone potrzeby muszą być jednak ograniczone względami technicznymi, finansowymi i środowiskowymi, które można określić m.in.
w oparciu o przytoczoną w rozdziale 2. literaturę przedmiotu. Uznano jednak za
wskazane pogłębienie tej wiedzy o opinie ekspertów, za których uznano przodowników i znakarzy szlaków poszczególnych dziedzin turystyki kwalifikowanej w ramach Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego oraz inne osoby odpowiedzialne za tworzenie i utrzymywanie szlaków, głównie pracowników parków
narodowych. Dzięki takiemu postępowaniu będące efektem niniejszych rozważań
wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych mogą uwzględniać nie tylko potrzeby zgłaszane przez turystów, ale także możliwości (zwykle ograniczone) ich
zaspokajania. Ponieważ autor niniejszego opracowania uznaje jakąś formę oznakowania za niezbędną cechę szlaku, we wszystkich pytaniach odnoszono się do
pojęcia „znakowanych szlaków turystycznych”. Dzięki takiemu doprecyzowaniu
chciano też ukierunkować skojarzenia respondentów na szlaki turystyki kwalifikowanej rzeczywiście występujące w przestrzeni, a nie na trasy o charakterze wirtualnym – zgodnie z definicjami przedstawionymi przez Stasiaka (2006).
4.2. Opinie turystów (użytkowników szlaków) w zakresie zagospodarowania
szlaków turystycznych
4.2.1. Organizacja badań
Badania ankietowe miały formę bezpośrednią i prowadzone były na szlakach (lub w ich węzłach) objętych inwentaryzacją infrastruktury turystycznej.
110
Krzysztof Kołodziejczyk
­ espondenci we własnym zakresie wypełniali przygotowany formularz, jedynie
R
na wyraźną prośbę respondenta badanie miało postać wywiadu, w którym ankieter czytał po kolei pytania (taka sytuacja wynikała z reguły z nieposiadania
przez niektórych wędrowców okularów do czytania, co jest zrozumiałe z racji terenowych warunków sondażu). W miarę możliwości w przypadku zauważonych
braków w zwracanych formularzach ankieter prosił o uzupełnienie odpowiedzi,
ewentualnie wyjaśniał treść trudniej zrozumiałych pytań lub inne wątpliwości
badanych. Dodatkowe odpowiedzi i wskazania ankieter zwykle nanosił już we
własnym zakresie.
Wśród zagadnień poruszanych w ankietach znalazły się (por. przykładowe formularze ankiet zamieszczone jako załączniki):
1) doświadczenie turystów w uprawianiu danej dyscypliny turystyki kwalifikowanej i w korzystaniu z danego rodzaju szlaków turystycznych,
2) zestaw usług i urządzeń (ze szczególnym uwzględnieniem obiektów noclegowych), z których badani korzystają przy obecnym stanie rozwoju zagospodarowania szlaków,
3) wskazania odnośnie pożądanych rodzajów infrastruktury na szlakach turystycznych oraz lokalizacji i częstotliwości rozmieszczenia wybranych z nich (w tym
ostatnim względzie respondenci mieli wybór odnośnie kryterium decydującego
o częstotliwości – mogła to być rzeczywista odległość, wyrażona w kilometrach
bądź milach, albo czas wędrówki, wyrażony w godzinach),
4) natężenie znakowania szlaków i wyposażania ich w drogowskazy,
5) dystans, na jaki turyści są skłonni zejść ze szlaku, by skorzystać z wybranych
rodzajów bazy turystycznej (w założeniu miało to pozwolić odpowiedzieć na pytanie, czy infrastruktura niepołożona bezpośrednio przy trasie wędrówki może być
– a jeśli tak, to w jakim zakresie przestrzennym i funkcjonalnym – uznana za część
wyposażenia szlaków turystycznych),
6) pokrywanie się ze sobą szlaków różnych rodzajów (dzięki temu możliwe
było ustalenie, w jakim stopniu można tworzyć wspólną infrastrukturę dla kilku
dyscyplin turystyki kwalifikowanej).
Przygotowano osobne ankiety dla każdego z trzech analizowanych rodzajów
szlaków, przy czym ich podstawowa struktura i tematyka pytań była tożsama, różnicowano tylko proponowane rodzaje infrastruktury i zestawy przedziałów odległości między nimi w zależności od charakteru aktywności. Ponieważ badania
przeprowadzano w trzech krajach, przygotowano trzy wersje językowe formularzy
ankiet, co w sumie dało dziewięć rodzajów formularzy, z tym wyjątkiem, że z racji
braku w Wielkiej Brytanii szlaków narciarskich zgodnych z definicją przyjętą w niniejszej pracy tego rodzaju ankiet w tym kraju nie przeprowadzono. W Wielkiej
Brytanii nie udało się też skompletować poprawnie wypełnionych kwestionariuszy
dla szlaków rowerowych (co wyjaśniono poniżej). Wersja brytyjska ankiet różniła
się od pozostałych miarą odległości, za którą przyjęto mile. W sumie zgromadzono 987 poprawnie wypełnionych formularzy, z czego:
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
111
• 593 dotyczą szlaków pieszych, w tym 305 wypełniono w języku polskim, 128 –
w języku czeskim i 160 – w języku angielskim (przy czym trzy ankiety z tej
ostatniej grupy przeprowadzono w Polsce i Republice Czeskiej z turystami pochodzącymi z Wielkiej Brytanii),
• 116 dotyczy szlaków rowerowych, w tym 55 wypełniono w języku polskim,
59 – w języku czeskim, zaś dwie ankiety po angielsku przeprowadzono w ­Polsce
z turystami z Republiki Czeskiej,
• 278 dotyczy szlaków narciarskich, w tym 224 wypełniono w języku polskim
(35 ankiet przeprowadzono wśród uczestników rajdu narciarskiego w Górach
Izerskich), 51 – w języku czeskim, zaś trzy ankiety w języku angielskim wypełnili turyści brytyjscy w Polsce.
Uzyskana próba wynikała z dostępności respondentów, stąd proporcje liczby
ankiet dotyczących poszczególnych typów szlaków odpowiadają w przybliżeniu
zaobserwowanej przez autora frekwencji turystów uprawiających w górach trzy
uwzględniane rodzaje turystyki kwalifikowanej, przy czym duży wpływ miała
też fizyczna możliwość przeprowadzenia wywiadu w zależności od temperatury powietrza i występowania miejsc koncentracji użytkowników różnych typów
szlaków. Generalnie narciarze, bojąc się wychłodzenia, nie byli chętni przerywać
wędrówki, by udzielać odpowiedzi na pytania, w związku z czym badania tej grupy prowadzono głównie w pobliżu schronisk turystycznych lub nawet w samych
obiektach. Pod tym względem sytuacja wyglądała dużo lepiej w okresie letnim, ale
z kolei tu relatywnie mała reprezentacja turystów rowerowych wynika z niewielu
miejsc ich koncentracji i utrudnionych możliwości nawiązania kontaktu z potencjalnymi respondentami. Jak wspomniano, wyjątkowo problematyczne okazało
się ankietowanie tej grupy w Wielkiej Brytanii – niektórzy rowerzyści co prawda
byli chętni do rozmowy na temat zagospodarowania turystycznego szlaków, ale we
wszystkich przypadkach uznawali, że żadna infrastruktura nie jest im potrzebna
i ankieta nie przystaje do charakteru ich aktywności. Niemniejszą rolę odegrała zapewne nadal mała popularność turystyki rowerowej w tym kraju (Andrews,
Brown, Lee, Humpreys 2004; Dylewski, Czub 2007; Humphreys, Reid 2004).
Jak wspomniano wyżej, badania ankietowe prowadzono wśród turystów korzystających ze szlaków poddawanych inwentaryzacji. W Polsce badania odbyły
się więc przy schronisku Orle w Górach Izerskich (tylko okres zimowy), w otoczeniu schroniska Andrzejówka w Górach Suchych (okres letni i zimowy) i na pobliskim szlaku narciarskim na stokach Waligóry (zima), w Wąwozie Myśliborskim
w ­Parku Krajobrazowym Chełmy (okres letni) oraz na szczycie Biskupiej Kopy
w Górach Opawskich (okres letni). W pierwszym i ostatnim miejscu – z racji
nadgranicznego położenia – wśród badanych duży odsetek stanowili obywatele
Republiki Czeskiej. Badania wśród uczestników rajdu narciarskiego, zorganizowanego przez Klub Turystyki Narciarskiej Psie Pole z Wrocławia, zrealizowano
w Szklarskiej Porębie, która stanowiła bazę rajdu. Trasy tej imprezy przebiegały
m.in. przez Góry Izerskie. Na obszarze Republiki Czeskiej badania prowadzono
112
Krzysztof Kołodziejczyk
na kilku węzłach szlaków w Górach Orlickich i na Pogórzu Orlickim (okres letni
i zimowy), a także w Arboretum Bukovina przy skalnym mieście Hruboskalsko
w Czeskim Raju (lato), zaś w Wielkiej Brytanii – na przełęczy między wzniesieniami Worcestershire Beacon i North Hill w północnej części wzgórz Malvern,
w centrum aktywnego wypoczynku Grizdale Forest i przy szlaku prowadzącym
z doliny Borrowdale na Skafell Pike na terenie Parku Narodowego Lake District
oraz przy szlaku Pyg Track z przełęczy Penn-y-Pass na Snowdon w Parku Narodowym Snowdonia. W ostatnim kraju prace miały miejsce wyłącznie latem.
Miejsca prowadzenia badań ankietowych dobierano tak, by wśród respondentów znaleźli się zarówno turyści bardziej zaawansowani, odbywających dłuższe wędrówki, jak i osoby o mniejszym doświadczeniu czy preferujące krótsze
wycieczki. Uzyskano to dzięki lokalizacjom o różnym oddaleniu od: parkingów
i przystanków komunikacji miejskiej, większych źródeł ruchu weekendowego,
jednodniowego i spacerowego oraz schronisk turystycznych i innych obiektów
zagospodarowania. Badania prowadzono w miarę możliwości przez cały dzień
(od godzin porannych do wczesnego wieczora), wybierając zarówno dni robocze, jak i weekendowe (przeważały jednak te drugie, zwłaszcza uwzględniając
natężenie ruchu turystycznego i wynikającą z tego liczbę wypełnionych ankiet).
Pogoda podczas prac była zróżnicowana, przy czym z przyczyn praktycznych nie
prowadzono ich w czasie intensywnego deszczu.
4.2.2. Podstawowa charakterystyka respondentów
Pod względem płci wśród ogółu badanych turystów (z trzech krajów) dominują mężczyźni – stanowią oni 53,80% respondentów (531 osób), podczas gdy
udział kobiet wynosi 45,49% (449 osób). Niestety, siedem osób (0,71%) nie określiło w kwestionariuszu swojej płci. W przypadku użytkowników szlaków pieszych
dominacja mężczyzn była trochę mniejsza – stosunek liczby kobiet do mężczyzn
wynosił 47,72% (283 osoby) do 51,94% (308 osób), przy czym dwie osoby (0,34%)
z tej grupy nie udzieliły w tym względzie odpowiedzi. Przewaga mężczyzn za to
wyraźniej zaznaczyła się wśród turystów rowerowych – na 79 mężczyzn (68,10%)
przypadło tylko 37 kobiet (31,90%). W przypadku szlaków narciarskich udział
kobiet wynosił 46,40% (129 osób), zaś udział mężczyzn – 51,80% (144 osoby),
a pięć osób (1,80%) nie określiło swojej płci. Pod względem struktury wieku (ryc.
10) najwięcej badanych zaliczało się do kategorii 31–45 lat (35,26%; 348 osób),
zbliżone liczby osób przynależały do kategorii 21–30 lat (23,61%; 233) i 46–60 lat
(22,90%; 226), wyraźnie mniejszy był odsetek ankietowanych w wieku powyżej
60 lat (12,36%; 122), zaś najmniej liczną grupę stanowili turyści w wieku 16–20
lat (5,67%; 56). Uznano, że osoby młodsze niż 16 lat wędrują z reguły pod opieką
dorosłych i mają zbyt małe doświadczenie w uprawianiu turystyki wędrówkowej,
by kompetentnie odpowiadać na pytania. Uzyskane wyniki pokazują, że turystykę
kwalifikowaną uprawiają osoby w różnym wieku – choć wydają się dominować
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
113
osoby młodsze i w średnim wieku, znaczącą grupę stanowią też turyści starsi. Pewne obawy budzi niewielki udział osób poniżej 21 roku życia, przy czym na pewno do takiego wyniku przyczyniło się ograniczenie populacji badanych do osób
starszych niż 15 lat. Trzeba też pamiętać, że osoby, które podczas realizacji badań
miały 16–20 lat, to pokolenie niżu demograficznego.
Ciekawe prawidłowości można zauważyć, analizując strukturę wieku w zależności od kraju pochodzenia respondentów i rodzaju użytkowanych szlaków (ryc.
10). Statystycznie najmłodsi byli badani pochodzący z Republiki Czeskiej, natomiast najstarsi – pochodzący z Wielkiej Brytanii. Osoby w wieku 31–45 lat stanowiły aż 44,58% badanych z Republiki Czeskiej, podczas gdy w przypadku Wielkiej
Brytanii udział tej grupy wynosił zaledwie 26,38%. Odwrotnie układały się proporcje dla kategorii 46–60 lat oraz powyżej 60 lat – dla Republiki Czeskiej były to
udziały odpowiednio 23,33% i 6,67%, zaś dla Wielkiej Brytanii odsetki wynosiły
23,93% i aż 25,77%, co daje prawie połowę badanych (49,70%) w wieku powyżej
45. roku życia, przy czym w grupie tej przeważają emeryci. Tak duży udział osób
starszych wśród turystów kwalifikowanych był w tym kraju widoczny już na etapie
badań terenowych i koresponduje ze strukturą wieku członków organizacji National Trust, jednego z najważniejszych podmiotów odpowiedzialnych za utrzymywanie szlaków turystycznych. Na tym tle dosyć zaskakujące są wyniki dla Polski,
w której przypadku osoby w wieku 21–30 lat stanowiły 26,88% badanych (najwięcej spośród trzech krajów), zaś osoby w wieku 45–60 lat – 22,43% (najmniej
spośród trzech krajów). Takiej struktury nie można powiązać z wiekiem członków
PTTK, wśród których wyraźnie dominują osoby starsze, co może pośrednio prowadzić do wniosku, że National Trust na dużo większe znaczenie pod względem
natężenia ruchu w turystyce kwalifikowanej w Wielkiej Brytanii niż PTTK w Polsce. Udział najmłodszych respondentów (16–20 lat) we wszystkich trzech krajach
był podobny i wynosił od 5,47% w Polsce przez 5,83% w Republice Czeskiej do
6,13% w Wielkiej Brytanii.
Zróżnicowana jest także struktura wieku respondentów analizowana z rozróżnieniem na rodzaje wykorzystywanych szlaków (ryc. 10). W tym przypadku statystycznie najmłodsi są turyści rowerowi, natomiast różnice między turystami pieszymi i narciarskimi nie są już tak znaczące, choć stosunek liczby osób starszych
do młodszych jest w tej drugiej grupie nieco większy. W przypadku użytkowników szlaków rowerowych aż 42,24% badanych stanowiły osoby w wieku 31–45
lat, a 27,59% – osoby w przedziale wiekowym 21–30 lat. W obu przypadkach są
to najwyższe wartości spośród trzech badanych rodzajów szlaków. Osoby w wieku
poniżej 46 lat stanowiły aż trzy czwarte (75,97%) ogółu badanych rowerzystów.
Osób w wieku 46–60 lat było tylko 20,69%, zaś osób starszych niż 60 lat – jedynie
2,07%. Warto podkreślić, że choć wśród rowerzystów dominowały osoby młode,
w grupie tej znalazło się też kilku z najstarszych badanych. Wśród turystów narciarskich można zauważyć nieco wyższy niż w przypadku turystów pieszych udział
osób w wieku 45–60 lat (24,00% względem 22,93%) oraz powyżej 60 lat (14,91%
114
Krzysztof Kołodziejczyk
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
brak odpowiedzi
powyżej 60 lat
46 – 60 lat
31 – 45 lat
21 – 30 lat
16 – 20 lat
Ryc. 10. Struktura wieku badanych użytkowników szlaków turystycznych z uwzględnieniem
kraju pochodzenia oraz rodzaju wykorzystywanych tras (źródło: opracowanie własne)
względem 12,98%), z drugiej strony minimalnie wyższy jest udział osób w wieku
21–30 lat (23,63% wobec 22,93%). Taki rozkład wyników może wynikać z historii
rozwoju turystyki narciarskiej w Republice Czeskiej i w mniejszym trochę stopniu w Polsce (tylko w tych dwóch krajach badano narciarzy). Trzeba pamiętać, że
od lat 70. zauważalny jest spadek zainteresowania wędrówkami narciarskimi na
korzyść narciarstwa zjazdowego. Można więc przypuszczać, że relatywnie mniejszy udział osób w średnim wieku to wynik tego spadku popularności, zaś nieco
wyższy odsetek turystów starszych wynika z ciągle żywionego zamiłowania do tej
dyscypliny wśród osób, które zaczęły ją uprawiać przed latami 70. W niewielkim
tylko stopniu badania odzwierciedlają pewien wzrost zainteresowania tą dyscypliną zauważalny obecnie wśród młodszych turystów.
4.2.3. Doświadczenie respondentów w użytkowaniu szlaków turystycznych
Respondenci zostali poproszeni o określenie okresu, od jakiego korzystają ze
znakowanych szlaków turystycznych (ryc. 11). Ponieważ turyści są skłonni zawyżać swoje doświadczenie turystyczne, do uzyskanych wyników należy podchodzić
z pewną ostrożnością. Zjawisko podzielono na cztery kategorie – wędrujący szlakami mniej niż 5 lat, 5–10 lat, 11–20 lat i ponad 20 lat. Uznano, że nie ma potrzeby
różnicować doświadczenia większego niż 20 lat, gdyż nie powinno to już mieć wpływu na przemyślenia turystów dotyczące postulowanego wyposażenia szlaków. Biorąc pod uwagę wszystkich badanych, poszczególne kategorie mają bardzo zbliżone
znaczenie (mniej niż 5 lat – 21,88%, 5–10 lat – 20,26%, 11–20 lat – 21,58%), jedynie
ostatnia – turyści wędrujący szlakami od ponad 20 lat – jest wyraźnie liczniejsza
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
115
(36,17%). W przypadku rozróżnienia badanych ze względu na kraj pochodzenia
największym doświadczeniem odznaczają się turyści pochodzący z Republiki Czeskiej, tylko nieco mniejszą praktykę mają badani z Wielkiej Brytanii, zaś na tym tle
dużo słabiej wypadają Polacy. Najbardziej sugestywne w tym względzie są wyniki dla
kategorii mniej niż 5 lat oraz więcej niż 20 lat doświadczenia. W pierwszym przypadku odsetek badanych w Polsce wyniósł aż 27,74%, w Wielkiej Brytanii – 18,40%,
zaś w Republice Czeskiej – tylko 10,00%. Z kolei osób deklarujących doświadczenie
w korzystaniu ze szlaków turystycznych dłuższe niż 20 lat było odpowiednio 28,94%,
46,01% i 47,08%. Tylko częściowo uzyskane wyniki korespondują ze strukturą wiekową badanych z tych trzech krajów, można było bowiem zakładać, że im starsi
turyści, tym większe mają doświadczenie turystyczne. Wyraźną zależność o takim
charakterze widać w przypadku Wielkiej Brytanii, natomiast zupełnie odwrotna sytuacja ma miejsce w Republice Czeskiej, gdzie respondenci byli najmłodsi, a jednocześnie deklarowali największe doświadczenie. Można stąd wyciągnąć wniosek,
że w ostatnim wspomnianym kraju wyjątkowo wcześnie zaczyna się uprawiać turystykę kwalifikowaną, dzięki czemu nawet młode osoby mogą pochwalić się dużą
praktyką. Taką prawidłowość potwierdzają też obserwacje autora.
Ryc. 11. Doświadczenie badanych w użytkowaniu szlaków turystycznych z uwzględnieniem
kraju pochodzenia oraz rodzaju wykorzystywanych tras (źródło: opracowanie własne)
W przypadku rozróżniania badanych ze względu na rodzaj wykorzystywanych
szlaków turystycznych wyraźnie większym doświadczeniem odznaczają się turyści
piesi (ryc. 11). W tej grupie aż 44,69% badanych twierdzi, że wędruje znakowanymi trasami więcej niż 20 lat, zaś tylko 13,83% zadeklarowało, że czyni to od
mniej niż 5 lat. W przypadku pozostałych rodzajów szlaków wyniki nie są aż tak
116
Krzysztof Kołodziejczyk
j­ednoznaczne. Rozkład odpowiedzi udzielonych przez turystów rowerowych jest
dosyć równomierny z przewagą średniego okresu doświadczenia (5–10 lat – 33,62%,
11–20 lat – 29,31%), zaś w przypadku turystów narciarskich te dwie kategorie mają
najmniejsze znaczenie (odpowiednio 19,78% i 14,03%), zaś wyraźnie przeważają odpowiedzi skrajne – aż 40,65% respondentów zadeklarowało doświadczenie
mniejsze niż 5 lat, a 25,18% – dłuższe niż 20 lat. Wyniki te w pewnym sensie są
sprzeczne ze strukturą wieku ankietowanych turystów narciarskich i przedstawioną wyżej próbą jej wyjaśnienia. Duży udział osób od niedawna korzystających ze
szlaków narciarskich można wyjaśnić wspomnianym nieco większym zainteresowaniem tym rodzajem aktywności wśród młodszych turystów (w wieku do 30 lat),
a także występowaniem pewnej grupy osób starszych, które z przyczyn zdrowotnych zamieniły narciarstwo zjazdowe na biegowe i śladowe, mniej wymagającece
kondycyjnie i wiążące się z mniejszym prawdopodobieństwem urazów. Relatywnie mały udział osób z doświadczeniem większym niż 20 lat (18,97%) wśród turystów rowerowych koresponduje z małym odsetkiem w tej grupie osób w wieku
46 lat i więcej, a także z dość krótką historią tej dyscypliny.
Postanowiono dowiedzieć się nie tylko, od jak dawna respondenci korzystają ze
szlaków turystycznych, ale także jak często ma to miejsce. Częstotliwość odnoszono
do liczby wędrówek w tygodniu, miesiącu i roku, przy czym w przypadku turystyki
narciarskiej, możliwej do uprawiania tylko zimą, odniesiono się do sezonu turystycznego zamiast roku. Ponadto, kategoria najwyższej częstotliwości (raz w tygodniu lub
częściej) została także dookreślona poprzez dodanie informacji, że dotyczy ona właściwego sezonu turystycznego, zaś poza nim częstość wyjazdów może być mniejsza.
Okazuje się (ryc. 12), że prawie połowa badanych (44,78%) korzysta ze szlaków turystycznych kilka razy w roku, ale rzadziej niż raz w miesiącu. Na drugim miejscu
uplasowała się kategoria częstotliwości wykorzystywania szlaków rzadziej niż w raz
w tygodniu, ale nie rzadziej niż raz w miesiącu (23,61%). Niedużo mniejsza grupa
respondentów, stanowiąca 22,19% badanych, wędruje szlakami raz w tygodniu lub
częściej, zaś najmniejsza grupa (9,32%) – raz w roku (w sezonie) lub rzadziej. Biorąc
pod uwagę kraje pochodzenia respondentów, wyniki bardzo podobnie rozkładają
się w Polsce i Wielkiej Brytanii, natomiast wyraźnie odróżniają się w przypadku
­Republiki Czeskiej. Właśnie tam najmniej osób spośród badanych krajów korzysta
ze szlaków turystycznych raz w roku (sezonie) lub rzadziej (zaledwie 1,25%, podczas
gdy w Wielkiej Brytanii było to 9,82%, a w Polsce – 12,50%). Jednocześnie w Republice Czeskiej największy jest udział turystów najczęściej wędrujących szlakami. Raz
w tygodniu lub częściej korzysta z nich 26,67% badanych, zaś rzadziej niż raz w tygodniu, lecz nie rzadziej niż raz w miesiącu – dokładnie 1/3 badanych, co w efekcie daje
odsetek aż 60% respondentów pochodzących z tego kraju, których można spotkać
na znakowanych trasach raz w miesiącu lub częściej. W przypadku turystów brytyjskich udziały tych kategorii wynoszą odpowiednio 24,54% i 22,70%, co w sumie
daje udział 47,24% wędrujących po szlakach nie rzadziej niż raz w miesiącu, zaś dla
polskich turystów jest to 19,69% i 19,86%, co daje w sumie 39,55%.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
117
Ryc. 12. Częstotliwość korzystania przez respondentów ze znakowanych szlaków turystycznych z uwzględnieniem kraju pochodzenia oraz rodzaju wykorzystywanych tras (źródło: opracowanie własne)
Natomiast jeśli analizuje się częstość wędrówek w zależności od rodzaju wykorzystywanego szlaku (ryc. 12), to wyraźnie największą częstotliwością wyróżniają się użytkownicy szlaków rowerowych, spośród których aż 59,48% jeździ
znakowanymi trasami nie rzadziej niż raz w tygodniu, 31,90% – rzadziej niż
raz w tygodniu, ale jednocześnie nie rzadziej niż raz w miesiącu, tylko 7,76% –
kilka razy w roku, a jedynie jedna osoba zadeklarowała, że korzysta ze szlaków
rowerowych raz w roku lub rzadziej. Porównując z pozostałymi analizowanymi
rodzajami turystyki kwalifikowanej, wyraźnie wyższym udziałem odznacza się
pierwsza kategoria, zaś kategorie trzecia i czwarta – udziałem jednoznacznie niższym. Trzeba jednak pamiętać, że poprawnie wypełnione ankiety uzyskano tylko
od rowerzystów polskich i czeskich, ponadto badania prowadzono w punktach
ich względnej koncentracji, czyli w miejscach popularyzowanych jako tereny
uprawiania turystyki rowerowej, co mogło mieć wpływ na wyniki. Częstotliwość
wykorzystywania szlaków przez ankietowanych turystów pieszych i narciarskich
jest podobna, chociaż w drugim przypadku nieco gorsza niż w pierwszym, co
można wiązać z mniejszą popularnością wędrówkowej turystyki narciarskiej
i wyraźnie krótszym okresem, kiedy może ona być uprawiana. Jest to najlepiej
widoczne w przypadku ostatniej kategorii (raz w roku lub rzadziej), która została
zadeklarowana przez 6,75% turystów pieszych i 18,35% turystów narciarskich.
Na obu typach szlaków przeważają osoby, które można spotkać na trasie kilka
razy w roku (lub sezonie w przypadku narciarstwa). Z taką częstotliwością pojawia się na szlakach 49,07% turystów pieszych i tylko nieco więcej, bo 51,08%,
narciarzy.
118
Krzysztof Kołodziejczyk
Jednym z kryteriów decydujących o pożądanym typie i natężeniu zagospodarowania szlaków turystycznych może być rodzaj wędrówek uprawianych przez
respondentów. W badaniach wyróżniono cztery rodzaje wędrówek: 1) wędrówki krótkie, kilkugodzinne, 2) wędrówki całodzienne, 3) dwu- lub trzydniowe wędrówki z noclegiem (zwykle w weekendy) oraz 4) wielodniowe wędrówki z noclegami, prosząc respondentów o wskazanie typu dominującego w ich przypadku.
Biorąc pod uwagę zarówno ogół ankietowanych, jak i poszczególne kryteria (ryc.
13), zawsze wyraźnie dominowały dwie pierwsze kategorie, deklarowane czasem
nawet przez ponad 90% badanych. W przypadku wyników sumarycznych, ponad
połowa (50,46%) osób wykorzystuje szlaki turystyczne do odbywania krótkich,
kilkugodzinnych wędrówek (zapewne część z nich można nawet określić jako spacery), 36,78% respondentów wędruje szlakami w ramach całodziennych wycieczek, 6,38% – w ramach dwu- lub trzydniowych wypadów z jednym lub dwoma
noclegami, zaś 6,18% – w ramach wielodniowych wypraw z noclegami. Widać
więc, że ogół badanych wpisuje się raczej w tzw. niemiecki model turystyki wędrówkowej, zakładający krótkie marsze z miejsca czasowego zamieszkania, a nie
w model turystyki promowany przez PTT, a potem przez PTTK, w którym turysta
odbywał długie wyprawy, nocując codziennie w innym miejscu i niosąc w plecaku większość potrzebnych mu rzeczy. Takie wyniki stanowią bezpośrednią konsekwencję doboru krajów do analizy, bowiem w Republice Czeskiej i częściowo
w Wielkiej Brytanii od początku rozwoju turystyki kwalifikowanej dominował
model zbliżony do niemieckiego67, przy czym w drugim kraju tylko w zakresie
długości i formy wędrówek, ale już nie intensywności zagospodarowania. W Republice Czeskiej odbywanie krótkich, kilkugodzinnych wędrówek zadeklarowało
aż 54,58% badanych. Model typowy dla PTTK i przez nie promowany oczywiście znajduje odzwierciedlenie w deklaracjach polskich turystów – to wśród nich
największy na tle badanych krajów (choć wcale nie wysoki) jest udział wskazań
na wędrówki dwu- lub trzydniowe (8,22%) oraz wielodniowe (8,39%). Dla turystów pochodzących z Republiki Czeskiej te odsetki wynoszą odpowiednio 3,75%
i 2,50%, a dla Wielkiej Brytanii – po 3,68%.
Jeśli uwzględnia się typ trasy turystycznej, to w przypadku użytkowników szlaków pieszych i rowerowych deklarowany charakter wędrówek (przejazdów) jest
zbliżony, choć nieco większym udziałem w przypadku szlaków pieszych wyróżniają
się wyjścia kilkugodzinne (49,92% względem 43,03% dla szlaków rowerowych), zaś
w przypadku szlaków rowerowych – całodzienne wędrówki (49,14% wobec 40,13%
dla szlaków pieszych). Na tym tle wyróżniają się szlaki narciarskie – wśród ich użytkowników trochę większe znaczenie mają dłuższe czasowo formy wędrówki (10,07%
Stosowane w polskiej literaturze określenie (Dudziak, Potocki 1995; Potocki 2004) wynika
głównie z bliskości Niemiec i dużego wpływu turystyki niemieckiej na polską infrastrukturę turystyczną, co wiąże się ze zmianami granic w 1945 r. Taka forma turystyki kwalifikowanej występowała
jednak także w innych krajach europejskich.
67
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
119
Ryc. 13. Formy wędrówek turystyki kwalifikowanej najczęściej uprawiane przez respondentów z uwzględnieniem kraju pochodzenia oraz rodzaju wykorzystywanych tras (źródło: opracowanie własne)
badanych podało, że najczęściej urządza dwu- lub trzydniowe wędrówki, zaś 10,43%
wskazało tu na wędrówki wielodniowe), nadal bardzo dużą rolę odgrywają krótkie, kilkugodzinne wycieczki (54,68%), natomiast bardzo mały odsetek wskazań,
najmniejszy spośród uwzględnianych rodzajów szlaków, padł na całodzienne wędrówki (24,46%). Taki rozkład odpowiedzi udzielonych przez turystów narciarskich
wynika ze struktury tej grupy pod względem celów podejmowanej aktywności. Jak
ujawniły rozmowy prowadzone z respondentami, duża ich część traktuje wędrówki
po szlakach narciarskich typowo rekreacyjnie – przyjeżdżają oni do punktu wyjścia
samochodem i odbywają krótki spacer na nartach, tak, by zbytnio nie przemarznąć
i nie trzeba było zabierać żadnych plecaków, po czym – jeśli jest taka możliwość –
korzystają z oferty gastronomicznej. Z drugiej strony nadal istnieje pewna grupa turystów, zwykle jednak starszych lub w średnim wieku, którzy pragną odbyć dłuższą
wędrówkę, zabierając niezbędne ku temu rzeczy do plecaka.
Ostatnie pytanie w tej grupie dotyczyło dominującego charakteru wędrówek po
szlakach turystycznych – czy są one nastawione bardziej na rekreację i wypoczynek
czy bliżej im do wyczynowego uprawiania sportu. Jak zaznaczono we ­wcześniejszych
rozdziałach, w niniejszej pracy uwaga skupiona jest na znakowanych trasach o charakterze krajoznawczym i rekreacyjnym, czyli na wędrówkach kwalifikujących się
do pierwszej kategorii. Tego typu szlaki podlegały inwentaryzacji i to na nich przeprowadzano badania ankietowe. Trzeba jednak założyć, że także na takich – nie zawsze w pełni technicznie przygotowanych – trasach mogą pojawić się osoby o sportowych zainteresowaniach, w związku z czym postanowiono zbadać, jaki stanowią
one odsetek ogółu użytkowników. Z drugiej strony, skoro wykorzystują one te szlaki,
zagospodarowanie także powinno uwzględniać ich potrzeby, stąd w toku analizy
120
Krzysztof Kołodziejczyk
uwzględniono także wskazania tej grupy. Podstawowym założeniem musi jednak
być to, że w pierwszej kolejności należy uwzględniać postulaty zgłaszane przez turystów kwalifikowanych, a dopiero w drugiej – przez sportowych użytkowników znakowanych szlaków. Biorąc pod uwagę ogół ankietowanych, osoby deklarujące sportowo-wyczynowy charakter wędrówek stanowiły 13,27% badanych. Uwzględniając
kryterium kraju pochodzenia oraz rodzaju wykorzystywanych szlaków ten charakter użytkowania także stanowił mniejszość, aczkolwiek wyniki są zróżnicowane.
Sportowo-wyczynowe motywy wędrówek znakowanymi szlakami turystycznymi
zadeklarowało 11,64% Polaków, dokładnie 20,00% Czechów i 9,20% Brytyjczyków,
a jednocześnie 7,76% użytkowników szlaków pieszych, aż 43,10% użytkowników
szlaków rowerowych i 12,73% użytkowników szlaków narciarskich. Tak wysoki
odsetek w przypadku jeżdżących po szlakach rowerowych koresponduje z dużym
udziałem w tej grupie osób, które korzystają ze szlaków raz w tygodniu lub częściej.
4.2.4. Preferencje respondentów dotyczące doboru urządzeń na szlakach
­turystycznych
Badanie preferencji turystów odnośnie doboru urządzeń na szlakach turystycznych rozpoczęto od poznania rodzajów usług, z których korzystają respondenci na
obecnym poziomie rozwoju zagospodarowania. Zestaw odpowiedzi zaproponowany do tego pytania (a także do większości następnych) różnił się w zależności od
typu szlaku, w związku z czym w przeciwieństwie do powyższych zagadnień analiza wyników prowadzona będzie jedynie osobno dla każdego rodzaju trasy. Nie jest
bowiem możliwe podanie wyników sumarycznych dla wszystkich ankietowanych
i ogółu osób pochodzących z konkretnego kraju. Respondenci mogli wybrać jeden lub więcej rodzajów usług turystycznych, a jeśli zaproponowany zestaw uznali
za niewystarczający, mogli dodać własne propozycje. Ponieważ dosyć duża grupa
respondentów podawała, że nie korzysta z żadnych usług, na zamieszczonych poniżej wykresach dodano także tę kategorię.
Turyści piesi podczas wędrówek szlakami turystycznymi (ryc. 14) najczęściej korzystają z (kolejno) usług noclegowych i gastronomicznych (po ponad 400 wskazań),
w nieco mniejszym stopniu, ale nadal często, dokonują zakupów artykułów spożywczych oraz pamiątek, map turystycznych i książek, w tym przewodników turystycznych (po ponad 200 wskazań). Pozostałe rodzaje usług cieszą się już zdecydowanie
mniejszym zainteresowaniem, niewielkie znaczenie ma zwłaszcza sprzedaż i naprawa
sprzętu turystycznego, co wynika z niewielkich w tym zakresie wymagań turystyki pieszej. Można też podkreślić, że spośród 17 osób, które wykorzystują ten rodzaj usług,
aż dziesięć pochodziło z Wielkiej Brytanii. Z drugiej strony tylko 30 osób z tego kraju
wskazało, że podczas wędrówek kupuje pamiątki, mapy i książki, w tym przewodniki
turystyczne. Wśród innych usług i urządzeń, z których korzystają respondenci, najczęściej wskazywano na: toalety (11 osób), komunikację zbiorową (6 osób), punkty
informacji turystycznej (3 osoby), wyciągi (2 osoby), natomiast po jednej osobie zwró-
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
121
469
419
50
31
30
nie korzystam z żadnych usług
sprzedaż i naprawa sprzętu
turystycznego
sprzedaż pamiątek, map
turystycznych, książek, w tym
przewodników turystycznych
sprzedaż artykułów
spożywczych
17
inne
219
usługi przewodnika
turystycznego
252
usługi gastronomiczne
500
450
400
350
300
250
200
150
100
50
0
usługi noclegowe
liczba wskazań
ciło uwagę na: schrony i miejsca odpoczynkowe, obozowiska turystyczne, dostęp do
wody pitnej, parkingi w miejscach rozpoczęcia wędrówki, oznakowanie turystyczne,
tablice informacyjne, wywieszanie prognoz pogody w punktach wyjścia na szlak oraz
ratownictwo górskie. 30 osób zadeklarowało, że podczas wędrówek pieszymi szlakami
turystycznymi nie korzysta z żadnych usług, przy czym aż 18 osób pochodziło z Wielkiej Brytanii. Już podczas badań terenowych w tym kraju zauważono, że turyści są generalnie niechętni zagospodarowywaniu gór, postulują, że wprowadzać na takie tereny
tylko niezbędne urządzenia i to w minimalnym zakresie. Uznają, że turysta musi być
samowystarczalny, dobrze wyposażony do wędrówki i nie powinien liczyć na żadną
dodatkową pomoc. Wydaje się jednak, że brytyjscy turyści nie zauważają (i nie doceniają) zagospodarowania turystycznego już obecnie istniejącego w tamtejszych górach – wiele osób twierdziło, że nie potrzebuje i nie korzysta z żadnej infrastruktury,
a dopiero w trakcie rozmowy z ankieterem zauważały, że rzeczywiście ją wykorzystują.
Można podejrzewać, że jeśli wśród zaproponowanych odpowiedzi znalazłyby się toalety i stwierdzenie „nie korzystam z żadnych usług”, liczba wskazań w tych dwóch
przypadkach byłaby dużo wyższa. Warto jeszcze dodać, że to turysta brytyjski podał,
że wykorzystuje prognozy pogody wywieszane w różnych dostępnych dla wędrowca
miejscach. Na taką praktykę, powszechną w Wielkiej Brytanii, a nadal niedocenianą
w Polsce i Republice Czeskiej poza najbardziej popularnymi parkami narodowymi,
zwrócono uwagę w rozdziale 2.4.1.
Ryc. 14. Rodzaje usług turystycznych, z których korzystają turyści podczas wędrówek pieszymi znakowanymi szlakami turystycznymi (źródło: opracowanie własne)
Nieco inaczej rozkładają się odpowiedzi turystów rowerowych dotyczące rodzajów usług, z których korzystają podczas przejazdów znakowanymi szlakami
(ryc. 15). Największe znaczenie mają tu usługi gastronomiczne, zaś usługi noclegowe uplasowały się dopiero na drugim miejscu z niedużo większą liczbą wskazań
122
Krzysztof Kołodziejczyk
niż znajdująca się na trzecim miejscu sprzedaż artykułów spożywczych. Pozostałe
rodzaje usług są wykorzystywane przez turystów rowerowych zdecydowanie rzadziej (poniżej 20 wskazań), przy czym tylko dwie osoby zadeklarowały, że korzystają z wypożyczalni rowerów. Widać stąd, że rowerzyści preferują użytkowanie
własnego sprzętu lub – z drugiej strony – nie mają gdzie go wypożyczyć. Wśród innych usług turystycznych zostały wymienione różne formy udostępnienia i przystosowania do zwiedzania mijanych walorów krajoznawczych, natomiast tylko
trzy osoby wskazały, że nie korzystają z żadnych usług.
120
99
75
19
20
2
sprzedaż pamiątek, map
turystycznych, książek, w tym
przewodników turystycznych
sprzedaż artykułów
spożywczych
usługi gastronomiczne
usługi noclegowe
0
11
5
3
nie korzystam z żadnych usług
40
inne
62
60
serwisy rowerowe, naprawa
sprzętu turystycznego
80
wypożyczalnie rowerów
liczba wskazań
100
Ryc. 15. Rodzaje usług turystycznych, z których korzystają turyści podczas wędrówek
­rowerowymi znakowanymi szlakami turystycznymi (źródło: opracowanie własne)
W pewnym stopniu podobny do powyższego, zwłaszcza odnośnie kolejności
najpopularniejszych rodzajów usług, jest rozkład odpowiedzi użytkowników szlaków narciarskich (ryc. 16). Korzystają oni najczęściej także z usług gastronomicznych, a usługi noclegowe lokują się na drugim miejscu, przy czym pod względem
liczby wskazań bliżej im do miejsca pierwszego niż trzeciego. Po nieco ponad 100
wskazań uzyskały: sprzedaż artykułów spożywczych oraz wypożyczalnie sprzętu
narciarskiego. Turyści narciarscy zdecydowanie częściej niż rowerowi korzystają
z wypożyczonego sprzętu, co być może wynika z sezonowości tego rodzaju aktywności (aż 69,43% przebadanych turystów narciarskich jeździ na nartach biegowych maksymalnie raz lub kilka razy w roku). Warto jednak zauważyć, że większa
popularność wypożyczalni sprzętu narciarskiego niż rowerowego wiąże się ściśle
też z liczbą tego typu podmiotów. Wypożyczalnie rowerów nie tylko w miastach,
ale też związane z długodystansowymi szlakami turystycznymi, są dość popularne
w Europie Zachodniej, natomiast nadal nieliczne w Europie Środkowej, zwłaszcza
w Polsce, gdyż sytuacja w Republice Czeskiej uległa w ostatnich latach poprawie.
Ponadto, wątpliwości budzi często stan techniczny udostępnianych rowerów. Z kolei wypożyczalni nart biegowych jest w tych dwóch krajach więcej, chociaż z reguły
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
123
powiązane są z mechanicznie przygotowywanymi trasami o charakterze sportowym. Być może przeprowadzenie zimowych badań ankietowych m.in. w Górach
Izerskich, gdzie znajduje się duży ośrodek sportowych biegów narciarskich, wpłynęło na wyniki (szerzej na ten temat w rozdziale 5.2.2.)68. Wśród innych rodzajów
usług, które zostały dodane przez respondentów, znajdują się: usługi instruktorskie
(4 osoby; wszystkie ankietowane w Górach Izerskich, gdzie taka oferta jest dostępna), parking (2 osoby) oraz toalety i informacja turystyczna (po 1 osobie). Żaden
turysta narciarski nie stwierdził, że w ogóle nie korzysta z usług, co można wiązać
z trudnymi warunkami termicznymi i potrzebą ogrzania się podczas wycieczki.
300
251
222
200
115
104
53
50
40
serwisy sprzętu narciarskiego,
naprawa sprzętu turystycznego
wypożyczalnie sprzętu
narciarskiego
sprzedaż pamiątek, map
turystycznych, książek, w tym
przewodników turystycznych
sprzedaż artykułów
spożywczych
usługi gastronomiczne
usługi noclegowe
0
5
8
0
nie korzystam z żadnych usług
100
inne
150
usługi przewodnika
turystycznego
liczba wskazań
250
Ryc. 16. Rodzaje usług turystycznych, z których korzystają turyści podczas wędrówek narciarskimi znakowanymi szlakami turystycznymi (źródło: opracowanie własne)
Chcąc uszczegółowić informacje dotyczące usług noclegowych, poproszono
turystów o wskazanie preferowanych przez nich rodzajów obiektów noclegowych,
wykorzystywanych podczas wędrówek znakowanymi szlakami turystycznymi69. Podobnie jak w poprzednim przypadku także tu zaproponowano pewien zestaw odpo68
Trzeba pamiętać, że ankiety wśród narciarzy i rowerzystów przeprowadzono tylko w Polsce
i Republice Czeskiej.
69
Kategorie obiektów noclegowych starano się dobierać tak, by w każdym z trzech krajów ich
znaczenie było podobne. W przypadku ankiet w języku czeskim i angielskim określenia jedynie przetłumaczono, nie zmieniając ich treści. Trzeba więc pamiętać, że ze względów prawnych i kulturowych
rozumienie niektórych pojęć może się różnić. Dotyczy to szczególnie Wielkiej Brytanii, a zwłaszcza
schronisk turystycznych, które w tym kraju praktycznie nie istnieją (nie są też wydzielane jako odrębna kategoria bazy), oraz pensjonatów, zwykle występujących pod postacią tzw. bed & break­fast
(B&B). Z kolei w Republice Czeskiej prawie nie ma schronisk młodzieżowych i gospodarstw agroturystycznych, nie wyróżnia się też osobno schronisk górskich. Także wśród mieszkańców jednego
kraju znaczenie pewnych kategorii może być zmienne, co często wynika z niejednoznaczności prawa
lub celowych zabiegów właścicieli obiektów (co ma miejsce np. w Polsce, gdzie w ostatnich latach
powstały liczne „hotel-iki”).
124
Krzysztof Kołodziejczyk
188
170
149
128
121
93
67
60
nie korzystam z
obiektów noclegowych
inne
gospodarstwa
agroturystyczne
pola namiotowe
schroniska
młodzieżowe
schroniska turystyczne
pokoje do wynajęcia
11
pensjonaty
200
180
160
140
120
100
80
60
40
20
0
hotele
liczba wskazań
wiedzi, który sami turyści mogli ewentualnie uzupełnić. Osoby wędrujące szlakami
pieszymi najczęściej korzystają ze schronisk turystycznych, następnie z pensjonatów,
pól namiotowych i pokojów do wynajęcia (ryc. 17). Może nieco dziwić duża rola
pensjonatów, wynika to jednak z przeważającego w każdym z analizowanych krajów tzw. niemieckiego modelu turystyki kwalifikowanej, w którym turysta mieszka
w jednym miejscu, często niekoniecznie w samych górach, ale u ich podnóża, urządzając stamtąd krótkie, jednodniowe wędrówki. Na kolejnych miejscach znalazły
się gospodarstwa agroturystyczne, schroniska młodzieżowe i hotele, które uzyskały
prawie tyle samo wskazań, co poprzedni rodzaj obiektu noclegowego. Jest to kolejne
potwierdzenie coraz wygodniejszego sposobu uprawiana turystyki pieszej. Z drugiej
strony wpływ na taki wynik może mieć niewielka liczba i ograniczona dostępność
schronisk młodzieżowych. Spośród innych urządzeń noclegowych, niewymienionych w ankiecie, respondenci korzystają z: domów do wynajęcia (5 osób), chat i baz
studenckich (2 osoby) oraz domków kempingowych, szałasów i obozowisk turystycznych (po 1 osobie). Niektórzy respondenci podawali formy noclegu, których
nie można uznać za rodzaj zagospodarowania turystycznego, np. noclegi we własnym samochodzie (tzw. camperze, ang. caravan; 4 osoby), u znajomych (1 osoba)
czy na „dzikich” obozowiskach (w plenerze; aż 12 osób). Jednak wszystkie te osoby
jednocześnie podały używane przez nie obiekty typowej turystycznej bazy noclegowej. Warto podkreślić, że aż 128 osób stwierdziło, że podczas wędrówek szlakami
pieszymi nie korzysta z żadnych obiektów noclegowych, co jest wynikiem zdecydowanie wyższym niż w przypadku pytania o ogół usług.
Ryc. 17. Rodzaje obiektów noclegowych preferowane przez turystów podczas wędrówek
pieszymi znakowanymi szlakami turystycznymi (źródło: opracowanie własne)
Do interesujących wniosków, wiele mówiących o charakterze turystyki pieszej w Wielkiej Brytanii, prowadzi porównanie odpowiedzi dotyczących preferowanych obiektów noclegowych udzielonych przez turystów w tym właśnie kraju
(ryc. 18) z danymi dla ogółu turystów pieszych. Okazuje się, że ze 188 osób, które
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
125
wolą nocować w schroniskach turystycznych, tylko dziewięć osób pochodziło
z Wielkiej Brytanii, co wynika bezpośrednio ze znikomej liczby obiektów tego
typu70. Podobnie kształtowała się sytuacja z popularnością pokojów do wynajęcia (typu self-catering) – spośród 121 wskazań tylko trzech dokonali Brytyjczycy,
przy czym akurat w tym przypadku oferta reprezentuje tu dość dobry poziom,
widać jednak, że korzystają z niej głównie przedstawiciele innych rodzajów turystyki. Z drugiej strony spośród 60 wskazań na hotele ponad połowa padła na
Wyspach Brytyjskich, a spośród 128 osób, które w ogóle nie korzystają z obiektów noclegowych, aż 51 pochodziło właśnie stamtąd. Znamienne jest też to, że
najpopularniejszymi obiektami noclegowymi wśród wędrowców brytyjskich są
pola namiotowe (liczba osób, które je preferują, jest prawie taka sama jak liczba osób, które nie korzystają z obiektów noclegowych), następnie pensjonaty
(w tym obiekty typu B&B) i hotele, natomiast schroniska zajęły przedostatnie
miejsce przed pokojami do wynajęcia. Znacząca rola pól namiotowych wiąże się
z dużą ich liczbą i często bardzo korzystną lokalizacją, co jest efektem działań
prowadzonych już od lat 70. XX w. przez Forestry Commission (Aitchison, MacLead, Shaw 2002; Patmore 1973), która objęła swoim patronatem również część
liczba wskazań
60
53
40
30
51
45
50
31
20
10
3
9
16
11
7
nie korzystam z
obiektów noclegowych
inne
gospodarstwa
agroturystyczne
pola namiotowe
schroniska
młodzieżowe
schroniska turystyczne
pokoje do wynajęcia
pensjonaty
hotele
0
Ryc. 18. Rodzaje obiektów noclegowych preferowane przez turystów pochodzących
z Wielkiej Brytanii podczas wędrówek pieszymi szlakami turystycznymi (źródło: opracowanie własne)
70
W Wielkiej Brytanii nie ma żadnych obiektów funkcjonujących pod nazwą górskiego schroniska turystycznego, zresztą takie pojęcie nie funkcjonuje nawet w codziennym języku, co spowodowało problemy w tłumaczeniu treści ankiet. Istnieją tam jednak obiekty o podobnym profilu działalności jak schroniska polskie czy czeskie, jednak ich liczba jest niewielka i nie są bardzo popularnym
miejscem noclegu. Jako przykłady można wymienić Black Sail Hut i High Gillerthwaite położone
w Lesie Enerdale przy jednym ze szlaków na Great Gable i Skafell Pike w Parku Narodowym Lake
District. Te położone w górach obiekty oferują noclegi o podstawowym standardzie i proste posiłki,
przy czym na mapie Ordnance Survey oznaczane są symbolem schronisk młodzieżowych (ang. youth
hostel).
126
Krzysztof Kołodziejczyk
41
40
31
28
22
18
11
5
nie korzystam z
obiektów noclegowych
inne
gospodarstwa
agroturystyczne
pola namiotowe
schroniska
młodzieżowe
schroniska turystyczne
pokoje do wynajęcia
0
pensjonaty
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
hotele
liczba wskazań
bazy prywatnej. Na podstawie uzyskanych danych można wyciągnąć wniosek,
że turystyka piesza rozwija się w Wielkiej Brytanii dwutorowo – z jednej strony
mamy nastawionych na małe koszty i samowystarczalność turystów niekorzystających z obiektów noclegowych lub co najwyżej nocujących na polach namiotowych, z drugiej strony – reprezentantów turystyki bardziej elitarnej, wybierających na miejsca noclegów hotele i pensjonaty.
Turyści rowerowi jako miejsce na nocleg podczas wycieczek szlakami turystycznymi wybierają głównie schroniska turystyczne, przy czym trzeba podkreślić, że równie często można wśród rowerzystów spotkać osoby, które w ogóle
nie korzystają z obiektów noclegowych (ryc. 19). Koresponduje to z przedstawionym wyżej rozkładem wskazań na poszczególne rodzaje usług, gdzie obiekty
noclegowe miały dużo mniejsze znaczenie niż gastronomiczne. Drugim najpopularniejszym wśród rowerzystów rodzajem obiektu noclegowego są pensjonaty, a następnie pola namiotowe, pokoje do wynajęcia, gospodarstwa agroturystyczne i schroniska młodzieżowe. Najmniejszą rolę odgrywają hotele, co
wynika być może z utrudnionych warunków przechowywania rowerów. Zdecydowanie mniej osób niekorzystających z noclegów jest wśród turystów narciarskich (ryc. 20). W przypadku tej grupy badanych kolejność typów obiektów jest
identyczna jak we wskazaniach użytkowników szlaków rowerowych, zmieniają
się jedynie proporcje liczby odpowiedzi i ze względów praktycznych w ankiecie w ogóle pominięto pola namiotowe. Z drugiej jednak strony aż osiem osób
w kategorii inne dopisało obozowiska turystyczne i biwaki, przy czym być może
odnosiły treść tego pytania do ogółu szlaków turystycznych, a nie wyłącznie
tras narciarskich. Dwie osoby dodały jeszcze ośrodki wypoczynkowe, natomiast
dwie kolejne – własny dom lub mieszkanie w górach.
Ryc. 19. Rodzaje obiektów noclegowych preferowane przez turystów podczas wędrówek
rowerowymi znakowanymi szlakami turystycznymi (źródło: opracowanie własne)
127
128
91
87
60
56
39
19
nie korzystam z
obiektów noclegowych
inne
gospodarstwa
agroturystyczne
schroniska
młodzieżowe
schroniska turystyczne
pokoje do wynajęcia
10
pensjonaty
140
120
100
80
60
40
20
0
hotele
liczba wskazań
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
Ryc. 20. Rodzaje obiektów noclegowych preferowane przez turystów podczas wędrówek
narciarskimi znakowanymi szlakami turystycznymi (źródło: opracowanie własne)
Kluczowym elementem ankiety było pytanie o rodzaje infrastruktury, jakie
powinny znaleźć się na znakowanych szlakach turystycznych. Dla każdego rodzaju trasy zaproponowano nieco inny zestaw odpowiedzi, ponadto można było
wskazać dodatkowe typy zagospodarowania. Dla użytkowników szlaków pieszych najważniejszą infrastrukturą, która powinna być bezpośrednio związana
z trasą wędrówki (ryc. 21), są wiaty i schrony przeciwdeszczowe. Co ciekawe
wskazało je dokładnie dwa razy więcej osób niż miejsca odpoczynkowe niewyposażone w jakiekolwiek zadaszenia. Chociaż program obu typów infrastruktury zakłada zapewnienie turystom warunków do odpoczynku w trakcie wędrówki
oraz przygotowania i spożycia posiłku, dodatkowa rola ochrony przed deszczem
jest przez turystów szczególnie doceniana. Drugim najczęściej postulowanym
przez respondentów rodzajem infrastruktury okazały się schroniska turystyczne, czyli obiekty powszechnie wiązane z wyposażeniem dla turystyki wędrówkowej, przy czym zaraz za nimi uplasowały się tablice dydaktyczne, na które – jak
pokazuje przedstawiony wyżej przegląd literatury – zwracali jak dotąd uwagę
tylko niektórzy badacze. Tak duża rola przypisywana formom edukacji na szlakach może wynikać z wielu inwestycji poczynionych w tym zakresie w ostatnich
latach, a jednocześnie potwierdza krajoznawczy charakter wędrówek odbywanych po szlakach turystycznych. Innym dowodem na to jest czwarte miejsce
wśród najczęściej postulowanych rodzajów infrastruktury punktów informacji
turystycznej. Widać więc, że turyści piesi chcą zarówno przed, jak i podczas wędrówki uzyskać wiedzę o przebiegu i charakterze szlaku lub o walorach krajoznawczych wartych poznania na trasie marszu lub w jej bliskości. Trzeba jednak
zaznaczyć, że w ankiecie nie określono szczegółowo f­ ormy punktów i­nformacji
128
Krzysztof Kołodziejczyk
372
307
300
264
186
inne
punkty informacji
turystycznej
tablice dydaktyczne
wiaty (schrony)
przeciwdeszczowe
miejsca odpoczynkowe
(bez zadaszenia)
40
obiekty gastronomiczne
inne obiekty noclegowe
58
13
brak zagospodarowania
222
186
pola namiotowe
400
350
300
250
200
150
100
50
0
schroniska turystyczne
liczba wskazań
turystycznej, w związku z czym turyści mogli mieć na myśli zarówno centra
i biura informacyjne, jak i punkty bezosobowe (komputerowe) lub rozbudowane
zestawy tablic informacyjnych z mapami i informacjami krajoznawczymi. Funkcja każdego z tych typów infrastruktury jest jednak taka sama.
Ryc. 21. Rodzaje infrastruktury, które zdaniem respondentów powinny znajdować się przy
pieszych znakowanych szlakach turystycznych (źródło: opracowanie własne)
Obiekty gastronomiczne w kolejności pożądanych urządzeń turystycznych na
szlakach pieszych uplasowały się dopiero na piątym miejscu (ryc. 21), co może
trochę dziwić, gdy weźmie się pod uwagę, że są deklarowane jako drugi najczęściej
wykorzystywany typ infrastruktury. Wyraźnie mniej osób niż w przypadku schronisk turystycznych uznało, iż ze szlakami turystycznymi powinny być powiązane
pola namiotowe, a jeszcze mniej osób zwróciło uwagę na inne obiekty noclegowe71,
co wyraźnie wskazuje na największe znaczenie tych pierwszych. Wśród ­innych,
W pytaniu o postulowane rodzaje infrastruktury na szlakach turystycznych (i w kolejnych pytaniach) postanowiono nie różnicować obiektów noclegowych poza wydzieleniem schronisk turystycznych i pól namiotowych. Miało to kilka przyczyn. Te dwa rodzaje obiektów jako jedyne z reguły spełniają jednocześnie trzy warunki: są rozpowszechnione na większości obszaru Europy, udzielają dosyć dużo
noclegów i należą lub są w inny sposób funkcjonalnie powiązane ze stowarzyszeniami turystycznymi,
które kształtują sieć szlaków turystycznych. Inne obiekty noclegowe zwykle stanowią własność prywatną i działają w pełnym zakresie w oparciu o rachunek ekonomiczny. Jedynie schroniska turystyczne są
ściśle powiązane ze szlakami turystycznymi, podczas gdy inne typy obiektów obsługują głównie innych
turystów, a turyści kwalifikowani są tylko jedną z grup klientów. Nie wydzielono osobno schronisk
młodzieżowych ze względu na sezonowy charakter części z nich oraz formalne ograniczenia dostępności. Ostatecznie, postanowiono dalej nie różnicować urządzeń noclegowych ze względu na nie zawsze
jasne dla turystów rozbieżności w znaczeniu niektórych pojęć (widoczne jest to zwłaszcza w Polsce,
gdzie poza niedoprecyzowaniem oficjalnych definicji często sami właściciele urządzeń noclegowych ze
względów marketingowych używają określeń niepoprawnych lub nietypowych), a także wspomniane
różnice w nazewnictwie występujące pomiędzy poszczególnymi krajami.
71
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
129
66
44
34
wiaty (schrony)
przeciwdeszczowe
miejsca odpoczynkowe
(bez zadaszenia)
obiekty gastronomiczne
inne obiekty noclegowe
punkty informacji
turystycznej
19
14
16
13
brak zagospodarowania
41
inne
45
tablice dydaktyczne
49
pola namiotowe
70
60
50
40
30
20
10
0
schroniska turystyczne
liczba wskazań
dodanych przez respondentów rodzajów zagospodarowania, najczęściej wymieniano toalety i kosze na śmieci (po 10 osób), przy czym jeden badany osobno
wskazał na kubły na psie odchody. Często zwracano też uwagę na różnego rodzaju
urządzenia informacyjne o przebiegu szlaku: kierunkowskazy (6 osób) i tablice
z mapami (4 osoby), a także tablice z opisami roztaczających się z różnych miejsc
panoram (1 osoba). Po jednej osobie za niezbędne elementy wyposażenia szlaków
pieszych uznało: sklepy spożywcze, kwatery agroturystyczne, obozowiska turystyczne, dostęp do wody pitnej oraz ratownictwo górskie. Wszyscy respondenci,
który twierdzą, że szlaki turystyczne w ogóle nie potrzebują zagospodarowania,
pochodzili z Wielkiej Brytanii.
Zupełnie inaczej niż wyniki sumaryczne rozkładają się odpowiedzi turystów
pieszych badanych w Wielkiej Brytanii (ryc. 22). Za najważniejszy rodzaj zagospodarowania szlaków pieszych uznali oni pola namiotowe, co jednoznacznie koresponduje z ich odpowiedziami dotyczącymi najczęściej obecnie wykorzystywanych obiektów noclegowych. Dziwi natomiast wysokie, drugie miejsce schronisk
turystycznych, których znaczenie jest teraz znikome. Można więc wnioskować, że
pewna grupa brytyjskich turystów pieszych chętnie widziałaby większą liczbę górskich urządzeń noclegowych o programie skierowanym specjalnie dla nich. Prawie tyle samo respondentów proponuje, żeby przy szlakach znajdowały się obiekty
gastronomiczne i punkty informacji turystycznej, natomiast tablice dydaktyczne
budzą już mniejsze zainteresowanie (zwłaszcza, jeśli porówna się to z wynikami
dla Polski i Republiki Czeskiej). Dużo mniejszą rolę przypisuje się też w Wielkiej
Brytanii wiatom przeciwdeszczowym, częściej wskazywano na potrzebę tworzenia
miejsc odpoczynkowych bez zadaszenia.
Ryc. 22. Rodzaje infrastruktury, które zdaniem respondentów pochodzących z Wielkiej
Brytanii powinny znajdować się przy pieszych szlakach turystycznych (źródło: opracowanie własne)
130
Krzysztof Kołodziejczyk
80
76
57
48
43
31
54
66
29
0
brak zagospodarowania
inne
punkty informacji
turystycznej
tablice dydaktyczne
serwisy rowerowe
5
miejsca odpoczynkowe
(bez zadaszenia)
wiaty (schrony)
przeciwdeszczowe
stojaki na rowery przy
głównych atrakcjach
obiekty gastronomiczne
inne obiekty noclegowe
wypożyczalnie rowerów
16
10
pola namiotowe
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
schroniska turystyczne
liczba wskazań
Turyści rowerowi za niezbędne elementy wyposażenia szlaków rowerowych uznają głównie wiaty i schrony przeciwdeszczowe oraz obiekty gastronomiczne, na trzecim
miejscu znalazły się punkty informacji turystycznej, a dopiero na czwartym – schroniska
turystyczne, wskazane przez prawie tyle samo badanych co tablice dydaktyczne, które
zajęły miejsce piąte (ryc. 23). Duża część respondentów uznaje zapewnienie schronienia
od deszczu za ważny atrybut właściwie wyposażonego szlaku rowerowego, stąd prawie
trzy razy więcej wskazań na schrony i wiaty niż na pozbawione zadaszenia proste miejsca wypoczynkowe. Z kolei duże znaczenie obiektów gastronomicznych, a mniejsze –
schronisk turystycznych koresponduje z relacją między obecnym wykorzystaniem usług
noclegowych i gastronomicznych przez turystów rowerowych. Grupa ta – podobnie jak
turyści piesi – chce przed lub w trakcie wycieczki pozyskać informacje o mijanych miejscach, jednak większe znaczenie przypisuje punktom informacji turystycznej niż tablicom informacyjnym. Może to wynikać ze znikomej jak dotąd liczby ścieżek dydaktycznych przygotowanych specjalnie dla rowerzystów, a z drugiej strony – niechęci ciągłego
zatrzymywania się przy często rozstawionych tablicach. Korzystniejszym rozwiązaniem
wydaje się skupienie jak największej ilości informacji w jednym miejscu. Rowerzyści
oczekują zapewnienia odpowiednich warunków postoju w czasie zwiedzania walorów
krajoznawczych, co można zrealizować poprzez właściwie zaprojektowane stojaki. Ich
znaczenie wzrasta zwłaszcza w przypadku dłuższych wypraw, gdy rowery są obciążone
sakwami. Jednocześnie zdarzały się osoby, które jednoznacznie uznawały instalowanie
stojaków za zbędny wydatek, w zamian za który można by poprawić oznakowanie szlaków. W związku z wykorzystywaniem przez turystów rowerowych głównie własnych
pojazdów niewielka liczba osób postulowała wyposażanie szlaków w wypożyczalnie rowerów, dużo większe znaczenie zyskały z kolei serwisy rowerowe. Respondenci zwrócili
jeszcze uwagę na potrzebę rozstawienia wzdłuż szlaków koszy na śmieci (2 osoby, z których jedna podała nawet, że powinny one być rozmieszczone co 300 m, co jest częstotliwością bardzo wysoką, właściwszą ewentualnie dla bardzo uczęszczanych szlaków pieszych) i przygotowanie w obiektach noclegowych i punktach końcowych szlaków miejsc
Ryc. 23. Rodzaje infrastruktury, które zdaniem respondentów powinny znajdować się przy
rowerowych znakowanych szlakach turystycznych (źródło: opracowanie własne)
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
131
i urządzeń do mycia rowerów (2 osoby). Żaden badany nie uznał, że szlaki rowerowe
w ogóle nie potrzebują zagospodarowania.
W przypadku turystów narciarskich odpowiedzi dotyczące elementów zagospodarowania, jakie powinny znaleźć się na szlakach narciarskich, rozkładają się wyjątkowo równomiernie (ryc. 24). Najwięcej wskazań padło na potrzebę przygotowania
torów pod narty biegowe, ale tylko nieco mniej – na schroniska turystyczne. Niektórzy badani zaznaczali jednak, że dobrym rozwiązaniem byłoby mechaniczne przygotowywanie tylko niektórych tras, podczas gdy inne mogłyby być wykorzystywane
przez bardziej doświadczonych narciarzy, którzy chcą spróbować swoich sił na nieubitym śniegu. Podobne liczby badanych zwracały uwagę na rozmieszczenie wzdłuż
szlaków narciarskich wiat i schronów turystycznych, obiektów gastronomicznych,
tablic dydaktycznych oraz punktów informacji turystycznej, przy czym niektórzy
dodawali, że punkty te nie muszą mieć zatrudnionej obsługi, czyli mogą to być np.
elektroniczne panele informacyjne w obiektach noclegowych lub rozbudowane
zestawy tablic w terenie. Wśród zaproponowanych odpowiedzi nie uwzględniono
miejsc odpoczynkowych bez zadaszenia ze względu na ich zasypanie śniegiem i brak
możliwości użytkowania, dwie osoby podały jednak, że także przy szlakach narciarskich powinny znajdować się ławki. Dziwi duża liczba wskazań na tablice dydaktyczne, gdyż zapoznanie się z ich treścią wymaga często dłuższego postoju, co może
spowodować wychłodzenie organizmu. W przeciwieństwie do turystów rowerowych turyści narciarscy powszechniej korzystają z wypożyczonego sprzętu, stąd częściej za niezbędne wyposażenie szlaków narciarskich uznawali wypożyczalnie, a nie
serwisy sprzętu narciarskiego. Wartościowe były też inne propozycje infrastruktury
dodawane przez respondentów ponad zaproponowany w ankiecie zestaw. Po trzy
osoby wymieniły toalety i kosze na śmieci, zaś po jednej – tablice z dokładnymi mapami szlaków narciarskich oraz usługi instruktora. Żaden turysta nie uznał, że szlaki
narciarskie nie powinny być w ogóle zagospodarowywane, co wynika z jednej strony
204
180
174
140
150
212
169
156
97
100
54
50
12
0
brak zagospodarowania
200
inne
liczba wskazań
250
punkty informacji
turystycznej
przygotowanie torów
pod narty biegowe
tablice dydaktyczne
wypożyczalnie sprzętu
narciarskiego
serwisy sprzętu
narciarskiego
wiaty (schrony)
turystyczne
obiekty gastronomiczne
inne obiekty noclegowe
schroniska turystyczne
0
Ryc. 24. Rodzaje infrastruktury, które zdaniem respondentów powinny znajdować się przy
narciarskich znakowanych szlakach turystycznych (źródło: opracowanie własne)
132
Krzysztof Kołodziejczyk
73
35
43
37
punkty informacji
turystycznej
tablice dydaktyczne
wiaty (schrony)
przeciwdeszczowe
miejsca odpoczynkowe
(bez zadaszenia)
obiekty gastronomiczne
inne obiekty noclegowe
11
3
0
brak zagospodarowania
42
63
inne
63
pola namiotowe
80
70
60
50
40
30
20
10
0
schroniska turystyczne
liczba wskazań
z cech samej aktywności, jak i warunków temperaturowych (np. potrzeba ogrzania
się w schronisku turystycznym).
Poza niniejszymi badaniami jak dotąd nie prowadzono kompleksowych studiów oczekiwań turystów w zakresie zagospodarowania szlaków turystycznych. By
pokazać szerszy kontekst w tym zakresie, warto jednak uzyskane dane porównać
z wynikami wcześniejszych, cząstkowych badań. Wnuk i in. (2009) przeprowadzili
w grupie 837 studentów różnych kierunków z kilku wyższych uczelni ankietę dotyczącą możliwości rozwoju turystyki i rekreacji w parkach krajobrazowych. Wydaje
się, że oba badania można do siebie odnosić, ponieważ jednym z podstawowych
sposobów udostępniania turystycznego parków krajobrazowych są znakowane
szlaki. Trzeba jednak pomiętać, że grupa badana przez Wnuka i in. (2009) jest
silnie sprecyzowana pod względem wieku i teoretycznie dość aktywna fizycznie,
więc jej wymagania względem infrastruktury mogą być inne niż np. osób z dziećmi czy starszych. Dlatego też postanowiono zestawić cząstkowe wyniki badań prowadzonych na potrzeby niniejszej pracy odnoszące się do pochodzących z Polski
użytkowników szlaków pieszych w wieku 21–30 lat, co może w przybliżeniu odpowiadać przedziałowi wiekowemu studentów (ryc. 25).
Ryc. 25. Rodzaje infrastruktury, które zdaniem badanych pochodzących z Polski w wieku
21–30 lat powinny znajdować się przy pieszych znakowanych szlakach turystycznych (źródło: opracowanie własne)
W badaniach przeprowadzonych przez Wnuka i in. (2009) najciekawsze z punktu
widzenia tematyki niniejszej pracy są odpowiedzi na pytania o dopuszczalne rodzaje zagospodarowania turystycznego w parkach krajobrazowych (tab. 5) i o rodzaje
obiektów zaplecza technicznego, których brakuje na terenie parków krajobrazowych
(tab. 6). Te badania oraz wyniki ankiety przeprowadzonej przez autora (zarówno odnoszące się do polskich turystów pieszych w wieku 21–30 lat – ryc. 25, jak i ogółu badanych) są zgodne w kwestii potrzeby wyposażania miejsc wykorzystywanych
turystycznie w ławki, zadaszenia i inne urządzenia służące odpoczynkowi turystów
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
133
oraz umożliwienia turystom korzystania z map i innych form przekazu informacji
o danym terenie (w przypadku badań autora doprecyzowano, że następuje to poprzez
tablice rozstawione w terenie i punkty informacji turystycznej, natomiast w przypadku badań cytowanych nie określono żadnego sposobu). Zdecydowana większość
(79,6%) badanych przez Wnuka i in. (2009) uznała, że w parkach krajobrazowych
muszą znajdować się kosze na śmieci, zaś nieco mniejszy odsetek osób (52,8%) za niezbędne uznał toalety polowe. Chociaż w ankiecie autora tych elementów nie wymieniono, sami respondenci często je dodawali i można przypuszczać, że jeśli byłyby one
podane wśród propozycji odpowiedzi, liczba wskazań na nie byłaby także wysoka.
Tab. 5. Opinie studentów w zakresie dopuszczalnych rodzajów zagospodarowania turystycznego w parkach krajobrazowych (pytanie: jakie zagospodarowanie turystyczne może
być dopuszczalne w parku krajobrazowym?)
Rodzaj zagospodarowania
Dyskretne utwardzanie szlaków
Oznaczanie szlaków
Oznaczanie ścieżek dydaktycznych
Ławeczki, zadaszenia i inne
urządzenia
Oznaczanie cennych drzew
Oznaczanie cennych miejsc
występowania roślin i zwierząt
%
nie
641
795
767
76,5
95,0
91,6
151
17
51
nie mam
zdania
18,0
45
2,0
25
6,0
19
613
73,2
162
19,4
62
7,4
665
79,5
128
15,3
44
5,2
532
63,5
235
28,0
70
8,5
tak
%
%
5,5
3,0
2,4
Źródło: Wnuk i in. 2009
Tab. 6. Zapotrzebowanie wśród studentów odnośnie obiektów zaplecza technicznego
w parkach krajobrazowych (pytanie: jakich obiektów zaplecza technicznego brak jest podczas pobytu na terenie parku krajobrazowego?)
Rodzaj zagospodarowania
Zaplecze sportowo-rekreacyjne
Zaplecze gastronomiczne
Przewodniki, mapy, informacje
dotyczące danego terenu
Trasy turystyczne
Ścieżki przyrodnicze
Kosze na śmieci
Zabezpieczenia tras
Toalety polowe
Źródło: Wnuk i in. 2009
%
nie
245
207
29,3
24,7
534
563
nie mam
zdania
63,8
58
67,3
67
498
59,4
274
32,7
65
7,8
298
353
666
320
442
35,6
42,2
79,6
38,2
52,8
489
375
151
409
330
58,4
44,8
18,0
48,9
39,4
50
109
20
108
65
6,0
13,0
2,4
12,9
7,8
tak
%
%
6,9
8,0
134
Krzysztof Kołodziejczyk
Prawie wszyscy studenci badani przez Wnuka i in. (2009) byli zwolennikami
oznaczania szlaków i ścieżek dydaktycznych, większość z nich chciała też oznaczania przyrodniczych walorów krajoznawczych (cenne drzewa oraz miejsca występowania ciekawych gatunków roślin i zwierząt). W przypadku badania opinii
turystów dotyczących zagospodarowania szlaków turystycznych odgórnie założono, że szlaki te są oznaczone, ale niektórzy badani dodatkowo podkreślali potrzebę
wyposażenia tras w elementy systemu informacyjnego (m.in. drogowskazy i tablice z mapami) oraz udostępnienia walorów krajoznawczych. Elementem, odnośnie
którego wyniki obu badań nie są do końca zgodne, są obiekty gastronomiczne,
które przez większość użytkowników szlaków uznawane są za element dość ważny
(choć w mniejszym stopniu zaznacza się to wśród młodych piechurów z Polski
– ryc. 25), zaś jako zaplecze techniczne w parkach krajobrazowych widziałoby je
tylko 24,7% przebadanych studentów. Chociaż nie odnoszą się już bezpośrednio
do treści ankiety przeprowadzonej przez autora, warto jeszcze przytoczyć wyniki
zaprezentowane przez Wnuka i in. (2009) dotyczące liczby i liczebności grup na
szlakach turystycznych, co może mieć znaczenie przy ustalaniu pojemności turystycznej szlaku. Zdaniem większości studentów (64,0%) na szlaku turystycznym
powinny jednorazowo przebywać grupy liczące do 15 osób z przewodnikiem, tylko 18,8% badanych dopuściłoby grupy 30-osobowe, a 6,7% – grupy jeszcze liczniejsze. Podobnie kształtowały się odpowiedzi odnośnie wielkości grup na ścieżkach dydaktycznych. 69,4% badanych dopuszcza grupy 15-osobowe, 20,0% – grupy 30-osobowe, a tylko 3,0% – grupy większe.
Użytkowników szlaków rowerowych i narciarskich zapytano także o potrzebę specjalnego przystosowywania do ich potrzeb obiektów noclegowych. W obu przypadkach respondenci uznali takie zabiegi za niezbędne – takiego zdania było aż 94,83%
rowerzystów i 92,09% narciarzy (pozostałe osoby były temu przeciwne lub nie miały
zdania). Najczęściej wymienianym sposobem wyposażenia obiektów noclegowych
zgodnie z potrzebami rowerzystów było zorganizowanie pomieszczenia do przechowywania rowerów, na drugim miejscu znalazły się stojaki, o które można oprzeć rowery i je ewentualnie przypiąć, na trzecim – serwisy rowerowe i dopiero na czwartym
– wypożyczalnie rowerów (ryc. 26), co jest kolejnym potwierdzeniem preferencji cyklistów, by korzystać z własnych, sprawdzonych pojazdów. Wśród innych sposobów
przystosowania wymieniono: udostępnienie urządzenia do mycia rowerów (5 osób)
i kompresora (1 osoba), przygotowanie wiaty na rowery, miejsca do samodzielnej naprawy rowerów oraz pralni i suszarni odzieży (po 1 osobie). Z kolei użytkownicy szlaków narciarskich za najważniejsze sposoby przystosowania do ich potrzeb obiektów
noclegowych uznali kolejno: przechowalnie sprzętu narciarskiego, suszarnie odzieży,
serwisy sprzętu narciarskiego i jego wypożyczalnie (ryc. 27). Wśród innych sposobów
dodali oni: suszarnie obuwia (3 osoby), imadła wraz z wyposażeniem do smarowania
nart (tylko 1 osoba, co trochę dziwi, zważywszy na duży wpływ smarowania na komfort jazdy) oraz zapewnienie odpowiedniego dla przewozu nart transportu między
głównymi przystankami komunikacji zbiorowej a trasami biegowymi (1 osoba).
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
97
100
120
97
80
100
56
60
80
40
60
26
20
40
26
77
10
214
204
214
204
inneinne
stojaki
stojaki
na rowery
na rowery
10
pomieszczenia
pomieszczenia
do do
przechowywania
przechowywania
rowerów
rowerów
0
77
56
serwisy
serwisy
rowerowe
rowerowe
200
wypożyczalnie
wypożyczalnie
rowerów
rowerów
liczba
liczba
wskazań
wskazań
120
135
Ryc. 26. Sposoby specjalnego przystosowania obiektów noclegowych do potrzeb użytkowników rowerowych szlaków turystycznych (źródło: opracowanie własne)
250
200
150
100
143
113
143
113
100
50
11
suszarnie
suszarnie
odzieży
odzieży
przechowalnie
przechowalnie
sprzętu
sprzętu
narciarskiego
narciarskiego
0
serwisy
serwisy
sprzętu
sprzętu
narciarskiego
narciarskiego
500
11
inneinne
200
150
wypożyczalnie
wypożyczalnie
sprzętu
sprzętu
narciarskiego
narciarskiego
liczba
liczba
wskazań
wskazań
250
Ryc. 27. Sposoby specjalnego przystosowania obiektów noclegowych do potrzeb użytkowników narciarskich szlaków turystycznych (źródło: opracowanie własne)
4.2.5. Preferencje respondentów dotyczące rozmieszczenia urządzeń
na s­ zlakach turystycznych
W pierwszej kolejności postanowiono poznać preferencje turystów odnośnie częstotliwości rozmieszczenia znaków wytyczających szlak turystyczny (ryc. 28) oraz kierunkowskazów (ryc. 29). W przypadku znakowania zaproponowano trzy kategorie:
1) rozmieszczone tak często, żeby turysta zawsze widział przed sobą następny znak,
2) rozmieszczone umiarkowanie często, bez konieczności widoczności następnego
znaku, oraz 3) rozmieszczone rzadko, czyli tak, by tylko upewniać turystę, że wędruje
właściwą drogą. Biorąc pod uwagę wyniki sumaryczne, n
­ ajwięcej turystów (48,02%)
opowiedziało się za średnią częstością (druga kategoria), mniejsze lub większe odległości między znakami preferują podobne grupy badanych, o
­ dpowiednio 25,84%
136
Krzysztof Kołodziejczyk
i 25,73%. W przypadku rozróżniania badanych według kraju ich pochodzenia najczęściej rozlokowanych znaków życzyliby sobie turyści z Polski, zaś najrzadziej – z Republiki Czeskiej. Znakowanie rozmieszczone tak często, żeby turysta zawsze mógł
dojrzeć przed sobą następny symbol, uznaje za właściwe aż 33,22% Polaków i tylko
12,08% Czechów, z kolei za znakowaniem rzadkim, jedynie potwierdzającym samodzielne decyzje turysty, opowiedziało się tylko 11,64% Polaków i aż 49,17% Czechów.
Turyści kwalifikowani z Wielkiej Brytanii także preferują raczej rzadko rozmieszczone
znaki, chociaż nie aż w takim stopniu jak badani pochodzący z Republiki Czeskiej.
Za małą częstotliwością znakowania opowiedziało się 41,72% turystów brytyjskich,
za średnią – 37,42%, a za dużą – 19,63%. Porównując te wyniki, trzeba jednak pamiętać, że sposoby znakowania w każdym z analizowanych krajów są różne, zwłaszcza
w Wielkiej Brytanii, gdzie jest ono sprowadzone do minimum, a turysta ma głównie polegać na umiejętnym czytaniu mapy. W Polsce i Republice Czeskiej systemy
znakowania są bardzo podobne, przy czym częstotliwość malowania znaków w drugim kraju wydaje się nieco większa, co może mieć wpływ na opinie Czechów w tym
względzie. Proporcje odpowiedzi na każdą z trzech kategorii w zależności zarówno od
rodzaju użytkowanego przez badanych szlaku, jak i od charakteru wędrówek (rekreacyjny czy wyczynowy), są dosyć zbliżone. Generalnie dominują zwolennicy znaków
rozmieszczonych umiarkowanie często, przy czym najwięcej jest ich wśród turystów
narciarskich (54,76%), a najmniej – wśród turystów rowerowych (39,66%). Spośród
użytkowników trzech analizowanych typów szlaków najwięcej zwolenników częstego znakowania jest wśród turystów pieszych (28,33%), zaś rzadko rozmieszczonego –
wśród turystów rowerowych (35,34%), co koresponduje z prędkością przemieszczania
się i poprowadzeniem szlaków rowerowych zwykle szerszymi, wyraźnymi drogami, na
których nie trzeba dawać turystom aż tylu wskazówek. Jednak, jak zaznaczono wyżej,
relacje liczby odpowiedzi za poszczególnymi kategoriami są dosyć zbliżone.
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
nie mam zdania
znakowanie rozmieszczone rzadko
(tak, by tylko upewnić turystę, że
wędruje właściwą drogą)
znakowanie rozmieszczone
umiarkowanie często (bez
konieczności widoczności
następnego znaku)
znakowanie rozmieszczone często
(tak, żeby turysta zawsze widział
przed sobą następny znak)
Ryc. 28. Opinie respondentów w zakresie częstości rozmieszczenia znaków wyznaczających szlak turystyczny z uwzględnieniem kraju pochodzenia, rodzaju wykorzystywanych
tras oraz charakteru podejmowanej aktywności fizycznej (źródło: opracowanie własne)
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
137
nie mam zdania
kierunkowskazy również pomiędzy
węzłami szlaków, by informować
turystę, jaką część odcinka już przebył
kierunkowskazy na wszystkich
węzłach szlaków
kierunkowskazy tylko na ważniejszych
węzłach szlaków
Ryc. 29. Opinie respondentów w zakresie częstości rozmieszczenia kierunkowskazów na
szlakach turystycznych z uwzględnieniem kraju pochodzenia, rodzaju wykorzystywanych
tras oraz charakteru podejmowanej aktywności fizycznej (źródło: opracowanie własne)
Opinie turystów odnośnie częstotliwości rozmieszczania kierunkowskazów pokazuje ryc. 29. W tym przypadku także wprowadzono trzy kategorie: 1) kierunkowskazy wieszane tylko na ważniejszych węzłach szlaków, 2) na wszystkich węzłach
szlaków, oraz 3) również pomiędzy węzłami szlaków tak, by informować turystę,
jaką część odcinka już przebył. Także w tym przypadku respondenci najczęściej odpowiadali się za drugą odpowiedzią, wyraźnie odróżniają się jedynie opinie turystów
brytyjskich. Biorąc pod uwagę ogół badanych, aż 54,81% opowiada się za umieszczaniem kierunkowskazów na wszystkich węzłach szlaków, 26,04% – za wprowadzaniem dodatkowych drogowskazów między węzłami, zaś 18,74% – za instalowaniem ich tylko na ważniejszych węzłach szlaków. Bardzo podobnie do powyższych
rezultatów rozkładają się wyniki, jeśli uwzględnimy osobno respondentów korzystających ze szlaków w celach rekreacyjnych oraz wyczynowych. Czesi opowiadają się
za mniejszą liczbą kierunkowskazów niż Polacy, ale jeszcze mniej chcą ich Brytyjczycy. Zwolennikami wieszania drogowskazów tylko na ważniejszych węzłach szlaków
jest 47,24% turystów brytyjskich, ponad dwa razy mniej turystów czeskich (tylko
18,75%) oraz kolejne prawie dwa razy mniej turystów polskich (jedynie 10,79%).
Z kolei odsetki badanych opowiadających się za instalowaniem strzałek informacyjnych nie tylko na wszystkich węzłach szlaków, ale także pomiędzy nimi, wynoszą
odpowiednio 8,59%, 17,50% oraz aż 34,42%. Trzeba jednak pamiętać, że – podobnie
jak w przypadku częstotliwości znaków – wpływ na opinie turystów ma praktyka
wyposażania szlaków w drogowskazy w każdym z krajów. Relatywnie najmniej znajduje się ich na szlakach brytyjskich, zaś najwięcej – czeskich, gdzie właśnie – zgodnie z tamtejszą instrukcją znakowania – wieszane są również pomiędzy węzłami
szlaków, jeśli dany ­odcinek ma ­więcej niż 3 km długości. W Polsce kierunkowskazy
powinny być przygotowywane dla każdego węzła, ale z różnych względów, głównie
138
Krzysztof Kołodziejczyk
finansowych, ale też w związku z częstym ich niszczeniem, można je spotkać tylko
na niektórych skrzyżowaniach szlaków, zwykle tych częściej odwiedzanych przez
turystów. Uwzględniając rodzaje szlaków wykorzystywane przez respondentów, najwięcej drogowskazów powinno być na szlakach narciarskich, zaś najmniej – na szlakach pieszych, we wszystkich przypadkach dominowały jednak wskazania badanych
na pośrednią kategorię.
Jednym z podstawowych zagadnień dotyczących rozmieszczenia elementów
zagospodarowania szlaków innych niż znakowanie i drogowskazy jest ich położenie względem form rzeźby terenu, a tym samym charakterystycznych etapów
wędrówki turystycznej. Zestaw urządzeń na szczytach gór i w punktach widokowych powinien być bowiem inny niż w przypadku zwykłych węzłów szlaków
niewyróżniających się żadnymi walorami krajoznawczymi. Szczególną troską powinny być objęte strome odcinki trasy, gdzie turysta podejmuje większy wysiłek
fizyczny i zapewne będzie potrzebował specjalnych warunków do odpoczynku.
Respondenci mogli wybrać jedno lub więcej właściwych w ich ocenie miejsc lokalizacji typowych dla danego rodzaju szlaku elementów zagospodarowania turystycznego, istniała też możliwość dodania miejsca innego niż zaproponowane
w ankiecie. Wyniki pokazują, że dosyć szeroko było przez badanych interpretowane pojęcie „punkty początkowe szlaków”, które – jak wynika z rozmów z częścią respondentów – mogło dotyczyć węzłów skrajnych początkowych72 szlaków
w miejscowościach u podnóża gór, miejsc dostępnych komunikacyjnie położonych czasem nawet wysoko w górach (np. przełęcze), osad górskich, a także
węzłów skrajnych łącznikowych wewnątrz sieci szlaków, często zlokalizowanych
nawet w głębi gór i z dala od osad ludzkich czy miejsc, do których można dojechać samochodem lub komunikacją zbiorową. Stąd wynika nadspodziewanie
duża w pewnych przypadkach reprezentacja tej lokalizacji. Nie wyróżniono osobno punktów kończenia wędrówek, gdyż zależnie od rozplanowania wycieczki są
one tożsame z punktami początkowymi. Uznano też, że jeśli respondent nie widzi
potrzeby wyposażania szlaku w dany typ urządzeń, albo nie ma sprecyzowanych
poglądów na temat miejsc ich lokalizacji, może dla tego elementu nie podawać
żadnych wskazań.
Propozycje użytkowników szlaków pieszych dotyczące właściwych lokalizacji
poszczególnych rodzajów infrastruktury na tym właśnie rodzaju znakowanych
tras turystycznych pokazuje ryc. 30. Według respondentów schroniska turystyczne powinny być budowane w punktach początkowych szlaków (31,01% wskazań73), na szczytach gór (21,74%) i w węzłach szlaków (21,21%), a w mniejszym
Określenia typów węzłów za Styperkiem (2002a, b), por. rozdział 2.1. tej pracy i ryc. 1.
W przypadku pytania o właściwe miejsca lokalizacji form wyposażenia szlaków turystycznych
struktura odpowiedzi wyrażana jest w odsetkach ogółu wskazań dotyczących konkretnego typu infrastruktury. Takie postępowanie wynika z faktu, że część badanych w ogóle nie wskazywała żadnych
lokalizacji (jeśli nie mieli na ten temat zdania lub uznali dany rodzaj zagospodarowania za niepotrzebny), inni natomiast podawali po kilka właściwych ich zdaniem miejsc.
72
73
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
139
stopniu w punktach widokowych (15,17%) oraz na odcinkach podejściowych lub
zejściowych (9,40%). Pojedynczy badani zaproponowali lokalizację schronisk na
przełęczach (3 osoby), w dolinach górskich (2 osoby), w miejscach atrakcyjnych
krajobrazowo, ale innych niż punkty widokowe (2 osoby), a także poniżej szczytów, na polanach i w miejscowościach położonych w pobliżu przebiegu szlaku (po
1 osobie). Oznacza to, że prawie wszyscy turyści dostrzegają potrzebę ścisłego powiązania położenia schronisk turystycznych ze szlakami. W przypadku pól namiotowych i innych obiektów noclegowych zdecydowanie częściej wskazywano
punkty początkowe szlaków – odpowiednio 57,79% i 49,30% wskazań. Widać więc
wyraźnie, że traktuje się je jako miejsca wypadowe, z których urządza się jednodniowe wycieczki w okoliczne wzniesienia, natomiast to schroniska uznawane są
za typ bazy noclegowej właściwy dla wieloetapowych wypraw wzdłuż pasm górskich. Tylko 3,94% wskazań padło na lokalizację pól namiotowych na szczytach
gór, a 10,13% – w punktach widokowych, natomiast za lokalizacją innych obiektów
noclegowych w tych miejscach oddano odpowiednio 10,80% i 8,22% głosów. Przytoczone wyniki pokazują więc, że turyści generalnie kierują się potrzebą ochrony
krajobrazu i ich opinie są zgodne ze wskazaniami specjalistów w tym zakresie.
Wśród innych niż podane w ankiecie odpowiedzi dotyczących położenia pól namiotowych występowały propozycje tworzenia ich w okolicznych miejscowościach
(3 osoby), także w większej odległości od szlaków (2 osoby), na polanach (2 osoby), w lesie, nad rzekami lub zbiornikami wodnymi oraz w górskich dolinach (po
1 wskazaniu). W przypadku innych obiektów noclegowych wśród dodatkowych
odpowiedzi dominowały miejscowości w otoczeniu szlaków (6 osób), zwłaszcza te
o charakterze wypoczynkowym. Według użytkowników szlaków pieszych obiekty
gastronomiczne należy lokować głównie w punktach wyjścia na szlaki turystyczne
(34,25% wskazań).
100%
90%
80%
70%
60%
50%
inne miejsca
40%
odcinki podejściowe/zejściowe
30%
szczyty gór
20%
punkty widokowe
10%
węzły szlaków
księgi pamiątkowe
schody, barierki,
zabezpieczenia przejść
wiaty (schrony)
przeciwdeszczowe
miejsca odpoczynkowe
(bez zadaszenia)
obiekty gastronomiczne
inne obiekty noclegowe
pola namiotowe
schroniska turystyczne
0%
punkty początkowe szlaków
Ryc. 30. Wskazania respondentów dotyczące właściwych lokalizacji różnych rodzajów infrastruktury na pieszych znakowanych szlakach turystycznych (źródło: opracowanie własne)
140
Krzysztof Kołodziejczyk
Miejsca odpoczynkowe bez zadaszenia oraz wiaty i schrony przeciwdeszczowe
powinny być z kolei rozmieszczone w miarę równomiernie wzdłuż szlaków pieszych
(ryc. 30), na co wskazują zbliżone odsetki wskazań na wszystkie podane miejsca
lokalizacji, mniej badanych chce ich jedynie w punktach początkowych szlaków
(9,01% odpowiedzi dotyczących obiektów niezadaszonych i 11,08% – dla obiektów
z zadaszeniem). Wiaty i schrony przeciwdeszczowe turyści najchętniej lokowaliby
na węzłach szlaków (28,54% wskazań), zaś proste miejsca odpoczynkowe bez urządzeń chroniących przed deszczem – na punktach widokowych (29,84% wskazań),
gdzie będą ingerować w krajobraz w mniejszym stopniu niż obiekty kubaturowe.
Czasem respondenci dodatkowo zaznaczali, że wiaty przeciwdeszczowe powinny
być rozmieszczone równomiernie wzdłuż trasy. Wśród urządzeń, których właściwą lokalizację mieli wskazywać respondenci, umieszczono też schody, barierki i zabezpieczenia przejść. Urządzenia te związane są z trudniejszymi technicznie i niebezpiecznymi odcinkami szlaków, więc w zasadzie miejsca ich instalacji są z góry
narzucone. Planowano jednak dowiedzieć się, czy turyści w ogóle potrzebują i chcą
tego rodzaju udogodnień w takich miejscach jak punkty widokowe, szczyty czy strome odcinki trasy. Często bowiem słychać głosy, że sztuczne zabezpieczenia i ułatwienia nie są potrzebne (ani wskazane) i turysta albo powinien posiadać umiejętności samodzielnego przebycia trudniejszych odcinków, albo powinien wybierać
łatwiejsze trasy. Okazało się, że turyści dopuszczają instalację schodów, barierek
i innych zabezpieczeń na odcinkach podejściowych lub zejściowych (35,92% wskazań), a w dużo mniejszym stopniu na punktach widokowych (25,88%) i szczytach
gór (25,11%). Ostatnim elementem, którego najlepszą według turystów lokalizację
chciano poznać, były księgi pamiątkowe. Zgodnie z oczekiwaniami najwięcej badanych proponuje ich umieszczanie na szczytach gór (42,46% wskazań), z kolei na
trzecim miejscu znalazły się punkty widokowe (16,14%). Zaskoczenie budzi jednak
duży odsetek wskazań na punkty początkowe szlaków (28,03%), ale wynika to po
części z wyjaśnionego powyżej szerokiego rozumienia tego pojęcia. Ponadto, niektóre osoby chciałyby przykładowo upamiętnić fakt przebycia całego szlaku (wtedy
księga powinna znajdować się na końcu szlaku, co jest tożsame z jego punktem początkowym) lub wejścia na jakąś trudną trasę. 27 osób uznało, że księgi pamiątkowe
powinny być wykładane w schroniskach, ewentualnie bazach studenckich (uczynili
tak głównie Polacy), zaś dwie osoby wspomniały w tym względzie o atrakcjach turystycznych (zamki, pałace, inne zabytki), przy czym byli to wyłącznie Czesi.
Odpowiedzi użytkowników szlaków rowerowych odnośnie lokalizacji infrastruktury na tych trasach przedstawia ryc. 31. Porównując ze wskazaniami dla szlaków pieszych, propozycje względem pewnych typów zagospodarowania są podobne, względem innych – odmienne. Rowerzyści także uznają, że obiekty noclegowe
powinny być raczej związane z początkiem lub końcem wycieczki. Na taką lokalizację oddano 37,41% głosów dotyczących schronisk, 56,12% głosów dotyczących pól
namiotowych i 48,24% głosów dotyczących innych obiektów noclegowych. Na drugim miejscu we wszystkich trzech przypadkach znalazły się węzły szlaków (odpo-
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
141
wiednio 27,34%, 25,51% i 25,88% wskazań). Kilka osób dodało, że schroniska i pola
namiotowe powinny być lokalizowane poza miejscowościami, choć z drugiej strony
inni umieściliby pola namiotowe właśnie w miejscowościach. Zdaniem rowerzystów
wskazane jest, by obiekty gastronomiczne były rozmieszczone w różnych miejscach
na trasach, przy czym najwięcej osób wiąże je z węzłami szlaków (30,95% wskazań)
i punktami widokowymi (27,98%). Serwisy rowerowe należy lokalizować głównie
na początkach szlaków (47,06% wskazań), w celu przygotowania pojazdu do trasy,
oraz w mniejszym stopniu w węzłach szlaków (30,39%), gdzie zapewniałyby pomoc
w razie nagłych awarii. Pozostałe miejsca mają w tym przypadku niewielkie znaczenie. Niezadaszone punkty odpoczynkowe oraz wiaty i schrony przeciwdeszczowe
powinny być według rowerzystów rozmieszczone także w różnych miejscach wzdłuż
trasy, przy czym w mniejszym stopniu powinny być to skrajne punkty szlaków (tylko
7,55% i 9,68% ogółu wskazań na kolejno każdy z tych typów infrastruktury) oraz
odcinki podjazdowe (12,58% i 8,06%), które rowerzyści chcą najwyraźniej pokonać
bez większych przerw i następnie odpocząć na kulminacji trasy74. Jeden respondent
zwrócił szczególną uwagę na potrzebę ochrony krajobrazu i podał, że zarówno miejsca odpoczynkowe, jak i schrony, powinno się tworzyć w takich lokalizacjach, gdzie
nie zaburzą jego kompozycji. Propozycje miejsc wystawiania ksiąg pamiątkowych
na szlakach rowerowych są zgodne z przewidywaniami (43,43% wskazań za kulminacjami trasy i 32,32% – za punktami widokowymi), choć nadal dosyć wysoki odsetek dotyczy punktów początkowych (12,12%). Podobnie jak w przypadku szlaków
pieszych, zwrócono uwagę na możliwość wykładania ksiąg w schroniskach.
100%
90%
80%
70%
60%
50%
inne miejsca
40%
odcinki podjazdowe
30%
kulminacje trasy
20%
punkty widokowe
10%
węzły szlaków
księgi pamiątkowe
wiaty (schrony)
przeciwdeszczowe
miejsca odpoczynkowe
(bez zadaszenia)
serwisy rowerowe
obiekty gastronomiczne
inne obiekty noclegowe
pola namiotowe
schroniska turystyczne
0%
punkty początkowe szlaków
Ryc. 31. Wskazania respondentów dotyczące właściwych lokalizacji różnych rodzajów infrastruktury na rowerowych znakowanych szlakach turystycznych (źródło: opracowanie własne)
W przypadku szlaków rowerowych zastąpiono określenie „szczyty gór” określeniem „kulminacje trasy”, ponieważ trasy tego typu rzadko doprowadzane są na same grzbiety i szczyty, zaś częściej
trawersują stoki, ewentualnie przecinają przełęcze.
74
142
Krzysztof Kołodziejczyk
Użytkownicy szlaków narciarskich zostali poproszeni o zaproponowanie lokalizacji dla sześciu rodzajów infrastruktury (ryc. 32). Propozycje kształtowały się bardzo
podobnie w przypadku schronisk turystycznych i obiektów gastronomicznych, co
może wiązać się z tym, że te pierwsze prawie zawsze oferują całodzienne usługi żywieniowe. Według respondentów powinny się one znajdować w punktach początkowych
szlaków (odpowiednio 27,21% i 29,22% wskazań odnośnie danego typu zagospodarowania) lub w węzłach szlaków (odpowiednio 26,28% i 30,88%), na trzecim miejscu
w przypadku schronisk znalazły się szczyty gór (22,79%), zaś w przypadku obiektów
gastronomicznych – punkty widokowe (21,38%). Niektórzy narciarze podawali własne
propozycje lokalizacji schronisk: miejscowości przy szlakach, zwłaszcza osady górskie
(2 osoby), hale i spłaszczenia poniżej szczytów (2 osoby), kolejne dwie osoby zaproponowały wykorzystanie na ten cel historycznych, porzuconych budynków. W porównaniu ze schroniskami inne obiekty noclegowe powinny być w dużo większym stopniu powiązane ze skrajnymi węzłami szlaków (48,13% wskazań), przy czym jeszcze
silniej muszą być nimi uwarunkowane miejsca otwierania serwisów narciarskich (aż
80,72% wskazań). W tym ostatnim względzie nieco większą rolę mogą jeszcze odgrywać węzły szlaków (8,43%), natomiast inne miejsca zostały wspomniane tylko przez
pojedynczych respondentów. Wiaty i schrony turystyczne zdaniem narciarzy należy
budować w węzłach szlaków (33,65% wskazań), na punktach widokowych (27,15%),
szczytach gór (16,44%) i odcinkach podejściowych (16,06%), zaś księgi pamiątkowe
można wykładać głównie na szczytach (53,42% głosów), dużo mniejszą popularnością
wśród badanych cieszą się takie lokalizacje jak punkty początkowe szlaków (18,26%)
i punkty widokowe (15,53%).
100%
90%
80%
70%
60%
50%
inne miejsca
40%
odcinki podejściowe
30%
szczyty gór
20%
punkty widokowe
10%
węzły szlaków
księgi pamiątkowe
wiaty (schrony)
turystyczne
serwisy sprzętu
narciarskiego
obiekty gastronomiczne
inne obiekty noclegowe
schroniska turystyczne
0%
punkty początkowe szlaków
Ryc. 32. Wskazania respondentów dotyczące właściwych lokalizacji różnych rodzajów infrastruktury na narciarskich znakowanych szlakach turystycznych (źródło: opracowanie
własne)
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
143
Wstępnym etapem przed poznaniem preferencji turystów w zakresie częstotliwości
rozmieszczenia poszczególnych rodzajów zagospodarowania znakowanych szlaków
turystycznych musiało być ustalenie, jakie kryterium odległości pomiędzy elementami
infrastruktury jest według badanych bardziej miarodajne – rzeczywista odległość (wyrażona np. w kilometrach) czy czas przemieszczania się (wyrażony np. w godzinach).
Opinie w tym względzie okazały się dosyć zróżnicowane (ryc. 33). Biorąc pod uwagę
wszystkich badanych, pomijając kraj ich pochodzenia i rodzaj wykorzystywanych szlaków, wyniki rozłożyły się prawie równomiernie – 49,24% ankietowanych uznało za
właściwszą rzeczywistą odległość, 46,81% – czas wędrówki (lub przejazdu), zaś 3,95%
– nie miało na ten temat zdania. W przypadku polskich i czeskich turystów kwalifikowanych wyniki nawiązują do sposobu zapisu odległości na drogowskazach – w Polsce
na górskich szlakach pieszych stosuje się czas (na innych trasach są to rzeczywiste odległości), natomiast w Republice Czeskiej niezależnie od rodzaju szlaku – odległości
wyrażone w kilometrach. 54,79% polskich turystów kwalifikowanych za właściwsze
kryterium uznało czas, zaś 41,95% – rzeczywiste odległości, w przypadku turystów
czeskich było to odpowiednio 31,67% i 63,75%, a w przypadku turystów brytyjskich
– 40,49% i 53,99%. Widać więc, że czas przemieszczania się jest ważniejszy tylko dla
turystów polskich, zaś dla badanych pochodzących z pozostałych uwzględnianych
krajów większe znaczenie ma właściwa odległość. Większość (53,29%) użytkowników
szlaków pieszych jako kryterium rozmieszczenia infrastruktury wybrało czas wędrówki, wśród turystów narciarskich i rowerowych była to już jednak rzeczywista odległość,
przy czym w pierwszym przypadku przewaga nie jest aż tak duża (51,44% względem
41,37% dla czasu) jak w drugim (71,55% wobec 26,72%). Pewna różnica w proporcji
odpowiedzi zauważalna jest też w zależności od charakteru wędrówek – reprezentanci kierunku wyczynowo-sportowego częściej wolą operować kilometrami (62,60%),
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
nie mam zdania
czas wędrówki (przejazdu)
rzeczywista odległość
Ryc. 33. Kryterium, według którego zdaniem respondentów powinno być rozmieszczane
zagospodarowanie znakowanych szlaków turystycznych, z uwzględnieniem kraju pochodzenia badanych, rodzaju wykorzystywanych przez nich tras oraz charakteru podejmowanej aktywności fizycznej (źródło: opracowanie własne)
144
Krzysztof Kołodziejczyk
zaś w przypadku reprezentantów kierunku rekreacyjno-krajoznawczego odpowiedzi
rozkładają się prawie równomiernie (47,13% badanych za lepsze kryterium uznaje odległość, 48,88% – czas przemieszczania się).
Zależnie od preferowanego kryterium respondenci wybierali właściwą według
nich częstotliwość niektórych rodzajów zagospodarowania bądź wyrażoną w przedziałach kilometrowych, bądź w przedziałach godzinowych. Starano się, aby oba
zestawy przedziałów sobie wzajemnie odpowiadały, przy czym zawsze będzie to
forma przybliżenia, gdyż na czas wędrówki oprócz odległości wpływa rzeźba terenu i charakter ścieżki. Wyliczając szacowany czas wędrówki75, uwzględniano
też ewentualny odpoczynek, którego czas trwania wzrasta wraz ze zwiększaniem
się dystansu. W przypadku turystyki pieszej przy krótszych dystansach – np. do
5 km – może nie być w ogóle potrzebny, zaś przy znacznych odległościach – ponad
20 km – niezbędny jest już poza krótszymi odpoczynkami także dłuższy postój na
posiłek. Starano się, aby granice przedziałów były liczbami całkowitymi łatwymi
do skojarzenia. Analiza wyników jest w związku z tym dosyć złożona, a dodatkowo komplikują ją dwa fakty: 1) dla miejsc odpoczynkowych i wiat turystycznych
zaproponowano nieco inny zestaw przedziałów niż dla pozostałych urządzeń,
wychodząc z założenia (głównie na podstawie literatury, ale także praktyki), że
powinny być rozmieszczone nieco częściej (por. czerwone ramki na poniższych
rycinach); 2) w ankietach prowadzonych w Wielkiej Brytanii odległości należało
wyrazić w milach76, jednak – by zachować warunek liczb całkowitych jako granic
klas – nie jest to dokładne przeliczenie wartości wyrażonych w kilometrach i oba
rodzaje przedziałów mają nieco inny zakres. Podobnie jak w przypadku wskazywania miejsc lokalizacji infrastruktury także w tym względzie uznano, że respondent może nie wybierać żadnej częstotliwości, jeśli dany typ urządzeń uznaje za
niepotrzebny lub nie ma na ten temat zdania.
Trudno wskazać jednoznacznie najwłaściwszą częstotliwość rozlokowania obiektów noclegowych postulowaną przez użytkowników znakowanych szlaków pieszych
pochodzących z Polski i Republiki Czeskiej, którzy za kryterium rozmieszczenia
uznali rzeczywistą odległość (ryc. 34). Najwięcej badanych chciało, aby schroniska
turystyczne były rozmieszczone co 10–15 km (27,95% wskazań77) lub co 5–10 km
(24,22%). W przypadku pól namiotowych nieco większe znaczenie uzyskał tylko
przedział 10–15 km (26,21% wskazań), zaś pozostałe poza pierwszym przedziałem
75
Przyjęto wskazania PTTK (Skibicki 2006; Sosnowski 1984), że w ciągu godziny można pokonać pieszo około 4 km, przy czym każde 100 m podejścia wydłuża czas marszu o 15 minut (w przedmiotowych przeliczeniach deniwelacji terenu nie uwzględniano).
76
1 mila to około 1,6 km.
77
Podobnie jak w przypadku pytania o miejsca lokalizacji urządzeń także w tym względzie struktura odpowiedzi wyrażana jest poprzez odsetki ogółu wskazań odnoszących się do danego rodzaju
zagospodarowania. Wynika to z faktu, że relatywnie duża część badanych nie udzielała tu odpowiedzi, bądź nie mając na ten temat zdania, bądź nie widząc potrzeby rozmieszczania danych rodzajów
infrastruktury na szlakach turystycznych.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
145
(poniżej 5 km; tylko 7,59% wskazań) były zakreślane podobnie często (po około 22%). Dla innych obiektów noclegowych nieco częściej postulowano najrzadszą częstotliwość, czyli co ponad 20 km (27,94% wskazań), a w drugiej kolejności
– przedział 15–20 km (25,73%). Większość respondentów z tej grupy uznała, że
obiekty gastronomiczne należy lokalizować co 5–10 km (50,68% wskazań), drugi
wynik uzyskała częstotliwość co mniej niż 5 km, przy czym liczba wskazań była tu
już wyraźnie mniejsza (18,24%). Miejsca odpoczynkowe i wiaty przeciwdeszczowe
zdaniem tych badanych powinny być rozmieszczone dosyć często, najlepiej co 2–5
km (odpowiednio 49,67% i 50,66% odpowiedzi dotyczących każdego typu infrastruktury) lub nawet co mniej niż 2 km (26,49% i 27,63%). Marginalne znaczenie
uzyskały przedziały najmniejszej częstości rozmieszczenia zaproponowane dla tych
dwóch rodzajów urządzeń. Miejsc odpoczynkowych budowanych tylko co więcej
niż 10 km chciałoby jedynie 3,97% respondentów, którzy wypowiedzieli się na ten
temat, a wiat przeciwdeszczowych – 3,28% badanych mających w tej sprawie zdanie.
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
> 15 km
10 – 15 km
5 – 10 km
2 – 5 km
< 2 km
> 20 km
15 – 20 km
10 – 15 km
5 – 10 km
< 5 km
Ryc. 34. Właściwa częstotliwość rozmieszczenia różnych rodzajów infrastruktury na pieszych znakowanych szlakach turystycznych – wskazania użytkowników tego typu szlaków
pochodzących z Polski i Republiki Czeskiej, którzy za kryterium rozmieszczenia uznali
rzeczywistą odległość (źródło: opracowanie własne)
Nieco inaczej – co może być zaskakujące – rozkładają się odpowiedzi użytkowników szlaków pieszych pochodzących z Polski i Republiki Czeskiej, którzy za kryterium
rozmieszczenia uznali czas wędrówki (ryc. 35). W przypadku obiektów noclegowych
i gastronomicznych tylko minimalne znaczenie zyskała największa częstotliwość (co
mniej niż 1 godzinę; największy odsetek wskazań na tę kategorię – 4,46% – padł dla
obiektów gastronomicznych), która w przybliżeniu odpowiada rozmieszczeniu co
mniej niż 5 km, wskazywanemu nawet przez kilkanaście procent piechurów uznających rzeczywistą odległość za lepszy wskaźnik niż czas marszu. Zwolennicy czasu
146
Krzysztof Kołodziejczyk
jako kryterium uznają, że schroniska turystyczne powinny być lokowane wzdłuż szlaków co 2–5 godzin (49,37% wskazań), ewentualnie co 5–10 godzin marszu (31,38%),
z kolei dla pól namiotowych i innych obiektów gastronomicznych odsetki wskazań na
te dwie kategorie układają się w odwrotnej kolejności (pola namiotowe: częstotliwość
co 5–10 godzin – 41,95%, co 2–5 godzin – 31,71% wskazań na ten rodzaj urządzenia;
inne obiekty noclegowe: odpowiednio 42,16% i 28,43% odpowiedzi), przy czym wyraźnie większa jest tu też grupa osób, które preferują małą częstotliwość – co więcej
niż 10 godzin. Jako poprawny czas wędrówki między obiektami gastronomicznymi
dość jednoznacznie wskazano przedział 2–5 godzin (55,80% odpowiedzi), natomiast
dla miejsc odpoczynku i wiat najczęściej proponowano odległości odpowiadające
1–2 (odpowiednio 47,88% i 44,54%) lub 0,5–1 godziny marszu (27,54% i 28,82%),
co także nie w pełni koresponduje z propozycjami grupy badanych przedstawionymi
w poprzednim akapicie. Wspólna dla obu zbiorowości jest jednak mała popularność
w tym względzie najrzadszej częstotliwości (co więcej niż 5 godzin marszu).
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
>5h
2–5h
1–2h
0,5 – 1 h
< 0,5 h
> 10 h
5 – 10 h
2–5h
1–2h
<1h
Ryc. 35. Właściwa częstotliwość rozmieszczenia różnych rodzajów infrastruktury na pieszych znakowanych szlakach turystycznych – wskazania użytkowników tego typu szlaków
pochodzących z Polski i Republiki Czeskiej, którzy za kryterium rozmieszczenia uznali
czas wędrówki (źródło: opracowanie własne)
Warto w tym miejscu dla porównania przytoczyć badania Staffy (1973), który
w innych niż obecnie realiach społecznych i gospodarczych pytał polskich turystów
pieszych (w tym przodowników turystyki górskiej) oraz kierowników schronisk
o wskazania odnośnie lokalizacji schronisk. Tamte wyniki przedstawiają tab. 7 i 8.
We wszystkich badanych grupach za optymalne uznano rozmieszczenie schronisk
co 12–15 km lub co 4–6 godzin marszu, co jest zasadniczo zgodne z wynikami
obecnych badań ankietowych i pokazuje, że pomimo innych warunków rozwoju
turystyki pieszej wymagania wędrowców utrzymują się na podobnym poziomie.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
147
Tab. 7. Średnie odległości między sąsiednimi schroniskami przy odbywaniu wielodniowych wycieczek zdaniem respondentów ankietowanych przez Staffę (1973)
Odległość
(w km)
Przodownicy turystyki
górskiej
liczba
odpowiedzi
%
do 10
41
12,7
do 12
50
15,4
do 15
105
32,4
do 20
90
27,7
do 25
29
9,0
30 i więcej
9
2,8
Źródło: Staffa 1973, zmodyfikowane
Uczestnicy rajdu
liczba
odpowiedzi
13
–
37
20
16
–
%
15,1
–
43,0
23,3
18,6
–
Kierownicy schronisk
liczba
odpowiedzi
%
3 37,5
–
–
5 62,5
–
–
–
–
–
–
Tab. 8. Średni czas marszu między sąsiednimi schroniskami przy odbywaniu wielodniowych wycieczek zdaniem respondentów ankietowanych przez Staffę (1973)
Przodownicy turystyki
Uczestnicy rajdu
Kierownicy schronisk
górskiej
liczba
liczba
liczba
%
%
%
odpowiedzi
odpowiedzi
odpowiedzi
do 4
190
24,8
38
20,6
4 50,0
do 5
216
28,3
39
21,0
1 12,5
do 6
178
23,4
69
37,3
2 25,0
do 7
122
16,0
26
14,1
–
–
do 8
53
7,0
13
7,0
1 12,5
10 i więcej
4
0,5
–
–
–
–
Źródło: Staffa 1973
Odległość
(w godz.
marszu)
Wskazania dotyczące częstotliwości rozmieszczenia urządzeń wzdłuż szlaków
pieszych zaproponowane przez turystów brytyjskich pokazują: ryc. 36 dla grupy
uznającej rzeczywistą odległość za lepsze kryterium rozmieszczenia oraz ryc. 37
dla grupy preferującej uwzględnianie czasu wędrówki. Pierwsza grupa postuluje
lokowanie schronisk turystycznych głównie co 3–6 mil (41,27% wskazań), ewentualnie co 6–9 mil (28,57%), podobnie rozkładają się odpowiedzi dla obiektów
gastronomicznych (odpowiednio 44,44% i 25,40%). Odsetki wskazań na poszczególne przedziały w przypadku pól namiotowych są bardzo zbliżone do odpowiedzi turystów polskich i czeskich także operujących rzeczywistymi odległościami
– najwięcej wskazań padło na przedział 6–9 mil (30,88%), pozostałym przypadły
podobne odsetki (po około 20%), jedynie największa częstotliwość (co mniej niż
3 mile) była rzadziej wymieniana (8,82%). W przypadku innych obiektów noclegowych zbliżone odsetki odpowiedzi padły na przedziały 3–6 mil (30,77%) i 6–9 mil
148
Krzysztof Kołodziejczyk
(28,85%). Odpowiedzi dla miejsc odpoczynkowych i wiat przeciwdeszczowych
rozkładają się wzajemnie podobnie z postulowanym rozmieszczeniem co 3–6 mil
(odpowiednio 41,51% i 42,11% wskazań na dany rodzaj zagospodarowania) lub
ewentualnie co 1–3 mil (33,96% i 33,33%). W przypadku turystów brytyjskich
operujących czasem wędrówki jako czynnikiem rozmieszczenia można zauważyć
– podobnie jak u wędrowców polskich i czeskich – mniejszą popularność częstotliwości największych na korzyść średnich. Generalnie można dostrzec duże podobieństwo odpowiedzi tych dwóch grup respondentów odnośnie wszystkich obiektów noclegowych oraz gastronomicznych. I tak według Brytyjczyków schroniska
należy budować głównie co 2–5 godzin (36,07% wskazań), pola namiotowe i inne
obiekty noclegowe – co 5–10 godzin (odpowiednio 37,74% i 37,78%), zaś obiekty
gastronomiczne – także co 2–5 godzin (50,94%). Warto zauważyć, że przedział
najrzadszej częstotliwości (niezależnie od wyrażenia go w kilometrach, milach czy
w czasie) dla wszystkich podgrup turystów pieszych był najrzadziej podawany dla
schronisk turystycznych i obiektów gastronomicznych, nieco częściej – dla pól namiotowych, zaś najczęściej (zawsze ponad 20% wskazań) – dla innych obiektów
noclegowych, co wskazuje na relatywnie mniejsze znaczenie przypisywane tym
ostatnim przez wszystkich badanych turystów pieszych. Jednocześnie w stosunku
do turystów polskich i czeskich oraz tej części brytyjskich, która wybrała rzeczywistą odległość jako kryterium, Brytyjczycy operujący czasem proponują rzadsze
rozlokowanie miejsc odpoczynkowych i wiat przeciwdeszczowych – powinny one
według nich znajdować się co 1–2 godzin marszu (odpowiednio 46,94% i 42,00%
wskazań) lub w mniejszym stopniu co 2–5 godzin (22,45% i 28,00% wskazań).
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
> 9 mil
6 – 9 mil
3 – 6 mil
1 – 3 mil
< 1 mila
> 12 mil
9 – 12 mil
6 – 9 mil
3 – 6 mil
< 3 mile
Ryc. 36. Właściwa częstotliwość rozmieszczenia różnych rodzajów infrastruktury na pieszych znakowanych szlakach turystycznych – wskazania użytkowników tego typu szlaków
pochodzących z Wielkiej Brytanii, którzy za kryterium rozmieszczenia uznali rzeczywistą
odległość (źródło: opracowanie własne)
100%
90%
80%
70%
60%
50%
>5h
2–5h
1–2h
< 3 mile
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
149
>5h
2–5h
1–2h
0,5 – 1 h
< 0,5 h
> 10 h
5 – 10 h
2–5h
1–2h
<1h
Ryc. 37. Właściwa częstotliwość rozmieszczenia różnych rodzajów infrastruktury na pieszych znakowanych szlakach turystycznych – wskazania użytkowników tego typu szlaków
pochodzących z Wielkiej Brytanii, którzy za kryterium rozmieszczenia uznali czas wędrówki (źródło: opracowanie własne)
Podsumowując powyższą analizę i uogólniając postulaty czterech grup turystów (turyści pochodzący z Polski i Republiki Czeskiej uznający za lepsze kryterium rozmieszczenia rzeczywistą odległość [1] albo czas wędrówki [2] oraz turyści brytyjscy preferujący odległość [3] albo czas marszu [4]), można uznać, że na
szlakach pieszych:
• schroniska turystyczne powinny być rozmieszczone co 5–15 km lub 2–5 godzin marszu,
• pola namiotowe – co 10–15 km lub 5–10 godzin marszu, chociaż częstotliwość
trochę większa jest także przez dużą część turystów dopuszczana,
• inne obiekty noclegowe – rzadziej niż co 10 km ze wskazaniem na małą częstotliwość (nawet mniejszą niż co 20 km), w przypadku jednostek czasowych – co
5–10 godzin,
• obiekty gastronomiczne – co 5–10 km lub 2–5 godzin,
• miejsca odpoczynkowe i wiaty przeciwdeszczowe – częściej niż co 10 km ze
wskazaniem na większe częstotliwości (około 2–5 km), w jednostkach czasowych – co 1–2 godzin.
Zakładając, że schroniska turystyczne prawie zawsze oferują usługi gastronomiczne, nie ma większej potrzeby tworzenia dodatkowych obiektów żywieniowych
pomiędzy lokalizacjami schronisk, których sieć może być za to uzupełniona mniejszą liczbą pól namiotowych czy innych obiektów noclegowych, położonych głównie w miejscowościach. Charakterystyczne jest, że respondenci nie różnicują częstotliwości miejsc odpoczynkowych pozbawionych zadaszenia oraz wiat i schronów
150
Krzysztof Kołodziejczyk
przeciwdeszczowych, chociaż – jak zaznaczono wcześniej – te drugie są przez nich
bardziej pożądane. Zapewne można przyjąć, że w opinii turystów pieszych miejsca wypoczynku na trasie zawsze powinny być powiązane z jakąś formą zadaszenia,
gdyż funkcja ochrony przed deszczem wydaje się dla nich ważniejsza niż sama możliwość przygotowania posiłku w wygodnej pozycji na stołach i ławach.
Ponieważ podczas badań w Wielkiej Brytanii nie udało się zgromadzić żadnych
poprawnie wypełnionych ankiet dotyczących szlaków rowerowych, zanalizowane
zostaną tylko odpowiedzi turystów rowerowych z Polski i Republiki Czeskiej, najpierw tych uznających rzeczywistą odległość za właściwsze kryterium rozmieszczenia infrastruktury (ryc. 38), a następnie tych opowiadających się za czasem
przejazdu (ryc. 39). W przypadku pierwszej grupy zbliżone odsetki głosów padły
na lokalizację wszystkich urządzeń noclegowych co 15–30 bądź 30–50 km (dla
schronisk było to odpowiednio 33,33% i 35,80%, dla pól namiotowych – 33,85%
i 40,00%, zaś dla innych obiektów noclegowych – 31,34% i 28,36%). Pozostałe kategorie dla tych trzech typów infrastruktury uzyskały dużo mniej głosów, chociaż
nieco większymi odsetkami odpowiedzi wyróżniała się częstotliwość co mniej
niż 15 km dla schronisk turystycznych (18,52%) i innych obiektów noclegowych
(16,42%) oraz częstotliwość co 50–80 km dla pól namiotowych (15,38%). Badani
uznali, że jeden obiekt gastronomiczny powinien przypadać na 15–30 km szlaku
(41,56% wskazań) lub taka infrastruktura powinna być rozlokowana nawet częściej niż co 15 km (37,66%), natomiast serwis rowerowy powinien pojawiać się
na trasie co 30–50 km (34,78% wskazań). Propozycje częstości tworzenia miejsc
odpoczynkowych i wiat przeciwdeszczowych są wzajemnie bardzo zbliżone – za
najkorzystniejsze uznaje się przedziały poniżej 8 km i 8–15 km między kolejnymi
obiektami, przy czym w przypadku miejsc wypoczynku przeważają wskazania na
drugi zakres (47,44% wobec 37,18% wskazań), zaś w przypadku wiat liczba wskazań jest identyczna (po 41,03% wskazań). Małe częstotliwości (powyżej 30 km
między obiektami) mają w przypadku dwóch ostatnich rodzajów infrastruktury
bardzo niewielu zwolenników (jedynie 1,28% w przypadku wiat). Wskazówki całej
grupy turystów rowerowych uznających rzeczywistą odległość za właściwe kryterium rozmieszczenia infrastruktury w dużym stopniu zaprzeczają wynikom badań
kwestionariuszowych przeprowadzonych przez Europejski Instytut Turystyki (za:
Jarzębowska i in. 2010), zgodnie z którymi infrastruktura rowerowa powinna być
rozmieszczona co około 3 km. Tak wysoka częstotliwość budzi tym bardziej wątpliwości, gdy weźmie się pod uwagę, że turysta rowerowy porusza się z prędkością
około 15 km/h, w związku z czym mijałby jakiś element zagospodarowania nawet
co około 12 minut. Wydaje się, że takie wskazania mogą dotyczyć jedynie bardzo
uczęszczanych tras o charakterze rekreacyjnym w obrębie lub w bezpośredniej bliskości większych skupisk ludności (duże miasta, ośrodki wypoczynkowe).
Ponieważ tylko 38 turystów rowerowych uznało, że lepszym kryterium rozmieszczenia infrastruktury na szlakach jest czas przejazdu, uzyskane wyniki (ryc.
39) trzeba traktować z dużą ostrożnością (dlatego pominięte zostaną szczegółowe
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
151
> 50 km
30 – 50 km
15 – 30 km
8 – 15 km
< 8 km
> 80 km
50 – 80 km
30 – 50 km
15 – 30 km
< 15 km
Ryc. 38. Właściwa częstotliwość rozmieszczenia różnych rodzajów infrastruktury na rowerowych znakowanych szlakach turystycznych – wskazania użytkowników tego typu szlaków
pochodzących z Polski i Republiki Czeskiej, którzy za kryterium rozmieszczenia uznali rzeczywistą odległość (źródło: opracowanie własne)
wartości procentowe). Ogólnie najwięcej turystów uznało, że obiekty noclegowe
każdej z trzech wyróżnianych kategorii powinny być dostępne co 2–5 godzin jazdy, podobnie zaproponowano w przypadku obiektów gastronomicznych i serwisów rowerowych. Dla dwóch ostatnich wymienionych oraz dla schronisk turystycznych na drugim miejscu pod względem odsetka wskazań znalazł się przedział
częstotliwości co 1–2 godzin, zaś dla pól namiotowych i innych obiektów noclegowych – co 5–10 godzin. Poza obiektami gastronomicznymi żaden a­ nkietowany
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
>5h
2–5h
1–2h
0,5 – 1 h
< 0,5 h
> 10 h
5 – 10 h
2–5h
1–2h
<1h
Ryc. 39. Właściwa częstotliwość rozmieszczenia różnych rodzajów infrastruktury na rowerowych znakowanych szlakach turystycznych – wskazania użytkowników tego typu szlaków
pochodzących z Polski i Republiki Czeskiej, którzy za kryterium rozmieszczenia uznali czas
przejazdu (źródło: opracowanie własne)
152
Krzysztof Kołodziejczyk
z tej grupy nie zaproponował rozlokowania wyżej wspomnianych form zagospodarowania częściej niż co 1 godzinę jazdy. Jedno miejsce odpoczynkowe oraz jedna wiata przeciwdeszczowa powinny być do dyspozycji po 0,5–2 godzin jazdy,
z nieznacznym wskazaniem na większą częstotliwość w ramach tego przedziału.
Ponadto, zdaniem respondentów wiaty powinny pojawiać się nieco częściej niż
proste miejsca odpoczynkowe niewyposażone w zadaszenie.
Ankiet dotyczących zagospodarowania szlaków narciarskich nie prowadzono
w Wielkiej Brytanii, w związku z czym poniżej zostaną zaprezentowane wyniki
wyłącznie dla turystów polskich i czeskich. Grupa, która za właściwy czynnik rozmieszczenia wyposażenia szlaków uznała odległość (ryc. 40), orzekła w większości,
że schroniska turystyczne powinny być rozlokowane co 10–15 (40,27% wskazań) lub
5–10 km (31,94%). Podobnie pod względem kolejności najczęściej wskazywanych
przedziałów kształtują się wyniki dotyczące innych obiektów noclegowych i serwisów narciarskich, zresztą rozkład odpowiedzi dla tych dwóch typów infrastruktury jest też bardzo zbliżony do siebie wzajemnie nie tylko pod względem kolejności,
ale także odsetków (najczęściej wymieniany przedział 10–15 km zebrał po około
28–29% wskazań). Na tym tle w pewnym stopniu wyróżniają się wskazania dotyczące obiektów gastronomicznych, które według większości respondentów także
powinny być lokowane co 5–10 km (aż 39,72% głosów), ewentualnie co 10–15 km
(32,64%), przy czym wyraźnie częściej zwracano też uwagę na kategorię największej
częstotliwości (częściej niż co 5 km; 19,15% wskazań). Wiaty i schrony turystyczne
powinny znajdować się co 2–5 km (aż 57,45% wskazań) lub – co wymieniano już
znacznie rzadziej – co 5–10 km (31,91%). Podobnie jak w innych przypadkach tylko
bardzo niewielka grupa turystów narciarskich chce, żeby jedna wiata przypadała na
więcej niż 10 km bieżących szlaku (2,13% wskazań). Natomiast narciarze, którzy
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
> 15 km
10 – 15 km
5 – 10 km
2 – 5 km
< 2 km
> 20 km
15 – 20 km
10 – 15 km
5 – 10 km
< 5 km
Ryc. 40. Właściwa częstotliwość rozmieszczenia różnych rodzajów infrastruktury na narciarskich znakowanych szlakach turystycznych – wskazania użytkowników tego typu
szlaków pochodzących z Polski i Republiki Czeskiej, którzy za kryterium rozmieszczenia
uznali rzeczywistą odległość (źródło: opracowanie własne)
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
153
jako kryterium wybrali czas przemieszczania się (ryc. 41), uznali, że schroniska, inne
obiekty noclegowe i obiekty gastronomiczne powinny być rozlokowane głównie co
2–5 godzin (odpowiednio 48,33%, 37,14% i aż 52,10% wskazań) lub co 5–10 godzin
(33,33%, 39,05% i 15,13%). W przypadku obiektów żywieniowych mniejszy odsetek
wskazań na przedział częstotliwości 5–10 godzin jest rekompensowany większym odsetkiem odpowiedzi za zakresem 1–2 godzin (22,69%). Serwisy narciarskie zdaniem
tej grupy turystów narciarskich mogą być sytuowane dosyć rzadko – przebycie odcinka między nimi może zająć nawet ponad 10 godzin (29,59% wskazań), przy czym
dosyć często wskazywane były też częstotliwości trochę większe (2–10 godzin). Ostatecznie wiaty i schrony turystyczne powinny znajdować się co 1–2 ­godzin ­wędrówki
(39,13% wskazań), dosyć dużo badanych za właściwą uznało też częstotliwość nieco
większą (2–5 godzin; 28,35%) lub nieco mniejszą (0,5–1 godziny; 21,74%).
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
>5h
2–5h
1–2h
0,5 – 1 h
< 0,5 h
> 10 h
5 – 10 h
2–5h
1–2h
<1h
Ryc. 41. Właściwa częstotliwość rozmieszczenia różnych rodzajów infrastruktury na narciarskich
znakowanych szlakach turystycznych – wskazania użytkowników tego typu szlaków pochodzących z Polski i Republiki Czeskiej, którzy za kryterium rozmieszczenia uznali czas wędrówki (źródło: opracowanie własne)
Ważnym zagadnieniem było określenie szerokości strefy wzdłuż szlaku turystycznego, której infrastruktura, chociaż niepołożona bezpośrednio przy założonej
trasie wędrówki, może być użyteczna dla turystów kwalifikowanych. Pytano więc
o maksymalną odległość zejścia ze szlaku w celu dotarcia do wybranych typów
infrastruktury, przy czym uwzględniono też sytuację, w której turysta uznaje dany
rodzaj urządzenia za niepotrzebny lub nie ma zamiaru nadrabiać drogi, by z niego
skorzystać. W tym ostatnim przypadku albo turysta uznaje, że dane zagospodarowanie nie jest absolutnie niezbędne (choć może być przydatne), albo wprost przeciwnie – jest ono bardzo ważne i powinno znajdować się bezpośrednio przy szlaku.
W przypadku tego zagadnienia narzucono respondentom możliwość wyrażenia
odległości tylko w kilometrach lub milach, pomijając podawanie jej w czasie wędrówki. Opinie w tej sprawie turystów pieszych pochodzących z ­Polski i Republiki
154
Krzysztof Kołodziejczyk
Czeskiej prezentuje ryc. 42. Przeważająca większość badanych jest skłonna zejść ze
szlaku w celu skorzystania z wymienionych rodzajów infrastruktury i to zwykle na
dosyć duże odległości. W przypadku schronisk turystycznych najwięcej (28,64%)
respondentów z tej grupy opowiedziało się za odległością 1–2 km, przy czym niedużo mniej (26,79%) uznało, że są skłonni przejść nawet więcej niż 2 km. W przypadku pól namiotowych i innych obiektów noclegowych kolejność tych dwóch kategorii pod względem udziałów odpowiedzi uległa zamianie. Do pól namiotowych
zejść ze szlaku na nawet więcej niż 2 km byłoby gotowych 28,87% badanych, zaś
na odległość 1–2 km – 22,86%, z kolei dla innych obiektów noclegowych odsetki
te wynoszą odpowiednio 31,18% i 24,02%. Jednocześnie dla tych dwóch rodzajów infrastruktury dosyć wysokie są odsetki osób, które nie są chętne opuszczać
zaplanowanego szlaku – dla pól namiotowych jest to aż 26,79%, zaś dla innych
obiektów noclegowych – 24,94% badanych. Jest to aż 2,5 razy większy udział niż
w przypadku schronisk turystycznych (10,16%). Takie dane ­korespondują z wcześniejszymi wynikami, zgodnie z którymi schroniska są dla turystów pieszych ważniejszym rodzajem wyposażenia szlaków niż inne obiekty noclegowe, stąd można
przypuszczać, że w ich opinii powinny być ściślej związane ze szlakami. Z drugiej
strony, jeśli przy danym szlaku nie ma schroniska, większość turystów jest skłonna
zejść na inny szlak, by dotrzeć do istniejącego obiektu. Natomiast pola namiotowe
i inne obiekty noclegowe – biorąc pod uwagę te i wcześniej przedstawione wyniki
– nie muszą koniecznie znajdować się przy szlakach, ale na przykład w pobliskich
miejscowościach. Do obiektów gastronomicznych może zejść ze szlaku 82,91% respondentów, z czego najwięcej na odległość 0,5–1 km (27,02%), zaś do sklepów
spożywczych jest skłonne zboczyć 77,60% badanych, z czego najwięcej także na
odległość 0,5–1 km (23,09%). Te dwa rodzaje urządzeń powinny więc być dostępne bliżej szlaków niż pola namiotowe i inne obiekty noclegowe.
Ryc. 42. Dopuszczalna odległość zejścia ze szlaku w celu dotarcia do różnych rodzajów
infrastruktury turystycznej w opinii użytkowników znakowanych pieszych szlaków turystycznych pochodzących z Polski i Republiki Czeskiej (źródło: opracowanie własne)
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
155
Ponieważ badani w Wielkiej Brytanii wyrażali dopuszczalne odległości zejścia ze
szlaku w milach, wyniki dla tej części turystów pieszych zanalizowano osobno (ryc.
43). W przypadku wszystkich wymienionych rodzajów urządzeń wyraźnie większe
niż dla Polaków i Czechów są odsetki badanych, którzy nie są skłonni zejść ze szlaku
celem skorzystania z ich oferty, co wiąże się raczej z generalną niechęcią Brytyjczyków
do zagospodarowywania turystycznego gór i szlaków, a nie z potrzebą lokowania tych
obiektów bezpośrednio na szlaku. Aż 25,63% brytyjskich turystów pieszych nie ma zamiaru schodzić ze szlaku do schroniska, 31,25% – by skorzystać z pola namiotowego,
39,38% – do innych obiektów noclegowych, 33,75% – do obiektów gastronomicznych
i 35,63% – do sklepów spożywczych. Z kolei w przypadku grupy skłonnej nadrobić
drogi maksymalne długości dodatkowej wędrówki rozkładają się dosyć podobnie jak
wśród turystów polskich i czeskich. Osoby dopuszczające możliwość zboczenia z obranego szlaku do schroniska najczęściej są skłonne pokonać do 0,5–1 mili (25,63% badanych), zaś w przypadku pól namiotowych i innych obiektów noclegowych najczęściej
uznają, że mogą pokonać nawet więcej niż 1 milę (odpowiednio 32,50% i 25,00%). Dla
obiektów gastronomicznych najczęściej wskazywano dopuszczalną odległość 0,2–0,5
mili (22,50%), zaś dla sklepów spożywczych zbliżone odsetki odpowiedzi uzyskały ten
właśnie przedział (18,75% respondentów) i odległość większa niż 1 mila (20,00%).
Ryc. 43. Dopuszczalna odległość zejścia ze szlaku w celu dotarcia do różnych rodzajów
infrastruktury turystycznej w opinii użytkowników pieszych szlaków turystycznych pochodzących z Wielkiej Brytanii (źródło: opracowanie własne)
Turyści rowerowi są w porównaniu z użytkownikami szlaków pieszych i narciarskich najbardziej mobilni i najmniej przywiązani do przebiegu znakowanych
tras i ich sieci, bowiem często wykorzystują po prostu różne inne drogi w danym
regionie. W związku z dużą elastycznością planowania wycieczki relatywnie mało
badanych rowerzystów78 uznało, że nie jest skłonna zmienić obranej trasy, by
78
Badania objęły tylko turystów z Polski i Republiki Czeskiej.
156
Krzysztof Kołodziejczyk
­ otrzeć do różnych form zagospodarowania (ryc. 44). Odsetki turystów niechętd
nych nadrabianiu drogi zawierały się od 9,73% dla schronisk turystycznych, przez
11,50% dla obiektów gastronomicznych, 15,04% dla serwisów rowerowych, 15,93%
dla sklepów spożywczych, aż po 20,35% dla pól namiotowych i 27,43% dla innych
obiektów noclegowych. Dane te potwierdzają wcześniejsze wyniki, zgodnie z którymi turyści rowerowi przywiązują większą wagę do schronisk turystycznych niż do
innych rodzajów bazy noclegowej. Zdecydowana większość rowerzystów jest więc
skłonna zjechać ze szlaku, by skorzystać z obiektów zagospodarowania turystycznego, przy czym do obiektów noclegowych i serwisów rowerowych są zdolni przejechać większą odległość niż do obiektów gastronomicznych i sklepów spożywczych,
co wskazuje, że baza żywieniowa powinna być lokowana bliżej szlaków. Dojazd do
niej nie może być dłuższy niż 2 km (43,10% badanych dla o
­ biektów gastronomicznych i 32,76% dla sklepów), ewentualnie może dochodzić do 4 km (odpowiednio
o 25,86% i 30,17% badanych więcej). Natomiast w przypadku wszystkich obiektów
noclegowych oraz serwisów rowerowych dosyć zbliżone odsetki odpowiedzi padły
na przedziały odległości 2–4 km, 4–8 km i ponad 8 km (w przypadku schronisk te
trzy kategorie wskazało odpowiednio 25,00%, 27,59% i 21,55% badanych, w przypadku pól namiotowych – 21,55%, 23,28% i powtórnie 23,28% badanych, w przypadku innych obiektów noclegowych – 22,41%, 20,69% i 21,55% badanych, zaś
w przypadku serwisów – 22,41%, 18,97% i 25,00% badanych).
Ryc. 44. Dopuszczalna odległość zjechania ze szlaku w celu dotarcia do różnych rodzajów
infrastruktury turystycznej w opinii użytkowników znakowanych rowerowych szlaków
turystycznych pochodzących z Polski i Republiki Czeskiej (źródło: opracowanie własne)
Uzyskane dane dla szlaków rowerowych można porównać z wynikami wspominanych już badań kwestionariuszowych przeprowadzonych przez Europejski
Instytut Turystyki (za: Jarzębowska i in. 2010). Zgodnie z nimi bezpośrednio przy
szlaku powinny znajdować się obiekty gastronomiczne, sklepy i punkty informacji
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
157
turystycznej (choć 1/3 badanych dopuszcza oddalenie tej bazy o ponad 2 km od
szlaku), zaś w pewnej odległości od trasy mogą znajdować się obiekty noclegowe
i atrakcje turystyczne (w tym przypadku 1/3 ankietowanych akceptuje oddalenie
nawet o 3–5 km). Wyniki ankiety przeprowadzonej na potrzeby niniejszej pracy,
chociaż obejmują nieco inny zestaw obiektów, generalnie zgadzają się z przytaczanymi badaniami w tym względzie, że baza żywieniowa powinna być zlokalizowana bliżej szlaków rowerowych niż obiekty noclegowe. Nie wynika z niej jednak,
aby punkty gastronomiczne i sklepy spożywcze musiały znajdować się koniecznie
bezpośrednio przy samych trasach. Ponadto, zdecydowanie więcej ankietowanych dopuszcza oddalenie bazy żywieniowej o więcej niż 2 km – dla obiektów
gastronomicznych jest to 45,69%, zaś dla sklepów – aż 51,72%. Ze względu na
inne przedziały odległości nie ma możliwości dokładnego porównania wyników
­odnoszących się do obiektów noclegowych, można jednak zauważyć, że ankietowani turyści rowerowi z Polski i Republiki Czeskiej dopuszczają większe ich oddalenie. Trzeba bowiem zdawać sobie sprawę, że odległość 2 km rowerzyści z reguły
pokonują w kilkanaście minut, nie ma to więc większego znaczenia w planie wycieczki.
Dla polskich i czeskich turystów narciarskich duże znaczenie mają schroniska
turystyczne, przy czym nie muszą one znajdować się bezpośrednio przy szlaku.
Wskazują na to wyniki badań (ryc. 45), zgodnie z którymi aż 87,27% badanych jest
skłonnych nadrobić drogi w celu skorzystania z ich usług, z czego najwięcej osób
(30,55%) dopuszcza odległość dodatkowej wędrówki nawet większą niż 2 km.
Do innych obiektów noclegowych zejść ze szlaku chce już nieco mniej narciarzy
(75,27%), lecz nadal najwięcej osób (33,09%) wskazuje na dopuszczalną odległość
nawet większą niż 2 km. W porównaniu z bazą noclegową obiekty gastronomiczne
powinny być położone bliżej szlaków narciarskich – w ich przypadku najwięcej
Ryc. 45. Dopuszczalna odległość oddalenia się od szlaku w celu dotarcia do różnych rodzajów infrastruktury turystycznej w opinii użytkowników znakowanych narciarskich szlaków
turystycznych pochodzących z Polski i Republiki Czeskiej (źródło: opracowanie własne)
158
Krzysztof Kołodziejczyk
osób dopuściło dojście nie dłuższe niż 0,5 km (26,55%), na drugim miejscu znalazł się przedział 0,5–1 km (23,27%). Odnośnie sklepów spożywczych i serwisów
sprzętu narciarskiego wyniki są dosyć niejasne – duże odsetki narciarzy jednocześnie uznały, że nie chcą opuszczać szlaku w celu skorzystania z ich usług (odpowiednio 30,91% i 26,91%), dopuszczają odejście od trasy na mniej niż 0,5 km
(21,45% i 20,36%) lub na więcej niż 2 km (21,82% i 28,00%). Tak rozbieżne wyniki
wskazują na bardzo zróżnicowaną wagę, jaką turyści narciarscy przywiązują do
tych dwóch typów infrastruktury.
Pewną wskazówką odnośnie kształtowania programu zagospodarowania szlaków turystycznych może być informacja, w jakim stopniu turyści dopuszczają
wspólny przebieg tras przeznaczonych dla różnych użytkowników. Zasadniczo specjaliści uznają, kierując się głównie względami bezpieczeństwa, że szlaki
­różnych rodzajów nie powinny się pokrywać, bardzo często jednak od tej reguły
się odchodzi i to nie tylko w miejscach, gdzie nie ma innej możliwości wytrasowania szlaków. Wspólne na pewnych odcinkach prowadzenie szlaków różnych
typów pozwala na projektowanie wspólnych elementów infrastruktury, co jednak
może wiązać się z problemem właściwego doboru programu i rozmieszczenia tak,
by sprostać zróżnicowanym potrzebom odmiennych form turystyki kwalifikowanej. Generalnie można przyjąć, że użytkownicy szlaków pieszych i rowerowych
dopuszczają wspólny przebieg tych dwóch typów tras (ryc. 46). Taką możliwość
akceptuje 64,76% pytanych turystów pieszych i 71,55% turystów rowerowych, co
w sumie daje 65,87%. Wśród rowerzystów bardzo mało (8,62%) jest przeciwników
wspólnego przebiegu szlaków pieszych i rowerowych, nieco więcej (14,66%) dopuszcza taką sytuację tylko warunkowo. Taki stan wynika z faktu, że szlaki rowerowe powstawały jako ostatnie, na terenach z już ukształtowaną siecią szlaków pieszych, w związku z czym często – zwłaszcza w Republice Czeskiej, gdzie systemy
obu rodzajów szlaków są bardzo rozbudowane – trasy te pokrywają się i rowerzyści
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
nie mam zdania
tylko wyjątkowo
niedopuszczalna
dopuszczalna
użytkownicy
szlaków
pieszych
użytkownicy
szlaków
rowerowych
wyniki
sumaryczne
Ryc. 46. Opinie użytkowników szlaków pieszych i rowerowych o możliwości wyznaczenia
tą samą drogą szlaków pieszych i rowerowych (źródło: opracowanie własne)
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
159
muszą być do takich sytuacji przyzwyczajeni. Wśród warunków umożliwiających
wykorzystanie tej samej drogi przez piechurów i rowerzystów ci drudzy najczęściej
wymieniali potrzebę zapewnienia odpowiednich środków bezpieczeństwa (6 osób
zwróciło na to uwagę) oraz wykorzystanie do tego celu wyłącznie dróg odpowiednio szerokich (5 osób) i właściwie przygotowanych pod względem nawierzchni
(4 osoby). Trzy osoby pozwoliłyby na wspólny bieg tras pieszych i rowerowych tylko, gdy nie ma innej możliwości poprowadzenia szlaków, dwie osoby – gdy szlak
jest względnie łatwy, nie ma żadnych stromych podjazdów, zaś jedna osoba – gdy
jest zapewniona odpowiednia widoczność.
W stosunku do rowerzystów wyraźnie więcej przeciwników wspólnego przebiegu jest wśród turystów pieszych – takiego zdania jest prawie 1/4 tej grupy (dokładnie 24,45%), zaś warunkowo taką sytuację dopuszcza tylko 6,41% piechurów.
W tym przypadku wśród warunków najczęściej pojawiały się: brak innej możliwości poprowadzenia szlaków i właściwe przygotowanie drogi (zwróciło na to uwagę
po 9 osób), zapewnienie odpowiednich środków bezpieczeństwa (7 osób), wykorzystanie dosyć szerokiej drogi (6 osób), wystarczająca widoczność (2 osoby), brak
stromych odcinków (1 osoba). W Wielkiej Brytanii turyści kilkukrotnie zwracali
uwagę, że najwłaściwszych rodzajem drogi (szlaku) dla wędrówek pieszych i przejazdów na rowerach są tzw. bridleway, odpowiednio szerokie dukty, pierwotnie
wyznaczane jako stosowne do przemarszu konno. Po trzech piechurów dopuściło
wspólny przebieg szlaków pieszych i rowerowych wyłącznie na krótkich odcinkach i mało uczęszczanych trasach, dwóch kolejnych – tylko w okolicach węzłów
szlaków, zaś jeden – na terenach chronionych, co ma na celu skanalizowanie ruchu
i ograniczenie liczby osi, wzdłuż których turystyka wpływa na cenne środowisko
tych obszarów.
W przeciwieństwie do wspólnych odcinków pieszo-rowerowych pokrywanie się
szlaków pieszych i narciarskich jest w dużo mniejszym stopniu dopuszczane przez
turystów użytkujących te dwa rodzaje znakowanych tras (ryc. 47). Oczywiście kolizja interesów ma w tym przypadku miejsce tylko w okresie zimowym i sprowadza się
do dwóch zagadnień: rozdeptywania przez piechurów śladów przygotowanych dla
narciarzy oraz niebezpieczeństwa, na jakie mogą być narażeni turyści piesi ze strony
szybko zjeżdżających narciarzy. Tylko 40,98% turystów pieszych i 42,46% turystów
narciarskich dopuszcza takie zestawienie tras, co w sumie daje 41,45% badanych.
Sprzeciwia się temu zaś 45,87% piechurów. Wśród narciarzy przeciwników jest nieco mniej (31,65%), co jest rekompensowane relatywnie dużą grupą osób, które dają
przyzwolenie tylko w określonych sytuacjach (20,86%). Tymi sytuacjami czy warunkami mogą być: brak możliwości odmiennego poprowadzenia szlaków (20 wskazań),
istnienie odpowiednio szerokich dróg (17 wskazań), wydzielenie i przygotowanie na
wspólnych odcinkach oddzielnych pasów dla piechurów i narciarzy (14 osób, z czego jedna proponuje te pasy nawet odgrodzić), zapewnienie tras o znacznej długości,
dzięki czemu ruch rozłoży się na dużej przestrzeni i w ten sposób zostanie ograniczone niebezpieczeństwo wypadków (2 osoby). Kolejnych dwóch r­ espondentów
160
Krzysztof Kołodziejczyk
dopuszcza istnienie wspólnych fragmentów tras pieszo-narciarskich wyłącznie na
krótkich odcinkach, dalsze trzy osoby – na odcinkach prostych, płaskich i odpowiednio zabezpieczonych. W przypadku użytkowników szlaków pieszych takich
warunkowych przyzwoleń padło dużo mniej (2,70% piechurów) i dotyczyły właściwie zabezpieczonych (5 osób), odpowiednio szerokich (3 osoby), płaskich i prostych
(1 osoba) dróg, na których wydzielono osobne pasy dla obu grup użytkowników
(2 osoby). Takie sytuacje dopuszczano tylko przy braku innej możliwości poprowadzenia szlaków (2 osoby), w bezpośrednim otoczeniu węzłów szlaków (1 osoba),
przy niewielkim w zimie ruchu turystów pieszych (1 osoba).
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
nie mam zdania
tylko wyjątkowo
niedopuszczalna
dopuszczalna
użytkownicy
szlaków
pieszych
użytkownicy
szlaków
narciarskich
wyniki
sumaryczne
Ryc. 47. Opinie użytkowników szlaków pieszych i narciarskich o możliwości wyznaczenia
tą samą drogą szlaków pieszych i narciarskich (źródło: opracowanie własne)
4.3. Wskazania ekspertów w zakresie zagospodarowania szlaków turystycznych
W celu uzyskania pełniejszego i bardziej różnorodnego zasobu wiedzy dotyczącego sposobów zagospodarowania szlaków turystycznych planowano przeprowadzić też wywiady z osobami odpowiedzialnymi za ich projektowanie i wyznaczanie
w terenie. Niestety, w związku z ograniczeniem centralnego finansowania znakowania szlaków turystycznych w Polsce od kilku lat nie odbywają się coroczne zebrania znakarzy PTTK, co ograniczyło w istotny sposób dostęp do tej grupy. Problemem jest bowiem znaczne rozproszenie znakarzy, z reguły bowiem nie istnieją
bądź w praktyce nie funkcjonują regionalne (np. wojewódzkie) organy znakarskie
i każdy oddział stowarzyszenia posiada maksymalnie kilku społecznie pracujących
specjalistów, choć zdarzają się też takie sytuacje, kiedy jeden znakarz pracuje na
obszarze działania kilku oddziałów. Przeprowadzenie badań ankietowych wśród
znakarzy nastręczyłoby więc wielu problemów (mogłyby przyjąć wyłącznie formę
ankiety pocztowej kierowanej do biur poszczególnych oddziałów PTTK), a odsetek
odpowiedzi zapewne byłby bardzo niski. Z kolei prace znakarskie na zlecenie innych
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
161
podmiotów wykonują często osoby bez większego doświadczenia, stąd niewskazane
było podejmowanie badań w tej grupie. W tej sytuacji postanowiono przeprowadzić
wywiady z członkami sekcji zajmujących się turystyką pieszą i narciarską w ramach
Oddziału Wrocławskiego PTTK (sekcja rowerowa w oddziale nie funkcjonuje), ze
szczególnym naciskiem na przodowników turystyki pieszej i narciarskiej.
Członkowie Komisji Turystyki Pieszej Oddziału Wrocławskiego PTTK twierdzili generalnie, że stowarzyszenie ma niewielki wpływ na infrastrukturę towarzyszącą szlakom turystycznym, jedyny wyjątek stanowi oczywiście oznakowanie, które
realizowane jest zgodnie z obowiązującą instrukcją. Ponieważ wśród rozmówców
(i członków komisji) przeważały osoby starsze, reprezentujące tradycyjny model
turystyki wędrówkowej, opowiadały się one za minimalnym stopniem zagospodarowania szlaków, którego podstawą powinny być schroniska turystyczne rozlokowane w odległościach odpowiadających dziennym etapom wędrówek długodystansowych. Zwrócono jeszcze uwagę na wiaty przeciwdeszczowe i kosze na śmieci,
a zwłaszcza ich systematyczne opróżnianie. W kwestii częstotliwości rozmieszczenia
wiat powstało wiele wątpliwości i ostatecznie w większości uznano, że powinna ona
być wprost proporcjonalna do natężenia ruchu turystycznego, gdyż na popularnych
trasach zwykle duży odsetek stanowią turyści mało doświadczeni, często nieprzygotowani na nagłe załamania pogody, natomiast wędrowcy z większą praktyką i lepiej
wyposażeni wybierają raczej trasy mniej uczęszczane. Z niewielką rolą PTTK w procesie wyposażania szlaków narciarskich zgadzają się reprezentanci działającego
w ramach Oddziału Wrocławskiego PTTK Klubu Turystyki Narciarskiej Psie Pole.
Członkowie Klubu korzystają z przygotowywanych mechanicznie tras o charakterze
sportowo-wyczynowym lub wędrują poza szlakami, korzystając z nieubitego śniegu. Generalnie potwierdzają bardzo małe znaczenie (a być może nawet brak sensu
istnienia) krajoznawczych szlaków narciarskich w Sudetach (znakowanych zgodnie
z Instrukcją znakowania szlaków turystycznych obowiązującą w PTTK). W tej sytuacji zagospodarowanie szlaków narciarskich stanowi dla nich kwestię drugorzędną. Zarząd Klubu umożliwił autorowi przeprowadzenie badań ankietowych wśród
uczestników organizowanego przez Klub corocznego rajdu narciarskiego, który
w roku prowadzenia badań (połowa lutego 2013 r.) odbywał się w Górach Izerskich.
Poza członkami PTTK przeprowadzono także wywiad z pracownikiem zarządu
Parku Narodowego Snowdonia w Walii. Podkreślił on, że w Wielkiej Brytanii w zasadzie nie istnieją znakowane szlaki turystyczne w rozumieniu typowym dla większości
krajów europejskich, ale jednocześnie trasy te nie są całkowicie pozbawione systemu
informacyjnego. Zakłada się jednak, że turysta w pierwszej kolejności będzie korzystał
z mapy, w związku z czym we wszystkich miejscach, gdzie przebieg ścieżek jest jasny,
oznakowanie może sprowadzać się tylko do drogowskazów stawianych na węzłach szlaków oraz na skrzyżowaniach szlaków z innymi drogami, ale tylko jeśli wymaga tego sytuacja terenowa. Z kolei na obszarach, gdzie znalezienie właściwej trasy przejścia może
nastręczać trudności, wprowadza się więcej ułatwień dla turystów, np. budowa lub obramowanie ścieżki, stawianie kopczyków kamiennych czy inne formy oznakowania.
162
Krzysztof Kołodziejczyk
Pracownik parku zwrócił też uwagę, że w Wielkiej Brytanii poza niektórymi fragmentami Szkocji nie istnieją typowe schroniska turystyczne (badania terenowe pokazały
jednak, że w różnych górach Wielkiej Brytanii, nie tylko w Szkocji, funkcjonuje kilka
obiektów, pełniących funkcje tożsame lub zbliżone do schronisk). W przypadku Parku
Narodowego Snowdonia planowano nawet rozbudowę infrastruktury wzdłuż szlaków
turystycznych, wraz ze stworzeniem spójnego systemu oznakowania, jednak ­działania
te spotkały się dużym sprzeciwem samych turystów. Jak podkreślił pracownik parku,
obecny system wędrówek turystycznych oparty o czytanie mapy jest bardzo ceniony
przez Brytyjczyków, zwłaszcza biorąc pod uwagę ich przywiązanie do tradycji.
4.4. Wnioski z badań ankietowych
Badania ankietowe przeprowadzone wśród użytkowników trzech rodzajów
szlaków turystycznych pozwalają na stwierdzenie, że oczekiwania turystów względem wyposażenia tych tras w dużym stopniu zależą od rodzaju uprawianej turystyki. Podstawowym czynnikiem mającym wpływ na potrzeby wędrowców jest
prędkość przemieszczania się, warunkująca nie tylko częstotliwość rozmieszczenia poszczególnych elementów infrastruktury, ale też – w nieco mniejszym stopniu – jej dobór oraz szerokość strefy, której zagospodarowanie może być wykorzystywane przez użytkowników szlaków. Generalnie można stwierdzić, że przy
obecnym poziomie rozwoju wyposażenia dla przedstawicieli wszystkich trzech
analizowanych form aktywności największe znaczenie mają usługi noclegowe i gastronomiczne. Zresztą często są one ze sobą powiązane pod postacią schronisk
turystycznych, które poza Wielką Brytanią stanowią najpopularniejszy wśród badanych rodzaj obiektu noclegowego. Jednak w przypadku pytania o postulowane
przez turystów formy wyposażenia szlaków turystycznych (sytuację wzorcową)
baza żywieniowa traci na znaczeniu, natomiast większą wagę przywiązuje się do
wiat i schronów przeciwdeszczowych oraz – co jest dosyć zaskakujące – tablic dydaktycznych i punktów informacji turystycznej. Te dwa ostatnie elementy jednoznacznie podkreślają krajoznawczy charakter wędrówek po znakowanych trasach.
Prawie wszystkie grupy badanych (poza turystami pieszymi z Wielkiej Brytanii)
za jedną z ważniejszych funkcji infrastruktury przy szlakach uznają zapewnienie
ochrony przed deszczem, stąd znacznie częściej zwracali oni uwagę na obiekty zadaszone niż na pozbawione takiej ochrony zwykłe miejsca odpoczynkowe.
Chociaż w badaniach założono, że znakowanie jest jedną z kluczowych cech
szlaków turystycznych i nie pytano respondentów o potrzebę jego wprowadzania, wiele badanych zwróciło szczególną uwagę na odpowiednie zaprojektowanie
systemu informacyjnego na trasach, m.in. w postaci tablic z mapami turystycznymi czy schematami szlaków lub opisami panoram. Turyści mogli się za to wypowiedzieć na temat częstotliwości rozmieszczenia znaków i kierunkowskazów.
W pierwszym przypadku uznali generalnie, że znakowanie powinno być rozlokowane umiarkowanie często (bez konieczności widoczności następnego znaku),
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
163
chociaż wiele osób (zwłaszcza z Republiki Czeskiej) woli, by pojawiało się ono
rzadko (tak, by tylko upewnić turystę, że wędruje właściwą drogą). Częstotliwość
rozmieszczenia kierunkowskazów także powinna być umiarkowana, to znaczy powinny pojawiać się na każdym węźle szlaków, chociaż turyści brytyjscy widzieliby
je tylko na ważniejszych skrzyżowaniach, zaś wśród turystów narciarskich duża
grupa pragnie, żeby były wieszane również pomiędzy węzłami szlaków i w ten
sposób informowały turystę, jaką część odcinka przebył. Kolejną cechą wspólną
dla większości badanych jest fakt, że są oni skłonni opuścić wybrany szlak w celu
skorzystania z oferty wybranych form zagospodarowania, zwłaszcza schronisk turystycznych i obiektów gastronomicznych, chociaż dopuszczalny zasięg oddalenia
jest już bardzo zróżnicowany. Wyraźnie mniej osób jest skłonnych nadrabiać drogi
do innych niż schroniska obiektów noclegowych.
Można zauważyć wiele różnic między potrzebami użytkowników poszczególnych rodzajów szlaków. Turyści piesi częściej niż rowerowi i narciarscy korzystają
z obiektów noclegowych, wśród których obok schronisk duże znaczenie zyskały obiekty o wyższym standardzie np. pensjonaty i hotele (te ostatnie zwłaszcza
w Wielkiej Brytanii). Rowerzyści i narciarze potrzebują pewnych specyficznych
rodzajów urządzeń i usług, jak wypożyczalnie i serwisy sprzętu turystycznego,
zakładanie torów do jazdy na nartach czy stojaki na rowery przy ważniejszych
atrakcjach. Turyści rowerowi zdecydowanie częściej wolą korzystać z własnych
pojazdów, stąd w ich przypadku wypożyczalnie mają mniejsze znaczenie, ale
wzrasta ono jednoznacznie wśród turystów narciarskich, dla których w tej sytuacji w mniejszym stopniu niż dla rowerzystów potrzebne są serwisy. W przypadku tych dwóch aktywności wskazane jest też odpowiednie wyposażenie obiektów
noclegowych, np. poprzez przygotowanie przechowalni sprzętu oraz zapewnienie możliwości jego naprawy i konserwacji, w tym urządzeń do mycia rowerów,
oraz zorganizowanie suszarni odzieży dla narciarzy. Bardzo różnie kształtują się
też wskazania turystów pieszych, rowerowych i narciarskich odnośnie właściwych
miejsc i częstotliwości rozmieszczenia urządzeń. Zauważalne są też odmienne
preferencje turystów pochodzących z różnych krajów. Potrzeby i wskazania badanych z Polski i Republiki Czeskiej na ogół są zbliżone (choć z drugiej strony dość
znacznie różnią się np. w sprawie częstości umieszczania znaków, o czym pisano
wyżej), natomiast w wielu sprawach wyraźnie odmienne są poglądy Brytyjczyków.
Bardzo często są oni w ogóle przeciwni zagospodarowywaniu szlaków, czego wyrazem jest minimalistyczny system znakowania tras i znacznie ograniczona baza
noclegowa i gastronomiczna w samych górach, w większym stopniu rozwijana jest
tylko w dolinach i u podnóży masywów. W Wielkiej Brytanii bardzo popularnym
obiektem noclegowym na tle pozostałych krajów są pola namiotowe, co jest efektem prowadzonej od dłuższego już czasu polityki państwa.
5. SZLAKI TURYSTYCZNE
I ICH ZAGOSPODAROWANIE W POLSCE
5.1. Uwarunkowania
5.1.1. Informacje wstępne
W 2013 r. zgodnie ze statystykami PTTK (Szlaki turystyczne: od pomysłu
do realizacji 2014) było w Polsce 72 771,7 km szlaków turystycznych, w tym
11 088,6 km szlaków pieszych górskich, 38 101,7 km szlaków pieszych nizinnych, 18 481,6 km szlaków rowerowych i 428,7 km szlaków narciarskich (tab.
9). Można jednak przypuszczać, że szlaków turystycznych w rzeczywistości jest
więcej, gdyż po 1990 r. mogą je tworzyć różne podmioty (np. samorządy lokalne,
regionalne organizacje turystyczne, lokalne stowarzyszenia i fundacje), które nie
zawsze współpracują z PTTK. Zjawisko to dotyczy głównie tras rowerowych,
a w mniejszym stopniu pieszych i narciarskich. Pomimo długoletniej tradycji
wytyczania szlaków i sformalizowanych zasad znakowania PTTK – choć podejmowało w tym kierunku starania – nie zostało jak dotąd oficjalnie uznane za
jedyną organizację tworzącą szlaki turystyczne w Polsce lub nawet za koordynatora tego procesu. Niestety, inne podmioty wytyczające obecnie szlaki często
mają własne zasady ich trasowania i oznaczania, a czasem nie mają takich reguł w ogóle, co w konsekwencji prowadzi do dużej różnorodności form znaków
(ryc. 48) (Rzeczycki 2014), sposobów prowadzenia turysty i zasad zagospodarowywania tras. Może to stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa osób wędrujących, gdyż nietypowe oznakowanie może być źle interpretowane przez turystów
i wprowadzać ich w błąd. Wiele szlaków po wyznaczeniu nie jest należycie konserwowanych, stąd czasem po kilku już latach przestają być użyteczne. Mimo
tego nadal są oznaczane na mapach, co może powodować utrudnienia, a także
dalsze niebezpieczeństwa dla turystów.
Sieć szlaków pieszych jest w Polsce gęstsza w wyższych górach o dużej atrakcyjności dla turystyki kwalifikowanej (Tatry, Karkonosze, Beskid Śląski i Żywiecki), najrzadsza znajduje się na pogórzach i przedgórzach (Czerwiński, Mikułowski, Wyrzykowski 1991), choć w tym względzie sytuacja wyraźnie się poprawiła.
Zgodnie z obserwacjami autora prawidłowości dla szlaków rowerowych są zupełnie odwrotne w stosunku do szlaków pieszych, zaś dla szlaków narciarskich
– ze względu na ich niewielką długość – trudno wskazać jakieś wyraźne trendy.
Szczególną rolę w sieci górskich szlaków pieszych odgrywają szlaki długodystansowe ­(najważniejsze to: Główny Szlak Beskidzki im. Kazimierza Sosnowskiego,
166
Krzysztof Kołodziejczyk
Główny Szlak Sudecki im. dra Mieczysława Orłowicza, dawny Międzynarodowy
Górski Szlak Przyjaźni Eisenach – Budapeszt, dziś włączony do szlaku E3).
Tab. 9. Długość (w km) znakowanych szlaków turystycznych pieszych, rowerowych i narciarskich w Polsce w latach 1980–2010 według statystyk PTTK79
Rodzaj
Lata
2007
2008
2009
2010
szlaków 1980 1990 1995 1998 2006
ogółem
27689 37973 36310 44072 59844,3 64752,4 68196,9 70064,8 67815,0
piesze
8148 9246 8990 10579 10294,5 10989,6 10961,2 10810,0 11075,6
górskie
piesze
19541 26725 26725 33070 30568,6 33057,7 34994,6 35908,2 33938,4
nizinne
rowerowe
–
–
– 2221 13500,1 14598,7 16048,5 17229,7 16484,8
narciarskie
–
372
595
423
485,7
448,5
474,5 439,8
415,8
Źródło: Lijewski, Mikułowski, Wyrzykowski 2002; Sprawozdanie zbiorcze… 2007, 2008,
2009, 2010, 2011
Ryc. 48. Niestandardowe i nieestetyczne oznakowanie niewielkiej sieci szlaków spacerowych na
Sowińcu (675 m n.p.m.) w otoczeniu Szklarskiej Poręby Górnej (fot. K. Kołodziejczyk, 2013)
5.1.2. Uwarunkowania prawne oraz sposoby wyznaczania szlaków
turystycznych
Podstawy prawne wyznaczania szlaków turystycznych w Polsce podaje Instrukcja znakowania szlaków turystycznych (2007, 2014), która co prawda odnosi się do tras przygotowywanych przez PTTK, ale zagadnienia prawne można rozciągnąć na ogół szlaków. Trzeba jednak podkreślić, że tematyka ta jest
uregulowana w polskim prawodawstwie jedynie szczątkowo i przedstawione
akty prawne odnoszą się do szlaków turystycznych jedynie w sposób pośredni,
Zbliżone, choć w wielu przypadkach jednoznacznie inne, wielkości zawierają dane GUS. Ścieżki dydaktyczne nie są w niniejszej pracy uwzględniane, stąd nie zawarto stosownych informacji w tabeli. Można je znaleźć m.in. w pracach Chrzanowskiego (2005, 2006) i Szary (2006).
79
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
167
często na zasadzie daleko posuniętej interpretacji (Matuszczyk 2004a, b; Robaczyński 2007). Takie postępowanie jest jednak wymuszone brakiem szczegółowych przepisów, w tym postulowanej przez środowiska prawnicze i turystyczne
odpowiedniej ustawy o szlakach (Boroński 2007; Gordon, Drożdżyński 2007;
Gospodarek 2007, 2012a, b; Kapłon 2010; Miller 2009; Robaczyński 2006, 2007;
Wolski 2012), nad przygotowaniem której prace legislacyjne zaczęły się formalnie w 2006 r. i do dziś (lato 2015 r.) się nie zakończyły. Na potrzebę bardziej
szczegółowych uregulowań prawnych wskazywano już w połowie lat 90. XX w.
(Turystyka kwalifikowana 1996).
Według Instrukcji znakowania szlaków turystycznych (2007, 2014) wytyczanie szlaków turystycznych następuje zgodnie z ustaleniami Ustawy z dnia
27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. 2003
nr 80, poz. 717; tekst jedn. Dz. U. 2012, poz. 647). Akt ten ma zastosowanie
w projektowaniu i realizacji każdego rodzaju zagospodarowania, także turystycznego, zmuszając do zachowania w tym procesie zasad zrównoważonego
rozwoju i ładu przestrzennego. Inne akty prawne związane ze zrównoważonym
zagospodarowaniem turystycznym omówili Kowalczyk, Kowalczyk i Kulczyk
(2010). Do znakowania szlaków górskich w pewnym stopniu odnosiła się do
niedawna Ustawa z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej (Dz. U. 1996
nr 25, poz. 113; tekst jedn. Dz. U. 2007 nr 226, poz. 1675) oraz wydane na jej
podstawie Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 6 maja 1997 r. w sprawie określenia warunków bezpieczeństwa osób przebywających w górach, pływających,
kąpiących się i uprawiających sporty wodne (Dz. U. 1997 nr 57, poz. 358) wraz
z załącznikiem 280. Obecnie jednak wspomniana ustawa została zastąpiona Ustawą z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz. U. 2010 nr 127, poz. 857), w związku z czym wydane na jej podstawie rozporządzenie także straciło moc i ­zostało
80
Co ciekawe w załączniku tym pojawiły się błędy i nieścisłości, np. wymiar znaku szlaku
ustalono na 10 × 15 cm, chociaż na wszystkich szlakach tworzonych od wielu lat przez PTTK
(a zwykle także przez inne podmioty) znaki mają wielkość 9 × 15 cm. Określono też, że znak
szlaku turystycznego w górach może mieć kolor dowolny oprócz białego, co też jest niezgodne
z ogólnie przyjętą praktyką, chyba że chciano w ten sposób usankcjonować „dzikie” szlaki, np.
szlak fioletowy w Górach Sowich (ryc. 59). Dowolność kolorów szlaków może jednak mylić turystów i stwarzać potencjalne niebezpieczeństwo. Ponadto, załącznik ten bez jakiejkolwiek podstawy narzucał dystans 50 m między kolejnymi znakami. Za jedyną chyba zaletę tego dokumentu można uznać obowiązek stosowania drogowskazów, przy czym nie wiadomo dlaczego tylko
na początku i na końcu szlaku. Liczne wątpliwości nie tylko do tego załącznika, ale do całego
rzeczonego rozporządzenia i innych wydanych do niego załączników, mieli Matuszczyk (2004a,
b), Miller (2009) i Sondel (2004), a na niejasności w kontekście szlaków narciarskich zwrócił
uwagę Biedrzycki (2004). Przykładowo rozporządzenie nakładało obowiązek konserwacji znaków na właścicieli terenów lub bliżej nieokreślone osoby fizyczne i prawne prowadzące działalność z zakresu kultury fizycznej i turystyki, ponadto wprowadzało obowiązek skutecznego
zabezpieczenia przed zejściem lawiny stoków powyżej tras narciarskich i „dróg przeznaczonych
do ruchu pieszego w okresie zimowym”, co w praktyce – zwłaszcza w tym drugim przypadku –
nie jest wykonalne.
168
Krzysztof Kołodziejczyk
z­astąpione przez odrębną ustawę i nowe rozporządzenia81. O tych zmianach
prawnych pisze Wolski (2010, 2012) w kontekście zasad zapewnienia bezpieczeństwa turyście na obszarze górskich parków narodowych, zestawu podmiotów, na których ten obowiązek spoczywa, ale też odpowiedzialności turysty za
swoje bezpieczeństwo i zaistniałe wypadki.
Znakowanie rowerowych szlaków turystycznych następuje zgodnie z ustaleniami Ustawy z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (Dz. U. 1985
nr 14, poz. 60; tekst jedn. Dz. U. 2013, poz. 260) i ustawy z dnia 20 czerwca
1997 r. – Prawo o ruchu drogowym (Dz. U. 1997 nr 98, poz. 602; tekst jedn. Dz.
U. 2012, poz. 1137) oraz wydanych na jej podstawie: Rozporządzenia Ministrów
Infrastruktury oraz Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 lipca 2002 r.
w sprawie znaków i sygnałów drogowych (Dz. U. 2002 nr 170, poz. 1393), Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 3 lipca 2003 r. w sprawie szczegółowych
warunków technicznych dla znaków i sygnałów drogowych oraz urządzeń bezpieczeństwa ruchu drogowego i warunków ich umieszczania na drogach (Dz. U. 2003
nr 220, poz. 2181) i Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 23 września
2003 r. w sprawie szczegółowych warunków zarządzania ruchem na drogach oraz
wykonywania nadzoru nad tym zarządzaniem (Dz. U. 2003 nr 177, poz. 1729)
wraz z aktami je zmieniającymi. W myśl tych przepisów umieszczać znaki oznaczające szlaki turystyczne mogą zainteresowane organizacje turystyczne. Narzucają one też konieczność czytelności i zrozumiałości znaków pojawiających się
na drogach publicznych, oznaczenia muszą również uwzględniać postanowienia
umów międzynarodowych. Jak podkreśla Gospodarek (2007), są to jednak tylko
uregulowania szczątkowe, w żadnym przypadku nie porządkujące zagadnienia
kompleksowo. Ten sam autor (Gospodarek 2012a) dokonał szczegółowego przeglądu relacji między turystyką rowerową a poszczególnymi aktami prawnymi
– większość zapisów dotyczy poruszania się po drogach publicznych, z których
szlaki rowerowe korzystają tylko częściowo.
Chodzi o Ustawę z dnia 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeństwie i ratownictwie w górach i na
zorganizowanych terenach narciarskich (Dz. U. 2011 nr 208, poz. 1241), która poprzez zapisy art.
3 ust. 2 pkt 1 wprowadza niejako wymóg oznaczenia wszystkich górskich szlaków turystycznych,
a poprzez inne zapisy narzuca stosowanie znaków nakazu, zakazu, informacyjnych i ostrzegawczych na zorganizowanych terenach narciarskich i na innych terenach górskich z uwzględnieniem
konieczności zapewnienia ich czytelności i właściwego zrozumienia. Nowe rozporządzenia wydane na podstawie tej ustawy, a dotyczące przynajmniej pośrednio szlaków turystycznych to: Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 22 grudnia 2011 r. w sprawie określenia stopni
zagrożenia lawinowego oraz odpowiadających im zaleceń dla ruchu osób (Dz. U. 2011 nr 299, poz.
1777), Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 29 grudnia 2011 r. w sprawie określenia wzorów znaków nakazu, zakazu, informacyjnych i ostrzegawczych stosowanych do oznakowania
w górach i na zorganizowanych terenach narciarskich (Dz. U. 2011 nr 295, poz. 1751) oraz Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 29 grudnia 2011 r. w sprawie stopni trudności
narciarskich tras zjazdowych, biegowych i nartostrad oraz sposobu ich oznaczania (Dz. U. 2011
nr 295, poz. 1752).
81
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
169
Dodatkowo w przypadku wytyczania i znakowania szlaków turystycznych na terenie parków narodowych i innych form ochrony przyrody należy
uwzględnić przepisy Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody
(Dz. U. 2004 nr 92, poz. 880; tekst jedn. Dz. U. 2013, poz. 627), zaś w przypadku szlaków przebiegających przez lasy – przepisy Ustawy z dnia 28 września
1991 r. o lasach (Dz. U. 1991 nr 101, poz. 444; tekst jedn. Dz. U. 2011 nr 12,
poz. 59). Poza wspomnianymi wyżej publikacjami odnoszącymi się do potrzeby opracowania ustawy o szlakach turystycznych, które z oczywistych względów omawiają obowiązujące prawo, regulacje mające znaczenie przy tworzeniu i korzystaniu ze szlaków turystycznych zostały omówione w książce Szlaki
turystyczne a prawo – przeszłość, teraźniejszość, przyszłość (2012), w której na
uwagę zasługują następujące prace: Długopolski (2012) – wskazująca na możliwości wyznaczania szlaków na prywatnych terenach, aczkolwiek miejscami
zbyt daleko idąca (znaczne ograniczenie praw właściciela), a przez to kontrowersyjna; Gospodarek (2012b) – przedstawiająca podstawowe wymagania stawiane przed nową ustawą; Górowski (2012) – omawiająca odpowiedzialność
karną za wypadki na szlakach; Mikos v. Rohrscheidt (2012) – odwołująca się
głównie do zagadnień formalnoprawnych w organizacji szlaków kulturowych;
Robaczyński (2012) – tym razem o odpowiedzialności cywilnej za wypadki
na szlakach; Sondel (2012) – m.in. o planie nałożenia odpowiedzialności za
utrzymanie i wytyczanie szlaków na gminy; Szwaja (2012) – o zagadnieniach
administracyjnoprawnych wyznaczania i korzystania ze szlaków82; Wolski
­
(2012) – głównie o statusie prawnym szlaków na obszarach górskich.
Biorąc pod uwagę wewnętrzne przepisy PTTK, wytyczanie, znakowanie i konserwacja szlaków turystycznych następuje zgodnie z art. 7 ust. 2 pkt 1, art. 8 pkt 4
oraz art. 9 ust. 1 pkt 9 i ust. 2 pkt 5 Statutu PTTK (b.r.w.). Z kolei aktualna Instrukcja
znakowania szlaków turystycznych (2014) została przyjęta na podstawie uchwały nr
33A/18/2014 Prezydium Zarządu Głównego PTTK. Wskazuje się w niej podstawę
Autor dokonał interesującego porównania zakresu przedmiotowego Zarządzenia nr 73 Przewodniczącego Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki z dnia 10 kwietnia 1962 r. w sprawie
lądowych szlaków turystycznych (M. P. nr 38, poz. 183), które obowiązywało od 1962 r. do 1989 r.,
oraz Założeń do projektu ustawy o szlakach turystycznych, przedstawionych przez Departament Turystyki Ministerstwa Sportu i Turystyki 14 maja 2010 r., sprawdzając czy i jak poszczególne problemy
rozwiązywało prawo czasów komunistycznych i to obecnie planowane. Wspomniany projekt spotkał
się z bardzo dużą krytyką, głównie ze względu na brak jasno określonych celów ustawy. Swój sprzeciw wyraził też Zarząd Główny PTTK, zarzucając m.in. to, że usiłuje się wprowadzić nowe regulacje,
odmienne od stosowanych w tym stowarzyszeniu od tylu lat i na tak rozbudowanej sieci szlaków.
Negatywnie oceniono też wprowadzenie pojęcia operatora szlaku, na którym miałaby ciążyć odpowiedzialność za ogół zdarzeń na szlaku, scedowanie zadań ewidencji i monitoringu szlaków na
samorządy lokalne (gminy, urzędy marszałkowskie) oraz rozwiązania dotyczące praw autorskich do
szlaku (Ranoszek 2012). Wszystkie te zastrzeżenia spowodowały, że prace nad projektem wstrzymano, potem wielokrotnie je odkładano, w następstwie czego ustawa o szlakach do dziś nie została
uchwalona.
82
170
Krzysztof Kołodziejczyk
prawną do wymierzenia kary za samowolne niszczenie, uszkadzanie, usuwanie lub
ustawianie znaku turystycznego, co jednak znowu ma charakter interpretacji, gdyż
znak szlaku utożsamia się ze zwykłym znakiem drogowym83. Zgodnie z ustaleniami
art. 85 § 1 i 2 ustawy z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń (Dz. U. 1971 nr 12,
poz. 114; tekst jedn. Dz. U. 2013, poz. 482) działanie takie stanowi wykroczenie podlegające karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny. Pewne zabezpieczenie
przed niszczeniem znaków i drogowskazów na szlakach, lecz tylko tych przebiegających przez lasy, daje też wspomniana Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach, która w art. 30 zabrania niszczenia urządzeń i obiektów gospodarczych, turystycznych
i technicznych oraz znaków i tablic w lasach (w tym samym artykule zabrania się też
biwakowania poza miejscami do tego przeznaczonymi).
Generalnie jednak Havelka (2007) na gruncie ogólnoeuropejskim zauważa
prawie całkowite pozbawienie znakowanych tras ochrony prawnej, podając jako
pozytywny przykład tylko Szwajcarię. PTTK stoi na stanowisku, że oznakowanie
szlaków powinno być chronione na podobnych zasadach co pomniki przyrody,
a same szlaki – analogicznie do dróg publicznych i koniecznych (Gordon, Drożdżyński 2007; Turystyka krajoznawcza 1996). Jednak jak dotąd w Polsce brak jest
unormowań prawnych odnoszących się do ochrony samego szlaku w ogóle, czy
górskiego w szczególności. PTTK postuluje więc ujmowanie szlaków turystycznych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, co ma „zapewnić
ich ciągłość w terenie i zwiększyć trwałość w czasie. Stworzy to też podstawę prawną ich funkcjonowania jako sieci” (Gordon, Drożdżyński 2007, s. 18). Organizacja
ta proponuje też ujęcie w systemie prawnym tworzonych na wzór użytków ekologicznych tzw. „użytków turystycznych”, które mogłyby obejmować m.in. węzły
szlaków, punkty widokowe, miejsca czerpania wody przez turystów czy najwyższe
wzniesienia w okolicy.
Instrukcja znakowania szlaków turystycznych (2007, 2014) określa zasady projektowania, wyznaczania i trasowania szlaków. Wymienia analizy potrzebne przed
przystąpieniem do tworzenia nowej trasy (ustalenie potencjalnej atrakcyjności szlaku i przewidywanej frekwencji; zbadanie dostępności komunikacyjnej szlaku, czyli
możliwości dojazdu do punktów początkowych i pośrednich; określenie stanu zagoTrudno również określić, kiedy zachodzi owa „samowolność”, ponieważ polskie prawo nie
określa, jakie podmioty mogą wyznaczać i znakować szlaki (Miller 2009; Robaczyński 2007). Istnieje tylko fragmentaryczne uregulowanie dotyczące znaków stawianych na drogach publicznych
(Rozporządzenie Ministrów Infrastruktury oraz Spraw Wewnętrznych i Administracji z 31 lipca 2002 r.
w sprawie znaków i sygnałów drogowych, Dz. U. 2002 nr 170, poz. 1393), mówiące, że znaki oznaczające samochodowe szlaki turystyczne oraz dodatkowe oznakowanie szlaków rowerowych przygotowują zainteresowane organizacje turystyczne. Jednak, jak podkreśla Robaczyński (2007), nie stanowi
to podstawy do twierdzenia, że organizacje turystyczne są jedynymi podmiotami uprawnionymi do
wytyczania i znakowania szlaków turystycznych, a więc wprowadzania znaków turystycznych. Jest
to jedynie potwierdzenie sytuacji faktycznej. Polskie prawo nie określa więc, kto i na jakich zasadach
może wytyczać, znakować i utrzymywać szlaki. Można tylko przyjąć, że istniejące już znaki może
zlikwidować wyłącznie podmiot, który je zainstalował.
83
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
171
spodarowania turystycznego przyszłego szlaku i powiązań projektowanego szlaku
z istniejącą siecią tras) i wskazuje podmioty, z którymi należy ustalić jej przebieg.
W przypadku wyznaczania szlaku w obrębie już istniejącej sieci nie powinien on
prowadzić wspólnie z innym szlakiem tego samego rodzaju na odcinku dłuższym
niż 3 km, jak również pokrywać się ze szlakiem innego rodzaju (np. pieszy z rowerowym lub jeździeckim), chyba że jest to konieczne dla zachowania jego ciągłości,
nie istnieją inne przydatne drogi lub ścieżki i nie będzie zagrażać to bezpieczeństwu
turysty. W jednym miejscu nie mogą zbiegać się szlaki tego samego typu (piesze,
rowerowe albo narciarskie) oznaczone tym samym kolorem, ponadto należy unikać równoległego przebiegu szlaków tego samego koloru w niewielkiej odległości od
siebie. Spośród innych wskazań Instrukcji znakowania szlaków turystycznych (2007)
warto jeszcze wymienić to, że ścieżki spacerowe w pobliżu większych miejscowości
turystycznych i uzdrowiskowych powinny mieć formę pętli. Szlaki w miarę możliwości omijają szosy i drogi o nawierzchni utwardzonej, wiodąc drogami gruntowymi (polnymi i leśnymi) oraz ścieżkami, czasem specjalnie na ten cel tworzonymi
(Sosnowski 1984). Jednak z drugiej strony nieobowiązująca już Instrukcja znakowania górskich szlaków turystycznych (1986, s. 1) zaznaczała, że szlaki turystyki pieszej
„prowadzone są na ogół istniejącymi już ciągami komunikacyjnymi i nie wymagają technicznego ich tyczenia oraz budowy”, a wyjątek od tej zasady mogą stanowić
jedynie niektóre odcinki szlaków prowadzące przez teren parków narodowych lub
innych obszarów specjalnych. W jak największym stopniu powinno wykorzystywać
się ścieżki grzbietowe i biegnące przez polany widokowe.
5.1.3. Sposoby znakowania szlaków turystycznych
Powszechnie uznaje się, że idea tworzenia szlaków turystycznych na ziemiach
polskich zrodziła się w powstałym w 1873 r. Towarzystwie Tatrzańskim (Gordon,
Drożdżyński 2007), którego jednym z głównych celów zgodnie z pierwotnym
­statutem było ułatwianie dostępu do Karpat i pobytu na tym terenie. Z drugiej jednak strony pierwsze zagospodarowanie turystyczne w Tatrach – droga na Krywań
i dwie koliby – powstało już w 1806 r. z okazji pobytu arcyksięcia Józefa Habsburga. Rozwijająca się w XIX w. polska turystyka górska – w związku z ówczesną sytuacją polityczną – miała w przeciwieństwie do większości krajów europejskich poza
wymiarem wypoczynkowo-poznawczym i gospodarczym w dużym stopniu podbudowanie patriotyczne (Staffa 1985), co znalazło wyraz w znacznej aktywności
Towarzystwa Tatrzańskiego. Początkowo szlaki wykorzystywały istniejące ścieżki,
głównie owcze percie. Jednak już w 1874 r. wybudowano drogę do Morskiego Oka,
a rok później – ścieżkę na Czerwone Wierchy, w następnych latach powstawały kolejne przygotowane specjalnie dla turystów trasy tatrzańskie (Kapłon 2007, 2012),
przy czym nie były one jeszcze znakowane.
Za pierwszy znakowany szlak na ziemiach polskich często uznaje się trasę Krasny Łuh – Howerla (Czarnohora), wytyczoną za pomocą drogowskazów przez
172
Krzysztof Kołodziejczyk
Leopolda Wajgla już w 1884 r. (Gajewski 2007b; Kapłon 2007, 2012; Krygowski
1988)84, przy czym kierunkowskazy pojawiły się szybko też na dalszym przebiegu
tej trasy przez szczyt Pop Iwan do Zełenego. Zainstalowano wtedy także tablice
z nazwami szczytów. Warto dodać, że już pod koniec 1880 r. na zebraniu Kołomyjskiego Oddziału Towarzystwa Tatrzańskiego postulowano oznaczenie szlaków
poprzez stawianie co roku 60 drogowskazów, głównie na rozstajach ścieżek (Kapłon 2007, 2012). Dopiero kilka lat później – w 1887 r. – Walery Eliasz Radzikowski oznaczył cynobrowymi85 paskami bardzo mylną ścieżkę z Jaszczurówki przez
Polanę Waksmundzką i Psią Trawkę do schroniska w Roztoce, tworząc w ten sposób pierwszy oznakowany szlak w Tatrach (Midowicz 1986; Staffa 1985; Stasiak
2006)86. Był to być może efekt wniosku sekretarza Towarzystwa Tatrzańskiego
z 1886 r., by niektóre szlaki oznaczyć farbą. Siemionow (1975) przesuwa jednak
datę oznaczenia tego pierwszego szlaku tatrzańskiego aż dziesięć lat wcześniej, na
około 1877 r., kiedy to na zlecenie Wydziału Towarzystwa Tatrzańskiego na drzewach miały pojawić się białe „płaty”, a na rozwidleniach drogi – stosowne tablice.
Radzikowski w 1887 r. miał jedynie to znakowanie odnowić trwalszą farbą. Zgadza
się z tym poglądem Krygowski (1975a), podkreśla jednak, że to późniejsze cynobrowe paski dały podstawę przyjętego z czasem systemu znakowania. Siemionow
(1975) zauważa też, że po wyznakowaniu kilku pierwszych szlaków87 Towarzystwo
było niechętne kolejnym takim pracom, by nie odbierać pracy góralskim przewodnikom. Z tym stwierdzeniem Krygowski (1975a) już jednoznacznie polemizuje,
odwołując się do ówczesnego stanu turystyki i potrzeby budowy innej infrastruktury (altan, schronisk, mostków, kładek). Jednocześnie Staffa (1985) stwierdza, że
tylko w ciągu pierwszych dwudziestu lat swego istnienia Towarzystwo Tatrzańskie
wybudowało lub przystosowało do ruchu w Tatrach około trzydziestu kilku ścieżek
i dróg, wyposażając je też w mostki, kładki i inne niezbędne zagospodarowanie.
Znakowanie szlaków za pomocą jednego paska czerwonego (cynobrowego)
umieszczanego na drzewach i głazach Towarzystwo Tatrzańskie realizowało na
większości obszaru Karpat galicyjskich (początkowo w Tatrach i Czarnohorze, potem w innych częściach), wyposażając je też w pierwsze drogowskazy, przy czym
nie wszystkie sekcje wprowadziły te zasady równocześnie. Początkowo znaki nie
miały ustalonych rozmiarów i niejednokrotnie nie były wykonywane estetycznie.
84
85
rtęci.
Stasiak (2006) podaje datę 1880, nie przytaczając jednak na poparcie tego konkretnego źródła.
Cynober – czerwony lub brązowoczerwony minerał, siarczek rtęci (HgS), najważniejsza ruda
Co ciekawe, Midowicz (1988) podaje, że Walery Eliasz Radzikowski w 1881 r. wyznakował
białymi paskami drogę do schronu na Krzyżnem, co należałoby uznać za pierwszy znakowany szlak
tatrzański. Z kolei Kapłon (2007, 2012) podaje, że czerwony szlak z Jaszczurówki w kierunku Roztoki
i Morskiego Oka oraz biały na Krzyżne wymalowano dopiero w 1891 r.
87
Po wyznakowaniu szlaku z Jaszczurówki do Roztoki i dalej do Morskiego Oka w 1887 r. kolejnymi znakowanymi szlakami były: dojście od Morskiego Oka do Czarnego Stawu pod Rysami i przez
Przełęcz Mięguszowiecką pod Chłopkiem nad Wielki Staw Hińczowy w Dolinie Mięguszowieckiej
oraz trasa z Liliowego na Zawory i Gładką Przełęcz (Gajewski 2007b).
86
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
173
Z czasem obok koloru czerwonego zaczęto stosować też inne. W terenie skalnym
często wykorzystywano kamienne kopczyki wskazujące drogę, ustawiane przez turystów jeszcze przed powstaniem Towarzystwa. Szczególnie dużo prac znakarskich
na terenie w zasadzie całych Karpat wykonano w latach 1900–1910. Wyjątkowym
przedsięwzięciem była budowa w latach 1903–1906 przez ks. Walerego Gadowskiego Orlej Perci88, na której po raz pierwszy na taką skalę zastosowano sztuczne
ułatwienia i zabezpieczenia, głównie klamry, łańcuchy i drabinki (wykuwano też
w skałach stopnie). Wcześniej pojedyncze tego typu urządzenia pojawiły się m.in.
na Wysokiej, Rysach i Mięguszowieckiej Turni (Gajewski 2007b; Krygowski 1988).
Orlą Perć również oznakowano cynobrową farbą.
W Beskidach Zachodnich wytyczaniem i oznaczaniem szlaków zajmowało się
również założone w 1893 r. niemieckie Towarzystwo Beskidzkie (niem. Beskiden­
verein, także w pisowni Beskiden Verein)89, a w późniejszym okresie też szereg
organizacji polskich, włączonych ostatecznie do Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego (Krygowski 1988; Kurzyński i in. 1996; Midowicz 1988; Mika 2004). To
na szlaku Beskidenverein poprowadzonym w rejonie Babiej Góry w 1897 r. po raz
pierwszy do paska kolorowego zaczęto dodawać pasek biały, co miało na celu poprawienie widoczności znaku (Stasiak 2006). Kapłon (2007, 2012) podaje jednak,
że Beskidenverein już od 1893 r. używał znaku składającego się z trzech poziomych
pasków, w tym dwóch zewnętrznych białych. W 1899 r. organizacja ta zatwierdziła
własną instrukcję znakarską opracowaną przez Wilhelma Schlesingera. Metodę
dwóch pasków (kolorowego i białego) zaczęło jeszcze przed pierwszą wojną światową wykorzystywać także Towarzystwo Tatrzańskie (po raz pierwszy uczynił to
ks. Gadowski na ścieżce z Jaszczurówki do Roztoki, następnie Oddział Pieniński
O historii powstania Orlej Perci szczegółowo pisze Midowicz (1986), a ponadto Krygowski
(1973), Midowicz (1988) i Stodolny (2012). Na podstawie badań ankietowych, przeprowadzonych
wśród turystów pokonujących Orlą Perć i przewodników tatrzańskich, Hibner i Balon (2010) podjęli temat reorganizacji użytkowania tego szlaku. Blisko połowa (43%) ankietowanych turystów nie
widziała jednak potrzeby zmian w formie udostępnienia Orlej Perci, zaś wśród osób, które je dopuszczały, występowało znaczne zróżnicowanie opinii w kwestii ich charakteru. 22% respondentów
widziało możliwość ograniczenia ruchu, zaś 18% – zamiany Orlej Perci w szlak typu via ferrata,
czyli drogę ubezpieczoną linami w taki sposób, że poruszanie się po niej wymaga odpowiedniego
sprzętu (uprząż taternicka, lonża, kask). Tylko 5% badanych turystów dopuszczało myśl ściągnięcia
wszystkich zabezpieczeń i przeznaczenia trasy na wspinaczkę wysokogórską. Wszyscy przewodnicy
tatrzańscy byli przeciwni ściąganiu ułatwień, a jednocześnie w tej grupie więcej było zwolenników
przekształcenia Orlej Perci w via ferratę. Niektórzy badani proponowali zamianę szlaku w trasę jednokierunkową, co ostatecznie uczyniono od 3 lipca 2007 r. (Chlipała 2007a, b).
89
Między Polskim Towarzystwem Tatrzańskim a Beskidenverein przez cały czas istniał konflikt,
wyrażający się m.in. w tzw. wojnie na pędzle, kiedy obie organizacje wzajemnie zamalowywały swoje
znaki (Kapłon 2007, 2012; Krygowski 1988), czy utrudnianiu budowy schronisk. Znajduje to też swój
wyraz w wyjątkowo stronniczym omówieniu działalności Beskidenverein w pracy Czerneleckiego,
Filipowskiego, Stawowego i Szałaśnego (1977), ale także w innych publikacjach z okresu komunistycznego, m.in. w różnych fragmentach dwóch tomów pracy zbiorowej Gdy do tej Babiej Góry przyjdziesz… (1984, 1986), opracowaniach Midowicza (1988) czy Sikory (1985).
88
174
Krzysztof Kołodziejczyk
w 1907 r. i Oddział Beskid z Nowego Sącza w 1908 r.), chociaż zasadniczo przeważał jeden pasek. Oddział nowosądecki w celu ograniczenia powszechnego w tym
czasie niszczenia drogowskazów rozstawiał metalowe tablice z umieszczonym
wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej, co miało zniechęcać górali do niecnych działań, które często wynikały z nieufności i nieznajomości zjawiska turystyki (Midowicz 1988; Migrała 2006). Przed pierwszą wojną światową sieć szlaków
w polskich górach przekroczyła już 1000 km długości (Staffa 1985).
Sposób znakowania szlaków zaczął się jednoznacznie ustalać po 1922 r., od
kiedy w różnych częściach Tatr sukcesywnie wprowadzano znaki w postaci dwóch
białych pasków z kolorowym (czerwonym, niebieskim, zielonym, żółtym lub
czarnym) pośrodku, co utrzymało się do dziś. Dzięki współpracy dwóch działaczy Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego – Feliksa Rapfa i Witolda Mileskiego –
w 1928 r. powstała pierwsza w Polsce szczegółowa instrukcja znakowania szlaków
turystycznych (Instrukcja znakowania na całym terenie górskim), zatwierdzona
przez Zarząd Główny PTT w 1930 r. (Krygowski 1988) i uznana w 1935 r. przez
Ministerstwo Komunikacji (zajmujące się wtedy sprawami turystyki) za obowiązującą w Polsce (Kapłon 2010). Instrukcja ta dotyczyła również szlaków narciarskich,
podawała wskazówki dotyczące rodzajów farb i zasad ich nakładania. Rozpoczęło
się przystosowywanie znakowania do nowych standardów, co miało zakończyć się
do 1938 r., choć nastąpiło znacznie szybciej. Niestety, wprowadzając nowe symbole, nie zawsze zacierano stare oznakowanie. Działo się tak zarówno przed, jak i po
drugiej wojnie światowej (Midowicz 1986). W miejscowościach będących punktami wyjścia na szlaki umieszczano tablice orientacyjne z siecią szlaków i stanowiska
drogowskazów (Mika 2004).
W latach 1925–1934 wyznakowano z inicjatywy Kazimierza Sosnowskiego
Główny Szlak Beskidzki (w Beskidach Zachodnich), a w latach 1931–1934 – Główny
Szlak Wschodniobeskidzki. W 1928 r. sieć pieszych szlaków górskich w ówczesnych
granicach kraju liczyła 580 km długości, w 1930 r. – 1284 km, zaś w 1939 r. – już
4513 km (Rotter 1984), choć Kulczycki (1977) dla 1938 r. podaje wartość 4717 km.
Pierwsze piesze szlaki nizinne zostały wytyczone w latach 1926–1928, między innymi w Puszczy Białowieskiej oraz w okolicach Suwałk (Kulczycki 1977), chociaż
Skowron (b.r.w.) podaje, że pierwsza trasa tego rodzaju powstała z inicjatywy Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego dopiero w 1928 r. w Puszczy Kampinoskiej.
Negatywnym aspektem rozwoju sieci szlaków była realizacja w latach 1937–1938
tzw. ceprostrady od Morskiego Oka na Szpiglasową Przełęcz, szlaku wybudowanego w formie wygodnego deptaku, który stał się istotną rysą w krajobrazie Tatr.
Była ona wykładana kamiennymi płytami i wysypana żwirem, a miejscami nawet
podmurowana. Trzeba jednak zaznaczyć, że trasa ta powstała nie z inicjatywy Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, ale rządu polskiego, a dokładniej wiceministra
komunikacji inż. A. Bobkowskiego (Gajewski 2007b; Midowicz 1986). Podobny
charakter ma też szlak między Myślenickimi Turniami a Kasprowym Wierchem,
stworzony po wybudowaniu kolei linowej na ten drugi szczyt. Został poprowadzo-
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
175
ny zbyt szerokimi zakosami przy bardzo małym spadku, co zachęca turystów do
wydeptywania „dzikich” skrótów (Mirek, Piękoś-Mirkowa 1979; Skawiński 1993).
Chociaż początki turystyki narciarskiej w polskiej części Karpat (głównie Tatrach i Czarnohorze) sięgają przełomu XIX i XX w. (Sadowski 2007), to pierwsze
znakowane szlaki narciarskie powstały tu dopiero jesienią 1934 r. z inicjatywy Sekcji Narciarskiej Oddziału Zakopiańskiego PTT i Józefa Oppenheima. Wyznaczono
wówczas w Tatrach 13 tras, kilka kolejnych, raczej krótkich, dodano w następnych
latach. Odznaczały się łagodnymi spadkami i brakiem ostrych zakrętów. Używano symboli ustalonych przez uchwaloną niedawno instrukcję znakowania szlaków PTT – normalny znak szlaku pieszego przekreślony pionowym paskiem tego
samego koloru. Na otwartych przestrzeniach wspomagały je tyczki ze strzałkami
(Midowicz 1986, 1988). Szlaki narciarskie zostały wyznaczone (i otyczkowane)
w podobnym okresie też m.in. w Beskidzie Śląskim (Mika 2004) oraz w rejonie
Pilska i Babiej Góry (Brylski 2004). Brylski (2004) wspomina też o ciekawym fakcie z lat 70. XX w. ubijania śniegu na szlakach narciarskich przez specjalne brygady
„narciarzy-deptaczy”.
Polska turystyka rowerowa wywodzi się z powstałego w 1886 r. Warszawskiego Towarzystwa Cyklistów, jednak jej większy rozwój nastąpił dopiero po drugiej
wojnie światowej, gdy była jedną z pierwszych dyscyplin turystyki kwalifikowanej,
które zaczęto uprawiać w odbudowującym się kraju. 23 kwietnia 1952 r. z inicjatywny działaczy Warszawskiego Towarzystwa Cyklistów powołano przy Zarządzie
Głównym PTTK Komisję Turystyki Kolarskiej (Śledzińska 2012)90, jednak pierwsze szlaki rowerowe zaczęto znakować dopiero w latach 90. XX w. jako ostatnie
spośród trzech rodzajów tras analizowanych w niniejszej pracy. Ponieważ zajmowały się tym różne podmioty, powstałej sieci brakuje spójności i usystematyzowania. Warto dodać, że pod koniec lat 80. XX w. PTTK przeprowadziło akcję sprawdzania dostępności znakowanych szlaków pieszych dla potrzeb turystyki rowerowej. Dzięki temu w opisie przebiegu szlaków umieszczono informacje na temat
przejezdności danej trasy dla rowerów, a także o ewentualnych utrudnieniach w jej
pokonaniu. Do dziś – pomimo rozwoju typowych szlaków rowerowych – wybrane
odcinki szlaków pieszych są udostępnione jednośladom.
Inaczej kształtowało się znakowanie szlaków w przedwojennych Sudetach
i na ich Przedgórzu, objętych działaniem wielu lokalnych niemieckich organizacji turystycznych, z których największy zasięg i znaczenie miały: 1) założone
w 1880 r., najwcześniej po północnej stronie Sudetów, Towarzystwo Karkonoskie
(niem. Riesengebirgsverein, RGV) z siedzibą w Jeleniej Górze oraz 2) powstałe
w 1881 r. Kłodzkie Towarzystwo Górskie (niem. Glatzer Gebirgsverein, GGV; początkowo pod nazwą Towarzystwo Górskie Hrabstwa Kłodzkiego – G
­ ebirgsverein
Grafschaft Glatz) (Potocki 2004). Szlaki turystyczne na większą skalę organizacje
te zaczęły wytyczać dopiero pod koniec XIX w. Z drugiej j­ednak strony ­ścieżki
90
W pracy tej zawarto szczegółowy opis działalności PTTK w zakresie turystyki rowerowej.
176
Krzysztof Kołodziejczyk
przeznaczone dla wędrowców (turystów) zaczęły powstawać w Sudetach już
w XVIII w. (z Równi pod Śnieżką na Śnieżkę, na Szczeliniec Wielki i na niedalekie Homole91, doliną Pełcznicy do Starego Książa), choć były to realizacje
wyjątkowe, finansowane przez państwo lub właścicieli ziemskich (Potocki 2004).
Przygotowywano też ścieżki spacerowe wokół letnisk i uzdrowisk. Organizacje
turystyczne stosowały bardzo różne sposoby znakowania (białe paski i inne wersje znakowania pasowego, znaki geometryczne, a początkowo jedynie kopczyki, tyczki oraz drogowskazy92) i dopiero na początku XX w. na ziemi kłodzkiej
i w Jesionikach opracowano system zwany docelowym (lub rombowym), który
rozpowszechnił się szerzej, choć i tak nie objął całych Sudetów. Tymi wyjątkami były niektóre części Gór Sowich i pewne szlaki długodystansowe, np. szlak
grzbietowy (niem. Kammweg) znakowany niebieskim czterozębnym grzebieniem na białym tle i szlak Saara – Śląsk o znakach w formie niebieskiego krzyża
św. Andrzeja na tle białego prostokąta.
Znaki rombowe składały się z dwóch równoramiennych trójkątów połączonych
podstawami, z których każdy miał inny kolor przypisany wskazywanemu celowi.
Z czasem jednak przyjęto pewne modyfikacje, wprowadzając trójkąty dwukolorowe, z paskiem, kropką, krzyżykiem czy innymi symbolami. Znaki malowano na
drzewach, skałach i ścianach budynków, stosowano też romby wycinane z drewna
lub blachy. System docelowy sprawdzał się dobrze na terenach niezabudowanych,
o rzadkiej sieci dróg, odpowiadał niemieckiemu modelowi turystyki opartemu na
krótkich spacerach po okolicach miejsca pobytu. Nie sprawdzał się natomiast na
terenach z bardzo gęstą i skomplikowaną siecią szlaków, a w związku z tym praktycznie nie występował w miejscowościach, gdyż trudności sprawiało oznakowanie przy jego pomocy skrętów trasy, zwykle licznych na terenach zabudowanych.
Znaki umieszczało się bowiem równolegle do kierunku marszu (a nie prostopadle,
jak w przypadku współczesnych znaków pasowych), stąd na węzłach dróg trzeba
Na widokowym wówczas wzniesieniu Homole oprócz spiralnie wznoszącej się ścieżki przygotowano w latach 1788–1789 całkiem pokaźny program zagospodarowania: letni domek, altanki,
kolumnę z popiersiem Fryderyka II i żywopłoty lamujące ścieżki. Przyznać jednak należy, że głównym celem tych inwestycji nie był rozwój ruchu turystycznego, lecz przyjęcie Fryderyka Wilhelma II,
który zresztą tego miejsca w ogóle nie odwiedził. Ostatecznie obiekty te uległy zniszczeniu, a ścieżka
zarosła (Dudziak, Potocki 1995).
92
Według Burek (2000) pierwsze wzmianki o znakowaniu dróg zimowych tyczkami pochodzą
z 1. połowy XVII w., choć nie pełniły one wtedy jeszcze funkcji turystycznej. Kierunkowskazy w górach pojawiły się później. Przykładowo Towarzystwo Karkonoskie w latach 80. XIX w. ustawiało
drogowskazy w formie kamiennych słupków z wymalowanymi na czarno lub wyrytymi napisami
(Stasiak 2006), ale jednocześnie stosowało białe znaki. Drogowskazy ustawiali też właściciele dóbr
(np. Harrachowie) jeszcze przed powstaniem towarzystw turystycznych (Dudziak, Potocki 1995).
Drogowskazy – metalowe słupki z tabliczkami z tekstem informacyjnym – jako jedyny sposób oznaczenia szlaków stawiało pod koniec XIX w. Kłodzkie Towarzystwo Górskie i inne stowarzyszenia, zaś
specjalne znaki wprowadzono w obrębie ich działania później. Pojawiały się też ozdobne drewniane
drogowskazy z płaskorzeźbionymi postaciami ludzi i zwierząt (Potocki 2004).
91
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
177
było przejść aż za skrzyżowanie, by poznać dalszy przebieg trasy. Szlaki zimowe
wytyczano za pomocą tyczek. Warto dodać, że również przed drugą wojną światową dochodziło do niszczenia znaków, zwykle przez właścicieli terenu niezadowolonych z nowo wytyczanych tras (Potocki 2004). Janczak (1985, 1988) podaje,
że często używano białej farby fosforyzującej, co pomagało znaleźć właściwą trasę w ciemnościach i podczas mgły. Po wojnie w polskich Sudetach znakowanie
docelowe zostało zlikwidowane, gdyż nie odpowiadało standardom PTT (potem
PTTK), które w związku z tym w znacznym stopniu przebudowało całą sieć szlaków.
Od 1950 r. szlakami turystycznymi zajmowało się już wyłącznie Polskie
Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, powstałe w tym roku w wyniku wymuszonego przez władze państwowe połączenia Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, które z kolei dotychczas
tworzyło szlaki na nizinach. W ramach PTTK za poszczególne rodzaje szlaków
odpowiadają odpowiednie komisje – pieszymi szlakami górskimi zajmuje się
Komisja Turystyki Górskiej, będąca spadkobierczynią dorobku Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego (Instrukcja znakowania górskich szlaków turystycznych
1986; ­Regulamin Komisji Turystyki Górskiej ZG PTTK 2011), zaś pieszymi nizinnymi – Komisja Turystyki Pieszej, wywodząca się z tradycji Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. W Komisji Wycieczkowej oddziału warszawskiego tej
organizacji w 1928 r. powstała Podkomisja Techniczna dla spraw znakowania
szlaków turystycznych, co formalnie zapoczątkowało znakowanie szlaków na
nizinach (w latach 30. Komisję Wycieczkową zastąpiła Komisja Turystyczna).
Szlakami narciarskimi opiekuje się K
­ omisja Turystyki Narciarskiej (Regulamin
Komisji Turystyki Narciarskiej ZG PTTK 2006), zaś rowerowymi – Komisja Turystyki Kolarskiej (Regulamin Komisji Turystyki Kolarskiej ZG PTTK 2007). Do zadań tych komisji należy m.in. (Robaczyński 2006): opracowywanie sieci szlaków
turystycznych PTTK i związanego z nią zagospodarowania dla potrzeb turystyki
kwalifikowanej; przygotowywanie planów prac znakarskich; projektowanie nowych szlaków, w tym uzgadnianie ich przebiegu; decydowanie o zmianach w sieci szlaków; prowadzenie dokumentacji szlaków; nadawanie kolorów poszczególnym szlakom oraz rozpatrywanie wniosków o nadanie nazw własnych szlakom; zatwierdzanie planów i sprawozdań z realizacji prac znakarskich; rozdział
funduszy na prace znakarskie; nadawanie uprawnień znakarza, prowadzenie
ewidencji znakarzy oraz organizowanie lub nadzorowanie szkoleń znakarzy. Po
wojnie wydano kilka, czasem dość znacznie zmienionych instrukcji znakowania. Wiele zmian dotyczyło znakowania szlaków narciarskich, które w pewnym
okresie przyjęły formę białych prostokątów przekreślonych kolorowymi przekątnymi, potem pojawiły się znaki na pomarańczowym podkładzie, następnie na
żółtym (Midowicz 1986).
Obecnie każdy rodzaj szlaku wyznaczany przez PTTK posiada własny, jednolity system znaków i urządzeń informacyjnych zgodny z Instrukcją znakowania
178
Krzysztof Kołodziejczyk
szlaków turystycznych (2007, 2014)93, co ma – przynajmniej w teorii – zapewnić
taki sam sposób znakowania w skali całego kraju. Jednak dokument ten nie ma
charakteru powszechnie obowiązującego prawa, pozostaje w mocy tylko względem członków PTTK, natomiast inne podmioty tworzące szlaki turystyczne nie
muszą go przestrzegać (Kapłon 2010), choć często zwyczajowo tak się dzieje, przy
czym jakość prac znakarskich jest w tych przypadkach niejednokrotnie niższa.
Problemem w utrzymaniu oznakowania szlaków turystycznych we właściwym stanie jest też niedostatecznie finansowanie (Miller 2009). PTTK wyróżnia dwie grupy symboli stosowanych do oznakowania szlaków: 1) znaki określające przebieg
szlaku oraz 2) znaki informacyjne i ostrzegawcze. Znaki przebiegu szlaku powinny
być malowane od szablonów, choć nie jest to bezwzględnie wymagane pod warunkiem, że znaki będą estetyczne i będą zachowywały wymagane wymiary. Powinny
być umieszczane w obu kierunkach (na trasach dwukierunkowych) i – w przypadku szlaków pieszych i narciarskich – w miarę wysoko (jednak nie wyżej niż 190 cm
od poziomu ziemi), by zapewnić dobrą widoczność znaków przy uwzględnieniu
grubszej pokrywy śnieżnej (Instrukcja znakowania górskich szlaków turystycznych
1986).
Przebieg szlaków pieszych wyznaczany jest za pomocą znaków prostokątnych
o wymiarach 9 × 15 cm, składających się z trzech poziomych pasków, z których
paski zewnętrzne są koloru białego, a pasek środkowy – w kolorze szlaku: czerwonym, niebieskim, zielonym, żółtym lub czarnym94. Wymienione kolory tworzą
pewną hierarchię – czerwony i niebieski przeznaczone są dla szlaków dalekobież93
Warto zauważyć, że polskie (stworzone przez PTTK) sposoby znakowania szlaków zyskały szerokie uznanie i wykorzystywane są też za granicą. Już w latach 70. XX w. stosowano je
lokalnie m.in. w Rumunii, Bułgarii, na Węgrzech (m.in. dla Międzynarodowego Górskiego Szlaku Przyjaźni Eisenach – Budapeszt) czy w Niemczech (na terenach byłej NRD), a pewne tylko
elementy tego systemu wprowadzono w Szwajcarii. Ze strony PTTK wyszła nawet propozycja
upowszechniania szlaków górskich w innych krajach na podstawie polskiej metodyki (Gajewski 2007a, b; Matuszczyk 2004b). W ostatnich latach w wyniku współpracy strony ukraińskiej,
polskiej i czeskiej, dzięki wsparciu finansowemu polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych
i rządu Republiki Czeskiej, w ukraińskich Karpatach pozbawionych dotychczas znakowanych
tras powstała sieć szlaków pieszych. Znaki malowane po stronie galicyjskiej powstają w oparciu
o polskie wzorce i mają wymiary 9 × 15 cm, a na drogowskazach podawany jest czas przejścia,
zaś znaki na Zakarpaciu mają zgodnie z czeskimi i słowackimi standardami wymiary 10 × 10 cm
i dystans w kilometrach na drogowskazach. Różnicowanie sposobów znakowania może budzić poważne wątpliwości. Wiele emocji wywołała też dyskusja nad potrzebą wyznaczania szlaków na tym
terenie (Grupiński 2012).
94
W latach 80. XX w. planowano likwidację szlaków czarnych ze względu na słabą widoczność
znaków w terenie. Istniejące miały być przemalowywane na inne kolory (np. obecny szlak zielony
w Karkonoszach z Polany zachodnim obrzeżem Kotła Wielkiego Stawu), nie wolno było też wyznaczać nowych czarnych szlaków (Instrukcja znakowania górskich szlaków turystycznych 1986).
Z czasem jednak inicjatywa ta osłabła, dużą część czarnych szlaków zachowano, powstały nawet
nowe, a obecna Instrukcja znakowania szlaków turystycznych (2014) w żaden sposób nie ogranicza
stosowania koloru czarnego.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
179
nych, zielony i żółty dla szlaków lokalnych (przy czym ten drugi zwykle dla tych
krótszych), zaś kolor czarny stosowany jest do krótkich szlaków łącznikowych.
Wbrew powszechnym opiniom kolor szlaku nie odpowiada jego trudności. Są
to jednak tylko wskazania i często przypisanie koloru zależy od warunków terenowych i istniejącej sieci szlaków. W przypadku wspólnego przebiegu kilku szlaków pieszych stosuje się znaki łączone, o wspólnych białych paskach. Na szlakach
narciarskich znak ma identyczną formę, zmianie ulegają jednak kolory pasków:
dwa zewnętrzne są pomarańczowe, zaś środkowy czerwony, niebieski, zielony lub
czarny (Instrukcja znakowania szlaków turystycznych 2007, 2014). Niezgodnie
z obowiązującymi zasadami Werner (2010a) informuje, że wymienione kolory odpowiadają trudności trasy (niebieski – bardzo łatwy, czarny – bardzo trudny). Zastosowanie do zewnętrznych pasków koloru pomarańczowego Biedrzycki (2004)
tłumaczy tym, że jednoznacznie odróżnia to znaki narciarskie od oznakowania
pieszych szlaków turystycznych, a ponadto kolor pomarańczowy jest dobrze widoczny na pniach drzew, nawet jeśli są one pokryte śniegiem lub szadzią.
Szlaki rowerowe w Polsce są znakowane od końca 1996 r., kiedy znaki wykorzystywane przez PTTK, a oparte na doświadczeniach Europy Zachodniej, zostały
zatwierdzone przez Ministerstwo Transportu i Gospodarki Morskiej (Kapuściński,
Zając 2007; Śledzińska 2012). Stosuje się dla nich zupełnie inny kształt znaków niż
dla wyżej opisanych typów tras. Dotychczas obowiązująca Instrukcja znakowania
szlaków turystycznych (2007) stosowała rozróżnienie na szlaki międzynarodowe
i krajowe. W pierwszym przypadku znak podstawowy przybierał formę białego
kwadratu o boku 20 cm, otoczonego zieloną obwódką o szerokości 0,5 cm. W jego
górnej części umieszczony był wizerunek roweru w kolorze zielonym, a poniżej
litera „R” wraz z cyfrą określającą numer szlaku, także w kolorze zielonym. Z kolei
w drugim przypadku stosowało się biały kwadrat o boku 20 cm otoczony czarną
obwódką o szerokości 0,5 cm. W górnej części znaku również widniał wizerunek
roweru, przy czym wykonany w czerni, a poniżej prostokąt o wymiarach 15 × 5 cm
w kolorze szlaku (Instrukcja znakowania szlaków turystycznych 2007). Zaktualizowana Instrukcja znakowania szlaków turystycznych (2014) uwzględnia przepisy,
warunki techniczne i aktualne wzory znaków szlaków rowerowych przeznaczonych do umieszczania na drogach publicznych, które zostały zawarte w Rozporządzeniu Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 19 lipca
2013 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie szczegółowych warunków technicznych dla znaków i sygnałów drogowych oraz urządzeń bezpieczeństwa ruchu drogowego i warunków ich umieszczania na drogach (Dz. U. 2013, poz. 891). Wprowadzono dość niejasny podział na szlaki rowerowe lokalne, dla których stosuje się
oznakowanie dotychczas obowiązujące dla szlaków krajowych (z tym wyjątkiem,
że prostokąt w kolorze szlaku ma teraz wymiany 9 × 3 cm), oraz trasy europejskie i krajowe, na których umieszcza się znaki o pomarańczowym tle i zaokrąglonych rogach, z czarnym wizerunkiem roweru w części górnej oraz numerem
trasy i/lub jej kolorem w części dolnej. Zgodnie z Instrukcją znakowania s­ zlaków
180
Krzysztof Kołodziejczyk
­turystycznych (2014, s. 13) stosowanie takich znaków zaleca się „na trasach (szlakach) głównych, spełniających wysokie parametry techniczne nawierzchni, o zasięgu ponadregionalnym”.
Jak wspomniano wyżej, znaki szlaków rowerowych jako jedyne ze stosowanych
przez PTTK zostały uwzględnione w przepisach polskiego prawa, w szczególności
w Rozporządzeniu Ministrów Infrastruktury oraz Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 lipca 2002 r. w sprawie znaków i sygnałów drogowych (Dz. U. 2002
nr 170, poz. 1393) oraz w Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 3 lipca
2003 r. w sprawie szczegółowych warunków technicznych dla znaków i sygnałów
drogowych oraz urządzeń bezpieczeństwa ruchu drogowego i warunków ich umieszczania na drogach (Dz. U. 2003 nr 220, poz. 2181) wraz z późniejszymi zmianami.
Między innymi na tej podstawie Grabowski (2002) proponuje, by znaki szlaków
rowerowych na drogach publicznych miały postać metalowych tabliczek, które
można umieszczać na istniejących już konstrukcjach wspornikowych regularnych
znaków drogowych, zaś poza drogami publicznymi mogą być malowane na obiektach takich jak drzewa, słupy i ogrodzenia, po wcześniejszym uzgodnieniu z odpowiednimi gestorami. Czasem stosuje się tabliczki wykonane z tworzyw sztucznych.
Niestety, Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 23 września 2003 r.
w sprawie szczegółowych warunków zarządzania ruchem na drogach oraz wykonywania nadzoru nad tym zarządzaniem (Dz. U. 2003 nr 177, poz. 1729) bardzo ogólnikowo określa podmioty odpowiedzialne za znakowanie szlaków rowerowych, podając po prostu, że czynności tych dokonują „zainteresowane organizacje turystyczne”.
W związku z tą nieprecyzyjnością przepisów obecnie w tworzeniu bazy materialnej
(szlaków) dla turystyki rowerowej coraz mniejsze znaczenie ma PTTK, które wypracowało w tym względzie jednolite zasady, zaś coraz więcej inicjatyw podejmują inne
podmioty i instytucje publiczne, prywatne i społeczne (samorządy lokalne, administratorzy terenów, służby leśne i ochrony przyrody, stowarzyszenia i organizacje
pozarządowe, w tym organizacje ekologiczne, a czasem nawet prywatni właściciele)
(Boroński 2007; Sołtysik, Toczek-Werner 2010). Niestety, często wątpliwości budzi
metodologia i jakość prowadzonych prac, problemem jest nieciągłość systemu i brak
zunifikowanej informacji dotyczącej całej sieci. Nie ma też właściwej koordynacji
odnośnie szlaków krajowych czy międzynarodowych, a plan przerzucenia odpowiedzialności za szlaki na władze lokalne także nie poprawi sytuacji w tym względzie
– nadal będzie brakowało ujęcia całościowego. Niedopracowanie oferty szlaków
rowerowych w polskich parkach narodowych wykazała przykładowo analiza Kozieła (2011), oparta o ankiety przeprowadzane wśród pracowników parków i treści
publikowane na ich stronach internetowych. Problemem są głównie różne zasady
udostępniania tych obszarów chronionych dla turystyki rowerowej, a zwłaszcza brak
informacji o dostępnych trasach.
Dodatkowo dla każdego rodzaju znaków Instrukcja znakowania szlaków turystycznych (2007, 2014) określa formę znaku początku/końca szlaku, znaku zmiany
kierunku (dla szlaków pieszych – strzałka kierunkowa i znak łamany), drogowska-
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
181
zów, tablic z nazwą miejsca oraz różnego rodzaju tablic i znaków informacyjnych
i ostrzegawczych (np. o zagrożeniu lawinowym lub zamknięciu szlaku), a także
schematów sieci szlaków, które tu nie będą już omawiane. Ponadto, dokument ten
omawia sposoby znakowania ścieżek spacerowych, przyrodniczych i dydaktycznych (naukowych), które są specyficznymi rodzajami tras pieszych, a także zasady umieszczania znaków w terenie, techniki znakowania oraz konserwacji i odnawiania znaków. Warto zauważyć, że wcześniejsze instrukcje znakowania były
w pewnych względach bardziej szczegółowe, oprócz tego proponowały większy
zestaw symboli. Głównie chodzi tu o znaki tzw. szlaków dojściowych do położonych w niewielkiej odległości od zasadniczego szlaku obiektów o dużym znaczeniu krajoznawczym lub użytkowym dla turysty (źródła i ujęcia wody, punkty
widokowe i szczyty, inne interesujące obiekty krajoznawcze – jaskinie czy zabytki, obiekty noclegowe). Znaki te obowiązywały jeszcze w latach 80. XX w., czego
dowodem jest m.in. Instrukcja znakowania górskich szlaków turystycznych (1986)
i praca Rottera (1984), natomiast później zostały pominięte. Nie uwzględniała ich
też dotychczasowa Instrukcja znakowania szlaków turystycznych (2007), chociaż
przez cały czas na niektórych terenach były używane (m.in. Rudawy Janowickie,
Góry Opawskie)95. Znaki te jednak zostały powtórnie umieszczone w najnowszej
Instrukcji znakowania szlaków turystycznych (2014). W dawnych instrukcjach podawano nieco inne wymiary znaków szlaków pieszych i narciarskich, czasem inna
była forma niektórych znaków, np. dla ścieżek dydaktycznych.
Różne są wskazania dotyczące częstości umieszczania znaków. Sosnowski
(1984) stoi na stanowisku, że zasadniczo dwa kolejne znaki powinny być w zasięgu wzroku turysty, chociaż na odcinkach biegnących dłuższy czas wyraźną
drogą bez odgałęzień znakowanie może być rzadsze. Natomiast autor ten podaje, że znaki powinno rozmieszczać się częściej: na ścieżkach ruchu masowego, na
początku i na końcu szlaku, przy zdecydowanej zmianie kierunku trasy lub pochylenia stoku, na otwartych przestrzeniach (w tych sytuacjach znaki powinno
malować się na dużych kamieniach, których nie można przemieścić, lub na specjalnie osadzonych palach), przy rozgałęzieniach dróg i w miejscach, gdzie szlak
zbacza z wyraźnej drogi na ścieżkę, opuszcza grzbiet górski lub skręca z doliny na
zbocze. Rotter (1984) dodaje do tego jeszcze następujące sytuacje: tereny o zagmatwanym ukształtowaniu, silnie zarośnięte (młodniki, zarośla), pozbawione dróg
lub odwrotnie – pokryte plątaniną ścieżek, silnie zabudowane. Nieco odmienną
wizję prezentują inni autorzy, często także działacze PTTK, uznając, że w zasięgu
wzroku wystarczy widoczność tylko jednego znaku (Pyzocha, Sitko 2009; Rotter
1984; Sewerniak 1982; Wybieram wędrowanie… 2011) lub – w skrajnym ujęciu –
Szlaki dojściowe i ich znaki (analogiczne do dawniej obowiązujących w Polsce) są w powszechnym użyciu w Republice Czeskiej (choć nie stosuje się tu znaków doprowadzających do obiektów
noclegowych) oraz na Słowacji (gdzie ich system jest nawet bardziej rozbudowany i wprowadza się
specjalnie oznaczone ścieżki do jaskiń czy ścian i skałek wspinaczkowych).
95
182
Krzysztof Kołodziejczyk
symbole powinny być rozmieszczone bardzo rzadko, tylko utwierdzając turystę
w przekonaniu, że wędruje właściwą drogą, podczas gdy wiedzę o przebiegu trasy
powinien on czerpać głównie z mapy (Jonak 2004; Matuszczyk 2004a, b). Obecnie najwięcej zwolenników wydaje się mieć druga z koncepcji z uwzględnieniem
rzadszego znakowania na dłuższych odcinkach bez odgałęzień (tu znaki powinny
pojawiać się w stosunkowo dużych odstępach 150–200 m, jedynie uspokajając turystę, że nadal znajduje się na szlaku). W każdej sytuacji stosować powinno się jak
najmniejszą liczbę znaków, niezbędną do bezpiecznego przeprowadzenia turysty,
unikając szpecenia krajobrazu (w górach zwykle poddanego przecież jakiejś formie ochrony) nadmiarem obcych (sztucznych) elementów.
5.1.4. Ogólne informacje o zagospodarowaniu szlaków turystycznych
Jak zauważają Czerwiński, Mikułowski i Wyrzykowski (1991) sieć schronisk górskich zarówno w Sudetach, jak i w Karpatach, „została ukształtowana w określonych warunkach historycznych i dostosowana jest do odmiennego modelu turystyki (przechodzącej także znamienną ewolucję)” (s. 35). Pierwsze trwałe schronisko
górskie w Karpatach (w ramach współczesnych granic Polski) powstało z inicjatywy
Towarzystwa Tatrzańskiego nad Morskim Okiem w 1874 r.96 Było dosyć małe, prymitywne, składało się tylko z trzech pomieszczeń z paleniskiem bez komina zamiast
kuchni; okna przez pierwsze trzy lata nie były oszklone (Midowicz 1988). Warto
jednak podkreślić, że nastąpiło to już w pierwszym roku istnienia tej organizacji,
co należy uznać za duże osiągnięcie. Z drugiej strony trzeba pamiętać, że w Tatrach
wcześniej istniały już jakieś schronienia dla pierwszych turystów – szałasy na halach
i w lasach dóbr zakopiańskich. Kolejne schroniska Towarzystwa Tatrzańskiego powstały już w 1875 r. na Równicy Niżnej pod Krzyżnem oraz w 1876 r., kiedy to jedno
wybudowano w Roztoce, a drugie zaadaptowano z szałasu pasterskiego w Dolinie
Pięciu Stawów Polskich. Pierwsze schronisko poza Tatrami uruchomiło Towarzystwo w 1878 r. na połoninie Gadżyna pod Szpyciami w Czarnohorze.
W kolejnych latach dzięki całkiem dużym nakładom finansowym sieć schronisk
w różnych już częściach Karpat nadal dosyć intensywnie się rozwijała, przy czym
w Tatrach (i w mniejszym stopniu w Czarnohorze) zaczęto jeszcze budować altany
Czasem jako pierwsze schronisko wymienia się (Groch, Kurek 1995; Kulczycki 1977; Mirek,
Piękoś-Mirkowa 1979; Siemionow 1986) prowizoryczny drewniany schron zbudowany przy okazji
pobytu na Babiej Górze arcyksięcia Józefa Habsburga w 1806 r., a w Tatrach – niezagospodarowany
schron z kuchnią wzniesiony w 1836 r. koło Morskiego Oka przez właściciela Zakopanego, Edwarda
Homolacsa. Obiekty te jednak nie przetrwały zbyt długo, a ich charakter opowiadał – co zaznaczono
– bardziej schronom niż schroniskom. Kolejne tego typu schronienia powstały w Dolinie Zimnej
Wody w 1865 r. i w Dolinie Wielickiej w 1871 r. (Mirek, Piękoś-Mirkowa 1979), zaś w przypadku
Babiej Góry drugi schron, tym razem kamienny, wzniesiono 1852 r., ale już dwa lata później nie miał
dachu, a w 1860 r. pozostały już z niego tylko ruiny (Siemionow 1986). Pierwsze schronisko nad
Morskim Okiem szybko okazało się za małe i już w 1891 r. obok zbudowano nowy obiekt o 25 izbach
(Krygowski 1973, 1988).
96
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
183
i proste schrony (pierwszy w 1875 r. w Dolinie Kościeliskiej97), a w regionach mniej
popularnych – lub gdzie spotykano jakieś utrudnienia w budowaniu schronisk –
zakładano stacje turystyczne w prywatnych domach lub punkty noclegowe w leśniczówkach. Schrony tatrzańskie miały pojemność od 2 do 8 osób, można się było
w nich przespać na szerokiej ławie, miały okienka i stolik na nogach wkopanych
w ziemię. Ponieważ altany, schrony i nawet niektóre schroniska wznoszono z nietrwałych materiałów, były często niszczone, przebudowywane, a nawet przenoszone.
Z czasem standard obiektów zaczął się wyraźnie podnosić, powstawały obiekty typu
hotelowego, czego wyrazem jest hotel górski na Kalatówkach w Tatrach zbudowany w okresie międzywojennym przez Ligę Popierania Turystyki (Krygowski 1988).
Warto dodać, że rozmieszczenie schronisk, schronów i altan w Tatrach projektował
Leopold Świerz, wieloletni sekretarz Towarzystwa, a wznoszenie małych, prostych
schronów zamiast solidniejszych schronisk wynikało z ograniczonych funduszów
(Midowicz 1988). Towarzystwo Tatrzańskie stworzyło też w Zakopanem w 1874 r.
pierwsze biuro obsługi turystów, przeniesione w 1882 r. do nowo wybudowanego
Dworca Tatrzańskiego (Konieczniak 2012; Midowicz 1988).
Równolegle z budową schronień dla turystów trasowano i poprawiano ścieżki, przerabiane często z perci, wyposażając je w kładki i mostki, czasem w skałach wykuwano schodki, a odcinki błotniste zasypywano, rozmieszczano też
­drogowskazy. Niektóre trudniejsze odcinki szlaków wyposażano w specjalne
ubezpieczenia (Orla Perć, Rysy, Mięguszowiecki, Wysoka). Pierwsze takie prace miały miejsce już w 1874 r. w Dolinie Strążyskiej, a rok później – w Dolinie
Białego (Krygowski 1988). Sekcja Narciarska Towarzystwa Tatrzańskiego zajęła
się przygotowaniem wybranych schronisk do turystyki zimowej, bowiem część
z nich działała tylko latem, ponadto zwykle nie były przygotowane na obsługę
narciarzy (Krygowski 1988). Podobne działania podjęły sekcje narciarskie Beskidenverein, m.in. Wintersportclub Bielitz-Biala z Bielska-Białej (Brylski 2004),
zaś niewielkie liczebnie Karpackie Towarzystwo Narciarzy we Lwowie w latach
1910–1911 wybudowało własne schronisko w Sławsku (Kapłon 1998). W schroniskach czynnych zimą niejednokrotnie za darmo wypożyczano sprzęt narciarski i prowadzono kursy jazdy na nartach (tak było m.in. w dwóch schroniskach
Beskidenverien) (Brylski 2004).
W momencie wybuchu pierwszej wojny światowej Towarzystwo Tatrzańskie
gospodarowało 13 schroniskami w różnych częściach Karpat (głównie w Tatrach i Czarnohorze) oraz kilkunastoma altanami w Tatrach i pomimo pewnych zniszczeń w pierwszych latach po wojnie liczba ta w zasadzie nie zmieniła
się (Krygowski 1973, 1988). Szczególne nasilenie budowy nowych karpackich
schronisk przypada na okres międzywojenny, kiedy to w latach 1922–1937 powstało w Karpatach aż 21 nowych obiektów, biorąc pod uwagę współczesne
97
Informacja według Krygowskiego (1988). Midowicz (1988) podaje, że pierwszy schron stanął
w Dolinie Waksmundzkiej pod Krzyżem.
184
Krzysztof Kołodziejczyk
granice Polski (Jackowski 1989; Kurek 2008a), natomiast uwzględniając granice
ówczesne, było to aż 46 obiektów (Krygowski 1973, 1988), przy czym budowa
niektórych była dofinansowana przez państwo, a niektóre powstały z inicjatywy sekcji narciarskich. Równolegle zakładano stacje turystyczne, ponadto swoją
bazę tworzyły i rozbudowywały też inne organizacje (głównie Polski Związek
Narciarski i Beskidenverein). W rozwoju zagospodarowania dla krajoznawczej
turystyki narciarskiej Polski Związek Narciarski, powstały w 1919 r. z inicjatywy
kilku organizacji narciarskich (w tym m.in. Sekcji Narciarskiej PTT i Karpackiego Towarzystwa Narciarzy), odegrał jednak tylko marginalną rolę. Szybko
skupił się na aspekcie sportowym, zaś turystyczną formą narciarstwa zajmowało
się głównie PTT. W 1923 r. Kazimierz Sosnowski w swoim artykule nakreślił
kierunki rozwoju zagospodarowania turystycznego w Beskidach Zachodnich,
wskazując, że sieci szlaków i schronisk muszą być tak zorganizowane, by zapewnić turyście możliwość pokonywania odcinków dziennych o właściwej długości.
W oparciu o te wskazania powstał projekt Głównego Szlaku Beskidzkiego (Kapłon 2007, 2012).
W latach 30. poprawiła się jakość obsługi turystów w schroniskach, wzrosła
liczba wykształconych gospodarzy dobrze znających i rozumiejących góry, przestrzegano respektowania specjalnych uprawień członków PTT i regulaminów
schroniskowych, zapewniano pożywienie przez cały dzień. Schroniska były wyposażone w zestawy apteczne i środki transportowe, a przynajmniej jeden pracownik obiektu musiał mieć ukończony kurs ratowniczy. Schronisko pod Babią Górą
wprowadziło nawet nocne patrole narciarskie podczas złej pogody (Midowicz
1988). W 1939 r. PTT posiadało 54 schroniska, 10 schronisk niezagospodarowanych i 75 stacji turystycznych łącznie z około 4500 miejsc noclegowych. Poza tym
funkcjonowały schroniska młodzieżowe i prywatne lub prowadzone przez inne organizacje turystyczne, w sumie więc do dyspozycji turystów oddanych było około
8000 miejsc noclegowych i tylko Beskid Niski i Bieszczady były pozbawione tego
typu infrastruktury (Staffa 1985). W związku z ciągłym rozwojem infrastruktury
już przed pierwszą wojną światową zauważono istnienie konfliktu między uprzystępnianiem gór a zachowaniem ich przyrody, sprowadzanego jednak w głównej
mierze do Tatr w związku ze stale wzrastającym tam ruchem turystycznym. Efektem tego były starania o utworzenie parku narodowego w Tatrach (Goetel 1962;
Krygowski 1973; Kulczycki 1977; Paryski 1962), ale też w masywie Babiej Góry
(Urbaniec 2012).
Niemieckie stowarzyszenia turystyczne w Sudetach poza znakowaniem szlaków budowały nowe ścieżki, stawiały ławeczki, stoły i tablice informacyjne,
tworzyły też większe miejsca odpoczynku, schrony, zabezpieczone barierkami
punkty widokowe i wieże widokowe98, wznoszone niejednokrotnie z ich wła98
Początkowo w XIX w. wieże widokowe, z reguły murowane w postaci sztucznych ruin lub
średniowiecznych baszt, wznosili posiadacze ziemscy. W założeniu nie były one obiektami turystycz-
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
185
snych środków. Niebezpieczne odcinki szlaków wyposażały w specjalne zabezpieczenia (poręcze, barierki). W okolicach uzdrowisk i miejscowości letniskowych powstawały też tzw. promenady, szersze, często widokowe ścieżki z ławkami i zaaranżowaną zielenią, z reguły przechodzące dalej w regularne szlaki.
Stworzono też sieć turystycznych punktów informacyjnych ulokowanych zwykle
w schroniskach i gospodach (Janczak 1985). Wyróżnia się szczególnie Towarzystwo Karkonoskie, które działało głównie w terenie pozbawionym dotychczas
jakiejkolwiek sieci dróg, w związku z czym musiało budować trasy od podstaw
(np. droga grzbietowa w Karkonoszach w latach 1881–1886), ale jednocześnie
nawet poprawiało naturę i uatrakcyjniało krajobraz wokół szlaków, tworząc
sztuczne wodospady, fontanny czy groty. Przy niektórych punktach widokowych
wznoszono specjalne pawilony. Jeden z pierwszych powstał z inicjatywy właściciela Długopola, ­Henkego, na J­ edlniku w Górach Bystrzyckich już w 1845 r.
Wyróżnia się też rozpoczęte w 1889 r. udostępnianie wodospadu Kamieńczyka
przy pomocy schodów, ścieżek i pomostów. Niemieckie towarzystwa turystyczne
mniej za to budowały schronisk turystycznych, co można tłumaczyć brakiem
funduszy. Z drugiej jednak strony wspomagały tworzenie obiektów prywatnych i prowadziły tanie (a czasem nawet bezpłatne) schroniska młodzieżowe
(Dudziak, Potocki 1995; Potocki 2004). Wszystkie te działania doprowadziły,
zwłaszcza w Karkonoszach, do „ucywilizowania” gór i degradacji krajobrazu
poprzez nadmierną ich zabudowę i zbyt rozwiniętą infrastrukturę turystyczną.
Najwyższa część Sudetów stała się obok Alp najsilniej zagospodarowanymi górami Europy. W szczytowym okresie rozwoju turystyki masowej w Karkonoszach
szlaki przypominały deptaki, którymi spacerowano od schroniska do schroniska
(Staffa 2005). Jednak już na początku XX w. zaczęto w Karkonoszach dostrzegać
zniszczenia powodowane przez masowy ruch wędrówkowy, czego efektem było
ustanowienie w 1910 r. stanowiska Państwowego Komisarza Ochrony Przyrody
w Jeleniej Górze, zaś w 1927 r. powołanie przez Towarzystwo Karkonoskie Straży
Górskiej (Mazurski 2010).
nymi, ale z czasem, gdy ruch turystyczny wzmagał się, właściciele zwykle je udostępniali. Potem
powstawały w pobliżu uzdrowisk. Dopiero pod koniec XIX w. wieże widokowe zaczęły coraz częściej
wznosić towarzystwa turystyczne, przy czym zwykle, zwłaszcza w pierwszym okresie, były to konstrukcje drewniane. Mało odporne na warunki atmosferyczne, szybko ulegały zniszczeniu lub nawet
zawaleniu, stąd na niektórych szczytach można odnotować dużą rotację tego typu budowli (np. na
Borówkowej w Górach Złotych zbudowano aż trzy drewniane wieże, z których żadna nie przetrwała
więcej niż 20 lat). Stowarzyszenia rzadziej stawiały wieże murowane, a najrzadziej – stalowe, których
Potocki (2004) doliczył się w Sudetach tylko trzech (Koziniec, Kalenica, Góra Parkowa koło Bielawy)
i wszystkie przetrwały do dziś. Często wieże związane były z gospodami lub schroniskami i na większość z nich wejście było płatne (Janczak 1985). O historii wież widokowych w Sudetach polskich
i czeskich pisali też Mazurski (2012a, b), Przerwa (2005) oraz Żochowska, Marek i Tylman (2012),
przy czym ostatnia praca skupia się bardziej na remontach istniejących i budowach nowych wież widokowych w efekcie współpracy transgranicznej w ramach Euroregionu Glacensis i częściowo dzięki
funduszom europejskim.
186
Krzysztof Kołodziejczyk
Schroniska w przedwojennych, niemieckich Sudetach funkcjonowały na
zupełnie innych zasadach niż w galicyjskich (a później polskich) Karpatach.
Główną przyczyną różnic był inny typ turysty – w Karpatach dominował wędrowiec niosący cały swój dobytek na plecach, natomiast w Sudetach przeważali
wygodni spacerowicze, dla których wędrówka w góry była urozmaiceniem pobytu w uzdrowisku lub letnisku, miała charakter typowo rekreacyjny (Potocki
2004). Warto nadmienić, że turyści mogli w Karkonoszach skorzystać z usług
przewodników, tragarzy bagażu i lektyk oraz wynająć konie99. Przewodnicy byli
też dostępni w Górach Stołowych (Janczak 1988). Turyści wymagali od górskich
obiektów noclegowych wysokiego poziomu usług, stąd posiadały one bieżącą
wodę, elektryczne oświetlenie, centralne ogrzewanie czy połączenia telefoniczne,
czyli udogodnienia, jakie pozostawały nieosiągalne dla schronisk w galicyjskich
Karpatach. Prąd doprowadzano z dolin lub obiekty wyposażano w prądnice.
W związku z tym schroniska sudeckie powstawały zwykle w pobliżu (lub nawet
w obrębie) miejscowości, a tylko te starsze, czasem wywodzące się z dawnych
obiektów gospodarczych, były położone wyżej w górach. Jako przykłady można
wskazać ewoluujące z kilkukrotnie przebudowywanych bud pasterskich niektóre
schroniska karkonoskie oraz trzy obiekty na ziemi kłodzkiej (Kozia Hala, obecne
Pod Muflonem i pod Śnieżnikiem) (Potocki 2004). Efektem tych prawidłowości
było też stosunkowo rzadkie wyróżnianie schronisk jako oddzielnej grupy obiektów – zwykle wliczano je do jednej z trzech kategorii: dużych G
­ asthofów, mniejszych Gasthausów oraz pensjonatów i domów wypoczynkowych (Potocki 1998).
Jedno z najstarszych typowych karkonoskich schronisk powstało w 1824 r. na
Śnieżce w dawnej kaplicy (Janczak 1988).
Pomimo promowanego właśnie m.in. przez Janczaka (1976, 1988), a ponadto przez Burek (2000), Krygowskiego (1973), Nowińskiego (1983), Staffę (1985,
2005) i Swatowską (1998), stereotypu schroniska sudeckiego jako obiektu powstałego z gospodarstwa hodowlanego w rzeczywistości tylko nieliczne schroniska
miała taką genezę i nawet w Karkonoszach stanowiły mniejszość. W większości
powstały one od razu z myślą o obsłudze turystów, przy czym zwykle zbudowano je już w momencie, gdy turystyka niemiecka w tym paśmie przybrała charakter masowy (Potocki 2004). Jednym z pierwszych badaczy, który zauważył tę
prawidłowość, był Szczepański (1978, 1980). Pierwsze schroniska przeznaczone
od początku do obsługi turystów zostały wybudowane już w 1837 r. na Wysokim
Kamieniu w Górach Izerskich i nad Śnieżnymi Kotłami (Staffa 1985). Turystyce wędrówkowej, w tym czasie prawie wyłącznie pieszej i tylko w minimalnym
stopniu narciarskiej (od połowy XIX w.), służyły oprócz obiektów typowo schroniskowych także gospody, przydrożne zajazdy, domy mieszkalne przekształcone
w pensjonaty i nowo wzniesione hotele-pensjonaty, wszystkie położone zarówno
99
Już w 1817 r. powstała pierwsza organizacja przewodników i tragarzy lektyk, co świadczy o dużym zapotrzebowaniu na takie usługi. Szerzej na ten temat pisze Kincel (1972).
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
187
w miejscowościach (które czasem sięgały wysoko w góry), jak i poza nimi, np. na
przełęczach (w tym przypadku głównie zajazdy). Poza przełęczami obiekty noclegowe lokowały się bezpośrednio na szczytach lub trochę poniżej nich, ale zawsze
w miejscach widokowych (obiekty powstające od razu dla turystyki), na stokach
(dawne obiekty gospodarcze) oraz w dolinach lub u podnóża gór. Rozmieszczenie
schronisk w Sudetach było bardzo nierównomierne – obok ich dużych skupisk
(Karkonosze, Góry Izerskie, Góry Sowie, południowa część ziemi kłodzkiej) występowały obszary prawie w ogóle ich pozbawione (teren między Karkonoszami
a Górami Sowimi, gdzie dopiero w 1933 r. powstało pierwsze schronisko, dzisiejsza Andrzejówka; Góry Stołowe) (Potocki 2004; Staffa 1985). Te dysproporcje mają
swoje odzwierciedlenie również we współczesnej sieci obiektów noclegowych dla
wędrowców (Potocki 1998). W XIX w. w schroniskach, karczmach, gospodach
i innych obiektach noclegowych wykładano księgi pamiątkowe100, z czasem jednak
ich popularność malała, gdyż pojawiła się tańsza i wygodniejsza forma udokumentowania swojego pobytu – kartki pocztowe. Do wszystkich górskich obiektów
doprowadzano wygodne drogi, a same budynki wraz z narastającym ruchem turystycznym (i kolejnymi pożarami) wielokrotnie gruntowanie przebudowywano
i powiększano.
Równolegle do obiektów typowo komercyjnych w Sudetach działały też schroniska młodzieżowe, udzielające noclegów o niższym standardzie niezamożnej
młodzieży. Pierwszy taki obiekt po północnej stronie Sudetów powstał z inicjatywy Kłodzkiego Towarzystwa Górskiego pod koniec XIX w. Przed pierwszą wojną
światową w ogóle nie pobierały one opłat (a oferowały czasem nawet śniadanie),
później wprowadzono odpłatność, ale w wysokości znacznie niższej niż w obiektach komercyjnych. Początkowo były to obiekty małe, aranżowane często w wydzielonych pomieszczeniach istniejących już budynków (szkoły, gospody, hotele),
dostępne wyłącznie dla młodzieży męskiej z Niemiec, a działające jedynie w okresie wakacji i ferii szkolnych. Z czasem zaczęły jednak powstawać coraz liczniej
większe obiekty samodzielne, całoroczne, otwarte też dla dziewcząt, szczególnie
po powstaniu w 1919 r. organizacji Niemieckie Schroniska Młodzieżowe (niem.
Deutsche Jugendherberge, DJH). Przed pierwszą wojną światową schroniska młodzieżowe działały głównie na ziemi kłodzkiej, dopiero później zaczęto je częściej
tworzyć w Sudetach Zachodnich, a w szczytowym momencie rozwoju działały
w całym paśmie w liczbie 92 (z czego 82 sezonowe) i oferowały prawie 3500 miejsc
noclegowych na łóżkach (kolejne prawie 1500 miejsc miało charakter doraźny)
(Potocki 2004, Przerwa 2005). Także w Karpatach w dwudziestoleciu międzywojennym zaczęły powstawać schroniska młodzieżowe, osiągając w 1939 r. liczbę
6000 miejsc noclegowych. W 1959 r. powstało Polskie Towarzystwo Schronisk
Młodzieżowych (PTSM) (Kulczycki 1977).
100
Za najsłynniejsze księgi pamiątkowe uchodzą Księgi Śnieżki wykładane w latach 1696–1824
w ówczesnej Budzie Hampla, obecnym schronisku Strzecha Akademicka (Burek 2000; Staffa 1985).
188
Krzysztof Kołodziejczyk
Duża część schronisk w Karpatach została zniszczona w wyniku działań
drugiej wojny światowej, w Sudetach sytuacja była dużo lepsza, choć uległa pogorszeniu w wyniku powojennych zaniedbań. Okres komunistyczny to czas dekapitalizacji infrastruktury kubaturowej dla turystyki aktywnej (Kurek 2008a).
W całym okresie po drugiej wojnie światowej liczba schronisk wyraźnie zmniejszyła się w wyniku pożarów (np. schroniska: księcia Henryka, im. Bronka Czecha, na Przełęczy Kowarskiej, na Wysokim Kamieniu), przejmowania na inne
cele (Śnieżne Kotły, Równia pod Śnieżką101, Śnieżka) i polityki Tatrzańskiego
Parku Narodowego (Przysłop Miętusi, Hala Pisana, schronisko Błaszczyńskich)
(Czerwiński, Mikułowski, Wyrzykowski 1991; Staffa 1992). W Sudetach za przyczyny zmniejszenia się sieci schronisk turystycznych po 1945 r. można uznać
m.in. (Potocki 1998):
• całkowite zerwanie dawnych tradycji turystyki wędrówkowej w związku z wymianą ludności, a jednocześnie zmienne w czasie zainteresowanie ludności napływowej Sudetami,
• rozszabrowanie i zniszczenie części obiektów w wyniku braku nadzoru lub niezagospodarowania bezpośrednio po zakończeniu drugiej wojny światowej,
• dużą liczbę i różnorodność obiektów, utrudniającą ich pełne zagospodarowanie,
• ograniczenie możliwości swobodnego poruszania się w strefie nadgranicznej,
• uspołecznienie obiektów dotychczas prywatnych i objęcie wielu z nich wspólnym zarządem, którego organizacja kilkukrotnie ulegała zmianom, była nieefektywna i pełna biurokracji,
• przeznaczenie niektórych przedwojennych schronisk na bazę zamkniętą (zwykle zakładowe ośrodki wypoczynkowe) lub całkowite pozbawienie ich funkcji
turystycznej,
• brak remontów, niedostateczną bieżącą konserwację i nieumiejętne naprawy.
Oczywiście większość schronisk sukcesywnie odbudowywano, remontowano
i wyposażano w podstawowe udogodnienia (m.in. bieżąca woda, natryski), przy
czym w stosunku do okresu przedwojennego ich standard w Karpatach uległ podwyższeniu, natomiast w Sudetach – wyraźnemu obniżeniu. Specyficzną formą
były budowane od 1970 r. według wzorcowej dokumentacji niewielkie schroniska
zwane bacówkami, które swoim programem usług miały odpowiadać potrzebom
indywidualnych turystów kwalifikowanych (do 30 miejsc noclegowych; pierwsza
stanęła na Starych Wierchach przy szlaku z Rabki na Turbacz). Wobec złej sytuacji
gospodarczej tworzono stacje turystyczne, które utrzymały się do lat 70., kiedy
zlikwidowano je na skutek decyzji organizacyjnych (trzeba jednak podkreślić, że
w Sudetach stacje turystyczne nie przyjęły się) (Staffa 1985). Jednak zarówno te
Schronisko Dom Śląski na Równi pod Śnieżką było przez długi czas użytkowane przez Wojska
Ochrony Pogranicza, natomiast obecnie z powrotem przywrócono mu pierwotną funkcję, przy czym
jest to obiekt prywatny.
101
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
189
działania, jak i adaptacja obiektów na schroniska, nie powstrzymały regresu bazy
noclegowej dla turystyki wędrówkowej (Staffa 1992).
W ostatnich latach PTTK dąży, głównie jednak w Karpatach, a szczególnie
w Tatrach, do ograniczenia negatywnego oddziaływania schronisk na środowisko,
a jednocześnie podwyższenia ich standardu. Szczególne problemy ekologiczne
miały (i nadal mają) miejsce w najliczniej odwiedzanych łańcuchach górskich –
Tatrach i Karkonoszach – gdzie ruch turystyczny przekracza możliwości techniczne instalacji i urządzeń schroniskowych w zakresie gospodarki wodno-ściekowej,
gospodarki odpadami, ogrzewania i energetyki (Mazurski 1998; Mielczarek 1991;
Swatowska 1996)102, co zmusza do prowadzenia prac modernizacyjnych, na które PTTK jednak nie zawsze dysponuje funduszami. Schroniska są obecnie prowadzone na zasadach gospodarki wolnorynkowej, w oparciu o rachunek ekonomiczny. Wszystkie inwestycje i remonty muszą być realizowane – całkowicie lub
w dużym stopniu – z wykorzystaniem własnych środków finansowych uzyskanych
w trakcie eksploatacji. Niektóre z tych działań w ostatnim czasie są jednak współfinansowane przez Narodowy Fundusz Gospodarki Wodnej i Ochrony Środowiska
oraz przez Unię Europejską (Kaliszewska-Šterbáková 2012). Jedną z bardziej prestiżowych inwestycji ostatnich lat w Tatrach był remont schroniska nad Morskim
Okiem (Wójcik 1993). Pomimo problemów PTTK nadal dysponuje największą
w Polsce bazą dla górskiej turystyki kwalifikowanej, na którą składa się w przeważającej części około 70 schronisk górskich. Przykładowo w samych Karpatach
Zachodnich Towarzystwo dysponuje 38 schroniskami górskimi z około dwoma
tysiącami miejsc noclegowych, a w sumie na tym terenie – 47 obiektami z około
2500 miejscami. Na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego bazę PTTK tworzy
9 obiektów turystycznych (8 schronisk i pawilon gastronomiczny na Włosienicy).
Dla porównania można dodać, że organizacja ta w całej Polsce posiada ponad 150
obiektów.
Obecnie infrastruktura przy szlakach turystycznych ma bardzo różnych zarządców i właścicieli, którzy niestety nie zawsze ze sobą współpracują, co utrudnia zaoferowanie turystom jednolitej i kompleksowej oferty. Z PTTK, które póki
co nadal tworzy i utrzymuje największą pod względem długości sieć znakowanych tras w Polsce, związana jest duża część bazy noclegowej nastawionej na
obsługę wędrowców, przy czym charakteryzuje się ona zwykle niskim standardem, a oferowana liczba miejsc jest z roku na rok coraz niższa. Bazę tę cechuje znaczne rozproszenie wynikające z pierwotnych założeń pokrycia całych gór
równomierną siatką obiektów PTTK, jednak po 1989 r. ten wzorcowy układ
102
W dużej części górskich schronisk PTTK w okresie komunistycznym działał system
oczyszczania ścieków oparty na osadnikach gnilnych ze złożem biologicznym, którym zwykle był
koks. Taka technologia ze względu na małą wydajność sprawdzała się tylko w niedużych obiektach.
Ograniczeniem we wprowadzaniu oczyszczalni opartych na metodzie osadu czynnego była jej
duża energochłonność, a niektóre schroniska nie mały stałego zasilania energetycznego. Z kolei do
ogrzewania obiektów i podgrzewania wody użytkowej wykorzystywany był koks i węgiel.
190
Krzysztof Kołodziejczyk
uległ daleko idącym przekształceniom. Główną przyczyną tych zmian, wynikającą z zachodzącej transformacji ustrojowej, było przyjęcie w gospodarce schroniskowej zasad wolnorynkowych. W następstwie tego względnie dobrze prosperują obiekty często odwiedzane, położone z popularnych regionach turystycznych i przy frekwentowanych szlakach (np. Karkonosze, Góry Stołowe, Beskid
Śląski, Beskid Żywiecki, Tatry, Bieszczady), natomiast te położone na terenach
o słabiej rozwiniętej funkcji turystycznej albo nie mają szans na żadne remonty czy inwestycje, albo zostały przez PTTK sprzedane lub wydzierżawione na
inne cele niż prowadzenie schroniska, choć zwykle zachowały funkcje noclegowe (np. dawne schronisko Czartak w Rudawach Janowickich obecnie określane
jest jako gospodarstwo agroturystyczne i nie oferuje usług gastronomicznych
osobom niezakwaterowanym). W jednostkowych przypadkach schroniska zostały w ogóle zamknięte (np. Bacówka pod Trójgarbem w Górach Wałbrzyskich).
Z drugiej strony powstaje coraz więcej prywatnych obiektów noclegowych, które obsługują turystów kwalifikowanych. Z reguły wędrowcy stanowią tylko pewien dodatek względem przeważającej liczby turystów pobytowych (np. hotele,
pensjonaty, pokoje do wynajęcia), choć coraz częściej zdarzają się też obiekty
tworzone specjalnie dla turystów wędrujących szlakami turystycznymi, o charakterze schroniskowym (np. schroniska Orle i na Wysokim Kamieniu w Górach
Izerskich). Zaobserwować można jednak sukcesywne (wraz ze wzrostem popularności i liczby klientów) przekształcanie się reprezentantów tej ostatniej grupy w bazę wyższej kategorii, czego najlepszym przykładem jest Chatka Cyborga
w Górach Złotych – pierwotnie schronisko o bardzo prymitywnych warunkach,
zaś obecnie – po kilku rozbudowach – wysokiej klasy pensjonat. Jeszcze większe
rozdrobnienie właścicielskie (i decyzyjne) dotyczy bazy gastronomicznej, przy
czym trzeba pamiętać, że częściowo jest ona związana ze schroniskami turystycznymi, zaś w pozostałych przypadkach turyści kwalifikowani stanowią tylko
jedną z grup użytkowników, zwykle tę mniej znaczącą pod względem liczby osób
i dochodów.
Infrastruktura związana z odpoczynkiem turystów podczas wędrówki (wiaty, schrony, stoły, ławy) oraz udostępnianiem walorów krajoznawczych (wieże
widokowe, pomosty) tworzona jest głównie z inicjatywy lokalnych władz samorządowych bądź stowarzyszeń promujących turystykę lub krajoznawstwo, a na
obszarze parków narodowych – zarządów tych parków. Czasami wiaty i miejsca
odpoczynkowe budują też Lasy Państwowe, przy czym odbywa się to w ramach
ogólnego urządzania lasu i nie zawsze jest powiązane z siecią szlaków turystycznych. Zagospodarowanie powstaje zwykle w ramach jednorazowych akcji, które
w ostatnich latach często współfinansowane są przez Unię Europejską, głównie
w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Do jego zalet należy
coraz wyższa jakość, zwłaszcza porównując z bazą powstającą pod koniec okresu
komunistycznego i podczas transformacji. Natomiast wadą są nie zawsze przemyślane lokalizacje, których głównym kryterium stała się możliwość łatwego
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
191
dojazdu z materiałami i sprzętem budowlanym. Brak jest natomiast planowania
w większej skali niż lokalna. W przypadku inwestycji finansowanych przez Unię
Europejską problemem jest zapewnienie funduszy na dalsze utrzymanie infrastruktury. Ma to duże znaczenie zwłaszcza odnośnie znakowania, które niekonserwowane po kilku latach może przestać spełniać swoje funkcje, a szlak staje się
wtedy kompletnie bezużyteczny. Często formy małej architektury przy szlakach
projektowane są przy okazji tworzenia ścieżek dydaktycznych, które w ostatnim
czasie stały się popularnym sposobem przybliżania turystom walorów krajoznawczych, chociaż niejednokrotnie wątpliwości budzi ich jakość merytoryczna. Z miejscami odpoczynkowymi i zadaszeniami na szlakach z reguły związane są kosze na śmieci, problemem jednak pozostaje ich regularne opróżnianie.
Czasami wydaje się wręcz, że niektóre gminy – chociaż same rozstawiły kubły
w terenie – w ogóle nie przewidziały odbierania z nich śmieci. Na najniższym
poziomie stoi jednak zapewnienie turystom możliwości skorzystania z urządzeń sanitarnych, co z jednej strony stanowi znaczący problem środowiskowy
(zwłaszcza na uczęszczanych szlakach), a z drugiej stawia w problematycznej
sytuacji samych turystów (jest to szczególnie dotkliwe na popularnych trasach
oraz w parkach narodowych, gdzie zejście ze szlaku w celu załatwienia potrzeby
fizjologicznej stanowi naruszenie regulaminu i może podlegać karze). Obecnie
poza węzłami sanitarnymi w schroniskach i nierównomiernie rozmieszczonej
bazie gastronomicznej turyści wędrujący szlakami nie mają zapewnionych prawie żadnych tego typu urządzeń, a jednym z nielicznych wyjątków w skali Polski
jest Tatrzański Park Narodowy, w którym w niektórych dolinach ustawiane są
przenośne toalety.
5.2. Sieć szlaków turystycznych w Górach Izerskich
5.2.1. Ogólna charakterystyka sieci szlaków i jej zagospodarowania
Góry Izerskie są najdalej na zachód wysuniętym mezoregionem polskich Sudetów. Na północy przechodzą w Pogórze Izerskie, ku któremu opadają tektonicznym
progiem o wysokości do 400 m, zaś od wschodu – wzdłuż Kamiennej – ­graniczą
z Karkonoszami, a dalej z Kotliną Jeleniogórską, natomiast ich przeważająca część
znajduje się na terenie Republiki Czeskiej (granica przebiega w większości wzdłuż
rzeki Izery). Polską część Gór Izerskich tworzą dwa wyraźne, równoległe grzbiety,
których przebieg w kierunku WNW – ESE istotnie wpływa na kształt sieci szlaków turystycznych. Wyższy, południowy grzbiet zwany jest Wysokim (Wysoka
Kopa, 1126 m n.p.m., najwyższy szczyt pasma), zaś niższy, północny – Kamienickim ­(Kamienica, 973 m n.p.m.). Rozgranicza je mające tektoniczną genezę obniżenie, którym na zachód spływa Kwisa (Obniżenie Świeradowskie), a na wschód
Mała Kamienna. Zlewnie obu cieków rozdziela płaska przełęcz zwana Rozdrożem
192
Krzysztof Kołodziejczyk
I­ zerskim (767 m n.p.m.) (Atlas Śląska Dolnego i Opolskiego 1997; Kondracki 2000).
Dodatkowo od najwyższej części Wysokiego Grzbietu odchodzi na południe bardziej rozczłonkowane, ale jednocześnie słabo urzeźbione długie ramie zawarte w widłach Izery na zachodzie i Mielnicy na wschodzie (ryc. 53; Staffa 1989). To właśnie
na tym terenie wyznaczono większość tras narciarstwa biegowego, z których słyną
Góry Izerskie (por. rozdział 5.2.2.). Trzeba jednak podkreślić, że ta część Sudetów
dużo większe znaczenie turystyczne niż dziś miała przed 1945 r., co wynika głównie
z jej położenia. Jest to pasmo leżące relatywnie blisko Berlina i Drezna, z którymi
wiązały je liczne i szybkie połączenia kolejowe. Natomiast po drugiej wojnie światowej kierunek napływu turystów zmienił się z zachodniego na wschodni, w szczególności z Wrocławia, dla którego Góry Izerskie są najbardziej peryferyjną i trudno
dostępną częścią Sudetów (Potocki 2004). Nie bez znaczenia były też ograniczenia
w poruszaniu się w strefie nadgranicznej, słabo do niedawna rozwinięta sieć szlaków
i ograniczona baza noclegowa (poza Szklarską Porębą i Świeradowem-Zdrojem).
Góry Izerskie są elementem sieci „Natura 2000”, posiadają też rangę Leśnego
Kompleksu Promocyjnego. Wyznaczono tu także dwa rezerwaty przyrody: Torfowiska Doliny Izery i Krokusy w Górzyńcu. Po 1989 r. sieć szlaków uległa rozbudowaniu, głównie poprzez wyznaczenie tras pieszych w południowej, przygranicznej części pasma (np. w 1991 r. powstał szlak czerwony z Hali Izerskiej do
Jakuszyc; Mazurski 2012a) oraz tras rowerowych na stokach Grzbietu Kamienickiego i w okolicach Świeradowa. Obecnie sumaryczna długość 11 szlaków pieszych wynosi około 178 km (tab. 10, ryc. 49), a 13 szlaków rowerowych – ponad
130 km (tab. 11, ryc. 50)103. Trasy te wykorzystują głównie gęstą sieć asfaltowych
i szutrowych dróg leśnych, które powstały w większości na potrzeby prac leśnych, będących konsekwencją klęski ekologicznej, która objęła ten obszar w latach 70. XX w. Masowe wymieranie lasów, zwłaszcza sztucznie wprowadzonych
monokultur świerkowych, było spowodowane napływem zanieczyszczonego powietrza z ośrodków przemysłowych w północnych Czechach i dużych elektrowni wykorzystujących węgiel brunatny w Kotlinie Turoszowskiej (w ówczesnych
NRD i PRL) oraz kwaśnymi deszczami, będącymi konsekwencją tego napływu.
Z turystycznego punktu widzenia umożliwiło to oglądanie wielu niewidocznych dotąd panoram, które obecnie powtórnie ulegają przysłonięciu. Wszystkie znakowane szlaki rowerowe Gór Izerskich wiodą takimi szerokimi, równymi
drogami, na wielu odcinkach prowadząc serpentynami, natomiast szlaki piesze
w większym stopniu (zwłaszcza w obrębie stromych stoków opadających ku Pogórzu Izerskiemu i w szczytowych partiach Wysokiego Grzbietu) wykorzystują
nieutwardzone drogi i wąskie ścieżki, z założenia atrakcyjniejsze dla wędrowców.
103
Pominięto tu szlaki rowerowe w otoczeniu Szklarskiej Poręby, stworzone z inicjatywy tamtejszych władz lokalnych. Trasy te odznaczają się nietypowym oznakowaniem, które nieodnawiane
w wielu miejscach uległo zanikowi. Oferta ta nie cieszyła się większym zainteresowaniem samych
rowerzystów, m.in. ze względu na od początku słabe oznakowanie i nie zawsze przemyślany przebieg
(np. kilka bardzo stromych odcinków, zarośnięte ścieżki).
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
193
Często też szlaki piesze ścinają serpentyny duktów prostopadle do poziomic.
Niemniej jednak także na piechurów czekają w większości monotonne trakty
leśne, stąd pasmo cieszy się w tej grupie umiarkowaną popularnością. Rozbudowana sieć dróg leśnych łącznie ze słabo urozmaiconą rzeźbą wierzchowinowych
partii stworzyła za to doskonałe warunki dla wyznaczania tras wędrówek narciarskich (ryc. 53). Negatywnym zjawiskiem jest pokrywanie się na wielu odcinkach szlaków wszystkich trzech analizowanych rodzajów. Szczególnie wiele
takich sytuacji zachodzi w okolicach Świeradowa-Zdroju, gdzie dotyczy szlaków
pieszych i rowerowych, oraz Jakuszyc, gdzie często tą samą drogą przebiegają
szlaki piesze i narciarskie.104, 105
Tab. 10. Piesze szlaki turystyczne w Górach Izerskich
Kolor szlaku,
ewentualnie
nazwa
Czerwony, odcinek Głównego
Szlaku Sudeckiego im. dra
Mieczysława
Orłowicza
Czerwony
Niebieski, częściowo szlak E3
(dawniej częściowo Międzynarodowy Górski
Szlak Przyjaźni
Eisenach – Budapeszt)
Przebieg wraz z długością w km104
Świeradów-Zdrój105 – Schronisko „Na Stogu Izerskim” – Świeradowiec – Polana Izerska – Podmokła – Szerzawa – Mokra Przełęcz –
Rozdroże pod Kopą – Wysoka Kopa – Szklarska Droga – Zwalisko
– Rozdroże pod Zwaliskiem – Wysoki Kamień – Hutnicza Górka –
Szklarska Poręba Górna – Szklarska Poręba Huta – … – Szrenica – …
– Prudnik (24,5)
Hala Izerska („Chatka Górzystów”) – Orle – Samolot – Jakuszyce (8,8)
Pasterka/Machovský kříž (granica państwa) – … – Wojcieszyce – Zimna Przełęcz – Latoniów – Bobrowe Skały – Babia Przełęcz – Kopaniec
(górny skraj) – Gaik – Rozdroże Izerskie – Płókowy Mostek – Wysoka – Sępia Góra – Baryłka – Świeradów-Zdrój – Stara Droga Izerska – Polana Izerska – Hala Izerska (“Chatka Górzystów”) – Konna
Ścieżka – Rozdroże pod Cichą Równią – Szklarska Droga – Zwalisko
– Rozdroże pod Zwaliskiem – Biała Dolina – Szklarska Poręba Górna
– Szklarska Poręba Siedmiogród – Chybotek – Szklarska Poręba Dolna – Szklarska Poręba Dolna (stacja kolejowa) (48,0)
104
We wszystkich wykazach szlaków zawartych w niniejszej pracy podaje się długości tras w
granicach założonego obszaru badawczego (obszaru chronionego, pasma górskiego). Wyjątki od tej
reguły (w przypadku Republiki Czeskiej) specjalnie zaznaczono.
105
Początkowy odcinek Głównego Szlaku Sudeckiego jest dobrym przykładem dostosowywania
przebiegu szlaku do zmieniającej się dostępności komunikacyjnej. Po wstrzymaniu ruchu pasażerskiego na linii kolejowej z Gryfowa Śląskiego do Świeradowa-Zdroju zachodni kraniec Głównego
Szlaku Sudeckiego został w 1997 r. przeniesiony. Skasowano odcinek wiodący na stację PKP, natomiast namalowano znaki wzdłuż ulic Zdrojowej i Sienkiewicza do dworca autobusowego. Ponieważ
kilka lat później główny przystanek przeniesiono kilkaset metrów na wschód, na ulicę Wyszyńskiego,
natomiast lokalizacja węzła początkowego nie uległa zmianie (Rzeczycki 2009), turyści schodzący z
gór znów prowadzeni byli w nieprzydatne miejsce, zaś osoby rozpoczynające wędrówkę mogły mieć
trudności ze znalezieniem początku najważniejszego przecież szlaku sudeckiego. Z czasem jednak
jego przebieg dostosowano do nowej sytuacji.
194
Kolor szlaku,
ewentualnie
nazwa
Zielony
Krzysztof Kołodziejczyk
Przebieg wraz z długością w km104
Tłumaczów – … – Szrenica – Jakuszyce – Górny Dukt Końskiej Jamy
– Rozdroże pod Cichą Równią – Szklarska Droga – Zwalisko – Rozdroże pod Zwaliskiem – Rozdroże Izerskie (9,8)
Zielony
… – Leśna – … – Pobiedna – Gierałtówek – Ulicko – Smrek – Łącznik
– Stóg Izerski – Schronisko „Na Stogu Izerskim” – Czerniawa-Zdrój –
Zajęcznik – Świeradów-Zdrój – Baryłka – Kocioł – Kotlina – Gierczyn
– Mirsk – … – Gryfów Śląski – … (29,0)
Zielony
Orle/Jizerka (granica państwa) – Orle – Dział Izerski – Tkacze/Mýtiny
(granica państwa) (6,2)
Zielony
Bobrowe Skały – Górzyniec – Piechowice (3,5)
Żółty
Schronisko „Na Stogu Izerskim” – Stóg Izerski – Łącznik – Suchacz –
Droga Borowinowa – Hala Izerska (“Chatka Górzystów”) – Rozdroże
pod Kopą – Rozdroże Izerskie – Ciemny Wądół – Przygonia – Rębiszów (południowy skraj) – Rębiszów – … – Rybnica (28,0)
Żółty
Wysoki Kamień – Zakręt Śmierci – Zbójeckie Skały – Piechowice –
Cicha Dolina – Grzybowiec – Jagniątków – … – Słonecznik (7,5)
Żółty
Mirsk – … – Krobica – Niezgoda – Sępia Góra (4,2)
Czarny
Szklarska Poręba Górna – Rozdroże pod Kamieńczykiem – Szklarska
Poręba Huta – Biała Dolina – Zakręt Śmierci – Zbójeckie Skały –
Szklarka Poręba Dolna (stacja kolejowa) – Mszaki (dolina Kamiennej)
– Wodospad Szklarki – Szklarska Poręba Górna (9,5)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Gemeinde Mirsk b.r.w.; Kotlina Jeleniogórska
2007
Uwagi: Kursywą wyróżniono przebieg szlaków poza obszarem Gór Izerskich.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
195
Ryc. 49. Schemat sieci znakowanych szlaków pieszych Gór Izerskich (źródło: opracowanie
własne)
Uwagi: Nazwano tylko te węzły, którym można jednoznacznie przypisać konkretne określenie. Zasięg Gór Izerskich w przybliżeniu na podstawie: Atlas Śląska Dolnego i Opolskiego
1997 (mapa Podział fizycznogeograficzny); Kondracki 2000.
Tab. 11. Rowerowe szlaki turystyczne w Górach Izerskich
Kolor szlaku,
ewentualnie nazwa
Euroregionalny
szlak ER-2
Czerwony
Przebieg wraz z długością w km
… – Świeradów-Zdrój/Nové Město pod Smrkem (granica państwa) – Ulicko – Graniczna – Czerniawa-Zdrój – Świeradów-Zdrój
– Dolina Świeradówki – Polana Izerska – Hala Izerska (“Chatka
Górzystów”) – Orle – Dział Izerski – Jakuszyce – Szklarska Poręba
Huta – Szklarska Poręba Górna – … – Karpacz – … (35,3)
Leśna – … – Pobiedna – Graniczna (2,8)
196
Kolor szlaku,
ewentualnie nazwa
Krzysztof Kołodziejczyk
Przebieg wraz z długością w km
Niebieski, Obwod- Mirsk – … – Krobica – Świeradów-Zdrój – Baryłka – Kocioł – Ranica Izersko-Kamie- doszków – Ciemny Wądół – Boża Góra (Jaroszyce) – Antoniów
nicka
– Chromiec – Kopaniec – Wola Kromnowska – Zimna Przełęcz
– Kromnów – Stara Kamienica – … – Mirsk (31,7)
Zielony, Obwodnica Jelenia Góra Sobieszów – Pakoszów – Piechowice – Górzyniec –
Jeleniogórska
Dolina Małej Kamiennej – Kopaniec (górny skraj) – Kopaniec –
Chromiec – Mała Kamienica – Stara Kamienica – … – Janowice
Wielkie – … – Kowary – … – Jelenia Góra Sobieszów (15,7)
Zielony
Krobica – Kotlina – Kocioł (2,9)
Żółty
Stara Kamienica – Nowa Kamienica – Kwieciszowice – Boża Góra
(Jaroszyce) – Antoniów – Gaik – Rozdroże Izerskie (13,1)
Żółty
Mirsk – … – Przecznica – Radoszków (2,8)
Żółty
Rozdroże pod Stogiem Izerskim – Schronisko „Na Stogu Izerskim”
(1,2)
Czarny
Krobica – Gierczyn – Przecznica – Przygonia – Rębiszów (południowy skraj) – Proszowa – Kwieciszowice (11,7)
Czarny
Górzyniec – Szklarska Poręba Dolna (stacja kolejowa) – Szklarska
Poręba Średnia – Biała Dolina – Szklarska Poręba Huta (8,4)
Czarny
Dolina Świeradówki – Rozdroże pod Stogiem Izerskim – Łącznik
– Smrek (4,8)
Czarny
Dział Izerski – Tkacze/Mýtiny (granica państwa) (3,5)
Czarny
Pakoszów – Piastów – Latoniów – Zimna Przełęcz (2,2)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Gemeinde Mirsk b.r.w.; Kotlina Jeleniogórska
2007
Uwagi: Kursywą wyróżniono przebieg szlaków poza obszarem Gór Izerskich. Szlak czarny
Krobica – Kwieciszowice przebiega na pograniczu Gór i Pogórza Izerskiego. Na potrzeby
niniejszej pracy zaliczono go w całości do pierwszego regionu, zdając sobie sprawę z uczynionego uproszczenia. Szlak ten wobec tego wyznacza północną granicę sieci szlaków rowerowych Gór Izerskich.
Jak wspomniano wyżej, na przebieg szlaków w Górach Izerskich istotny
wpływ ma układ ich dwóch głównych grzbietów, ale także gęsta sieć cieków i liczne torfowiska. Główne szlaki piesze poprowadzono wzdłuż grzbietów (Główny
Szlak Sudecki między Stogiem Izerskim a Wysokim Kamieniem, szlak niebieski
E3 między Zimną Przełęczą a Sępią Górą, szlak żółty z Wysokiego Kamienia
do Piechowic) lub po stokach równolegle do nich (szlak niebieski między Świeradowem-Zdrojem a Szklarską Porębą Dolną), natomiast krótsze szlaki przecinają grzbiety w poprzek, umożliwiając wejście na nie z sąsiednich dolin lub
Pogórza Izerskiego. Spośród obu głównych grzbietów wyraźnie więcej szlaków
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
197
Ryc. 50. Schemat sieci znakowanych szlaków rowerowych Gór Izerskich (źródło: opracowanie własne)
Uwagi: Nazwano tylko te węzły, którym można jednoznacznie przypisać konkretne określenie. Zasięg Gór Izerskich w przybliżeniu na podstawie: Atlas Śląska Dolnego i Opolskiego
1997 (mapa Podział fizycznogeograficzny); Kondracki 2000.
pieszych wyznaczono na Grzbiecie Wysokim (ryc. 49), na co wpływ miała jego
atrakcyjność (skałki, widoki, rzeźba terenu), lepsze zagospodarowanie (schroniska turystyczne) i bliskość Szklarskiej Poręby, w której okolicy zagęszczenie tras
jest największe. Na pozostałym obszarze rzeczonego grzbietu gęstość szlaków
jest w miarę jednolita i nie zmienia się znacząco nawet w otoczeniu Świeradowa-Zdroju. Liczne tereny podmokłe utrudniają swobodne trasowanie szlaków
pieszych, zmuszając niejednokrotnie do prowadzenia ich po drogach utwardzonych. Wiele odcinków jest podmokłych nawet w okresie bez opadów deszczu.
Wynikają z tego też trudności w turystycznym udostępnieniu torfowisk doliny
Izery, stanowiących jeden z najważniejszych przyrodniczych walorów krajoznawczych Gór Izerskich.
198
Krzysztof Kołodziejczyk
Do ukształtowania terenu w mniejszym stopniu nawiązują szlaki rowerowe,
przy których projektowaniu większe znaczenie miał przebieg odpowiednich dróg.
Oferta dla turystów rowerowych jest wyraźnie lepiej rozwinięta w obrębie Grzbietu Kamienickiego, zwłaszcza na jego północnych stokach, gdzie łączy się z trasami na Pogórzu Izerskim. W obrębie Wysokiego Grzbietu wyznaczono w zasadzie
tylko dwa szlaki – długodystansowy ER-2 (najdłuższy szlak rowerowy w Górach
Izerskich) z czarną bocznicą106 w kierunku Harrachova (dawne turystyczne przejście graniczne Tkacze/Mýtiny) i czarny wspinający się na Smrek (1123 m n.p.m.)
z krótką żółtą bocznicą do schroniska Na Stogu Izerskim. Żaden szlak nie przecina
centralnej części Gór Izerskich i obniżenia między dwoma głównymi grzbietami,
jedynie żółto znakowana droga kończy się ślepo na Rozdrożu Izerskim. Szczególnie zastanawiający jest brak połączenia szlaków przebiegających przez zachodnią
i wschodnią część Świeradowa-Zdroju, w związku z czym wytworzyły się dwie odrębne sieci (lepiej rozwinięta na Grzbiecie Kamienickim i mniej rozbudowana na
Grzbiecie Wysokim), połączone tylko jednym odcinkiem na południu badanego
obszaru (ryc. 50). Popularną trasę wędrówek turystycznych stanowi ciąg leśnych
dróg asfaltowych i gruntowych, łączących Świeradów-Zdrój, Polanę Izerską, Halę
Izerską, Orle i Jakuszyce. Poprowadzono tędy (wspólnie lub równoległymi drogami) wspomniany szlak rowerowy ER-2 oraz szlaki piesze niebieski i czerwony,
które postanowiono objąć inwentaryzacją zagospodarowania w celu porównania jego dostosowania do potrzeb obu grup turystów kwalifikowanych107. W badaniach uwzględniono też całą sieć tras narciarskich w okolicach Jakuszyc. Poza
tymi obszarami bardziej popularne wśród turystów są okolice Świeradowa-Zdroju
i Szklarskiej Poręby, przy czym dominują tu raczej spacery i półdniowe marsze niż
dłuższe wędrówki.
Biorąc pod uwagę wyliczone dla sieci szlaków pieszych (ryc. 49) i rowerowych
(ryc. 50) wartości wskaźnika Kansky’ego β (tab. 12), lepiej rozwinięta i bardziej
spójna jest pierwsza z wymienionych sieci, co oczywiście wynika z dłuższego okresu jej rozwoju. Doskonale pokazuje to już proste porównanie liczby wierzchołków
i krawędzi. Warto zauważyć, że wartość wskaźnika β dla szlaków pieszych w Górach Izerskich jest identyczna z wynikiem uzyskanym przez Styperka (2001) dla
Bocznicami będą nazywane krótkie, ślepo zakończone trasy doprowadzające od podstawowego szlaku do miejsc turystycznego zainteresowania (najczęściej punkty widokowe), rzadziej – do
elementów zagospodarowania. Tworzy się je w sytuacji, gdy przez te miejsca – ze względu na układ
dróg, ukształtowanie terenu lub z innej przyczyny – nie można przeprowadzić zwykłego, ciągłego szlaku. Bocznice z reguły traktowane są jako element zasadniczego szlaku, zwykle oznaczane są
tym samym kolorem (akurat w przypadku czarnej bocznicy od szlaku ER-2 do Harrachova tak nie
jest), a odróżniają się nieznacznie inną formą znaków. W języku czeskim tego typu krótkie ścieżki
określane są jako odbočka. W Polsce wydaje się, że brakuje odpowiedniego, powszechnie przyjętego
określenia.
107
Podstawowymi kryteriami doboru szlaków do szczegółowej inwentaryzacji zagospodarowania są w całej pracy: pozycja szlaku w sieci, stopień jego trudności oraz przebieg względem głównych
elementów rzeźby terenu.
106
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
199
Karkonoskiego Parku Narodowego (od tego czasu sieć szlaków na terenie parku
nie uległa większym zmianom). Można więc pokusić się o przypuszczenie, że system znakowanych tras pieszych w Górach Izerskich nie stanowi konkurencyjnej
względem Karkonoszy oferty dla turystów pieszych, nie odciągając ich od cennych
obszarów parku narodowego. Nieobjęte w wieszości ochroną ścisłą lasy izerskie
mogą bowiem stanowić teren praktycznie nieskrępowanego rozwoju turystyki
pieszej, która w Karkonoszach powinna być z różnych względów ograniczana. Natomiast w rzeczywistości ruch turystyczny rozkłada się zupełnie odwrotnie, do
czego pośrednio może się przyczyniać relatywnie słabo rozwinięta sieć szlaków na
badanym obszarze. Potwierdzeniem tego są wartości wskaźnika Kansky’ego γ (tab.
12), które wskazują, że istnieje tylko mniej niż połowa potencjalnych odcinków
szlaków (pieszych i rowerowych), wynikających z obecnej liczby węzłów. Biorąc
pod uwagę słabo urozmaiconą rzeźbę terenu i gęstą sieć dróg leśnych, można postulować zagęszczenie sieci szlaków. Wartości wspomnianego współczynnika oraz
wskaźnika α pozwalają – zgodnie z klasyfikacją Taafee i Gauthiera (1973) zmodyfikowaną przez Styperka (2001) (tab. 4) – zaliczyć systemy obu rodzajów szlaków do
układów rdzeniowo-kratowych. Na tej podstawie oraz kształtu sieci (ryc. 49 i 50)
można wskazać, że szczególny nacisk powinien być położony na zagospodarowanie szlaków głównych, długodystansowych, przebiegających równolegle do obu
grzbietów, oraz bardziej zagęszczonego fragmentu sieci w otoczeniu Szklarskiej
Poręby.
Tab. 12. Wartości wskaźników spójności sieci znakowanych szlaków turystycznych Gór
Izerskich
Rodzaj wskaźnika
Sieć szlaków pieszych
Sieć szlaków rowerowych
Liczba wierzchołków (v)
42
28
Liczba krawędzi (e)
58
33
Wskaźnik Kansky’ego β
1,38
1,18
Wskaźnik Kansky’ego γ
0,48
0,42
17
6
0,22
0,12
Liczba cyklomatyczna (µ)
Wskaźnik α
Źródło: opracowanie własne
Formą turystyki rowerowej, która zdobywa coraz większą popularność, jest
mountain biking (MTB). Może być uprawiana w formie rekreacyjnej, sportowej
lub ekstremalnej. Pietras (2008b) podaje ogólne zasady tworzenia górskich szlaków rowerowych MTB – porównując ze szlakami pieszymi, nawierzchnia musi
być bardziej stabilna, twardsza, mniejsze powinno być nachylenie szlaku (poniżej
10%), należy zapewnić dobrą widoczność i minimalizować liczbę ostrych, niespodziewanych zakrętów. W tym kontekście trzeba wspomnieć o sieci tras r­ owerowych
200
Krzysztof Kołodziejczyk
MTB powstałych w ramach projektu Singltrek pod Smrkem108, zastrzegając jednak,
że nie pełni ona funkcji rekreacyjnych i krajoznawczych, tylko typowo sportowo-wyczynowe. Jest to wspólna inicjatywa Novego Města pod Smrkiem i uzdrowiska
Lázně Libverda po stronie czeskiej oraz miasta Świeradów-Zdrój i Nadleśnictwa
Świeradów po stronie polskiej. W okolicznych lasach, na stokach Smrku (Smreku), Stogu Izerskiego (1108 m n.p.m.), Długiej Góry (653 m n.p.m.), Zajęcznika
(595 m n.p.m.), Andělskiego vrchu (572 m n.p.m.) i Hřebenáča (566 m n.p.m.),
powstało 11 profesjonalnych tras dla rowerów MTB, mających zwykle formę jednokierunkowych, nawzajem powiązanych pętli. Przygotowano też kilka skrótów.
Łącznie sieć ma ponad 80 km długości i podzielono ją na cztery poziomy trudności. Pierwsze trasy zaczęto budować na przełomie 2008 i 2009 r. po czeskiej stronie,
natomiast polską część Gór Izerskich objęto inwestycją w 2010 r. – znajdują się
tu trasy o nazwach: Nad Czerniawą (trudna, na zachód od Czerniawy) i Zajęcznik (średnio trudna, między Czerniawą, Świeradowem i Krobicą). Trasy poprowadzone są w większości specjalnie przygotowanymi ścieżkami trawersującymi
stoki (ryc. 51), co stanowi wyjątek na tle izerskich (a szerzej sudeckich) szlaków
rowerowych wykorzystujących prawie wyłącznie istniejące drogi asfaltowe i szutrowe. Jeżdżąc nimi, można kilkukrotnie przekroczyć granicę państwową – dwie
najkrótsze trasy częściowo prowadzą przecinką graniczną, zaś dwie następne przecinają ją w miejscach niedostępnych aż do wejścia obu krajów do strefy Schengen
pod koniec 2007 r. Warto podkreślić fakt, że ścieżki przekraczające granicę zostały
wybudowane specjalnie na potrzeby tej inicjatywy – nie wykorzystano tu dróg
istniejących już wcześniej (np. używanych przez WOP).
Ryc. 51. Jedna ze specjalnie przygotowanych
tras rowerowych w ramach systemu ­
Singltrek
pod ­Smrkem – północne stoki Tarczowej
(550 m n.p.m.) na północny wschód od Czerniawy-Zdroju. Znak zakazu wjazdu na drewnianym
paliku wskazuje na jednokierunkowy charakter
trasy (fot. K. Kołodziejczyk, 2012)
Nazwa nawiązuje do angielskiego zwrotu single track, oznaczającego wąską ścieżkę, której szerokość nie pozwala na przemieszczanie się dwóch osób (turystów, rowerzystów) obok siebie. Określenie to powszechnie stosowane jest w Wielkiej Brytanii odnośnie specjalnych tras przeznaczonych
dla rowerów górskich.
108
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
201
Początkowy punkt, w którym najdogodniej zaczynać przejażdżki po trasach
Singltrek pod Smrkem, znajduje się w czeskim Nowym Mieście pod Smrkem, w pobliżu naturalnego kąpieliska we wschodniej części miejscowości. Działa tu m.in.:
restauracja, sklep ze sprzętem i odzieżą rowerową, serwis rowerowy, myjka dla
rowerów, toalety, prysznice, przebieralnia, miejsce do odpoczynku, plac zabaw dla
dzieci, a także pole namiotowe. Poszczególne trasy można rozróżnić dzięki ich nazwom, a ich śledzenie w związku z poprowadzeniem po specjalnych ścieżkach nie
jest trudne. W terenie rozstawiono duże i trwałe tablice z mapą tras i zasadami poruszania się po ścieżkach typu single track, ponadto przy samych trasach pojawiły
się drewniane paliki z oznakowaniem (plakietki z symbolem projektu) i znakami
ostrzegawczymi. Uzupełnieniem oznakowania wynikającym z jednokierunkowości tras są znaki zakazu wjazdu ustawione po odpowiedniej stronie każdego skrzyżowania Singltreku z inną drogą. Jest to druga w Sudetach sieć tak przygotowanych
tras typu MTB (po okolicy Velkiej Kraši w rejonie Jeseníka na czeskim fragmencie
Śląska), jednak pierwsza tak rozbudowana i pierwsza o charakterze transgranicznym, choć – jak już zaznaczono – większość tras i główny punkt rozpoczynania
jazd znajduje się po stronie czeskiej. Zgodnie z obserwacjami autora jak dotąd niewielu polskich turystów korzysta z tras Singltrek pod Smrkem, co być może wynika
z niedostatecznej promocji po polskiej stronie granicy.
W Górach Izerskich znajdują się cztery schroniska turystyczne – obiekt PTTK
Na Stogu Izerskim powyżej Świeradowa-Zdroju oraz trzy schroniska prywatne:
Chatka Górzystów na Hali Izerskiej, schronisko w Orlu i niedawno odbudowane
schronisko na Wysokim Kamieniu (1058 m n.p.m.). Obiekty drugi i trzeci związane są ze wspomnianym wyżej popularnym ciągiem turystycznym między Świeradowem i Jakuszycami, dzieląc go na trzy, podobnej długości etapy (po około
5 km). Poza tym baza turystyczna koncentruje się właśnie w Świeradowie-Zdroju
i Szklarskiej Porębie, gdzie znajdują się liczne hotele, pensjonaty i domy wypoczynkowe, a także pola namiotowe i inne obiekty noclegowe o schroniskowym standardzie (skupione na obsłudze turystów kwalifikowanych). Pojedyncze obiekty
noclegowe zlokalizowane są też w Jakuszycach i wioskach leżących u północnego
podnóża gór. W efekcie tego poza schroniskami baza noclegowa – a także gastronomiczna – występuje tylko na obrzeżach badanego obszaru. Ponadto, schroniska
położone są tylko w obrębie Grzbietu Wysokiego (i jego południowego ramienia),
zaś Grzbiet Kamienicki pozostaje pod tym względem w ogóle niezagospodarowany, czego symbolem jest porzucone, przewidziane do rozbiórki przedwojenne
schronisko na Rozdrożu Izerskim i ruiny restauracji na Bobrowych Skałach. Na
obszarze Gór Izerskich, zwłaszcza w ich zachodniej części, przygotowano liczne
miejsca wypoczynkowe, przy czym tylko część z nich posiada wiaty. Ponieważ badany teren – poza rezerwatami przyrody – jest swobodnie dostępny, infrastrukturę
tę rozmieszczono w różnych miejscach, nie zawsze przy szlakach turystycznych,
a głównym kryterium była możliwość łatwego dojazdu. W związku z tym miejsca
odpoczynkowe pojawiają się wyłącznie przy duktach leśnych, czego konsekwencją
202
Krzysztof Kołodziejczyk
jest nierównomierne ich rozmieszczenie wzdłuż szlaków pieszych. Jest to szczególnie dobrze widoczne w przypadku Głównego Szlaku Sudeckiego, przy którym
na odcinku między Świeradowem-Zdrojem a Szklarską Porębą znajdują się tylko dwa takie miejsca, zaś na równoległych do niego drogach ­nieznakowanych –
­kilkanaście. Niestety, wiele urządzeń jest już zużytych lub zniszczonych. Warto
jeszcze wspomnieć o sposobach udostępnienia walorów krajobrazowych. Specjalny punkt widokowy z barierkami przygotowano przy schronisku na Wysokim Kamieniu, zaś na Smreku, zaraz po czeskiej stronie granicy, stanęła wieża widokowa.
5.2.2. Zagospodarowanie wybranych szlaków turystycznych
Niebieski szlak pieszy na odcinku Świeradów-Zdrój – Szklarska Poręba Górna
Spośród głównych szlaków pieszych Gór Izerskich, przebiegających równolegle
do dwóch zasadniczych grzbietów, analizą zagospodarowania objęto fragment szlaku niebieskiego między Świeradowem-Zdrojem (przystanek PKS) a Szklarską Porębą Górną (Urząd Miasta) o długości 23,5 km. Jest to trasa alternatywna do Głównego
Szlaku Sudeckiego między tymi samymi miejscami, z tym wyjątkiem, że szlak czerwony poprowadzono partiami szczytowymi Wysokiego Grzbietu, zaś szlak niebieski
– głównie jego stokami. Na długości 2,3 km oba szlaki wiodą wspólnie (okolice Izerskich Garbów i Zwaliska), a przecinają się na Polanie Izerskiej (między Świeradowem a tym węzłem badany szlak trawersuje północne stoki Wysokiego Grzbietu, zaś
na pozostałym odcinku prowadzi po jego południowej stronie). Obie trasy odznaczają się zbliżoną atrakcyjnością. Szlak niebieski omija mniej interesujący fragment
Wysokiego Grzbietu (kopulasty i pozbawiony widoków masyw Zielonej Kopy), wiodąc przez Halę Izerską i rezerwat Torfowiska Doliny Izery, natomiast nie doprowadza
na Stóg Izerski i Wysoki Kamień z wyróżniającymi się punktami widokowymi. Stanowi on część popularnego ciągu turystycznego łączącego Świeradów-Zdrój z Halą
Izerską, Orlem i Jakuszycami, co może być argumentem za jego intensywniejszym
wyposażeniem. W pewnym sensie potwierdza to przeprowadzona inwentaryzacja
(tab. I)109, chociaż – jeśli szczegółowo przeanalizuje się lokalizację urządzeń – okaże
się, że większość infrastruktury skupiona jest na obu krańcach trasy, czyli w dwóch
głównych ośrodkach turystycznych regionu.
Poza schroniskiem turystycznym Chatka Górzystów na Hali Izerskiej oraz krótkimi odcinkami krańcowymi na badanym szlaku nie występuje żadna baza noclegowa
i gastronomiczna. Biorąc pod uwagę obiekty tych dwóch rodzajów położone bezpośrednio przy szlaku, większa ich liczba znajduje się w Szklarskiej Porębie, chociaż
w tym przypadku znaczenie może mieć nieco większa długość odcinka w obrębie
miejscowości (około 2 km względem 1 km w Świeradowie-Zdroju). Trzeba też podkreślić, że obie miejscowości wyróżniają się bardzo rozbudowaną bazą turystyczną
109
Tabele inwentaryzacyjne zamieszczone są jako załączniki. Dla odróżnienia numerowano je
cyframi rzymskimi.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
203
zlokalizowaną w pewnym oddaleniu od analizowanej trasy, w tym polami namiotowymi i obiektami noclegowymi o podstawowym, turystycznym standardzie (np.
U Rumcajsa w Białej Dolinie w Szklarskiej Porębie Górnej), jednak drogi do nich
osobom wędrującym niebieskim szlakiem z reguły nie wskazują odpowiednie kierunkowskazy. Warto dodać, że na północnym zboczu Białej Doliny, w odległości
około 300 m od szlaku, zainstalowano lunetę widokową, dzięki której można dokładnie przyjrzeć się Karkonoszom. Badana trasa przebiega też w odległości tylko
1 km w linii prostej od schroniska na Wysokim Kamieniu, ale dojście tam istniejącymi drogami wymaga znacznie dłuższej wędrówki. Wiaty, miejsca odpoczynkowe
i ławki są dosyć równomiernie rozmieszczone wzdłuż zachodniej części szlaku (między Świeradowem a Rozdrożem pod Cichą Równią, łącznie co około 2–3 km), natomiast dalej na wschód już nie występują (z wyjątkiem ławki już na terenie Szklarskiej
Poręby). Kilka miejsc służących odpoczynkowi turystów znajduje się w otoczeniu
trasy marszu, jednak brak informacji na szlaku o drodze dojścia do nich. Spośród
urządzeń nieuwzględnionych w tab. I warto wspomnieć o tablicach dydaktycznych
na Hali Izerskiej (bezpośrednio przy szlaku znajduje się pięć stanowisk), tablicach
z mapami turystycznymi (w Świeradowie-Zdroju, Szklarskiej Porębie Górnej i koło
schroniska Chatka Górzystów) oraz punkcie informacji turystycznej położonym bezpośrednio przy skrajnym węźle w Szklarskiej Porębie Górnej. Biuro informacyjne
w Świeradowie znajduje się w pewnym oddaleniu od szlaku (300 m, brak oznaczeń).
Czerwony szlak pieszy Hala Izerska – Jakuszyce
Krótki czerwony szlak pieszy w południowej części Gór Izerskich stanowi część
wspominanej już kilkukrotnie popularnej trasy wędrówek między Świeradowem,
Halą Izerską i Jakuszycami, stanowiąc uzupełnienie szlaku niebieskiego scharakteryzowanego powyżej. Między Halą Izerską a Orlem (4,9 km) badana trasa wykorzystuje szeroką drogę o nawierzchni utwardzonej (częściowo asfaltowej, jednak
głównie szutrowej) i pokrywa się ze szlakiem rowerowym ER-2. Drugi odcinek
prowadzący z Orla do Jakuszyc (3,9 km) także w głównej mierze oparty jest o leśny
dukt, chociaż trasa piesza ścina niektórego jego serpentyny. W zimie wzdłuż prawie
całego szlaku wiodą narciarskie trasy biegowe (jedynym wyjątkiem są wspomniane skróty serpentyn), co czasem rodzi konflikty między obiema grupami turystów,
zwłaszcza na bardziej popularnym wśród narciarzy odcinku między Orlem a Jakuszycami. Trzeba jednak podkreślić, że szlaki piesze w tej okolicy są zimą oficjalnie
dostępne i piechurzy mają prawo wędrować po trasach narciarskich, nie powinni
jednak niszczyć ich nawierzchni i założonych śladów. Zagospodarowanie czerwonego szlaku pieszego (tab. II) skupione jest w trzech punktach – obu węzłach
skrajnych i wspominanym Orlu. Na Hali Izerskiej znajduje się prywatne schronisko turystyczne Chatka Górzystów, miejsce odpoczynkowe, tablica z mapą Gór
Izerskich oraz tablice ścieżki dydaktycznej (przy szlaku stoi pięć z nich). W Orlu
zlokalizowane jest kolejne prywatne schronisko, wiata z licznymi ławami i stołami
oraz kilka tablic z mapami i treściami krajoznawczymi. Natomiast w Jakuszycach
204
Krzysztof Kołodziejczyk
znajduje się niewielki obiekt noclegowy, restauracja i dwa bufety, trzy parkingi
i liczne urządzenia służące turystom do odpoczynku (większość usług jest jednak
związana z obsługą narciarzy biegowych). W pewnym oddaleniu od szlaku (brak
drogowskazów) położony jest jeszcze hotel. Chociaż infrastruktura skupiona jest
tylko w trzech miejscach, w związku z niewielką długością szlaku można go uznać
za dobrze wyposażony, co koresponduje z dużą popularnością trasy, zwłaszcza
między Halą Izerską a Orlem. Warto jeszcze wspomnieć, że między tymi dwoma
miejscami powstała niedawno astronomiczna ścieżka dydaktyczna – wzdłuż drogi
ustawiono modele planet w odległościach proporcjonalnych do rzeczywistych.
Szlak rowerowy ER-2 na odcinku Świeradów-Zdrój/Nové Město pod Smrkem
(granica państwa) – Jakuszyce
Szlak ER-2 jest najdłuższym szlakiem rowerowym na obszarze Gór Izerskich
(35,3 km), przy czym inwentaryzacją zagospodarowania objęto tylko jego odcinek
między dawnym przejściem granicznym Świeradów-Zdrój/Nové Město pod Smrkem a Jakuszycami o długości 28,3 km (pominięto fragment w dolinie Kamiennej,
stanowiącej granicę między Górami Izerskimi a Karkonoszami). Podobnie jak w poprzednich przypadkach na wyposażenie trasy (tab. III) składa się głównie baza zlokalizowana w większych ośrodkach turystycznych, mianowicie w Świeradowie-Zdroju
i Jakuszycach, choć duże znaczenie mają też dwa prywatne schroniska turystyczne
(Chatka Górzystów i Orle). Ze skupienia znaczącej części infrastruktury wyłącznie
w dwóch miejscach wynikają zbliżone maksymalne odległości między elementami infrastruktury poszczególnych typów (tab. III) – 17–18 km to dystans między
Świeradowem i Jakuszycami, z tym zastrzeżeniem, że urządzenia w pierwszej miejscowości rozmieszczone są na większej przestrzeni. Przeważająca część obiektów
noclegowych położona jest w pobliżu historycznej dzielnicy uzdrowiskowej, natomiast jeden znajduje się w leżącej bardziej na zachód Czerniawie-Zdroju, dawniej
samodzielnym uzdrowisku, a obecnie części Świeradowa, zaś kolejny (wysokiej klasy, połączony z lokalem gastronomicznym) – w Ulicku, będącym częścią składową
Pobiednej. Bezpośrednio przy szlaku w Świeradowie znajduje się tylko jeden obiekt
żywieniowy, jednak w otoczeniu dostępne są kolejne, aczkolwiek brak o nich odpowiednich informacji na trasie przejazdu (podobna sytuacja dotyczy szeregu innych
obiektów noclegowych, w tym pola namiotowego, oraz punktu informacji turystycznej). Kolejne miejsca na nocleg lub posiłek rowerzysta znajdzie (poza wspomnianymi schroniskami) dopiero w Jakuszycach. W sumie jednak, biorąc pod uwagę
wszystkie obiekty noclegowe i gastronomiczne (łącznie ze schroniskami), badany
szlak jest pod tym względem równomiernie i kompletnie zagospodarowany, trzeba
bowiem uwzględnić znaczne tempo przemieszczania się turystów rowerowych.
Miejsca służące turystom do odpoczynku są dosyć równomiernie rozmieszczone
wzdłuż całego szlaku, przy czym wyjątkowo mało jest pojedynczych ławek (tylko
pięć, z czego po dwie w Świeradowie-Zdroju i Czerniawie-Zdroju). Wiaty przeciwdeszczowe i niezadaszone miejsca odpoczynkowe zostały zbudowane w przybliże-
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
205
niu naprzemiennie, choć powstawały w różnych okresach i reprezentują różny standard. Pod względem projektu i jakości wykonania wyróżnia się wiata ponad doliną
Świeradówki, na wspólnym odcinku badanego szlaku i pieszego Głównego Szlaku
Sudeckiego (ryc. 52), bardziej rozbudowane miejsca służące odpoczynkowi znajdują
się też na Polanie Izerskiej, przy obu schroniskach i w Jakuszycach. Szlak wpisuje się
w przywoływaną już kilkukrotnie popularną trasę wędrówek turystycznych między
Świeradowem i Jakuszycami, ale jej dość intensywnie rozwinięte zagospodarowanie
pod względem częstotliwości odpowiada bardziej turystyce pieszej. Poruszający się
z większą prędkością rowerzyści mijają miejsca odpoczynkowe i wiaty co kilka lub
kilkanaście minut, zaś obiekty gastronomiczne (łącznie ze schroniskami) nawet co
pół godziny. Część urządzeń związana jest też z popularnym czerwonym szlakiem
pieszym ze Świeradowa na Stóg Izerski, chociaż ruch turystyczny na pewno uległ
zmianie po uruchomieniu kolei gondolowej na ten szczyt. Warto dodać, że przy
szlaku ER-2 w Górach Izerskich znajdują się dwa ujęte źródła: im. Cesarza Józefa II
(obok Ulicka, niestety obecnie niedostępne) i Adama (w pobliżu Polany Izerskiej),
w kilku miejscach ustawiono też tablice z mapami i wiadomościami krajoznawczymi
(m.in. na Hali Izerskiej, w Orlu i na Rozdrożu pod Działem Izerskim). Niestety, nie
przewidziano żadnych oficjalnych wypożyczalni rowerów i serwisów, choć niektóre
obiekty noclegowe udostępniają pojazdy swoim gościom (choć są one raczej niskiej
klasy i nie zawsze w pełni sprawne technicznie).
Ryc. 52. Wiata przeciwdeszczowa na
wspólnym odcinku pieszego Głównego
Szlaku Sudeckiego i rowerowego szlaku
ER-2 na południe od Świeradowa-Zdroju. Ciekawym rozwiązaniem jest pokryty
darnią dach, zaś kamienna podmurówka
i zamocowanie drewnianych filarów na
stalowych podstawach powinno zapewnić budowli trwałość (fot. K. Kołodziejczyk, 2012)
System tras narciarskich w okolicy Jakuszyc
W związku z niewielką długością w Sudetach szlaków narciarstwa biegowego
znakowanych zgodnie ze standardami PTTK (Instrukcja znakowania szlaków turystycznych 2007, 2014)110 postanowiono objąć badaniami sieć tras narciarskich
110
Spośród znanych autorowi sudeckich szlaków narciarskich PTTK (o znakach składających się
z trzech poziomych pasków, z których zewnętrzne są pomarańczowe) badaniami objęto najdłuższy
(schronisko Andrzejówka – schronisko Zygmuntówka, por. rozdział 5.3.2.) i najnowszy (wokół Biskupiej Kopy, nie omawiany w niniejszej monografii). Więcej informacji o typowo krajoznawczych
szlakach narciarskich w Polsce w rozdziale 5.3.2.
206
Krzysztof Kołodziejczyk
w południowej części Gór Izerskich z centrum w Jakuszycach. Zdecydowała o tym
wyjątkowa w skali Polski popularność tego miejsca wśród narciarzy biegowych,
a także znaczna długość przygotowywanych co roku tras (ryc. 53). Rozwojowi tej
dyscypliny w okolicach Jakuszyc sprzyja korzystne ukształtowanie terenu (łagodne
spadki, rozległe wierzchowiny, szerokie doliny), doskonałe warunki śniegowe (długość okresu korzystania z wędrówek narciarskich powyżej 80 dni w roku; Lijewski,
Mikułowski, Wyrzykowski 2002), gęsta sieć dróg i duktów leśnych oraz szlaków
turystycznych, ale także atrakcyjność krajobrazowa terenu. Turystyka narciarska
rozwija się tu w oparciu o infrastrukturę związaną z popularnym Biegiem Piastów,
która oprócz tras wyczynowych obejmuje też trasy rekreacyjne, m.in. specjalnie
przygotowane trasy wycieczkowe (Sadowski 2007). Chociaż najważniejsze dla
zarządców tego ośrodka jest sportowe (wyczynowe) wykorzystanie tras, funkcja
rekreacyjna (wypoczynkowa) wydaje się coraz bardziej dominować, co koresponduje z generalnym wzrostem zainteresowania narciarstwem biegowym. Zwłaszcza
w weekendy turyści przeważają liczebnie nad sportowcami, dla których czasami
wydziela się oddzielne trasy, by obie grupy sobie wzajemnie nie przeszkadzały
(głównym problemem jest różna prędkość przemieszczania się).
Ryc. 53. Sieć tras narciarstwa biegowego w Górach Izerskich (źródło: opracowanie własne
na podstawie: Dolny Śląsk, Śląsk Opolski: atlas 2005; Gemeinde Mirsk… b.r.w.)
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
207
W większości przypadków tutejsze wędrówki narciarskie nie mają charakteru
krajoznawczego, gdyż skupiają się na kilku mało atrakcyjnych – ale łatwych – trasach
w centralnej części ośrodka (okolice Jakuszyc, Działu Izerskiego, Orla i Cichej Równi). Teren ten jest mało urozmaicony pod względem rzeźby i właściwie pozbawiony
walorów krajoznawczych. Cała sieć ma jednak duży potencjał dla rozwoju turystyki
poznawczej, doprowadza bowiem do wielu miejsc widokowych, kilku skałek, rezerwatu Torfowiska Doliny Izery i reliktów wsi na Hali Izerskiej. Pod względem krajobrazowym szczególnie atrakcyjne są wędrówki prowadzące doliną Izery i Wysokim
Grzbietem, choć w drugim przypadku ze względu na większe odległości i nachylenia
niezbędne jest lepsze przygotowanie fizyczne i sprzętowe. Chociaż nie stosuje się tu
znakowania zgodnego ze standardami PTTK, wszystkie odcinki są oznaczone za pomocą drogowskazów oraz tablic z numerami węzłów i nazwami tras (ryc. 54b). Na
tej podstawie trzeba uznać, że sieć tras narciarstwa biegowego w Górach Izerskich
wpisuje się w definicję szlaku turystycznego stosowaną w niniejszej pracy i zasadne
jest przeprowadzenie analizy ich zagospodarowania.
Centralnym punktem badanej sieci tras są Jakuszyce, stanowiące formalnie
część Szklarskiej Poręby. Na Polanie Jakuszyckiej, po południowej stronie słabo zaznaczającej się w rzeźbie terenu Przełęczy Szklarskiej (886 m n.p.m.), znajduje się
stadion ze strzelnicami związany ze sportowym wykorzystaniem kompleksu oraz
zespół budynków mieszczących – poza biurami zarządu ośrodka – kilka wypożyczalni i serwisów nart, restaurację i toalety. W najbliższym otoczeniu rozlokowały
się także dwa bufety z prostymi posiłkami na wynos, biuro ubezpieczeniowe i trzy
parkingi. Baza noclegowa położona jest z kolei po północnej stronie przełęczy,
wzdłuż drogi krajowej nr 3, a składają się na nią hotel Bombaj z restauracją i dwa
inne obiekty noclegowe o niższym standardzie. Także tutaj znajdują się wypożyczalnie nart i kolejne dwa parkingi, co podkreśla dużą popularność ośrodka. Niemniej z turystycznego punktu widzenia niemniejsze znaczenie od infrastruktury
w Jakuszycach mają urządzenia rozlokowane przy szlakach biegowych, których
pokonanie, zależnie od obranej trasy, może zająć nawet kilka godzin. Przy niskich
temperaturach ważna jest więc możliwość ogrzania się i spożycia ciepłego posiłku. Zapewniają to dwa prywatne schroniska turystyczne: położone centralnie
względem całej sieci schronisko Orle i peryferyjna Chatka Górzystów, do której
doprowadza tylko jedna, ślepo zakończona trasa. W czasie weekendów możliwości tych dwóch obiektów są niewystarczające i tworzą się duże kolejki. Narciarze
korzystają więc też ze stołów i ław ustawionych na dworze przy obu schroniskach
(większą liczbę miejsc zapewniono w Orlu). Ponadto, przy szlakach przygotowano
pięć miejsc odpoczynkowych (tylko jedno z wiatą), które w zimowych warunkach
nie są zbyt użyteczne, choć z drugiej strony na potrzebę ich przygotowania zwróciło uwagę kilku ankietowanych tu narciarzy. Jeszcze jedno miejsce odpoczynkowe
znajduje się po czeskiej stronie, zaraz za granicznym mostem na Izerze koło osady
Orle (kończy się w tym miejscu jedna z polskich tras narciarskich). W porównaniu
z innymi drogami w Górach Izerskich (także takimi, którymi nie przebiegają żadne
208
Krzysztof Kołodziejczyk
szlaki turystyczne), liczba miejsc odpoczynkowych i wiat przy analizowanych trasach jest mała. Wynika to głównie z różnej polityki w tym względzie nadleśnictw
ze Świeradowa-Zdroju i ze Szklarskiej Poręby. W Jakuszycach, na Rozdrożu pod
Działem Izerskim i w Orlu ustawiono tablice z mapami, przy czym przeznaczone
są one raczej dla turystyki letniej. Przy drodze dojazdowej z Jakuszyc zamontowano też kierunkowskazy prowadzące do schroniska Orle.
Biorąc pod uwagę ogół infrastruktury pojawiającej się przy trasach narciarstwa biegowego w Górach Izerskich, można zauważyć, że lepiej zainwestowana
jest centralna część sieci między Orlem na zachodzie i Jakuszycami na wschodzie oraz Działem Izerskim (904 m n.p.m.) na południu i Rozdrożem pod Cichą
Równią na północy. Tutaj zlokalizowana jest prawie cała baza gastronomiczna i – mająca mniejsze znaczenie – noclegowa oraz zdecydowana większość
miejsc służących turystom do odpoczynku (jedynym wyjątkiem we wszystkich
przypadkach jest Chatka Górzystów). Na trasach w południowej i atrakcyjnej
krajobrazowo północnej części kompleksu przygotowanie tras sprowadza się
tylko do utrzymania śniegu, założenia śladów i oznakowania tras. Zresztą te
aspekty stoją na wysokim poziomie na całym badanym obszarze, choć także
lepiej przygotowane są bardziej popularne szlaki w środkowej części kompleksu
(ryc. 54). Wynika to z faktu, że to właśnie na nich ćwiczą sportowcy i tu odbywają się różnego rodzaju zawody. Niestety w weekendy, ze względu na duży
ruch, po całym dniu użytkowania nawierzchnia bardziej popularnych tras jest
silnie zniszczona.
a)
b)
Ryc. 54. Fragment przygotowanej trasy narciarskiej między Jakuszycami a Działem Izerskim (a) i jeden z drogowskazów na węźle tras narciarskich na wierzchowinie Cichej Równi (1001 m n.p.m.) (b) (fot. K. Kołodziejczyk, 2013)
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
209
5.3. Sieć szlaków turystycznych w Górach Kamiennych i Sowich
5.3.1. Ogólna charakterystyka sieci szlaków i jej zagospodarowania
O wyborze obszaru badawczego na pograniczu dwóch pasm górskich zdecydował przebieg najdłuższego w Sudetach znakowanego szlaku narciarskiego, który
łączy położone w Górach Kamiennych, a dokładniej w ich części zwanej Górami
Suchymi, schronisko Andrzejówka z leżącym w środkowej części pasma Gór S­ owich
schroniskiem Zygmuntówka. Uznano, że szlak ten ze względu na swoją długość i historię musi zostać objęty szczegółową inwentaryzacją na całym swoim przebiegu,
stąd taki nietypowy zasięg obszaru badań. Biorąc pod uwagę wszystkie inwentaryzowane w tym rejonie szlaki, prace objęły aż cztery mezoregiony – poza Górami Kamiennymi i Sowimi także małe fragmenty Gór Wałbrzyskich i Obniżenia Ś­ cinawki
(Atlas Śląska Dolnego i Opolskiego 1997; Kondracki 2000). W obrębie pierwszego
z wymienionych regionów badania skupiły się na mikroregionie Gór S­ uchych (tworzą je trzy równoległe grzbiety zbiegające się w rejonie Waligóry, 936 m n.p.m., najwyższego szczytu Gór Kamiennych), aczkolwiek objęły też Kotlinę Sokołowską i Pasmo Lesistej. W Górach Sowich uwzględniono masyw Włodzarza (811 m n.p.m.)
oraz północno-zachodnią część głównego grzbietu111 wraz z najwyższą Wielką Sową
(1015 m n.p.m.) aż po Przełęcz Jugowską (801 m n.p.m.). O ujęciu również fragmentów Obniżenia Ścinawki i Gór Wałbrzyskich zdecydował przebieg odcinka Głównego Szlaku Sudeckiego, który również poddano inwentaryzacji. Oba długodystansowe
szlaki czerwone (pieszy i narciarski) są do siebie równoległe i mają kilka wspólnych
sekcji. W związku z tym badania objęły w ramach mezoregionu Obniżenia Ścinawki północny skraj Obniżenia Mieroszowskiego (odcinek Głównego Szlaku Sudeckiego w okolicy Kowalowej), zaś w ramach Gór Wałbrzyskich – Obniżenie Górnej
­Bystrzycy112, które rzeczony szlak przecina na wysokości Jedlinki Górnej. Góry ­Suche
i Pasmo Lesistej wchodzą w skład Parku Krajobrazowego Sudetów Wałbrzyskich,
zaś Góry Sowie – Parku Krajobrazowego Gór Sowich, a ich południowo-wschodnia
część – Obszaru Chronionego Krajobrazu Gór Sowich i Bardzkich113.
111
Masyw Włodarza i główny grzbiet nie są oficjalnymi wydzieleniami regionalnymi w obrębie
Gór Sowich. Według przyjętych regionalizacji (Atlas Śląska Dolnego i Opolskiego 1997, mapa Podział
fizycznogeograficzny) mezoregion Gór Sowich dzieli się tylko na dwa mikroregiony: właściwe Góry
Sowie i leżące na południu Wzgórza Wyrębińskie.
112
Przyjęto podział przedstawiony w Atlasie Śląska Dolnego i Opolskiego (1997, mapa Podział fizycznogeograficzny), według którego źródłowy odcinek Bystrzycy z Głuszycą i Jedlinką leży w obrębie mikroregionu Obniżenia Górnej Bystrzycy, stanowiącego część mezoregionu Gór Wałbrzyskich.
Kondracki (2000) podaje z kolei, że jest to część Obniżenia Noworudzkiego, które według pierwszego źródła zaczyna się znacznie dalej na południe, oddzielone od Obniżenia Górnej Bystrzycy przez
zaliczane do Gór Sowich Wzgórza Wyrębińskie.
113
Ze względu na położenie obszaru badawczego na pograniczu kilku regionów fizycznogeograficznych i obszarów chronionych zrezygnowano z przeprowadzenia analizy stopnia rozwinięcia,
spójności i kształtu sieci szlaków turystycznych.
210
Krzysztof Kołodziejczyk
Trzeba podkreślić, że bardzo urozmaicona rzeźba terenu Gór Kamiennych,
uwarunkowana występowaniem odpornych na denudację porfirów, a przejawiająca się w stromych stokach i wyjątkowo zmiennym profilu linii grzbietowej, istotnie
wpływa na trudność i przebieg szlaków. W przeciwieństwie do większości obszaru
Sudetów, gdzie na turystę po wejściu na grzbiet nie czekają już żadne znaczniejsze podejścia, na badanym obszarze wędrówka przez najwyższe partie gór składa
się z naprzemiennych odcinków stromo wznoszących się i opadających. W związku z tym profil szlaków też jest bardzo urozmaicony, z wyjątkiem tras wiodących
większymi dolinami lub duktami trawersującymi stoki. Takich odcinków jest jednak niewiele, szlaki zostały bowiem poprowadzone w taki sposób, by maksymalnie
wykorzystać zróżnicowanie rzeźby i jednocześnie udostępnić kilka interesujących
punktów widokowych. Czasem zdarzają się jednak forsowne odcinki, których
przebieg nie jest do końca uzasadniony atrakcyjnością turystyczną – zdobywa się
kolejne szczyty, rozdzielone głębokimi przełęczami, choć z porośniętych lasami
kulminacji nie roztaczają się żadne widoki, które z kolei można podziwiać z duktów trawersujących stoki (dotyczy to większości grzbietu granicznego, wzdłuż którego przecinką graniczną wiedzie zielony szlak pieszy; ponadto m.in. szczytów:
Turzyna i Jeleniec na wschód od schroniska Andrzejówka oraz Sokółka w paśmie
Lesistej). Takie nie do końca logiczne przebiegi zostały chyba dostrzeżone przez
znakujący w tym rejonie wałbrzyski oddział PTTK, czego przejawem jest zmiana
trasy żółtego szlaku pieszego między Unisławiem Śląskim a Sokołowskiem, który
nie wprowadza teraz na sam szczyt Stożka Małego (750 m n.p.m.), wykorzystując
przebiegający poniżej dukt.
W całym regionie wałbrzyskim, a w jego obrębie w Górach Kamiennych, pomimo dość dobrej sytuacji ludnościowej przed drugą wojną światową – ale także po niej – turystyka rozwijała się słabo (Potocki 2004), być może ze względu
na degradację środowiska przez uciążliwy przemysł ciężki i ograniczony zakres
działania lokalnych niemieckich organizacji turystycznych. W tej sytuacji szlaki
turystyczne na tym terenie przed 1945 r. pełniły głównie rolę tras spacerowych
dla mieszkańców okolicznych miejscowości (Potocki 2004). Wyjątek stanowiło
oczywiście Sokołowsko, stacja klimatyczna i ośrodek rehabilitacji po przebyciu
gruźlicy. Po drugiej wojnie światowej długość szlaków turystycznych jednak szybko wzrosła i w połowie lat 60. ich sieć w Górach Kamiennych była już bardzo
zbliżona do stanu obecnego (poza niewielkimi zmianami kolorów i przebiegu;
Góry Wałbrzyskie 1967). Wyjątek stanowił oczywiście niedostępny dla turystów
pas nadgraniczny, gdzie pierwszy szlak powstał dopiero w 1993 r. Był to zielony
szlak pieszy (tzw. graniczny, gdyż wiódł wzdłuż granicy od przełęczy Okraj aż do
Tłumaczowa), który do dziś wydaje się odizolowany od reszty sieci – łączą go z nią
tylko dwie krótkie trasy czarne. Ponadto, brak połączenia między szlakami zielonym granicznym i niebieskim na Średniaku, chociaż oba przebiegają w odległości
około 250 m od siebie. Zarówno w latach 60. XX w., jak i obecnie, głównym węzłem szlaków w regionie jest schronisko Andrzejówka, zaś podrzędną rolę pełnią
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
211
Sokołowsko i ­Lesista Wielka (851 m n.p.m.). Warto jednak zauważyć, że w latach
60. XX w. unikano znaczenia szlaków po bardzo stromych stokach. Na Waligórę
wiódł wtedy tylko jeden, ślepo zakończony szlak, poprowadzony po łagodniejszym,
południowym stoku, zaś bardzo trudna trasa po stoku północnym powstała dopiero
później (zapewne w latach 80.). Podobnie zmieniała się sytuacja na Stożku Wielkim
(841 m n.p.m.), na który kiedyś można było wejść wyłącznie od strony Sokołowska.
Obecnie sieć szlaków pieszych, rowerowych i narciarskich czyni z Gór Kamiennych obszar bardzo korzystny dla rozwoju turystyki aktywnej. Podstawę sieci tras
pieszych stanowią cztery równoległe do siebie szlaki o przebiegu w przybliżeniu
równoleżnikowym114:
• czerwony (fragment Głównego Szlaku Sudeckiego): … – Lubawka – Betlejem
– Krzeszów – Grzędy – Lesista Wielka – Kowalowa – Sokołowsko – Bukowiec
– schronisko Andrzejówka – Klin – Przełęcz pod Turzyną – Przełęcz pod Jeleńcem – Skalne Bramy – Rybnica Mała – Przełęcz pod Wawrzyniakiem – Jedlina-Zdrój (stacja kolejowa) – Jedlinka Górna – …
• niebieski: … – Lubawka – Krucza Dolina – Błażejów – Chełmsko Śląskie – Róg
– Łączna115 – Różana – Mieroszów – Garbatka – Sokołowsko (Bednarski Jar) –
Włostowa – Kostrzyna – Suchawa – schronisko Andrzejówka – Klin – Przełęcz
pod Turzyną – Turzyna – Przełęcz pod Jeleńcem – Jeleniec – Skalne Bramy –
Rybnica Mała – …
• zielony: … – Przełęcz Lubawska – Szeroka – Mrowiniec – Okrzeszyn – Trupina – Przełęcz Chełmska – Przełęcz Strażnicze Naroże – Łączna – Mieroszowskie
Ściany116 – Golińsk – Średniak – Przełęcz Sokołowska – Kopica – Przełęcz pod
Szpiczakiem – Rumprechtický špičák – Przełęcz pod Czarnochem – Czarnoch
– Leszczyniec – Ptasi Szczyt – Tłumaczów;
• żółty: Golińsk/Starostín (granica państwa) – Golińsk – Mieroszów – Lesista
Wielka – Lesista Mała – Unisław Śląski – Stożek Wielki – Sokołowsko – Rozdroże pod Krzywuchą – ruiny zamku Radosno – Waligóra – schronisko Andrzejówka – Przełęcz pod Turzyną – Przełęcz pod Jeleńcem – Skalne Bramy
– ruiny zamku Rogowiec – Jeleniec Mały – Grzmiąca – Głuszyca (stacja kolejowa).
Uzupełniają je krótsze szlaki o przebiegu bardziej południkowym. Szlaki piesze
wykorzystują głównie ścieżki i drogi gruntowe, a liczba odcinków o nawierzchni
asfaltowej jest niewielka. Są dość dobrze oznakowane, choć zdarzają się nietypowe drogowskazy niezgodne z wytycznymi PTTK (Instrukcja znakowania szlaków
turystycznych 2007, 2014; por. ryc. 5), a wiele strzałek jest zniszczonych (np. na
Bukowcu, przez który przebiega Główny Szlak Sudecki). Dodatkowo w rejonie
Poza Górami Kamiennymi w poniższym wyliczeniu uwzględniono też objęte badaniami fragmenty Obniżenia Ścinawki i Gór Wałbrzyskich.
115
Wyróżniony kursywą odcinek wiedzie przez Zawory, stanowiące północny skraj Gór Stołowych.
116
Wyróżniony kursywą odcinek również wiedzie przez Zawory.
114
212
Krzysztof Kołodziejczyk
Wałbrzycha na niektórych szczytach (np. Waligóra i Turzyna w Górach Kamiennych oraz Mały Kozioł i Przełęcz pod Borową w obrębie Rybnickiego Grzbietu Gór
Wałbrzyskich) ustawiono kamienne tablice z nazwą wierzchołka, jego wysokością
n.p.m. i skrótem „PTTK”, zaś na wybranych węzłach szlaków, poniżej kierunkowskazów, powieszono tablice z numerami telefonów do Wałbrzysko-Kłodzkiej Grupy Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego (ich wykonanie finansował
sponsor, którego logo i dane też są na nich umieszczone).
Także w przypadku szlaków rowerowych w Górach Kamiennych przeważają
fragmenty z nawierzchnią gruntową lub szutrową (co nie jest zjawiskiem częstym
w skali Polski czy Sudetów), chociaż udział dróg o nawierzchni asfaltowej jest już
wyraźnie większy. Prawie wszystkie szlaki rowerowe mają formę pętli, jedynie
w zachodniej części regionu więcej jest tras o charakterze liniowym. Można wyróżnić kilka obszarów koncentracji oferty przeznaczonej dla turystów rowerowych.
Najbardziej rozbudowany jest system tras z centrum w Głuszycy, który oprócz Gór
Suchych obejmuje też masyw Włodarza w Górach Sowich. Trasy te przewidziane
są dla kolarstwa górskiego (tzw. Strefa MTB), stąd posiadają miejscami znaczne
nachylenia (nawet kilkanaście procent) i przynajmniej częściowo wiodą drogami
o nieutwardzonej nawierzchni (zdarzają się nawet odcinki prowadzące drogami
zrywkowymi i wąskimi ścieżkami). Należy je określić jako trudne i bardzo trudne,
w związku z czym przeznaczone są raczej dla reprezentantów kolarstwa sportowego (wyczynowego), a nie rekreacyjnego i krajoznawczego (co znalazło wyraz
w wynikach ankiet przeprowadzonych koło schroniska Andrzejówka, gdzie ta sieć
także sięga), choć zdarzają się oczywiście odcinki łatwiejsze, wykorzystujące drogi
asfaltowe. Warto dodać, że w oparciu o głuszyckie trasy MTB można wjechać na
najwyższy szczyt Gór Kamiennych, Waligórę. Niektóre szlaki są oficjalnie jednokierunkowe, choć brak o tym jasnych informacji w terenie. Pierwotnie wszystkie
trasy zostały wyposażone w znaki zbliżone do standardowych117, które w związku
z brakiem funduszy na odnawianie z czasem prawie całkowicie zanikły. W terenie
pozostały tylko nieliczne drogowskazy oraz tablice z mapą turystyczną, na której
zaznaczono ofertę Strefy MTB, uzupełnioną profilami tras i danymi kontaktowymi
okolicznych gospodarstw agroturystycznych. Nie przeszkadzało to jednak gminie
Głuszyca, która oficjalnie była inwestorem sieci, promować się poprzez ofertę skierowaną do rowerzystów. Stowarzyszenie, które wyznaczyło trasy, bezskutecznie zabiegało o wsparcie, a miłośnikom kolarstwa górskiego polecało korzystanie z naW stosunku do typowych znaków szlaku rowerowego (Instrukcja znakowania szlaków turystycznych 2007, 2014; Rozporządzenie Ministrów Infrastruktury oraz Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 lipca 2002 r. w sprawie znaków i sygnałów drogowych, Dz. U. 2002 nr 170, poz. 1393;
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 3 lipca 2003 r. w sprawie szczegółowych warunków
technicznych dla znaków i sygnałów drogowych oraz urządzeń bezpieczeństwa ruchu drogowego i warunków ich umieszczania na drogach, Dz. U. 2003 nr 220, poz. 2181 z późniejszymi zmianami) różnią
się one symbolem roweru, który jest bardziej dynamiczny (rama roweru oddana jest za pomocą
krzywych, a nie linii prostych) i siedzi na nim rowerzysta.
117
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
213
wigacji GPS i danych o przebiegu tras, które można pobrać ze strony internetowej.
Na szczęście w ostatnich latach udało się uzyskać fundusze na odnowienie oznakowania, co jest obecnie sukcesywnie realizowane. Ponadto, mniej rozbudowane
i zwykle dość słabo oznaczone sieci okólnych szlaków rowerowych znajdują się na
Dzikowcu (także MTB) oraz w okolicach: Sokołowska, Mieroszowa, Lubawki i wsi
Grzędy. Trasy tworzone z inicjatywy gminy Mieroszów są trochę lepiej oznaczone,
ale ich drogowskazy są rozmieszczone często przypadkowo i nielogicznie. Zdarzają się też na nich kuriozalne pomyłki, jak zapis „Lesica Wielka” zamiast „Lesista
Wielka” w przypadku okólnego czarnego szlaku wiodącego na tę górę z Kowalowej
i Unisławia Śląskiego. Inwentaryzacją objęto należący do tej właśnie sieci górski
okólny szlak rowerowy z Sokołowska przez schronisko Andrzejówka i Przełęcz
pod Szpiczakiem, o dość dobrym oznakowaniu (ale z nielicznymi drogowskazami), średnio trudny, który mogą pokonać też mniej wprawni rowerzyści.
Zdecydowanie słabiej rozwinięta jest sieć szlaków narciarskich, chociaż i tak
należy ona w Górach Suchych i Sowich do największych w Sudetach (choć nie
można jej porównywać z Górami Izerskimi). Najważniejszy, czerwony szlak
wiedzie od schroniska Andrzejówka przez Przełęcz pod Szpiczakiem, Łomnicę,
Głuszycę, a dalej już w obrębie Gór Sowich przez Rozdroże pod Moszną (742 m
n.p.m.), Grządki, Przełęcz Sokolą (754 m n.p.m.), Wielką Sowę (1015 m n.p.m.),
Kozie Siodło (887 m n.p.m.) i Przełęcz Jugowską do schroniska Zygmuntówka. Wyznaczono też dwa szlaki niebieskie: 1) okólny od schroniska Andrzejówka duktem
trawersującym północne stoki Suchawy (928 m n.p.m.) i Kostrzyny (906 m n.p.m.)
do Sokołowska, a dalej w kierunku Przełęczy pod Szpiczakiem i z powrotem do
schroniska oraz 2) po stokach Wielkiej Sowy od Koziego Siodła przez schronisko
Sowa na Przełęcz Walimską (755 m n.p.m.). Trzy okólne, dość krótkie szlaki (czerwony, niebieski i zielony) kluczą też między obiektami Twierdzy Srebrnogórskiej
na pograniczu Gór Sowich i Bardzkich. Poza tymi szlakami znakowanymi według
standardów PTTK narciarze biegowi wykorzystują również trasy związane z Biegiem Gwarków, który od lat 70. XX w. odbywa się w okolicach Waligóry z bazą
przy schronisku Andrzejówka. Trasy te jednak nie są oznakowane (poza kilkoma
czerwonymi, okrągłymi tablicami w okolicy Przełęczy Trzech Dolin), ale w przeciwieństwie do poprzednich są przygotowywane mechanicznie. Te cechy powodują, że cztery pierwsze szlaki należy uznać za przeznaczone dla turystycznego
(krajoznawczego) narciarstwa biegowego, zaś trasy wokół Waligóry mają charakter typowo rekreacyjny lub wyczynowy (zależnie od obranego dystansu). Krótkie
nieznakowane trasy narciarskie przygotowywane są też mechanicznie w masywie
Dzikowca jako element tamtejszego ośrodka sportów zimowych. Warto dodać, że
według mapy Góry Wałbrzyskie (1967) szlaki narciarskie prowadziły też kiedyś
od schroniska Andrzejówka do Sokołowska doliną Czartowca oraz do Wałbrzycha
przez Rybnicę Leśną i Kamionkę. Oznakowanie szlaków narciarskich PTTK jest
prawidłowe, chociaż dawno nie było konserwowane (ryc. 55) i w wielu miejscach
wymaga poprawek. Wyjątkiem jest szlak niebieski w Górach Suchych, który dzięki
214
Krzysztof Kołodziejczyk
funduszom unijnym pozyskanym przez gminę Mieroszów posiada w większości
odnowione znaki i jest wyposażony w kierunkowskazy (w ramach tego samego
projektu stworzono wspomniane wyżej szlaki rowerowe).
Ryc. 55. Wyraźnie różniące się stanem oznakowanie:
czerwonego szlaku narciarskiego i pieszego Głównego Szlaku Sudeckiego wraz z innymi, niezgodnymi ze
standardami PTTK znakami turystycznymi na odcinku głównego grzbietu Gór Sowich między Kozim
Siodłem a Wielką Sową (fot. K. Kołodziejczyk, 2013)
Baza noclegowa w Górach Kamiennych przed drugą wojną światową skupiona
była w zaledwie kilku punktach (Potocki 2004). Także w okresie Polski Ludowej
nie uległa ona znacznemu rozwojowi – powstało tylko kilka domów wypoczynkowych, w tym obiekty Funduszu Wczasów Pracowniczych w Sokołowsku. Również obecnie baza noclegowa i gastronomiczna stanowią jedną z barier rozwoju
turystyki na tym atrakcyjnym przecież obszarze (szczególnie w Paśmie Lesistej),
chociaż gęsta sieć dróg kołowych i liczne połączenia prywatnej komunikacji zbiorowej umożliwiają odbywanie wielu jednodniowych wycieczek, co ma znaczenie
zwłaszcza dla mieszkańców pobliskiego Wałbrzycha. Dzięki temu szlaki Gór Kamiennych są dość często wykorzystywane. Najważniejszym obiektem dla turystów
kwalifikowanych jest położone na Przełęczy Trzech Dolin (810 m n.p.m.) schronisko Andrzejówka, które jest licznie odwiedzane także przez spacerowiczów i zwolenników bardziej pasywnego wypoczynku, co umożliwia droga dojazdowa z Rybnicy Leśnej118. Jego centralne położenie w obrębie Gór Suchych i układ szlaków
powodują, że może się ono znaleźć na trasie wielu wycieczek. Przy szlakach pieszych przygotowano kilkadziesiąt punktów odpoczynkowych zadaszonych i niezadaszonych, choć część z nich nie jest należycie utrzymana (ryc. 56). Pozytywnie
wyróżniają się cztery obszerne drewniane wiaty w otoczeniu Sokołowska, z podwyższoną podłogą i pokrytymi darnią dachami, połączone z zagospodarowanym
miejscem na ognisko (ryc. 57). Zdecydowanie gorzej przedstawia się zagospodaroWarto dodać, że około 400 m od szczytu Waligóry, na jej południowym stoku, działało przed
drugą wojną światową kolejne schronisko. Do dziś pozostały po nim nikłe ruiny, z których roztaczają
się dalekie widoki.
118
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
215
wanie tras rowerowych – ich przygotowanie zwykle sprowadziło się jednorazowej
akcji oznakowania, które niekonserwowane często nie pełni już właściwie swojej
roli. Trzeba też wspomnieć o dwóch wieżach widokowych: stalowej na Rumprechtickim špičáku (880 m n.p.m., już na terenie Republiki Czeskiej) i drewnianej,
­niewysokiej (właściwie jest to platforma) na Stożku Wielkim, obok której znajduje
się też jedna z czterech wspomnianych wyżej wzorcowych wiat turystycznych. Na
odcinku szlaku pieszego sprowadzającego ze Stożka do Unisławia Śląskiego znajdują się dwa przełazy przez płot otaczający młodnik (ryc. 58). Warto porównać ich
konstrukcję i stan z podobnymi konstrukcjami z Wielkiej Brytanii (ryc. 85).
a) b)
Ryc. 56. a) Całkowicie zarośnięte pokrzywami miejsce odpoczynkowe z wiatą, zwane Pod
skałką, przy szlakach turystycznych wiodących z Sokołowska doliną potoku Czartowiec
w kierunku schroniska Andrzejówka; b) wiata przeciwdeszczowa na Przełęczy pod Szpiczakiem przy węźle szlaków pieszych, rowerowych i narciarskich w pobliżu Rumprechtickiego špičáka odstrasza ustawicznie nieopróżnionym (kilkukrotne obserwacje), a do tego
raczej prowizorycznym kubłem na śmieci (fot. K. Kołodziejczyk, 2012)
a) b)
Ryc. 57. Wiaty turystyczne w okolicy Sokołowska: a) na Rozdrożu pod Krzywuchą w drodze do schroniska Andrzejówka; b) na północ od Sokołowska przy żółtym szlaku pieszym
w kierunku Stożka Wielkiego (fot. K. Kołodziejczyk, 2012)
216
Krzysztof Kołodziejczyk
Ryc. 58. Częściowo zniszczone przełazy przez płot otaczający młodnik na wyjątkowo stromym północnym stoku Stożka Wielkiego (fot. K. Kołodziejczyk, 2012)
Góry Sowie już przed drugą wojną światową miały duże znaczenie w ruchu turystycznym, do czego przyczyniała się najgęstsza w Sudetach sieć szlaków, wieże widokowe, ale głównie położenie w ich otoczeniu gęsto zaludnionych miast i największych ośrodków przemysłowych regionu oraz dość dobra dostępność komunikacyjna. Pewne znaczenie miał też rozwój od lat 30. XX w. infrastruktury narciarskiej,
szczególnie nasilony w otoczeniu Wielkiej Sowy (Potocki 2004). Także obecnie sieć
szlaków turystycznych jest dosyć gęsta i reprezentuje wszystkie typy uwzględniane
w niniejszej pracy (szlaki narciarskie opisano już wyżej przy okazji charakterystyki Gór Kamiennych). Podstawę sieci tras pieszych Gór Sowich stanowią dwa szlaki
długodystansowe, które prowadzą równolegle do przebiegu pasma (z czego pierwszy
w większości głównym grzbietem, a drugi – jego północnymi stokami):
• czerwony (fragment Głównego Szlaku Sudeckiego): … – Jedlinka Górna – Włodarz – Rozdroże pod Moszną – Grządki – Przełęcz Sokola – schronisko Sowa
– Wielka Sowa – Kozie Siodło – Przełęcz Jugowska – schronisko Zygmuntówka
– Kalenica – Przełęcz Woliborska – Szeroka – Przełęcz pod Szeroką – Malinowa – Przełęcz pod Gołębią – Gołębia – Budzowska Polana – Mała Przełęcz
Srebrna – Przełęcz Srebrna – …
• niebieski (fragment Europejskiego Szlaku Długodystansowego E3): … – Zagórze Śląskie – Michałkowa – Glinno – Przełęcz Walimska – Wielka Sowa – Stara
Jodła – Trzy Buki – Leśny Dworek – Przełęcz Woliborska – Przełęcz pod Szeroką – Przełęcz pod Gołębią – Budzowska Polana – Mała Przełęcz Srebrna – …
Pozostałe szlaki piesze (żółte, zielone, czarne i kolejny niebieski) biegną z kolei
w poprzek pasma, zapewniając dojście do głównych tras z okolicznych miejscowości i przystanków komunikacji zbiorowej, przy czym większa ich liczba występuje
w zachodniej części regionu.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
217
Szczególnej uwagi wymaga fioletowy szlak pieszy (ryc. 59), wyznaczony bez uzyskania odpowiednich zezwoleń i bez porozumienia z lokalnym oddziałem PTTK
przez właścicieli schronisk Sowa i Orzeł w celach promocyjnych i marketingowych.
Szlak ten do dziś wiedzie tzw. Średnią Drogą i Drogą Gwarków (zwaną też Srebrną)
od Przełęczy Walimskiej (755 m n.p.m.) przez Jelenią Polanę, Kamień Gwarków do
schroniska Sowa, zaś jego dalszy odcinek przez schronisko Orzeł na Przełęcz Sokolą
praktycznie już zanikł, co jest tym bardziej korzystne, że pokrywał się tu z Głównym
Szlakiem Sudeckim, wprowadzając wielu turystów w błąd (chociaż pomyłki zdarzają
się nadal i obecnie dotyczą niebieskiego szlaku E3 od strony Przełęczy Walimskiej).
Poza tym w całości swojego obecnego przebiegu pokrywa się z różnymi szlakami rowerowymi. Był to jeden z pierwszych w Polsce „dzikich” szlaków (nieuzgodnionych
z właścicielami lub zarządcami dróg i terenów), coraz liczniej tworzonych w ostatnich latach przez właścicieli bazy noclegowej i stowarzyszenia zajmujące się turystyką. Sieć szlaków rowerowych w Górach Sowich jest słabiej rozwinięta niż w Górach
Kamiennych, chociaż w tym względzie zauważalne są w ostatnich latach wyraźne
zmiany. Poza wspomnianymi już wcześniej trasami MTB w otoczeniu Głuszycy szlaki mają w większości charakter liniowy. Główne trasy wiodą równolegle do grzbietu, wykorzystując dukty trawersujące stoki (najważniejszy jest niebieski szlak między Przełęczą Sokolą a Srebrną Górą), zaś wiele krótszych łączy je z podnóżem gór.
Szczególnie dużo tras rowerowych występuje w otoczeniu Wielkiej Sowy i Kalenicy,
zaś w południowo-wschodniej części pasma jest ich już wyraźnie mniej. Oznakowanie szlaków rowerowych jest w Górach Sowich trochę lepsze niż w Kamiennych,
w przeciwieństwie do szlaków pieszych. Wręcz kuriozalne są niekształtne, wyjątkowo małe znaki między Kalenicą a Bielawską Polanką, a trzeba podkreślić, że dotyczy
to fragmentu Głównego Szlaku Sudeckiego, który powinien służyć za wzór119. Niestety, dosyć zróżnicowane są też drogowskazy, co jest efektem inicjatyw lokalnych
władz i organizacji turystycznych zarówno z czasów komunistycznych (ryc. 60a), jak
i z ostatnich lat (ryc. 60b).
Ryc. 59. Kierunkowskazy fioletowego szlaku pieszego na Jeleniej Polanie,
gdzie krzyżuje się z regularnym żółtym
szlakiem znakowanym przez PTTK (fot.
K. Kołodziejczyk, 2012)
119
Jest to efekt wyłonienia przez starostwo wykonawcy prac znakarskich w drodze przetargu,
gdzie decydującym kryterium była cena. Znaki te nie były wykonywane przez PTTK.
218
Krzysztof Kołodziejczyk
Ryc. 60. Różne formy drogowskazów na węźle szlaków Bielawska Polanka (803 m n.p.m.)
leżącym na południowy wschód od Kalenicy w Górach Sowich. Żadna z obu wersji strzałek nie jest zgodna ze standardami stosowanymi przez PTTK. Wiele do życzenia pozostawia też częściowo zniszczony punkt wypoczynkowy (fot. K. Kołodziejczyk, 2011)
W Górach Sowich lepiej niż w Górach Kamiennych jest rozwinięta baza noclegowa i gastronomiczna, chociaż dotyczy to tylko północno-zachodniej części pasma,
bliższej większym ośrodkom miejskim i źródłom ruchu turystycznego. Obiekty obu
rodzajów występują tam nie tylko w zajmujących doliny wsiach, ale zdarzają się także w wyższych położeniach górskich (np. Sierpnica, Przełęcz Sokola, Sokolec – Sowa,
Jugów – Nagóra). W Górach Sowich znajdują się aż cztery schroniska turystyczne
(Zygmuntówka, Sowa, Orzeł, Bacówka), przy czym wszystkie skupione są w środkowej
części pasma, w okolicy Wielkiej Sowy, a drugie i trzecie z wymienionych położone
są tuż obok siebie (mniej niż 1 km) przy najpopularniejszym szlaku z Przełęczy Sokolej na najwyższy szczyt pasma. Nietypowa jest lokalizacja Bacówki na północnym
stoku Wielkiej Sowy, gdyż w jej otoczeniu nie przebiega żaden szlak turystyczny (najbliższy w odległości 450 m). Powstała ona jednak głównie na potrzeby sąsiedniego
wyciągu narciarskiego, a obsługa turystów pieszych miała odgrywać tu mniejsze niż
zwykle znaczenie, chociaż w ostatnich latach wyciąg jest nieczynny i ta tendencja na
pewno uległa zmianie. Obok obiektu działa też pole namiotowe. Wyraźnie skupione
w bardziej frekwentowanej środkowej części pasma są też urządzenia służące turystom
do wypoczynku – na południowy wschód od Przełęczy Woliborskiej (711 m n.p.m.)
i w masywie Włodarza w ogóle nie występują. Ważnym rodzajem wyposażenia szlaków turystycznych, ale jednocześnie właściwie samodzielnymi atrakcjami turystycznymi, są wieże widokowe na Wielkiej Sowie i Kalenicy (964 m n.p.m.), które pozwalają
podziwiać rozległe panoramy podczas wędrówki nieposiadającym większych walorów
widokowych (ze względu na zalesienie) głównym grzbietem Gór Sowich.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
219
5.3.2. Zagospodarowanie wybranych szlaków turystycznych
Czerwony szlak pieszy na odcinku Lesista Wielka – schronisko Zygmuntówka
(fragment Głównego Szlaku Sudeckiego)
Odcinek Głównego Szlaku Sudeckiego w Górach Kamiennych i Górach Sowich
jest bardzo zróżnicowany pod względem rodzaju wykorzystywanych dróg, natężenia
ruchu turystów i częstotliwości rozmieszczenia urządzeń. Do najbardziej popularnych fragmentów należy trasa głównym grzbietem Gór Sowich między Wielką Sową
a schroniskiem Zygmuntówka razem z odcinkiem wprowadzającym na Wielką Sowę
z Przełęczy Sokolej, jedną z dwóch najczęściej wybieranych tras wejścia na najwyższy szczyt pasma (druga to szlak niebieski z Przełęczy Walimskiej). Na odcinku tym
szlak wiedzie drogami i ścieżkami gruntowymi, jedynie między Przełęczą Sokolą
a schroniskiem Sowa jest to droga szutrowa. Niestety, ze względu na natężenie ruchu
turystycznego można zauważyć tu wiele przejawów erozji szlaku (w szczególności
jego poszerzania na terenach podmokłych), czemu przeciwdziała się tylko w ograniczonym zakresie (odprowadzenie wody opadowej wprowadzono tylko na odcinku
między szczytem Wielkiej Sowy a schroniskiem Sowa, urządzenia służące kanalizowaniu ruchu stanęły jedynie na najwyższym szczycie pasma, brak jest przejawów
utrzymania ścieżki na terenach podmokłych występujących na przełęczach głównego grzbietu). Rzadziej, lecz nadal często, wykorzystywany jest odcinek między
schroniskiem Andrzejówka a Rogowcem (870 m n.p.m.), choć jednocześnie sąsiedni
fragment między tym schroniskiem a Sokołowskiem (przez Bukowiec) należy do
najmniej uczęszczanych, o czym może świadczyć silne zarośnięcie ścieżki. Wędrując
między tymi dwoma miejscami, turyści częściej wydają się wybierać zdecydowanie
łatwiejsze szlaki prowadzące doliną Czartowca (zielony cały czas wzdłuż potoku lub
żółty przez Waligórę i ruiny zamku Radosno), tym bardziej, że odcinek Głównego
Szlaku Sudeckiego przez Bukowiec nie należy do szczególnie atrakcyjnych (w większości prowadzi lasem z kilkoma, bardzo ograniczonymi widokami; do walorów
można zaliczyć tylko stanowisko obserwacji ptaków drapieżnych Mucha, ryc. 61,
oraz pozostałości cmentarza z ruinami kaplicy na skraju Sokołowska).
Ryc. 61. Punkt obserwacji
ptaków drapieżnych Mucha
na śródleśnej polanie w partiach szczytowych Bukowca
(898 m n.p.m.) (fot. K. Kołodziejczyk, 2012)
220
Krzysztof Kołodziejczyk
Rzadko wykorzystywane są też fragmenty szlaku w masywie Włodarza oraz
między Rybnicą Małą a Jedlinką, choć jest to jednocześnie teren spacerowy mieszkańców Jedliny-Zdroju i Głuszycy. W tych krótkich wędrówkach nie wykorzystują
oni jednak jakiegoś konkretnego szlaku turystycznego, a jedynie kluczą po znanych
sobie ścieżkach. Słabe oznakowanie w połączeniu z plątaniną dróg i ścieżek w tej
okolicy, a zwłaszcza w otoczeniu Przełęczy pod Wawrzyniakiem (568 m n.p.m.),
może skutkować zgubieniem szlaku. Poza tym Główny Szlak Sudecki w Górach
Kamiennych i Sowich jest dość dobrze oznaczony, choć często na węzłach brakuje
drogowskazów lub są one zniszczone. Warto wspomnieć o wprowadzonej niedawno zmianie przebiegu szlaku między Lesistą Wielką a Kowalową – zamiast wieść
wygodnym leśnym duktem skręca teraz pod Ostroszem (790 m n.p.m.) w wąską
ścieżkę, którą bardzo stromo (miejscami niebezpiecznie) sprowadza do kolonii
Ługowina. Dalej już znacznie łagodniej doprowadza do szosy ciągnącej się przez
Kowalową. Inwentaryzacją objęto w sumie 39 km szlaku między Lesistą Wielką,
najwyższym szczytem Pasma Lesistej w Górach Kamiennych, a schroniskiem
Zygmuntówka poniżej Przełęczy Jugowskiej w głównym grzbiecie Gór Sowich.
Badany odcinek poza Pasmem Lesistej wiedzie przez Góry Suche, fragment Gór
Wałbrzyskich (między Rybnicą Małą a Jedlinką Górną) oraz północno-zachodnią
część Gór Sowich z masywem Włodarza.
W porównaniu z innymi szlakami poddanymi inwentaryzacji badany tu odcinek Głównego Szlaku Sudeckiego należy uznać za umiarkowanie zagospodarowany (tab. IV), przy czym – po pierwsze – można wyróżnić pewne jego fragmenty wyraźnie silniej zainwestowane, podczas gdy na innych infrastruktura prawie
w ogóle nie istnieje, a po drugie – pewne rodzaje zagospodarowania występują tu
na tle Sudetów wyjątkowo często, inne zaś są reprezentowane przez dość nieliczne urządzenia. Intensywność zagospodarowania wyraźnie nawiązuje od natężenia ruchu turystycznego – najwięcej urządzeń rozmieszczonych jest wzdłuż trasy
w Sokołowsku i przy schronisku Andrzejówka oraz w obrębie głównego grzbietu
Gór Sowich, przy czym szczególne natężenie zauważalne jest między Przełęczą
Sokolą a szczytem Wielkiej Sowy. W Sokołowsku za wyposażenie Głównego Szlaku
Sudeckiego (zgodnie z przyjętymi w niniejszej pracy zasadami) można uznać: trzy
obiekty noclegowe (w tym jeden posiadający więcej niż 50 miejsc noclegowych,
drugi obiekt tej kategorii znajduje się 200 m od szlaku, wędrowcy nie mają jednak
o nim zapewnionych odpowiednich informacji), lokal gastronomiczny (kawiarnia serwująca także kilka dań obiadowych), kilkanaście ławek, jedną wiatę oraz
wyjątkowe nagromadzenie tablic informacyjnych i dydaktycznych (dwie tablice
z mapami, inne zawierają treści przyrodnicze i historyczne, w szczególności ścieżka historyczna po Sokołowsku). Na Przełęczy Trzech Dolin, w otoczeniu schroniska Andrzejówka, znajdują się: wiata przeciwdeszczowa, miejsce odpoczynkowe ze
stołami i ławami, parking oraz sześć tablic z mapami turystycznymi, zaś w samym
schronisku wywieszono kolejne mapy i działa placówka Górskiego Ochotniczego
Pogotowia Ratunkowego. Z kolei przy wyjątkowo popularnym odcinku prowa-
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
221
dzącym z Przełęczy Sokolej na szczyt Wielkiej Sowy zinwentaryzowano dwa prywatne schroniska turystyczne (niżej położony Orzeł i oddalona od niego o około
800 m Sowa), pięć obiektów noclegowych (kolejne dwa w górnej części Rzeczki są
widoczne ze szlaku), dwa obiekty gastronomiczne i dwa parkingi. Na Przełęczy
Sokolej działa też punkt GOPR, przy obu schroniskach i na Wielkiej Sowie przygotowano miejsca odpoczynkowe z ławami i stołami, a na szczycie dodatkowo z wiatą przeciwdeszczową. Nie należy oczywiście zapominać o udostępnionej turystom
za opłatą betonowej wieży widokowej z 1906 r. o wysokości 25 m na najwyższym
szczycie Gór Sowich. W jej przyziemiu znajduje się kasa połączona z niewielkim
sklepem z artykułami spożywczymi i pamiątkami.
Pozostała część szlaku wiodąca wzdłuż głównego grzbietu Gór Sowich jest już
wyraźnie słabiej wyposażona, znajdują się tu bowiem tylko miejsca służące odpoczynkowi (niezadaszone), chociaż poniżej Przełęczy Jugowskiej działa jeszcze
schronisko PTTK Zygmuntówka i – nieco niżej – niewielki obiekt noclegowy Bukowa Chata. Mniej intensywnie wyposażony jest też fragment szlaku między Lesistą Wielką a Sokołowskiem z jednym obiektem noclegowo-gastronomicznym,
kilkoma ławkami rozstawionymi wzdłuż szosy w dolinie Sokołowca oraz wiatą
i tablicą z mapą turystyczną na szczycie Lesistej Wielkiej (ryc. 62). Prawie w ogóle
niezagospodarowane są z kolei odcinki Głównego Szlaku Sudeckiego w masywie
Włodarza (tylko jedno miejsce odpoczynkowe koło Grządek), w okolicy stacji
kolejowej w Jedlinie-Zdroju (brak infrastruktury), między Rybnicą Małą a schroniskiem Andrzejówka (miejsce odpoczynkowe i tablica z mapą turystyczną przy
Skalnych Bramach oraz ławka na pobliskim punkcie widokowym pod szczytem
Rogowca), a także w masywie Bukowca (jedynie wspomniany wyżej punkt obserwacji ptaków drapieżnych Mucha, ryc. 61). Pomiędzy tymi odcinkami występują
jednak skupienia infrastruktury – poza schroniskiem Andrzejówka jest to Jedlinka
Górna i Rybnica Mała, przy czym w obu przypadkach tamtejsza baza noclegowa
i gastronomiczna powstała w celu innym niż obsługa turystów pieszych, którzy –
z racji niewielkiego ruchu na tym fragmencie szlaku – nie odgrywają w tym rejonie znaczniejszej roli. W Jedlince Górnej działają dwa lokale gastronomiczne, położone w odległości 100–200 m od szlaku, ale dobrze z niego widoczne. Ulokowały
się przy przecinającej wieś drodze wojewódzkiej nr 381 i skupione są na obsłudze
osób nią jadących. W oddalonym o 350 m od szlaku odrestaurowywanym zespole
pałacowym Jedlinka działa hotel i restauracja. Dojazd do niego znajduje się jednak
od przeciwnej strony i chociaż do dawnej rezydencji można od szlaku dość szybko
dojść drogą gruntową, nie zapewniono przy nim żadnych informacji. W Rybnicy
Małej funkcjonuje z kolei stylowy pensjonat Gospoda Sudecka, którego nazwa –
podawana też na mapach – może być o tyle myląca, że przygodny turysta nie ma
tu co liczyć na posiłek. Na szczęście zaraz za pensjonatem znajduje się łowisko komercyjne, na którym można zjeść pieczonego pstrąga z dodatkami. Naprzeciwko
Gospody Sudeckiej ustawiono też dwie tablice z mapami. Warto dodać, że powyżej Rybnicy Małej, przy odcinku szlaku wspinającym się na Rogowiec, na drzewie
222
Krzysztof Kołodziejczyk
umieszczono rzeźbiony drogowskaz, typowy dla węzłów w okolicy Wałbrzycha od
lat 70. XX w. Ze względu na jego formę i stan zachowania można podejrzewać,
że pochodzi z pierwszych lat tworzenia takich strzałek, jednak w obecnym miejscu (nie na węźle szlaków) został umieszczony wtórnie, przez co nieprawidłowe
(znacznie zaniżone) są podane na nim czasy przejść.
Ryc. 62. Węzeł szlaków pieszych i rowerowych (różna forma drogowskazów), wiata i tablica z mapą turystyczną na Lesistej Wielkiej w Górach Kamiennych (fot. K. Kołodziejczyk,
2012)
Jeśli chodzi o poszczególne rodzaje infrastruktury (tab. IV), to wyjątkowo dużo
na badanym odcinku Głównego Szlaku Sudeckiego jest schronisk turystycznych
(dwa są własnością PTTK, dwa – prywatną), miejsc odpoczynkowych bez zadaszenia i małych obiektów noclegowych. Mało jest natomiast wiat przeciwdeszczowych – zinwentaryzowano zaledwie trzy, z czego jedna to wiata przystankowa
w Sokołowsku, druga – na Lesistej Wielkiej (ryc. 62) – jest dosyć prymitywna, zaś
trzecia, zbudowana na szczycie Wielkiej Sowy, należy dla odmiany do lepszych
w regionie. Przy szlaku nie istnieją pola namiotowe (kempingi) i publiczne toalety.
Wspomniane schroniska, chociaż liczne, są rozmieszczone bardzo nierównomiernie, czego wyrazem jest maksymalna odległość zanotowana między nimi wynosząca aż 31,7 km. Jest to dystans teoretycznie możliwy do pokonania w ciągu jednego
dnia, choć – zważając na ukształtowanie terenu i duże deniwelacje – jest to wykonalne tylko w przypadku sprawnych i doświadczonych turystów kwalifikowanych.
Sytuacja ta koresponduje z przedwojennym niedoinwestowaniem rejonu Wałbrzycha w schroniska turystyczne (Potocki 2004; Przerwa 2005), gdzie pierwszym
i w zasadzie jedynym obiektem tego typu był budynek na Przełęczy Trzech Dolin.
Niestety, odcinek badanego szlaku niewyposażony w schroniska turystyczne nie
może też poszczycić się żadną wiatą przeciwdeszczową, a ­jednocześnie nieliczne są
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
223
tu inne obiekty noclegowe i niezadaszone miejsca odpoczynkowe. Rozmieszczenie
tablic informacyjnych i edukacyjnych także jest bardzo nierównomierne – prawie
wszystkie znajdują się w Sokołowsku i koło schroniska Andrzejówka, jedynie pojedyncze zostały przygotowane na pozostałym obszarze Gór Kamiennych (Skalne
Bramy, Rybnica Mała) i w Górach Sowich, co dotyczy także ich głównego grzbietu. Biorąc pod uwagę ogół zagospodarowania oraz długość i znaczenie badanego odcinka szlaku w całej sudeckiej sieci szlaków, należy uznać jego wyposażenie
w urządzenia służące wypoczynkowi i edukacji turystów za dość słabe.
Czerwony szlak rowerowy Sokołowsko – schronisko Andrzejówka – Sokołowsko
Okólny czerwony szlak rowerowy z Sokołowska przez dolinę potoku Czartowiec, schronisko Andrzejówka, wschodnie stoki Waligóry, Przełęcz pod Szpiczakiem i z powrotem do Sokołowska ma jedynie 13 km długości, co jednak nie wyróżnia go negatywnie na tle innych tras w rejonie Mieroszowa, które zwykle mają
po kilkanaście kilometrów (podobnej długości są też trasy na Dzikowcu i w Grzędach, jedynie w ramach głuszyckiej Strefy MTB istnieją możliwości bardziej rozbudowanych przejazdów). Szlak wiedzie w całości leśnymi duktami o przygotowanej gruntowej lub szutrowej nawierzchni, choć problemem dla rowerzystów
mogą być rynny odprowadzające wodę z ich powierzchni – ze względu bądź na
ich konstrukcję, bądź na erozję, która doprowadziła do obniżenia powierzchni
drogi w ich sąsiedztwie. Nachylenia są umiarkowane, czego wyrazem jest ominięcie stromego odcinka drogi z Sokołowska do schroniska Andrzejówka (wiodą nim
szlaki zielony pieszy i niebieski rowerowy) wijącymi się duktami trawersującymi
północne stoki Włostowej, Kostrzyny i Suchawy (pokonuje się tędy 3,5 km zamiast
1 km). Wszystkie te cechy powodują, że badanego szlaku nie można zaliczyć do
tras typu MTB w przeciwieństwie do szlaków docierających w okolicę Waligóry od strony Głuszycy, które cechują się większymi nachyleniami oraz bardziej
zróżnicowanymi nawierzchniami i klasami dróg. Za najważniejsze punkty początkowe wycieczek analizowanym szlakiem należy uznać Sokołowsko i wspomniane
schronisko – w obu miejscach znajdują się parkingi (przy Przełęczy Trzech Dolin
większy) i inna infrastruktura turystyczna. Jednak ze względu na swoją długość
może być on też wykorzystywany jako część większej wycieczki, a wtedy można
na niego wjechać na którymś z węzłów szlaków rowerowych w otoczeniu Waligóry, zwłaszcza na Przełęczy pod Szpiczakiem. O atrakcyjności szlaku decydują
głównie walory krajobrazowe i widokowe, jedynie w Sokołowsku mija się kilka
antropogenicznych walorów krajoznawczych. Trzeba jednak podkreślić, że dwa
interesujące z turystycznego punktu widzenia miejsca znajdują się w niewielkiej
odległości od trasy (ruiny zamku Radosno i wieża widokowa na Rumprechtickim
špičáku), ale dojazd do nich ze względu na ukształtowanie terenu nie jest możliwy
(ewentualnie rowery można podprowadzić). Niestety, przy szlaku nie stworzono
dogodnych miejsc do przypięcia roweru (co byłoby pożądane zwłaszcza w przypadku pierwszego waloru). Rozwiązaniem mogłoby być zbudowanie niewielkich
224
Krzysztof Kołodziejczyk
miejsc wypoczynkowych zaprojektowanych tak, by możliwe było stabilne oparcie
i zabezpieczenie roweru, ewentualnie postawienie stojaków na rowery, odpowiednio jednak wpisujących się w leśny krajobraz.
Badany szlak rowerowy, biorąc pod uwagę jego długość i prędkość przemieszczania się cyklistów oraz rozpatrując wyłącznie liczbę urządzeń, a nie ich rozmieszczenie, jest dość dobrze zagospodarowany (tab. V), choć niektórych rodzajów infrastruktury brakuje, w szczególności wypożyczalni i serwisów rowerów.
Obiekty noclegowe i gastronomiczne skupione są jednak tylko w dwóch miejscach
– w Sokołowsku (cztery obiekty noclegowe, z czego największe to ośrodki wypoczynkowe Radosno i Leśne Źródło, ten drugi z jedyną na trasie restauracją) i na
Przełęczy Trzech Dolin (schronisko Andrzejówka). W Sokołowsku działa też kawiarnia, ale nie jest widoczna ze szlaku i korzystających z niego rowerzystów nie
informują o niej żadne drogowskazy. Przy trasie stoi aż pięć wiat przeciwdeszczowych (w tym jedna bardzo rozbudowana, należąca do wspomnianej wyżej serii
charakterystycznej dla otoczenia Sokołowska; kolejna tego typu wiata znajduje się
600 m od szlaku, ale brak o niej informacji), ponad dwadzieścia pojedynczych
ławek i jedno niezadaszone miejsce odpoczynkowe. Ich rozmieszczenie jest jednak nierównomierne – prawie wszystkie urządzenia związane są z popularną trasą turystyczną z Sokołowska do schroniska Andrzejówka przez dolinę Czartowca
(zielony szlak pieszy), zaś na odcinek szlaku z nią się niepokrywający przypada
zaledwie jedna, prosta i dosyć zaniedbana wiata (Przełęcz pod Szpiczakiem, ryc.
56b). Jeszcze bardziej skupione są ławki, które w większości znajdują się w parku
zdrojowym lub na głównym placu Sokołowska, kolejna przy węźle szlaków w tej
miejscowości, a zaledwie jedna poza obszarem zabudowanym (ale nadal przy silnie zagospodarowanym szlaku do schroniska Andrzejówka).
Przy czerwonym szlaku rowerowym ustawiono wiele tablic informacyjnych
i dydaktycznych, przygotowanych w ramach kilku projektów: 1) ścieżka historyczna po Sokołowsku z tablicami dotyczącymi poszczególnych obiektów, 2) ścieżka
przyrodnicza z Sokołowska do schroniska Andrzejówka, specjalnie przystosowana
dla osób z uszkodzonym narządem wzroku, 3) głuszycka Strefa MTB, 4) współpraca transgraniczna Mieroszowa i Meziměsti. W ramach dwóch pierwszych
przedsięwzięć powstały tablice o treściach krajoznawczych, natomiast w ramach
dwóch pozostałych przygotowano mapy turystyczne z propozycjami (i ewentualnie profilami) tras pieszych i rowerowych. Trzeba też zwrócić uwagę na jednolity
stylistycznie zestaw pięciu tablic na głównym placu Sokołowska, które poza dokładnym planem miejscowości przybliżają przyrodę i historię okolicy oraz postać
sławnego mieszkańca tej stacji klimatycznej, Krzysztofa Kieślowskiego. Szczególne
nagromadzenie tablic poza Sokołowskiem występuje też w otoczeniu schroniska
Andrzejówka (pięć tablic wolnostojących i następna na obiekcie), a trzeba dodać,
że kolejne mapy turystyczne i schemat szlaków wywieszono w budynku, w którym
znajduje się jednocześnie posterunek Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Ostatecznie należy wspomnieć, że na Rumprechtickim špičáku u podnóża
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
225
wieży widokowej znajduje się niewielkie miejsce odpoczynkowe z wiatą, a w drodze ten szczyt od Przełęczy pod Szpiczakiem można jeszcze spocząć na ławce ciekawie wkomponowanej w rozwidlające się drzewo (przy granicy państwowej obok
węzła czeskich szlaków rowerowych Pod Rumprechtickým špičákem CZ/PL). Na
najwyższym tarasie wieży widokowej przygotowano opisy panoramy, ale niestety
do dziś zachowała się tylko jedna z czterech tablic.
Czerwony szlak narciarski schronisko Andrzejówka – schronisko Zygmuntówka
Czerwony szlak narciarski między schroniskami Andrzejówka i Zygmuntówka
jest typowym krajoznawczym szlakiem narciarskim znakowanym przez PTTK
zgodnie ze standardami tej organizacji. Staffa (1986) uznaje, że trasy tego typu powstały w Sudetach tylko ze względów prestiżowych i nie miały uzasadnienia w zapotrzebowaniu, a tym bardziej w warunkach śniegowych120. Chociaż w pierwszym
względzie można ze Staffą polemizować, do czego argumentem może być zauważalny rozwój narciarstwa biegowego w ostatnich latach (zwłaszcza w Górach Izerskich), to przebieg tych kilku zaledwie znakowanych szlaków narciarskich PTTK
w Sudetach wyraźnie nie nawiązuje do rozkładu grubości i czasu zalegania pokrywy śnieżnej (Kwiatkowski 1983). Czerwony szlak narciarski łączący schroniska
Andrzejówka i Zygmuntówka poza odcinkami w Górach Suchych i w obrębie głównego grzbietu Gór Sowich wiedzie przez tereny, gdzie warunki śniegowe są nawet nie tyle niezadowalające, co często nawet w ogóle nie umożliwiają korzystania
z nart biegowych (okolice Głuszycy). Z kolei na innych terenach, o dużo lepszych
predyspozycjach (Góry Bystrzyckie i Orlickie, Masyw Śnieżnika, Góry Złote), powstały tylko nieliczne i krótkie szlaki narciarskie121, ewentualnie wyznaczono trasy
Pozycje opisujące warunki śniegowe w Sudetach i w Polsce zawarto w przypisie 41. Długość
okresu występowania odpowiednich warunków śniegowych do wędrówek narciarskich waha się od
20–30 dni w roku w nizinnej Polsce zachodniej przez 30–50 dni w Polsce wschodniej do aż 90 –
a miejscami nawet 120 dni – w górach. W Sudetach wskaźnik ten wynosi od 25 do ponad 80 dni
w Górach Izerskich, Karkonoszach, Górach Orlickich, Masywie Śnieżnika i Górach Bialskich (Lijewski, Mikułowski, Wyrzykowski 2002). Nieco gorsze wyniki dla terenów nizinnych podaje Bednorz
(2010).
121
Do dziś spośród szlaków narciarskich oznakowanych zgodnie ze standardami PTTK przetrwał w wymienionych częściach Sudetów krótki szlak koło Lądka-Zdroju (około 2 km długości,
wprowadza na Dzielec), natomiast stworzone kiedyś szlaki w Masywie Śnieżnika zanikły (ostatnio
wyznaczono nowe). Krótki szlak pokrywający się w całości ze szlakiem pieszym i ścieżką dydaktyczną (które też wiodą dokładnie tą samą drogą), powstał ostatnio z lokalnej inicjatywy między
Kamieńczykiem a opuszczoną wioską Czerwony Strumień w południowej części Gór Bystrzyckich.
W jego przypadku zastosowano niestandardowe znakowanie w postaci niewielkiego (około 10 cm
wysokości) symbolu narciarza, wykonanego białą farbą bez żadnego tła, co powoduje, że w okresie
zimowym, kiedy pnie drzew są pokryte śniegiem lub szadzią, może ono być w ogóle niewidoczne. Ze
względu na zawiłość rysunku, składającego się z wielu wąskich kresek, znaki są zwykle zdeformowane. Ponadto, trasa ta nie jest oznaczana na mapach turystycznych i trudno wskazać jej oficjalny początek i koniec. Z dawnego turystycznego przejścia granicznego w Kamieńczyku, najdogodniejszego
punktu wyjścia z parkingiem i miejscem odpoczynkowym po stronie czeskiej, drogi ku trasie nie
120
226
Krzysztof Kołodziejczyk
o charakterze bardziej sportowym niż krajoznawczym, ponadto uczyniono to dopiero w ostatnich latach z innej niż PTTK inicjatywy (Lasówka w dolinie Dzikiej
Orlicy, Park Narodowy Gór Stołowych122). Poza Sudetami krótkie odcinki szlaków
narciarskich istnieją w Polsce w Karpatach i na Pojezierzu Suwalskim.
Czerwony szlak narciarski między schroniskami Andrzejówka i Zygmuntówka liczy w sumie 30,1 km i w całości poddany został inwentaryzacji zagospodarowania (tab. VI). Ponieważ na całym swoim przebiegu w Górach Sowich (od
­Rozdroża pod Moszną po schronisko Zygmuntówka) z jednym tylko wyjątkiem
(około 600 m) pokrywa się ze scharakteryzowanym wyżej pieszym Głównym
Szlakiem Sudeckim, informacje o występującym tam zagospodarowaniu nie będą
powtarzane (podobnie w przypadku schroniska Andrzejówka). Trzeba jednak dodać, że szlak narciarski – w przeciwieństwie do trasy pieszej – omija leżące pod
szczytem Wielkiej Sowy schronisko Sowa, od pomnika Carla Wiesena prowadząc
przez szczyt Sokolicy (915 m n.p.m.) od razu w kierunku najwyższego szczytu Gór
Sowich. Taki przebieg, o praktycznie takiej samej długości i zbliżonych walorach
co szlak pieszy, wynika zapewne z tego, że w momencie wyznaczania trasy narciarskiej schronisko to było od dłuższego czasu niedostępne. Oba warianty różnią się
jednak nieznacznie trudnością, gdyż szlak narciarski prawie nieprzerwanie wspina
się w kierunku Wielkiej Sowy (za Sokolicą, wędrując w tę stronę, traci się zaledwie
około 10 m), podczas gdy wariant pieszy sprowadza ponad 20 m w dół do schroniska, a następnie stromo wznosi się na słabo zaznaczony grzbiet łączący Sokolicę
i Wielką Sowę. Dzięki drogowskazom pieszego szlaku fioletowego (por. ryc. 59)
i informacjom wywieszonym przez właścicieli schroniska Sowa narciarze jednak
bez problemu dowiedzą się o jego istnieniu.
Odcinek między schroniskiem Andrzejówka a Rozdrożem pod Moszną jest
raczej słabo zagospodarowany, co doskonale odzwierciedla jego niewielką popularność i znaczenie (zwłaszcza uwzględniając typową grubość pokrywy śnieżnej).
Ponadto, większość infrastruktury (dwa obiekty noclegowe, parking i informacja
turystyczna; istnieje tu też jeden obiekt gastronomiczny, łowisko Złota Woda, ale
w zimie jest nieczynny) znajduje się w miejscowościach (Łomnica, Głuszyca) i na
jej powstanie nie miała wpływu turystyka narciarska. Poza terenem zabudowanym baza turystyczna występuje tylko w dwóch miejscach (wiata na Przełęczy
pod Szpiczakiem i miejsce odpoczynkowe przy kolejnym łowisku komercyjnym,
tym razem bez oferty gastronomicznej). Pomijając intensywnie zagospodarowawskazują żadne drogowskazy czy inne środki przekazu. Natomiast w przygranicznej części Gór Bialskich (otoczenie szczytu Rudawiec i rezerwatu Puszcza Śnieżnej Białki) znajdują się nieoznakowane
transgraniczne trasy narciarskie przygotowywane przez czeski ratrak z hotelu górskiego Paprsek.
122
W Parku Narodowym Gór Stołowych znakowanie szlaków narciarskich wywieszane jest tylko
na okres zimowy. Ma ono postać tabliczek z tworzywa sztucznego, w stylistyce przekazu podobnych
do szlaków rowerowych, które za pomocą drutu lub wytrzymałej linki umieszcza się na drzewach
na wybranej, zgodnej z istniejącą pokrywą śnieżną trasie. Ostatnio w ramach tej sieci (z reguły trzy
szlaki) wyznaczane są też odcinki transgraniczne z Republiką Czeską.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
227
ny odcinek między Przełęczą Sokolą a Wielką Sową, okolice Przełęczy Jugowskiej
i schroniska Andrzejówka, infrastruktura na badanym szlaku narciarskim jest dość
uboga, dodatkowo – z pewnymi wyjątkami – nie powstała na potrzeby narciarzy
i nie zawsze im odpowiada. Tymi wyjątkami są trzy wypożyczalnie nart i dwa serwisy sprzętu narciarskiego, przy czym specjalizują się one w nartach zjazdowych,
a nie biegowych. Ze względu na trudne warunki turystyki zimowej godne odnotowania są dwa punkty Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego: przy
schronisku Andrzejówka i na Przełęczy Sokolej.
5.4. Podsumowanie
Inwentaryzacja infrastruktury pokazuje, że szlaki turystyczne w polskich Sudetach zagospodarowane są bardzo nierównomiernie, przy czym dysproporcje
zauważalne są nie tylko pomiędzy konkretnymi typami tras (trudno je też między
sobą porównywać z racji różnej ogólnej długości i metryki), ale również pomiędzy poszczególnymi regionami turystycznymi, a nawet w obrębie tych regionów.
Nawet ten sam szlak na jednym odcinku może być dobrze wyposażony w różnego
rodzaju urządzenia, a na sąsiednim może być ich w zasadzie w ogóle pozbawiony (poza oznakowaniem, również stojącym na bardzo różnym poziomie). Doskonałym potwierdzeniem tych prawidłowości jest pieszy Główny Szlak Sudecki
w Górach Suchych (porównanie fragmentów między Kowalową a Sokołowskiem
i koło schroniska Andrzejówka z odcinkiem w masywie Bukowca) czy w Górach
Opawskich i na Przedgórzu Paczkowskim (tego fragmentu nie opisano w niniejszej pracy; różne natężenie infrastruktury można w tym przypadku tłumaczyć
odmiennym wiekiem obu odcinków). Może to rodzić u turysty przekonanie, że
zagospodarowanie szlaków jest dokonywane przypadkowo, co niestety wydaje się
w pewnym stopniu prawdziwe. Potwierdza to też zróżnicowana forma urządzeń
ściśle powiązanych ze szlakami, takich jak wiaty i schrony przeciwdeszczowe czy
miejsca odpoczynkowe (w tym stan ich utrzymania), ale niejednokrotnie także
brak konsekwencji w systemie znakowania (głównie w przypadku szlaków rowerowych i narciarskich) i formie drogowskazów (pomijając już to, że duża część
tras – zwłaszcza rowerowych – nie została w nie w ogóle wyposażona). W efekcie
turysta nauczony i przyzwyczajony do standardów zagospodarowywania szlaków
w jednym regionie nie może być pewien istnienia oferty zbudowanej na podobnych zasadach w innej części kraju.
Zdarza się, że rozmieszczenie infrastruktury (jej częstotliwość i konkretne lokalizacje) nie nawiązuje do głównych kierunków ruchu turystycznego. Zwykle ma
to swoje uwarunkowania historyczne (prawie wszystkie schroniska turystyczne
w Sudetach powstały przed drugą wojną światową) i logistyczne (możliwość dojazdu do obiektów noclegowych i gastronomicznych czy dostarczenia materiałów do
wybudowania i późniejszego utrzymania małej architektury przy szlakach). Często
jednak wynika też z polityki władz lokalnych czy zarządów terenów ­chronionych.
228
Krzysztof Kołodziejczyk
Wyrazem tego jest przeinwestowanie odcinka szlaku pieszego i narciarskiego między Przełęczą Sokolą a Wielką Sową przy jednoczesnym dużo słabszym wyposażeniu dalszego, nadal bardzo uczęszczanego fragmentu aż po Przełęcz Jugowską
(głównym problemem jest tam rozdeptywanie nienależycie utrzymanej ścieżki
i niedobór miejsc odpoczynku). Przy tym samym szlaku w Górach Izerskich znajduje się tylko kilka zagospodarowanych punktów odpoczynkowych, podczas gdy
na sąsiednich duktach leśnych, którymi nie prowadzą żadne szlaki turystyczne,
przygotowano ich znacznie więcej. Z kolei w Parku Krajobrazowym Chełmy nieliczne i słabo zagospodarowane są szlaki rowerowe, podczas gdy szlaki piesze –
uwzględniając natężenie turystów – są dość dobrze wyposażone. Ponadto, na tym
terenie wiele urządzeń (a także walorów krajoznawczych) nie jest powiązanych
z siecią szlaków, np. samoobsługowe schrony turystyczne, choć są teoretycznie
równomiernie rozlokowane wzdłuż głównego w regionie Szlaku Krawędziowego,
w związku z oddaleniem od niego o kilkadziesiąt lub kilkaset metrów przy braku
odpowiednich informacji nie mogą zostać jednoznacznie uznane ze jego wyposażenie. Mimo tych i innych niekonsekwencji natężenie infrastruktury z reguły
nawiązuje do skali ruchu turystycznego, choć z drugiej strony pewne bardzo popularne odcinki są wręcz przeinwestowane (np. trasa ze Świeradowa-Zdroju przez
Polanę Izerską, Halę Izerską, Orle do Jakuszyc czy najkrótsza droga z Sokołowska
do schroniska Andrzejówka), podczas gdy na sąsiednich szlakach zauważalny jest
niedobór urządzeń.
Inwentaryzacją zagospodarowania objęto 151,0 km szlaków pieszych, z czego
w Górach Izerskich 32,3 km, w Parku Krajobrazowym Chełmy – 40,0 km, w Górach Kamiennych i Sowich – 39,0 km, zaś w Górach Opawskich (wraz z fragmentem Przedgórza Paczkowskiego) – 39,7 km. Udział poszczególnych obszarów badawczych w ogólnej długości jest więc zbliżony. Sumaryczne wyniki dotyczące zagospodarowania tych odcinków zaprezentowano w tab. VII. Wynika z niej, że niektóre urządzenia są rozmieszczone w odległościach odpowiadających potrzebom
turystów pieszych, podczas gdy inne pojawiają się zdecydowanie za rzadko. Jedno
schronisko turystyczne przypada średnio na niecałe 19 km szlaku, ale największa
odległość odnotowana między obiektami tego typu to aż 40 km, co praktycznie
nie jest możliwe do pokonania przez piechura w ciągu jednego dnia. Biorąc jednak
pod uwagę, że dosyć często rozmieszczone są inne kubaturowe obiekty noclegowe (zwłaszcza te posiadające mniej niż 50 miejsc), to dystanse między miejscami, gdzie turysta może liczyć na nocleg, należy uznać za właściwe. Trzeba jednak
pamiętać, że obiekty inne niż schroniska turystyczne mogą nie udzielić noclegu
przygodnemu turyście, który wcześniej nie dokonał rezerwacji, co może być problemem zwłaszcza poza większymi ośrodkami turystycznymi, gdzie jeden pensjonat czy gospodarstwo agroturystyczne przypadają na kilkanaście kilometrów szlaku (np. na Pogórzu Kaczawskim). Przy badanych szlakach pieszych odnotowano
tylko dwa pola namiotowe (kempingi), co jest wartością wyjątkowo małą, choć
w pewnym sensie odzwierciedla preferencje polskich turystów pieszych ujawnione
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
229
w badaniach ankietowych (w przeciwieństwie do piechurów brytyjskich, którzy
chętnie korzystają z tego typu infrastruktury). Wyjątkowo często rozmieszczone
są przy szlakach pieszych obiekty gastronomiczne (drugi najwyższy wynik po pojedynczych ławkach) – średnio turysta może liczyć na nie co około 3,7 km, choć
trzeba pamiętać, że są one skupione w większych miejscowościach i rzeczywiste
odległości mogą być dużo większe. Z drugiej strony maksymalna odległość zanotowana pomiędzy lokalami gastronomicznymi to tylko 21,8 km, prawie dwa razy
mniej niż w przypadku schronisk. Ponieważ te dwie grupy obiektów wzajemnie
się uzupełniają (schroniska rozmieszczone są między miejscowościami), można
uznać, że także pod względem żywienia częstotliwość urządzeń jest właściwa.
Miejsca służące odpoczynkowi podczas wędrówki szlakiem pieszym są dosyć
liczne. W sumie odnotowano 110 ławek, zorganizowanych miejsc odpoczynkowych (niezadaszonych) oraz wiat i schronów przeciwdeszczowych, co oznacza, że
średnio jedno urządzenie pojawia się przy trasie co 1,37 km. Jednak ich rozmieszczenie jest wyjątkowo nierównomierne, co doskonale odzwierciedlają zawarte
w tab. VII maksymalne odległości odnotowane pomiędzy urządzeniami. W szczególności ławki skupione są w ważniejszych ośrodkach turystycznych (np. mijany
przez szlaki park zdrojowy w Świeradowie-Zdroju), podczas gdy na terenach niezabudowanych występują bardzo rzadko. Większa równomierność rozlokowania
cechuje bardziej rozbudowane miejsca odpoczynkowe (zadaszone i niezadaszone),
choć z kolei one zostały zwykle zbudowane przy najbardziej popularnych trasach
(np. na północnym stoku Przedniej Kopy w Górach Opawskich, gdzie na odcinku
1 km turysta mija aż sześć wiat i punktów odpoczynkowych). Niestety, wyjątkowo
rzadko przy polskich szlakach rozmieszczone są publiczne toalety, co może nie
jest regułą, ale znacznie częstszą praktyką w krajach Europy Zachodniej (por. wyniki dla Wielkiej Brytanii – rozdział 7.4.). Oba odnotowane urządzenia tego typu
znajdowały się w miastach. Na badanych szlakach także nieliczne okazały się schody, barierki i inne zabezpieczenia przejść, co wynika oczywiście z raczej łagodnej
rzeźby Sudetów (poza Karkonoszami, których jednak nie objęto badaniami).
Biorąc pod uwagę poszczególne elementy sieci szlaków pieszych (tab. VII),
najwięcej urządzeń pojawia się w węzłach szlaków i dotyczy to zarówno ogółu
zagospodarowania, jak i każdego z wydzielanych typów infrastruktury. Na drugim miejscu znalazły się odcinki międzywęzłowe, a na trzecim – skrajne punkty
szlaków. Jedynie jedno urządzenie odnotowano na punkcie widokowym (ławka
na Rogowcu w Górach Suchych), co częściowo wynika z niewielkiej liczby takich
miejsc na badanych szlakach. Uwzględniając z kolei formy rzeźby, prawie połowa zinwentaryzowanej infrastruktury znajduje się w dolinach, a pozostała część
– w większości na stokach, ale również w niższych położeniach. Dotyczy to nie
tylko niewyspecjalizowanych obiektów noclegowych i gastronomicznych, ale także schronisk turystycznych, wiat przeciwdeszczowych i niezadaszonych miejsc
odpoczynkowych. Decydują o tym wspominane już względy praktyczne, czyli najczęściej możliwość dojazdu drogą utwardzoną. Na szczytach odnotowano tylko
230
Krzysztof Kołodziejczyk
dziewięć urządzeń, głównie ławki, miejsca odpoczynkowe i wiaty. Podobne typy
infrastruktury występują również na przełęczach, choć dołączają do nich też pojedyncze obiekty noclegowe i gastronomiczne, w tym jedno schronisko. Chociaż
reprezentacja nie jest zbyt duża, warto zwrócić uwagę na ostatni z wymienionych
rodzajów zagospodarowania (w kontekście prowadzonej dawniej dyskusji nad
właściwą lokalizacją). Badane schroniska w Sudetach zlokalizowane są głównie na
stokach, ale w wyższych położeniach, dzięki czemu są w stanie efektywnie obsługiwać użytkowników szlaków, a jednocześnie dość dobrze wpisują się krajobraz, co
byłoby trudne do osiągnięcia w przypadku lokalizacji szczytowej. Z kolei obiekty
położone w dolinach są oddalone od innych zabudowań (schroniska w dolinie Izery – Chatka Górzystów i Orle). Jedno schronisko położone jest na przełęczy (Andrzejówka na Przełęczy Trzech Dolin w Górach Suchych), ale dzięki odpowiedniej
formie architektonicznej dobrze wpisuje się w krajobraz.
Zbiorcze zestawienie infrastruktury przy wszystkich analizowanych szlakach
rowerowych zawiera tab. VIII. Badania objęły w sumie 92,9 km tras, w tym 28,3
km w Górach Izerskich, 20,0 km w Parku Krajobrazowym Chełmy, 13,0 km w Górach Kamiennych i 31,6 km w Górach Opawskich i na Przedgórzu Paczkowskim.
Najczęściej przy tych szlakach występują pojedyncze ławki – średnio co nieco ponad 1 km, przy czym największy odnotowany dystans to 18,8 km, co z perspektywy rowerzysty nie jest jednak odległością znaczną (można ją pokonać w nieco
ponad 1 godzinę). Podobnie jak w przypadku szlaków pieszych są one silnie skoncentrowane w wybranych miejscowościach. Na kolejnych miejscach znalazły się
małe i duże obiekty noclegowe inne niż schroniska turystyczne i pola namiotowe,
a następnie wiaty i schrony przeciwdeszczowe, które są wyjątkowo równomiernie
rozmieszczone (maksymalna odległość między nimi wynosi tylko 12,2 km). Nieliczne przy badanych szlakach rowerowych są z kolei schroniska, pola namiotowe
i kempingi oraz toalety, co odpowiada wynikom dla tras pieszych, zaś w ogóle nie
odnotowano ogólnodostępnych wypożyczalni i serwisów rowerowych. Co prawda
niektóre obiekty noclegowe udostępniają rowery, ale oferta ta skierowana jest zwykle wyłącznie do korzystających z noclegów (na zasadzie dodatkowej, bezpłatnej
usługi), brak o niej odpowiednich informacji, a ponadto pojazdy są zwykle niskiej
klasy i w złym stanie technicznym (nie spełniają wymogów, by odbywać na nich
kilkudziesięciokilometrowe wycieczki w górskim terenie).
Uwzględniając prędkość przemieszczania się turystów rowerowych, uzyskane dla zinwentaryzowanych szlaków średnie i maksymalne odległości pomiędzy
urządzeniami (tab. VIII) trzeba uznać za niskie. Choć brzmi to surrealistycznie,
rowerzysta mija schronisko turystyczne średnio (statystycznie) co dwie godziny,
niezadaszone miejsce odpoczynkowe – co niecałe pół godziny, a obiekt gastronomiczny – co kilkanaście minut. Oczywiście rzeczywiste odległości znacznie
różnią się od średnich, ale trzeba pamiętać, że maksymalna odległość między
urządzeniami nie przekracza 28,3 km, co na rowerze można pokonać w niecałe dwie godziny. Tak silne doinwestowanie szlaków rowerowych wynika z dwóch
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
231
­ rzyczyn: 1) ­pokrywania się na czasem znacznych długościach ze szlakami piep
szymi, w których przypadku częstotliwość urządzeń powinna być (i z reguły jest)
dużo większa, 2) przebiegu wielu odcinków szlaków rowerowych ogólnodostępnymi drogami asfaltowymi, przy których ulokowana jest większość bazy noclegowej
i gastronomicznej. Potwierdzeniem tej drugiej zależności jest dominacja urządzeń
położonych w dolinach (czyli pośrednio w miejscowościach) – zarówno w ujęciu
sumarycznym, jak i w przypadku każdego rodzaju infrastruktury z osobna. Jedynym wyjątkiem są niezadaszone miejsca odpoczynkowe i wiaty przeciwdeszczowe, które najczęściej zlokalizowane są na stokach. Biorąc pod uwagę poszczególne
elementy sieci szlaków, prawie tak samo często zagospodarowanie szlaków rowerowych występuje w węzłach tras i na odcinkach międzywęzłowych.
Tab. IX zawiera sumaryczne zestawie infrastruktury przy szlakach narciarskich: czerwonym między schroniskami Andrzejówka i Zygmuntówka (30,1 km)
oraz niebieskim w Górach Opawskich (5,3 km). Ze względu na odmienny sposób
analizy nie ujęto tu tras w Górach Izerskich (inwentaryzację przeprowadzono tam
dla całej sieci, a nie dla konkretnego szlaku, co wynika z innego charakteru tras).
W związku z niewielką sumaryczną długością szlaków nieuprawnione jest wyciąganie ogólnych wniosków, ponadto infrastruktura drugiej trasy jest na tyle nieliczna, że tylko nieznacznie modyfikuje wyniki uzyskane dla pierwszego szlaku, scharakteryzowanego w rozdziale 5.3.2. Warto jednak odnotować, że przy badanych
szlakach w ogóle nie istnieją publiczne toalety, które w okresie zimowym mogą
mieć duże znaczenie, zaś najwięcej jest niezadaszonych miejsc odpoczynkowych,
których rola w tym przypadku jest wysoce wątpliwa (choć – jak już wcześniej zaznaczono – niektórzy turyści podczas badań ankietowych podkreślali potrzebę
istnienia tego typu infrastruktury przy szlakach narciarskich, co było argumentem
za uwzględnieniem ich w prowadzonej inwentaryzacji).
6. SZLAKI TURYSTYCZNE I ICH
ZAGOSPODAROWANIE W REPUBLICE CZESKIEJ
6.1. Uwarunkowania
6.1.1. Informacje wstępne
Najważniejszą organizacją turystyczną w Republice Czeskiej jest Klub Czeskich
Turystów (czes. Klub českých turistů, KČT), który zajmuje się trasowaniem, oznaczaniem i utrzymaniem zdecydowanej większości szlaków turystycznych w kraju.
Organizacja ta powstała 11.06.1888 r. w Pradze, liczyła początkowo 47 członków
(choć w ciągu zaledwie roku liczba ta zwiększyła się do 225 osób) i skupiała się
wtedy na organizacji wycieczek bliższych (podmiejskich) i dalszych, w tym nawet zagranicznych (np. na Wystawę Światową w Paryżu w 1889 r. czy w Tatry
w 1892 r.). Dopiero z czasem zajęła się ściślej turystyką aktywną (początkowo
pieszą, a pod koniec XIX w. także narciarską), budową schronisk turystycznych,
wież widokowych oraz wyznaczaniem i utrzymaniem szlaków. W 1913 r. liczyła
już około 5400 członków. Warto jednak podkreślić, że Klub Czeskich Turystów
nie był wcale pierwszym, ani tym bardziej jedynym związkiem turystycznym na
terenach obecnie wchodzących w skład Republiki Czeskiej. Już w 1862 r. powstała
organizacja Sokol, która chociaż zajmowała się głównie wychowaniem fizycznym
(będąc czeską odpowiedzią na liczne niemieckie organizacje sportowo-militarne),
prowadziła też wycieczki i wędrówki o charakterze turystycznym (Začátky české
turistiky a KČT b.r.w.). Poza tym przypadkiem stowarzyszenia konkurencyjne
względem Klubu Czeskich Turystów miały głównie niemiecki charakter (tworzyli
je tzw. Niemcy sudeccy zamieszkujący wtedy południowe, austrowęgierskie stoki
Sudetów). W skali całych Sudetów (po obu stronach granicy) pierwszym towarzystwem turystycznym był Północnoczeski Klub Wycieczkowy (niem. Nordböhmische Excursions-Klub) założony już w 1877 r. w Czeskiej Lipie. W 1880 r. w Pradze
utworzono Towarzystwo Górskie dla Czech (niem. Gebirgsverein für Böhmen), którego sekcje powstały w różnych częściach Czech, w tym w kwietniu 1880 r. w Karkonoszach (w Vrchlabí). Jednak już w 1884 r. sekcja ta usamodzielniła się, tworząc
Austriackie Towarzystwo Karkonoskie (niem. Österreichischer ­Riesengebirgsverein,
ÖRGV), po uzyskaniu przez Czechosłowację niepodległości przemianowane
na Niemieckie Towarzystwo Karkonoskie (niem. Deutscher ­Riesengebirgsverein,
DRGV). W 1881 r. założono Morawsko-Śląskie Sudeckie Towarzystwo Górskie
(niem. Mährisch-Schlesischer Sudetengebirgsverein, MS SGV) z siedzibą w Jeseníku,
obejmujące swym działaniem Jesioniki, śląską część Gór Złotych i Góry Opawskie,
234
Krzysztof Kołodziejczyk
zaś na drugim końcu Sudetów, w Libercu, w 1884 r. powstało Niemieckie Górskie
Towarzystwo Ještědu i Gór Izerskich (niem. Deutscher Gebirgsverein für das Jeschken- und Isergebirge, DGV) (Potocki 2004). Także w 1884 r. została założona zrzeszająca już ludność czeską Pohorská jednota Radhošť, która z czasem zyskała duże
znaczenie i w okresie międzywojennym liczyła 12 oddziałów i 5 500 członków
(Začátky české turistiky a KČT b.r.w.). Kolejne organizacje turystyczne powstały w Górach Orlickich i rejonie Broumova. Celem tych stowarzyszeń było m.in.
znakowanie (a czasem nawet budowanie) szlaków turystycznych oraz tworzenie
innych form zagospodarowania turystycznego (m.in. punktów widokowych, wież
widokowych, punktów informacyjnych), choć małą wagę przywiązywano do bazy
noclegowej, co wiązało się głównie z ograniczeniami finansowymi.
Po uzyskaniu niepodległości Klub Czeskich Turystów połączył się w 1919 r. ze
Słowackim Tatrzańskim Związkiem Turystycznym w Klub Czechosłowackich Turystów (czes. Klub československých turistů, KČST), co pociągnęło za sobą znaczne
zmiany organizacyjne, w tym w zakresie prowadzenia znakowania szlaków. Jedną
z ważniejszych sfer działalności stało się zagospodarowanie turystyczne terenu,
zwłaszcza ułatwienie dostępu do gór, co realizowano głównie poprzez budowę nowych schronisk i szlaków, których w 1920 r. było już około 25 000 km. W 1922 r.
Klub posiadał 170 oddziałów zrzeszających 30 000 osób, a pięć lat później – 280
oddziałów z 60 000 członków, dzięki czemu stał się największą organizacją turystyczną Republiki Czechosłowackiej i jedyną o ogólnokrajowym zasięgu (Začátky
české turistiky a KČT b.r.w.). Klub miał w swoich strukturach własną organizację
młodzieżową, kółko alpinistyczne i Straż Górską zajmującą się ochroną przyrody, w 1925 r. posiadał 41 hoteli i schronisk turystycznych (z reguły powiązanych
z siecią szlaków turystycznych) oraz aż 522 innych punktów noclegowych (Kulczycki 1977). Sytuacja ta utrzymała się do okresu drugiej wojny światowej, choć
już wcześniej zaznaczył się w strukturach Klubu kryzys wynikający z polaryzacji
światopoglądowej społeczeństwa. W 1938 r. organizacja liczyła ponad 100 000 dorosłych członków zrzeszonych w 390 oddziałach, zorganizowanych w ramach 35
żup, przy czym zdecydowana większość członków pochodziła z Czech i Moraw,
zaś tylko kilkanaście procent ze Słowacji. Wraz z przejęciem przez Niemcy Sudetów i innych przygranicznych części Republiki Czechosłowackiej w 1938 r. KČST
stracił 41 schronisk, 15 000 km znakowanych tras turystycznych (z około 40 000
km) oraz 79 oddziałów z więcej niż 10 000 członkami. Kolejnym ciosem dla organizacji była okupacja kraju, powstanie Protektoratu Czech i Moraw oraz oddzielenie Słowacji, gdzie majątek KČST został sprzedany nowo powstałemu Klubowi
Słowackich Turystów i Narciarzy (słow. Klub slovenských turistov a lyžiarov, KSTL)
(Začátky české turistiky a KČT b.r.w.), który pomimo planów nie podjął zbyt wielu
prac znakarskich (Učebné texty pre značkárov 2006).
Wobec nowej sytuacji politycznej po 1938 r. powrócono do nazwy Klub Czeskich Turystów. W czasie drugiej wojny światowej organizacja bowiem cały czas
działała, skupiając się na poszukiwaniu nowych celów turystycznych, budowie tam
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
235
schronisk i wież widokowych, wydawaniu map i przewodników, ale także remontowaniu i utrzymaniu zamków (Začátky české turistiky a KČT b.r.w.). Co prawda Klub funkcjonował także po zakończeniu drugiej wojny światowej (od maja
1947 r. znów jako KČST), planując powtórnie objąć swoim zasięgiem Słowację, ale
już w maju 1949 r. władze doprowadziły do jego rozwiązania. Wszystkie stowarzyszenia turystyczne i sportowe zostały wtedy niejako siłą włączone do scentralizowanej Jednolitej Organizacji Wychowania Fizycznego Sokol (JTO Sokol), w której
sfera turystyczna została niestety przytłoczona zagadnieniami wychowania fizycznego, a dodatkowo aktywiści turystyczni zostali zniechęceni do działania poprzez
odebranie im tworzonej przez lata bazy materialno-technicznej. Nastąpił okres
stagnacji, a nawet pogorszenia się stanu znakowania szlaków. Wobec niezrealizowania pokładanych w JTO Sokol nadziei w 1957 r. utworzono nową ogólnokrajową
organizację – Czechosłowacki Związek Wychowania Fizycznego (czes. Československý svaz tělesné výchovy, ČSTV) (Učebné texty pre značkárov 2006).
Nowo powołany związek dzięki wydatnej pomocy państwowej doprowadził
do ogromnego rozwoju sieci szlaków pieszych i (w znacznie mniejszym stopniu) narciarskich, do czego przyczyniło się też wprowadzenie jednolitych zasad
znakowania (szerzej o tym poniżej). Obecnie dalej ulepszaną siecią, wzbogaconą
w latach 90. o szlaki rowerowe, powtórnie zajmuje się Klub Czeskich Turystów,
który po transformacji w 1990 r. został znów zalegalizowany. W 1991 r. stał się
członkiem Europejskiego Związku Wędrownictwa. Obecnie skupia około 40 000
członków (Kurek 2004a) i utrzymuje około 40 000 km znakowanych szlaków pieszych (Vystoupil, Šauer 2012), ponadto wydaje mapy i przewodniki, natomiast
tylko w minimalnym stopniu zajmuje się bazą noclegową i gastronomiczną. Dla
porównania warto dodać, że w latach 80. XX w. w całej Czechosłowacji było tylko
niewiele więcej, bo 42 000 km szlaków (Staffa 1985). Rozwój sieci po 1989 r. miał
miejsce głównie na dotychczas niedostępnym pograniczu z Austrią i Niemcami
(Vystoupil, Šauer 2012). Klubowi udało się zachować w zasadzie pełną kontrolę – potwierdzoną prawem państwowym – nad wyznaczaniem i utrzymywaniem
szlaków pieszych, narciarskich oraz – z pewnymi wyjątkami przedstawionymi niżej – rowerowych i konnych. Vystoupil i Šauer (2012) wskazują, że najgęstsze sieci
szlaków pieszych są obecnie w Republice Czeskiej powiązane z trzema rodzajami
obszarów: atrakcyjnymi terenami górskimi, innymi obszarami interesującymi pod
względem przyrodniczym (obszary krasowe, formacje skalne, większe kompleksy leśne) oraz otoczeniem dużych miast. Biorąc pod uwagę regiony geograficzne,
rozbudowana oferta szlaków turystycznych jest dostępna m.in. w Beskidach, Wysokim Jesioniku, Rychlebskich horach (Górach Złotych), Masywie Śnieżnika, Górach Orlickich, Broumovskich stěnach, Teplickich i Adršpašskich Skalnych Miastach, Karkonoszach, Górach Izerskich, Czeskim Raju, masywie Ještedu, Górach
Łużyckich, Kokořínsku, Czeskiej Szwajcarii, Górach Kruszcowych, Sławkowskim
Lesie, Szumawie, Povltaví, Křivoklátsku, Czeskim i Morawskim Krasie, niektórych częściach Wyżyny Czesko-Morawskiej oraz zespole krajobrazowym ­Lednice
236
Krzysztof Kołodziejczyk
– ­Valtice. Warto dla porównania dodać, że wśród licznych górskich regionów turystycznych Republiki Czeskiej Faracik (2008a) jako najbardziej atrakcyjne wymienia Sudety, Rudawy, Szumawę i Beskidy Śląsko-Morawskie, dodatkowo podkreślając rolę tzw. Czesko-Saskiej Szwajcarii oraz Czeskiego i Morawskiego Krasu.
Pierwszą parę nart do Czech przywiózł w 1887 r. znany propagator sportu Josef
Rössler Ořovský, jednocześnie założyciel pierwszego klubu narciarskiego w Czechach (Český SKI-klub pražský) (Začátky české turistiky a KČT b.r.w.). Na Morawach, w Jesionikach czy Karkonoszach w latach 90. XIX w. narty były często wykorzystywane przez leśników do celów służbowych (Brylski 2004). Zimową turystyką wędrówkową zajmował się w tym czasie m.in. Český krkonošský spolek – Ski
Jilemnice, będący pierwszą organizacją narciarską w rejonie karkonoskim (Potocki
2004). Pierwsze narciarskie stowarzyszenie w samych Karkonoszach, Karkonoski
Związek Narciarski, założył w 1894 r. w Špindlerův Mlýnie hrabia Harrach, właściciel dużej części tych gór. Niedługo potem zaczęły postawać liczne szkoły narciarskie (Swatowska 1998), a narty stały się popularne także w rejonie Hradca Králové
czy w Šumavie (Začátky české turistiky a KČT b.r.w.). Wyrazem szybszego rozwoju
ruchu narciarskiego po południowej stronie Sudetów jest fakt, że pierwsze zimowe
wejścia na Śnieżnik miały miejsce w 1905 i 1906 r. właśnie od strony morawskiej,
a nie kłodzkiej (Grabowski 1989). Po 1918 r. poza czechosłowackim Związkiem
Narciarzy (czes. Svaz lyžařů) turyści uprawiający narciarstwo skupiali się oczywiście także w KČST, osiągając w 1925 r. liczbę 5 384 osób. Obie organizacje zresztą
ściśle ze sobą współpracowały. Dokonano m.in. podziału kompetencji – podobnie
jak w Polsce Klub zajmował się głównie turystyką narciarską, zaś Związek – narciarstwem sportowym (Začátky české turistiky a KČT b.r.w.). Obecnie możliwości
uprawiania turystyki narciarskiej wyglądają w Republice Czeskiej nieco lepiej niż
w Polsce – w ostatnich latach przygotowywanych jest coraz więcej tras i szlaków
biegowych, choć ich sieć jest nadal niespójna i bardzo zróżnicowana w skali kraju.
Narciarstwo biegowe odgrywa jednak mniejszą rolę niż narciarstwo zjazdowe,
dla potrzeb którego infrastruktura jest coraz bardziej rozwijana (Borówka, Borówka
2009123). Z drugiej jednak strony warunki naturalne (rzeźba terenu, klimat) wydają
się bardziej sprzyjać temu pierwszemu, które jest po prostu mniej wymagające (Vystoupil, Šauer 2012). Ostatnia para autorów na podstawie danych klimatycznych dokonała przeglądu terenów w Republice przydatnych dla narciarstwa biegowego i następnie porównała uzyskane wyniki z istniejącymi trasami, przy czym uwzględniono
tylko te, które są mechanicznie przygotowywane. Taka metodologia nie przystaje do
definicji narciarskiego szlaku turystycznego przyjętego w niniejszej pracy, gdyż obejmuje głównie trasy wyczynowo-sportowe, zaś większość szlaków o charakterze krajoznawczym, tworzonych przez Klub Czeskich Turystów, nie jest utrzymywana przy
użyciu żadnego sprzętu mechanicznego. Zwrócili zresztą na to uwagę sami autorzy
123
Praca ta omawia krótko warunki śniegowe w Republice Czeskiej, wskazując na lokalnie lepsze
predyspozycje niż w Polsce (Karkonosze, Góry Orlickie, Jesioniki).
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
237
opracowania. Generalnie można jednak w Republice Czeskiej wyróżnić obszary ze
spójną siecią tras narciarstwa biegowego z kilkoma punktami startu (Karkonosze,
Góry Izerskie, Wyżyna Czesko-Morawska, Szumawa) i większą liczbę miejsc z szeregiem tras nie w pełni ze sobą skomunikowanych (m.in. Góry Kruszcowe, Las Sławkowski, Góry Orlickie, Jesioniki wraz z Rychlebskimi horami, Beskidy). Turystyka
rowerowa w Republice Czeskiej zyskała na popularności dopiero w latach 90. XX w.,
lecz dzięki ogromnej dynamice rozwoju szlaki rowerowe objęły do dziś gęstą siecią
prawie cały kraj, także tereny o mniej zróżnicowanej rzeźbie.
6.1.2. Uwarunkowania prawne oraz sposoby wyznaczania szlaków turystycznych
Republika Czeska i Słowacja jako jedyne kraje europejskie posiadają państwową
normę, określającą zasady znakowania, rodzaje, rozmiary i wygląd znaków i urządzeń informacyjnych, zasady ich umieszczania w terenie, a nawet szczegółowe
wymagania techniczne i materiałowe. Tworzeniem i utrzymywaniem szlaków turystycznych zajmuje się prawie wyłącznie Klub Czeskich Turystów, chociaż w ostatnim czasie pewną inicjatywę w tym względzie wykazują też lokalne samorządy i stowarzyszenia124. Szlaki wyznaczane są w oparciu o istniejące drogi, rzadko tworzy się
ścieżki specjalnie do celów turystycznych, co wynika z relatywnie niewielkiej powierzchni wyższych gór o bardziej zróżnicowanej rzeźbie terenu (w zasadzie tylko
Karkonosze i fragmenty Szumawy). Większość terenów górskich Republiki Czeskiej
pociętych jest gęstą siecią leśnych dróg gospodarczych, z których część ma nawet
nawierzchnię asfaltową. Szlaki piesze przebiegające specjalnie w tym celu wybudowanymi ciągami komunikacyjnymi liczne są w obrębie popularnych wśród turystów
tzw. skalnych miast, których kilkanaście znajduje się na obszarze Czeskiego Raju,
bardzo znane są też Adršpašsko-teplické Skalne Miasta, ale mniejsze atrakcje tego
typu znajdują się również w innych rejonach kraju. Znakowane trasy prowadzą tam
po pomostach, kładkach, drabinkach i tym podobnych konstrukcjach, jednak często
powstały one już przed drugą wojną światową, a obecnie są tylko utrzymywane we
właściwym stanie technicznym, ewentualnie modernizowane. Zdarzają się sytuacje,
kiedy szlaki przebiegają przez tereny ­prywatne, nawet przez podwórka gospodarstw
rolnych, przy czym regulują to odpowiednie umowy. W przypadku odmowy ze stro124
Jakość znakowania jest w tym przypadku wyraźnie niższa, a znaki nie są regularnie odnawiane.
Przykładowo cztery szlaki, z czego trzy okólne, miały zostać wyznakowane z inicjatywy władz miejscowości (czes. obecní uřad) Potštejn na Pogórzu Orlickim, jednak ostatecznie powstały tylko dwie trasy,
trzecią oznaczono tylko fragmentarycznie, a z czwartej w ogóle zrezygnowano, ponieważ pokrywała
się prawie w całości ze szlakami KČT. Na obu szlakach zastosowano znaki malowane i wykonane z plastiku, o wymiarach niezgodnych z obowiązującymi regułami, w ogóle nie wyznakowano odcinków
prowadzących łąkami. Zaledwie dwa lata po otwarciu tras w 2009 r. nie było już możliwe odtworzenie
ich pełnego przebiegu. Do dziś (obserwacje z września 2013 r.) znakowanie nie zostało odnowione
i w zasadzie niemożliwe jest przebycie żadnego z lokalnych szlaków. Nie przeszkadza to władzom
Potštejna w zaznaczaniu ich na mapach miejscowości.
238
Krzysztof Kołodziejczyk
ny ­właściciela wyznacza się stosowne obejścia (szczególnie dużo takich zmian miało
miejsce na początku lat 90. XX w., kiedy wiele terenów znacjonalizowanych przez
władze komunistyczne było w ramach postępowania restytucyjnego zwracanych
pierwotnym właścicielom lub ich spadkobiercom). Poruszanie się turystów po szlakach turystycznych, podobnie jak po drogach publicznych i obszarach chronionych,
regulują określone przepisy prawa krajowego, miejscowego lub regulaminy wewnętrzne obszarów chronionych, głównie parków narodowych i rezerwatów przyrody, gdyż dla form niższej rangi (parki krajobrazowe) takich aktów zazwyczaj nie
przygotowuje się. Szlaki turystyczne są – analogicznie do sytuacji w Polsce – jedynym sposobem turystycznej penetracji niektórych terenów przyrodniczych poddanych ścisłej ochronie, to jest parków narodowych i wybranych rezerwatów przyrody.
W Republice Czeskiej – podobnie jak w Polsce – brak jest kompleksowego uregulowania prawnego zagadnienia szlaków rowerowych, niemniej sytuacja jest tam
w porównaniu z naszym krajem i tak dużo lepsza. Podstawowym podmiotem zajmującym się siecią szlaków rowerowych jest Klub Czeskich Turystów, który opracowuje ich projekty i sprawuje nad nimi nadzór. W Republice Czeskiej występują dwa
rodzaje szlaków rowerowych: szosowe (prowadzące wyłącznie drogami asfaltowymi,
lokalnymi ulicami i drogami wielofunkcyjnymi o wyższej jakości nawierzchni) oraz
tak zwane terenowe (ang. off-road, wykorzystujące głównie polne i leśne drogi i ścieżki nieutwardzone, ewentualnie o nawierzchni asfaltowej, ale niedostępne dla ruchu
samochodowego, choć miejscami też przebiegające drogami publicznymi). Te drugie
występują przeważnie na terenach parków narodowych lub innych form ochrony powierzchniowej. Tworzone są na takich samych zasadach jak szlaki piesze, czyli podstawą jest uzgodnienie ich przebiegu z właścicielem lub zarządcą terenu, a całość prac
znakarskich wykonuje Klub. Sprawa jest bardziej skomplikowana w przypadku pierwszej kategorii. Opracowane projekty takich tras Klub Czeskich Turystów przedkłada
władzom powiatowym lub wojewódzkim (w zależności od zasięgu przestrzennego
szlaku i klasy wykorzystywanych dróg), które po akceptacji wprowadzają je do planów
zagospodarowania przestrzennego i jednocześnie przekazują do realizacji właściwemu
zarządcy drogi lub firmie zajmującej się oznakowaniem dróg. Klub Czeskich Turystów
znakuje więc tylko szlaki terenowe, natomiast szlaki szosowe mają znaki podobne do
standardowych znaków drogowych, pozostają formalnie w zarządzie władz samorządowych, a Klub jedynie sprawuje nad nimi nadzór. Informacje o wszystkich zauważonych w ramach monitoringu zniszczeniach i potrzebach konserwacji działacze tej
organizacji przekazują zarządcy drogi (Boroński 2007).
6.1.3. Sposoby znakowania szlaków turystycznych
Pierwsze kolorowe znaki szlaków wprowadziło w Sudetach Austriackie Towa­
rzystwo Karkonoskie z inicjatywy swojego działacza, Eduarda Petráka, który w 1885 r.
opracował schemat szlaków oznaczonych różnokolorowymi krzyżykami, kropkami
i pionowymi paskami. Znakowanie wprowadzono w terenie, malując je na drzewach
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
239
i skałach, czasem używając też znaków wyciętych z blachy (Chmiel 2011; Potocki
2004). Podobnie jak Towarzystwo Karkonoskie Klub Czeskich Turystów od końca
lat 80. XIX w. ustawiał drogowskazy w formie kamiennych słupków z namalowanymi
na czarno lub wyrytymi napisami. W 1889 r. organizacja ta zaczęła jednak wprowadzać standardowe znakowanie w postaci czerwonych poziomych pasów pomiędzy
dwoma węższymi paskami białymi (Dudziak, Potocki 1995; Stasiak 2006). Forma ta
przetrwała do dziś z tym wyjątkiem, że wszystkie paski mają jednakową szerokość,
a od 1916 r. stosuje się trzy dalsze kolory środkowego paska (niebieski, zielony, żółty). Jednocześnie Morawsko-Śląskie Sudeckie Towarzystwo Górskie w Jesionikach
i Górach Opawskich stosowało znakowanie geometryczne, a potem – jako pierwsze
w Sudetach – docelowe, własne szlaki tworzyły też inne stowarzyszenia, tak więc różne metody znakowania na całym tym terenie często mieszały się ze sobą (Dudziak,
Potocki 1995). Był to głównie efekt rywalizacji między czeskimi i niemieckimi stowarzyszeniami, prowadzącej czasem nawet do wzajemnego niszczenia znaków i drogowskazów (podobne sytuacje miały miejsce na początku XX w. w Beskidzie Żywieckim
między Polskim Towarzystwem Tatrzańskim a niemieckim Beskidenverein).
Po powstaniu Republiki Czechosłowackiej rozdzielono tereny pod opieką
czeskich i niemieckich organizacji (Dudziak, Potocki 1995), jednak nadal było
wiele nieporozumień. Główną sferą sporną był właśnie sposób znakowania, bowiem założony w 1920 r. z połączenia przedwojennych niemieckich stowarzyszeń
Hauptverband deutscher Gebirge und Wandervereine, a także m.in. jesenícki MS
SGV, stosowały systemy odmienne niż Klub Czechosłowackich Turystów, który
już wtedy powszechnie wprowadzał znakowanie pasowe składające się z trzech
pasków (Začátky české turistiky a KČT b.r.w.). W 1920 r. znakowane szlaki turystyczne w Czechosłowacji miały około 25 000 km długości, a w 1938 r. – 40 000
km. Stworzona sieć znakowanych tras nie miała analogii w innych krajach Europy
Środkowej (Učebné texty pre značkárov 2006; Vystoupil, Šauer 2012). Szlaki zimowe (narciarskie) z inicjatywy czechosłowackiego Związku Narciarzy poza tyczkowaniem od 1923 r. wyposażano w tzw. znaki nieme – znakowanie typu docelowego, w którym poszczególnym miejscom przypisano konkretne symbole graficzne
(figury geometryczne, stylizowane litery itp.). System używany jest do dziś, przy
czym przed drugą wojną światową stosowano go też na ziemiach niemieckich (np.
po północnej stronie Karkonoszy) (Potocki 2004). Symbole wycinane są z blachy,
malowane na czerwono i zaopatrywane w strzałkę, wskazującą kierunek. Umieszcza się je na tyczkach, a dzięki odpowiednio dobranemu kształtowi i kolorowi są
rozpoznawalne nawet spod grubej warstwy szadzi.
Po okresie stagnacji, niedostatecznego utrzymywania, a nawet zniszczeń w czasie drugiej wojny światowej i w latach 1950–1954, nastąpiło odtworzenie i dalszy rozwój sieci znakowanych tras. W 1958 r. zaproponowano jednolity system
­oznaczania szlaków, wzbogacony względem dotychczasowej praktyki w drogowskazy i tablice z mapami (Vystoupil, Šauer 2012). Czechosłowacki Związek Wychowania Fizycznego wyszkolił nie tylko znakarzy, ale też instruktorów, wydał in-
240
Krzysztof Kołodziejczyk
strukcję znakowania, w oparciu o którą szlaki mogły tworzyć i odnawiać wszystkie
podmioty wchodzące w skład Związku, inne organizacje, a nawet osoby prywatne,
pod warunkiem jednak, że szczegółowo przestrzegały zaleceń. Jednocześnie planowanie i nadzór nad pracami znakarskimi były skupione w gestii jednego organu
– specjalnej komisji znakowania przy Zarządzie Głównym ČSTV, dzięki czemu
oznakowanie wyróżniało się wysoką jakością. W tym okresie (a także dzisiaj) nakłady finansowe i osobowe na szlaki turystyczne były w Czechosłowacji (a potem w Republice Czeskiej) znacznie wyższe niż w Polsce, dzięki czemu tamtejsza
sieć szlaków wykazywała się dużą stabilnością. Stawiano m.in. specjalne tablice
z wyjątkowo jak na tamte czasy przejrzystymi i dokładnymi barwnymi mapami,
które były zabezpieczone przed wpływem warunków atmosferycznych, rozwieszano czytelne i zunifikowane w formie drogowskazy. Obecnie dużą część kosztów
oznakowania (czy szerzej utrzymania) szlaków turystycznych w Republice Czeskiej pokrywają sponsorzy, w zamian za co umieszczają tabliczki ze swoim logiem
i informacją o wsparciu na wszystkich węzłach. Z drugiej strony w ostatnim czasie podmioty sponsorujące były – przynajmniej częściowo – własnością państwa
(ogólnokrajowa spółka energetyczna CEZ, a ostatnio Lasy Republiki Czeskiej),
stąd budżet narodowy pośrednio nadal przyczynia się do wysokiego poziomu
oznakowania i zagospodarowania szlaków turystycznych.
System znakowania szlaków w Republice Czeskiej (Marking System of the Tourist
Trails… b.r.w.; Značení turistických cest… 1985) jest zbliżony do polskiego, aczkolwiek istnieje kilka zasadniczych różnic. Generalnie także dominują znaki pasowe
składające się z trzech poziomych pasków tej samej szerokości, z których zewnętrzne (przyciągające uwagę) mają tę samą barwę, zaś wewnętrzny (prowadzący) ma
odmienny kolor odpowiadający kolorowi danej trasy. Szlaki piesze tworzą jednolity
system w całym kraju i nie dzielą się na nizinne i górskie. Podstawowy znak zwykłego szlaku pieszego (czes. pásové značení) składa się z trzech pasków – środkowego
kolorowego (czerwonego lub niebieskiego dla szlaków długodystansowych i głównych; zielonego lub żółtego dla krótszych szlaków dojściowych i łącznikowych; nie
stosuje się barwy czarnej) oraz dwóch zewnętrznych w kolorze białym. Dobór kolorów wynika z podstawowej zasady, że szlaki tego samego koloru nie mogą się w terenie spotkać, jedyny wyjątek stanowią tu długodystansowe (nazwane) trasy koloru
czerwonego. Rozmiary znaku są nieco inne niż Polsce i wynoszą 10 × 10 cm, przy
czym każdy pasek ma 3 cm szerokości, a przerwy pomiędzy nimi mają po 0,5 cm
szerokości125. W przypadku skrętów nie stosuje się znaków łamanych, a wyłącznie
strzałki, zaś na odcinkach wspólnych dla kilku szlaków tego samego rodzaju podobnie jak w naszym kraju wprowadza się znaki wielokolorowe, w których białe paski
125
Warto dodać, że dokładnie taką formę znaków jako obowiązującą ustanawiała polska ­Instrukcja
znakowania górskich szlaków turystycznych (1986), ewentualnie zamiast rozmiaru 10 × 10 cm można
było stosować rozmiar 10 × 15 cm. Tak więc obecny wygląd znaków stosowanych przez PTTK został
usankcjonowany dopiero w okresie transformacji, a wcześniejszy nawiązywał do doświadczeń naszych
południowych sąsiadów.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
241
są wspólne dla sąsiednich kolorów. Poza zwykłymi szlakami o znakach pasowych
istnieją szlaki piesze o specjalnym oznakowaniu (czes. tvarové značení) (Marking
System of the Tourist Trails… b.r.w.; Značení turistických cest… 1985):
1) miejscowe (lokalne; czes. místní značení) – zwykle o charakterze spacerowym, często okólne, krótsze, poprowadzone wokół dużych miast, ważniejszych
miejscowości turystycznych, ośrodków rekreacyjnych i kempingów oraz z parkingów przy głównych drogach, ale wprowadzane też w sytuacjach, gdy cztery kolory
szlaków podstawowych nie wystarczają do zapewnienia wszystkich pożądanych
połączeń (zawsze pierwszeństwo mają jednak szlaki zwykłe, które szlaki miejscowe mają tylko uzupełniać). Znaki szlaków miejscowych mają kształt kwadratu
o boku 10 cm, przedzielonego na dwa trójkąty przekątną poprowadzoną z lewego
górnego rogu, przy czym górny trójkąt może mieć kolor czerwony, niebieski, zielony lub żółty, zaś dolny trójkąt jest zawsze biały;
2) ścieżki dydaktyczne (czes. naučné stezky) – znaki mają formę białego kwadratu o boku 10 cm, przedzielonego zieloną przekątną szerokości 3 cm wyprowadzoną w lewego górnego rogu126, przy czym nie każda ścieżka dydaktyczna musi
mieć osobne oznaczenie, wiele pokrywa się bowiem ze szlakami zwykłymi lub
miejscowymi. W niektóre znaki wpisuje się numer przystanku, choć od tej praktyki już się w zasadzie odeszło;
3) uzdrowiskowe (czes. lázeňské značení) – do niedawna liczne w otoczeniu uzdrowisk (szczególnie rozbudowana ich sieć znajdowała się w uzdrowisku Priessnitz w Jeseníku), obecnie chyba już całkowicie zlikwidowane, zastąpione szlakami zwykłymi
i miejscowymi. Znaki miały wymiary 10 × 10 cm i składały się z czterech pionowych
pasków – dwóch kolorowych szerokości 2,75 cm (dowolne zestawienia dwóch z czterech kolorów: czerwonego, niebieskiego, zielonego i żółtego) umieszczonych pośrodku
dwóch węższych (1,5 cm) pasków białych. Znaki tego typu nie występują już w czeskiej instrukcji znakowania szlaków, ale są nadal wykorzystywane na Słowacji, która
w związku z uwarunkowaniami historii najnowszej na bardzo zbliżony do Republiki
Czeskiej system znakowania (Guldan 2006; Učebné texty pre značkárov 2006). Szlaki te
były tworzone na polecenie i w porozumieniu z ministerstwem zdrowia;
4) dojściowe (czes. významové značení) – wiodą od szlaku zwykłego do położonych w pobliżu interesujących obiektów krajoznawczych (szczytów i punktów
widokowych, ruin zamków czy innych obiektów, źródeł i studni oraz do innych
obiektów) w sytuacji, gdy warunki terenowe nie pozwalają na przeprowadzenie
koło nich szlaku zwykłego o ciągłym charakterze. Ich znaki mają formę białego
kwadratu o wymiarach 10 × 10 cm, na którym umieszczony jest symbol obiektu
w kolorze szlaku podstawowego. Szlaki dojściowe nie mogą być dłuższe niż 1 km.
Zdarzają się jednak odstępstwa od tych zasad, czego przykładem jest Graselova stezka o długości 7 km zaczynająca się we Vratěnínie na zachód od Parku Narodowego Podyjí. Znaki mają w tym
przypadku formę żółtych kół otoczonych białą literą G. Dla poprawy wyrazistości oba kolory rozdzielone są czarnym, przerwanym okręgiem.
126
242
Krzysztof Kołodziejczyk
Kolory w przypadku wszystkich znaków są oddzielone przerwami o szerokości
0,5 cm. Do wytyczania szlaków pieszych (a także narciarskich) stosuje się czasem
blaszane, profilowane tabliczki. Po pomalowaniu umieszcza się je na obiektach, na
których nie można by było namalować zwykłego znaku, tj. na brzozach, martwym
lub impregnowanym drewnie, drewnianych słupach energetycznych itp. (autor nie
spotkał ze znakami blaszanymi dla szlaków rowerowych, co być może wynika z innej wielkości znaku) (Značení turistických cest… 1985).
Jak zaznaczono wyżej, w Republice Czeskiej istnieją dwa rodzaje szlaków rowerowych: szosowe oraz terenowe (ang. off-road), z których każdy ma odrębny system
znakowania. Trasy szosowe posiadają oznaczenia podobne do znaków samochodowych – żółte metalowe tabliczki o wymiarach 20 × 30 cm z czarnymi napisami:
numerem szlaku na górze i symbolem roweru na dole. W przypadku skrętów obok
numeru szlaku pojawia się jeszcze odpowiednio skierowana strzałka. Na węzłach
szlaków używane są też podobne do samochodowych żółte drogowskazy, na których w górnym rzędzie podaje się odległość w kilometrach do punktu docelowego,
a w dolnym – do najbliższego węzła. Na niektórych skrzyżowaniach o bardziej
skomplikowanej formie umieszcza się schematy. Wszystkie te oznaczenia instaluje
się na specjalnych słupkach, latarniach lub poniżej zwykłych znaków drogowych.
Drugą kategorię szlaków rowerowych oznacza się za pomocą znaków pasowych
malowanych na drzewach lub innych obiektach przy trasie przejazdu, przy czym
znaki są większe niż w przypadku szlaków pieszych – mają wymiary 14 × 14 cm,
paski zwracające uwagę są żółte, a pasek wiodący – czerwony, niebieski, zielony
lub biały (Marking System of the Tourist Trails… b.r.w.).
Szlaki narciarskie znakowane są z wykorzystaniem symboli identycznych jak dla
szlaków pieszych z tym wyjątkiem, że biała barwa pasków zwracających uwagę jest
zastąpiona kolorem pomarańczowym, a jako kolory środkowego paska pojawiają
się barwy czerwona, niebieska, zielona i biała. Wygląd znaków poza wymiarami jest
więc taki sam jak w Polsce. Znaki narciarskie umieszcza się na większej wysokości
niż w przypadku pozostałych typów szlaków, tj. minimalnie 1,8 m nad powierzchnią
terenu (znaki pozostałych tras umieszcza się nieco ponad 1,5 m nad ziemią). W związku z tym trzeba zwracać szczególną uwagę, by znaki nie zostały zakryte przez gałęzie
przygięte zalegającym śniegiem. Generalnie daje się pierwszeństwo szlakom pieszym
i jeśli trasa dostępna dla narciarzy biegowych pokrywa się na całym odcinku przynajmniej między sąsiednimi węzłami ze szlakiem pieszym, nie wyznacza się szlaku
narciarskiego, a tylko na drogowskazie szlaku pieszego przy nazwie węzła lub węzłów,
do których można dojechać na nartach, umieszcza się piktogram – symbol narciarza
w pomarańczowym rombie. Dla odcinków szlaków pieszych, które ze względu na nachylenie lub inne niebezpieczeństwa nie są właściwe dla narciarzy, przygotowuje się
obejścia, oznaczane pomarańczową strzałką drogowskazową z napisem Zimní ­lyžařská
cesta. Jeśli szlaki narciarski i pieszy miałyby się pokrywać na odcinku krótkim (do
1 km) lub pozbawionym węzłów, to znaki obu rodzajów szlaków umieszcza się nad
sobą (narciarski zawsze na górze), zawsze w tych samych miejscach i na tych samych
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
243
obiektach. Ponadto, istnieje zestaw znaków ostrzegawczych o ostrych zakrętach, stromych spadkach, skrzyżowaniach z wyciągami narciarskimi lub innych zagrożeniach
(Marking System of the Tourist Trails… b.r.w.). Na otwartych przestrzeniach stosuje się
tyczkowanie i wspomniane wcześniej tzw. znaki nieme.
Ponadto, czeska instrukcja znakowania (Značení turistických cest… 1985) określa
symbol początku/końca szlaku, zasady umieszczania znaków i urządzeń informacyjnych w terenie, w szczególności w miejscach o utrudnionej orientacji i na skrzyżowaniach dróg, wyjątkowo dokładnie ustala zasady sporządzania kierunkowskazów,
podaje nawet szczegóły techniczne dotyczące materiałów, z których należy wykonać
urządzenia informacyjne, oraz parametry farb do malowania z­ naków, jak również organizację procesu znakowania, jego przygotowania i rozliczania. W mniejszych miejscowościach punkty wyjścia na szlaki (początki szlaków) oraz główne węzły lokalizuje
się zawsze w pobliżu najważniejszego przystanku komunikacji zbiorowej (pierwszeństwo ma kolei), na rynku lub – jeśli go brak – w charakterystycznym miejscu w centrum miejscowości. W dużych miastach początkowe węzły szlaków umieszcza się na
skraju zabudowy, przy końcowych przystankach komunikacji miejskiej, zaś w przypadku ośrodków rekreacyjnych – w ich centralnym punkcie. Częstotliwość znaków
jest w Republice Czeskiej dosyć duża, gdyż wychodzi się z założenia, że mają one prowadzić turystę, który nie będzie musiał zaglądać do mapy, a w zamian będzie mógł
realizować swoje krajoznawcze zainteresowania. Znaki na terenach niezabudowanych
zwykle umieszcza się na drzewach lub skałach, nie rzadziej niż co 250 m127 na odcinkach bez skrzyżowań czy rozwidleń dróg (dla upewnienia turysty, że szlak jednak
nigdzie nie skręcił), natomiast w przypadku fragmentów trasy ze skrętami czy rozgałęzieniami – tak często, jak jest to potrzebne. Na odcinkach wiodących otwartymi
przestrzeniami, gdzie nie ma możliwości namalowania znaków na drzewach, wkopuje
się specjalne metalowe słupki wysokości 1,5 m, wokół których maluje się trzy szersze
paski znaku lub na których umieszcza się blaszane tabliczki z namalowanym znakiem.
Ewentualnie znaki maluje się na większych kamieniach, ale tylko takich, których nie
można przemieścić. Jeśli szlak przecina łąkę czy inną otwartą p
­ rzestrzeń bez wyraźnej
ścieżki, to w miejscu wyjścia na nią często wiesza się metalową tabliczkę (identyczną
w formie do drogowskazów umieszczanych na węzłach) wskazującą kierunek dalszej
wędrówki, a często dającą też dodatkowe wskazówki w postaci tekstu lub rysunku, zaś
na przeciwległym skraju łąki, w miejscu, gdzie należy dojść, umieszcza się tzw. znak
wołający o wyraźnie większych rozmiarach (maksymalnie 30 × 30 cm).
Wszystkie drogowskazy wykonane są z metalu. Wiesza128 się je bądź na
drzewach przy rozwidleniach szlaków, bądź na specjalnie wkopanych żółtych
127
Odległość ta dotyczy szlaków pieszych i narciarskich. Na szlakach rowerowych ulega ona wydłużeniu do 500 m. Znaki na takich odcinkach powinny być rozmieszczone naprzemiennie dla obu
kierunków, dzięki czemu jeden znak powinien pojawiać się co około 125 m (dla szlaków rowerowych
co 250 m – dla obu kierunków łącznie).
128
Niżej podane zasady z reguły nie dotyczą drogowskazów na szosowych szlakach rowerowych,
które zostały opisane już wcześniej, przy okazji omawiania formy znaków.
244
Krzysztof Kołodziejczyk
­ etalowych słupkach z czerwonym daszkiem, które są jednocześnie dobrymi
m
punktami orientacyjnymi na otwartych przestrzeniach czy podczas mgły. Drogowskazy umieszczane są na każdym węźle, zaś na szlakach pieszych także pomiędzy nimi, jeśli dany odcinek ma więcej niż 3 km długości. Tabliczki mają ten
sam kształt i wielkość dla wszystkich rodzajów szlaków, różnią się jedynie kolorystyką i zestawieniem tekstu. W nagłówku mają skrót nazwy organizacji, która
wyznaczyła szlak i przygotowała kierunkowskaz (prawie zawsze jest to Klub Czeskich Turystów), lub nazwę szlaku w przypadku ograniczonej grupy tras tematycznych lub z innego powodu nazwanych (w przypadku szlaków rowerowych
i narciarskich pojawia się tu także określenie rodzaju trasy), zaś w dolnej części
– numer szlaku, oznaczenie tabliczki drogowskazowej oraz data jej wykonania
(na szlakach z nazwą własną tu pojawia się nazwa organizacji turystycznej). Jeśli
dotyczą one szlaków pieszych, tło tabliczek jest kremowe, a na właściwą treść
drogowskazu składają się zazwyczaj trzy linijki tekstu – nazwy kolejnych węzłów
wraz z rosnącą odległością. Drogowskazy dla szlaków narciarskich są pomarańczowe i mają także trzy linijki tekstu (kolejne węzły podane wraz z rosnącą odległością), zaś dla szlaków rowerowych – są żółte i zawierają nazwy tylko dwóch
węzłów, na górze docelowego, a na dole najbliższego (Marking System of the
Tourist Trails… b.r.w.). Istnieją szczegółowe zasady doboru miejsc podawanych
na drogowskazach i sposobu ich dookreślania, np. poprzez podanie rodzaju waloru krajoznawczego czy dostępnego w danym miejscu środka komunikacji zbiorowej. Wszystkie odległości podawane są w kilometrach. Dodatkowo umieszcza
się tabliczki z nazwą węzła129, na których nagłówek i dolna część są identyczne jak w przypadku drogowskazu, a poza mianem danego punktu umieszczona jest jego wysokość bezwzględna i ewentualnie inne podstawowe informacje
o miejscu, w którym węzeł się znajduje, lub o jego najbliższym sąsiedztwie (np.
o kierunku i odległości dojścia do interesujących walorów krajoznawczych, występującej w okolicy infrastrukturze turystycznej – lokalach gastronomicznych
czy przystankach komunikacji zbiorowej). Czasami na ważniejszych węzłach,
liczniej odwiedzanych przez turystów, ustawia się jeszcze tablice z mapami turystycznymi regionu.
6.1.4. Ogólne informacje o zagospodarowaniu szlaków turystycznych
Schroniska turystyczne (czes. turistické chaty) w Republice Czeskiej mają
z reguły dosyć długą historię. Prawie wszystkie powstały przed drugą wojną
światową, a duża ich część istniała już w XIX w., przy czym najstarsze obiekty w związku z sytuacją finansową związane były raczej z turystyką niemiecką,
Tabliczki z nazwą węzła nie muszą być instalowane tylko w przypadku węzłów zlokalizowanych w miejscowościach, jeśli w bezpośredniej bliskości są inne obiekty, gdzie to określenie się
pojawia (np. tablica z nazwą stacji kolejowej).
129
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
245
a w dużo mniejszym stopniu czeską. Z tą prawidłowością wiąże się też wyraźnie
większa liczba obiektów tego rodzaju w zamieszkanych przez Niemców Sudetach niż w innych regionach kraju. Duża liczba schronisk w tych górach jest
też efektem współzawodnictwa między czeskimi i niemieckimi organizacjami
turystycznymi, które prześcigały się w liczbie i wielkości uruchomionej bazy turystycznej (w tym wież widokowych), czasem nawet stawiając konkurencyjne
obiekty w tych samych lokalizacjach. Szczególnie wcześnie schroniska zaczęły
powstawać w Karkonoszach, które stanowią najwyższe pasmo górskie ziem czeskich, a przez to dosyć szybko zaczęły przyciągać turystów. Liczne w czeskich
Karkonoszach schroniska i duże h
­ otele górskie w większości rozwinęły się z bud
pasterskich, których wyjątkowo wiele (w szczytowym okresie rozwoju nawet
około 2000) było po południowej stronie pasma (Potocki 2004). Najstarszym
schroniskiem jest tu Luční bouda z 1623 lub 1625 r., choć oczywiście wtedy nie
pełniła funkcji turystycznych. Z czasem jednak – wraz z przekształcaniem kolejnych obiektów gospodarczych i budową bazy od początku przewidzianej do
obsługi turystów – zaczęło się intensywne, często niestety chaotyczne i bezplanowe zabudowywanie gór (Staffa 1985). U południowego podnóża Karkonoszy, dokładnie w Vrchlabí, powstało pierwsze w Sudetach (a być może pierwsze
w Europie) schronisko przeznaczone dla uczniów i studentów. Inicjatorem jego
stworzenia był Quido Rotter, działacz i długoletni prezes Austriackiego Towarzystwa Karkonoskiego. Z czasem sieć schronisk młodzieżowych rozwinęła się
w całych Sudetach (Potocki 2004; Przerwa 2005).
W międzywojennej Czechosłowacji poza KČST swoją górską bazę turystyczną posiadały też inne organizacje (m.in. założony w 1910 r. Svaz dělnických turistů w Pradze miał kilka schronisk i wieżę widokową niedaleko Pilzna), w tym
niemieckie (m.in. Naturfreunde Touristenverein z Ústí nad Labem zarządzał 20
schroniskami własnymi i 8 wynajmowanymi) (Začátky české turistiky a KČT
b.r.w.). Po 1949 r., kiedy zlikwidowano sektor prywatny i rozwiązano KČST,
diametralnie zmieniła się sytuacja schronisk. W większości przekazano je zakładom pracy na domy wczasowe (Staffa 2005), część przejęło ROH (czes. Revoluční odborové hnutí, działające w komunistycznej Czechosłowacji związki
zawodowe), stąd baza ta zwykle miała charakter zamknięty. W Czechosłowacji
w 1978 r. były 643 schroniska i inne ogólnodostępne górskie obiekty noclegowe należące do różnych podmiotów z 32 699 miejscami noclegowymi, z czego
na Czechy i Morawy przypadało 510 obiektów i 21 749 miejsc noclegowych,
a na Słowację – tylko 133 obiekty z 10 950 miejscami (dla porównania w Polsce
w tym samym roku było 218 schronisk z 14 133 miejscami, przy czym liczba ta
obejmowała też domy turysty, domy wycieczkowe, hotele górskie i stałe schroniska młodzieżowe). Przeważały obiekty małe (tab. 13) i położone na niewielkiej ­wysokości bezwzględnej, choć były od tej prawidłowości wyjątki (tab. 14)
(Staffa 1985).
246
Krzysztof Kołodziejczyk
Tab. 13. Wielkość schronisk turystycznych w Czechosłowacji (w tym w podziale na obie
części składowe kraju) w 1978 r.
Liczba schronisk
Wielkość schronisk
(liczba miejsc noclegowych) Czechosłowacja Czechy i Morawy
Słowacja
do 30
196
165
31
30–50
207
170
37
50–70
134
108
26
70–100
60
41
19
powyżej 100
46
26
20
Razem
643
510
133
Źródło: Staffa 1985, zmodyfikowane
Tab. 14. Położenie wysokościowe schronisk turystycznych w Czechosłowacji (w tym w podziale na obie części składowe kraju) w 1978 r.
Wysokość m n.p.m.
Czechosłowacja
do 500
288
500–600
87
600–700
44
700–800
48
800–900
58
900–1000
30
1000–1100
31
1100–1200
9
1200–1300
19
1300–1400
15
1400–1500
5
1500–1600
2
1600–1700
2
1700–1800
2
1800–1900
0
1900–2000
1
2000–2100
1
2100–2200
0
2200–2300
1
Razem
643
Źródło: Staffa 1985, zmodyfikowane
Liczba schronisk
Czechy i Morawy
276
72
37
36
37
20
13
5
7
5
2
0
0
0
0
0
0
0
0
510
Słowacja
12
15
7
12
21
10
18
4
12
10
3
2
2
2
0
1
1
0
1
133
Po „aksamitnej rewolucji” z 1989 r. większość obiektów znacjonalizowanych powróciło w ramach postępowania restytucyjnego do pierwotnych właścicieli, a baza
dotychczas o charakterze zamkniętym otworzyła się na wszystkich turystów. ­Dzięki
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
247
temu możliwości znalezienia noclegu w górach znacznie się poprawiły, choć duże
znaczenie zyskała też prywatna baza noclegowa małych i średnich rozmiarów
(zwłaszcza różnej klasy pensjonaty i pokoje do wynajęcia). Jak zaznaczono wyżej,
Klub Czeskich Turystów jest właścicielem tylko kilku schronisk turystycznych (m.in.
na Dobrošovie koło Náchodu), pozostałe znajdują się w rękach prywatnych lub są
utrzymywane przez różne przedsiębiorstwa i inne podmioty prawne. Jednak KČT
obejmuje swoim patronatem także obiekty inne niż własne. Trzeba wyraźnie pokreślić, że czeskie schroniska działają na nieco innych zasadach niż polskie, przypominając – zależnie od standardu – nasze domy wycieczkowe, pensjonaty lub nawet hotele.
Wskazane jest, by miejsca noclegowe rezerwować z pewnym wyprzedzeniem (nie ma
zwyczaju zapewniania tzw. miejsc zastępczych w przypadku kompletu gości), pokoje
są zwykle kameralne (­ najczęściej ­dwuosobowe, brak łóżek piętrowych), standardowo
­zapewniona jest pościel. Nie ma z kolei kuchni turystycznej, a klienci schroniskowej
restauracji nie mogą spożywać własnych produktów. Często oferowane są dodatkowe
usługi w postaci wypożyczalni sprzętu turystycznego, sprzedaży artykułów spożywczych i kosmetyków oraz rozrywek (np. bilard, rzutki itp.). Taka oferta wydaje się
być efektem struktury właścicielskiej tej grupy obiektów noclegowych. Propozycją
dla mniej zamożnych turystów wędrówkowych mogą być turistické ubytovny, odpowiadające polskim domom wycieczkowym niskiej klasy, z pokojami kilkuosobowymi. Obiekty tego typu znajdują się w większości czeskich miast, a także niektórych
wsiach, co – biorąc pod uwagę gęstą sieć osadniczą w czeskich górach – stwarza dogodne możliwości do noclegów podczas nawet kilkudniowej wędrówki. Niestety, nie
zawsze ich lokalizacja jest właściwie powiązana z przebiegiem szlaków turystycznych.
Klub Czeskich Turystów i inne organizacje poza utrzymywaniem szlaków od początku swojego istnienia zakładały miejsca widokowe i punkty informacyjne, a także
„ulepszały” naturę, tworząc wiele sztucznych atrakcji przy szlakach. Obecnie punkty widokowe są tworzone stosunkowo rzadko, wykorzystuje się miejsca istniejące już wcześniej, także przed drugą wojną światową. Inaczej wygląda sytuacja z wieżami widokowymi, które w ostatnich latach wyjątkowo licznie powstają dzięki współfinansowaniu
Unii Europejskiej, często są nawet połączone z obiektami noclegowymi i gastronomicznymi, czego jednym z nowszych przykładów jest oddana do użytku w 2013 r. Havirská
bouda na wzgórzu Kaňk na północ od Kutnej Hory. Przy wydatnym wsparciu funduszy
strukturalnych powstał tam pensjonat z kilkunastoma miejscami noclegowymi, restauracja dla kilkudziesięciu osób z obszernym tarasem oraz betonowa wieża widokowa,
na której szczyt można wjechać windą, po czym skorzystać z oferty znajdującej się tam
kawiarni. Punkty informacji turystycznej utrzymywane są przez samorządy lub zarządy obszarów chronionych, chociaż w niektórych sytuacjach prowadzi je Klub Czeskich
Turystów lub – częściej – inne organizacje turystyczne, przy czym w prawie wszystkich
można kupić mapy dla turystyki ­aktywnej przygotowywane przez Klub Czeskich Turystów. Miejsca odpoczynkowe, wiaty i schrony przeciwdeszczowe na terenach leśnych
zapewnia spółka Lasy Republiki Czeskiej, wiążąc tworzoną infrastrukturę – w przeciwieństwie do praktyki polskiej – ściśle ze szlakami turystycznymi, stanowiącymi
248
Krzysztof Kołodziejczyk
­ rzecież główną formę udostępnienia tych obszarów. Ponadto, infrastruktura tego rop
dzaju powstaje z inicjatywy lokalnych władz i stowarzyszeń dzięki współfinansowaniu
Unii Europejskiej, głównie w ramach tworzenia ścieżek dydaktycznych.
6.2. Sieć szlaków turystycznych w Parku Krajobrazowym Czeski Raj
6.2.1. Ogólna charakterystyka sieci szlaków i jej zagospodarowania
Park Krajobrazowy Czeski Raj (czes. Chráněná krajinná oblast Český ráj) jest
uznawany za jedną z największych atrakcji turystycznych Republiki Czeskiej. Chroni stanowiący część jednostki geologicznej zwanej płytą czeską (czes. Česká tabule)
płaskowyż zbudowany z piaskowców ciosowych, powstałych na dnie kredowego
morza. W obrębie tych relatywnie miękkich skał pod wpływem wody, mrozu, nasłonecznienia i wiatru ukształtowały się skomplikowane formy (rzeźby) skalne, z reguły
tworzące kompleksy zwane skalnymi miastami. Początki turystyki na tym terenie
sięgają 1. połowy XIX w., kiedy to wycieczki do najsłynniejszych dziś Prachovskich
skál organizowali profesorowie gimnazjum z pobliskiego Jičína. Do najbardziej aktywnych badaczy skalnych labiryntów należał prof. Antonín V. Maloch, który zbierał
tradycyjne, ludowe nazwy baszt i rozpadlin skalnych. To właśnie pracownicy i studenci jičínskiego gimnazjum mieli największe zasługi w udostępnianiu Prachovskich
skál, a w szczególności František Lepař, który uzyskał zgodę na wszystkie prace od
właściciela tych terenów, hrabiego Ervína Schlika. Zresztą rodzina Schlików aż po
1. połowę XX w. aktywnie wspomagała rozwój turystyki w tej części Czeskiego Raju.
Obecnie cały Czeski Raj został uznany nie tylko za park krajobrazowy, ale także za
geopark. Park krajobrazowy składa się z trzech izolowanych części:
1) największej środkowej, zawartej pomiędzy miejscowościami Turnov na północy, Všeň i Žďár na północnym zachodzie, Březina i Boseň na zachodzie, Kněžmost
na południowym zachodzie, Sobotka na południu, Mladějov na południowym
wschodzie, Újezd pod Troskami i Rovensko pod Troskami na wschodzie oraz Karlovice na północnym wschodzie. W tej części znajdują się m.in. skalne miasta: Hruboskalsko, Příhrazské skály i Mužský (464 m n.p.m.), zamki: Hrubá Skála, Humprecht,
Kost i Valdštejn, ruiny zamków: Chlum (Kozlov), Drábské světničky, Trosky i Valečov oraz atrakcyjne doliny: Střehomský i Vesecký Plakánek, Věžické údolí i dolina
potoku Žehrovka.
2) północnej, zawartej pomiędzy miejscowościami Malá Skála na północy,
Frýdštejn i Voděbrady na północnym zachodzie, Jenišovice za zachodzie, Turnov na południowym zachodzie, Mírová pod Kozákovem na południu, Komárov,
Záhoří i Dlouhý na wschodzie oraz Železný Brod na północnym wschodzie. Na
tym obszarze znajdują się m.in. skalne miasta: Besedické skály, Betlémské skály,
Drábovna, Klokočské skály, Suché skály i Vranovský hřeben, najwyższy szczyt regionu – Kozákov (744 m n.p.m.), przełomowa dolina Izery oraz ruiny zamków:
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
249
Drábovna, Frýdštejn, Rotštejn i Vranov-Pantheon. Od północy z tą częścią parku
krajobrazowego graniczy Přirodní park Maloskalsko130.
3) najmniejszej południowej, zawartej między miejscowościami Libuň na północy, Hrdoňovice na północnym zachodzie, Mladějov na zachodzie, Samšina na południowym zachodzie, Dolní Lochov i Holín na południu, Jičín na południowym
wschodzie, Podůlší na wschodzie oraz Jinolice i Kněžnice na północnym wschodzie.
Główną atrakcją tej części są Prachovské skály (uznane za narodowy rezerwat przyrody już 31.12.1933 r.; Prachovské skály… 1993), a ponadto ruiny zamku Pařez.
Północną i środkową część parku krajobrazowego rozdziela pas gęstszego osadnictwa między Turnovem a Tatobitami i Rovenskiem pod Troskami z główną szosą (trasa
międzynarodowa E442) i lokalną linią kolejową, zaś części środkową i południową –
zespół kamieniołomów piaskowca koło Hrdoňovic i zabudowania Mladějova.
W związku z dużą powierzchnią parku bardzo zróżnicowana jest sieć jego szlaków turystycznych, przy czym ich zagęszczenie istotnie nawiązuje do atrakcyjności
turystycznej poszczególnych obszarów. Najwięcej tras wyznaczono na terenie skalnych
miast, a najbardziej rozbudowana sieć występuje w dwóch najpopularniejszych, czyli
Prachovskich skálach i Hruboskalsku. Szlaki na ich terenie oznaczają się wyjątkową
krętością i licznymi węzłami, a zdarzają się nawet sytuacje, że z powodu wykorzystania
już wszystkich czterech używanych w Republice Czeskiej kolorów znaków (uzupełnionych znakami ścieżek dydaktycznych) pewne krótkie odcinki nie mają znakowania pasowego, a informują o nich wyłącznie drogowskazy (dotyczy to głównie Hruboskalska, gdyż – chociaż oba wymienione skalne miasta są objęte ochroną rezerwatową – tylko w Prachovskich skálach wprowadzono całkowity nakaz poruszania się
wyłącznie po znakowanych szlakach turystycznych). Z drugiej strony nadal istnieją
labirynty skalne, przez które prowadzi tylko jedna lub nawet żadna znakowana trasa
(Žehrovský les131, obszar pomiędzy wsiami Skokovy i Poddoubí na północy a zamkiem Kost na południu, skalne miasto ponad wsią Podhájí koło Turnova z pozostałościami zamku ­Chlum-Kozlov, ­zachodnie otoczenie Hruboskalskiego skalnego miasta),
co niewątpliwie przyczynia się do ich lepszego zachowania. Na najbardziej popularnych trasach zauważalne są bowiem liczne przykłady dewastacji przyrody (wydrapywanie napisów w piaskowcach, śmiecenie, niszczenie urządzeń kanalizujących ruch
i deptanie ­roślinności), dużym problemem jest też erozja samych ścieżek i niszczenie
popularnych skałek (zwłaszcza takich, na które można wejść; ryc. 63). Podczas gdy na
obszarze popularnych skalnych miast sieć szlaków można zakwalifikować do układów
Přirodní park Maloskalsko został utworzony w 1997 r. na powierzchni 2 935 ha. Obejmuje pogranicze dwóch jednostek geologicznych Wysoczyzny Czeskiej (czes. Česká vysočina): czeskiej płyty
kredowej (czes. Česká křídová tabule) na południu i krystaliniku karkonosko-izerskiego na północy.
Na terenie parku znajdują się m.in. fragmenty piaskowcowych grzbietów Vranovský hřeben i Suché
skály, odcinek doliny Izery między Železnym Brodem a Malą Skálą wraz niektórymi dolinami jej
dopływów i część Železnobrodskiej vrchoviny, ale także liczne walory kulturowe, m.in. kościół p.w.
Trójcy Świętej w Bzí, ruiny zamku Vranov-Pantheon i gospodarstwo Boučkův statek w Malej Skále.
131
Obecnie jest to teren zamkniętej hodowli zwierzyny płowej.
130
250
Krzysztof Kołodziejczyk
kratowych czy lokalnie nawet układów delta (według klasyfikacji Taafee i Gauthiera,
1973, zmodyfikowanej przez Styperka, 2001; tab. 4), to w pozostałych częściach parku
krajobrazowego mamy do czynienia z układami rdzeniowo-kratowymi. Charakterystyczne jest też promieniste zbieganie się szlaków z kilku kierunków przy ważniejszych
atrakcjach (w szczególności zamki Kost i Trosky, najwyższy szczyt Kozákov oraz miejscowość Malá Skála).
a) b)
c) d)
Ryc. 63. Niszczenie powierzchni skałek piaskowcowych w wyniku wchodzenia na nie (widoczne
„wykute” stopnie) i ślizgania się po ich powierzchni (rynny) – przykłady z rezerwatu przyrody
Hruboskalsko, z otoczenia: a) ścieżki dydaktycznej poniżej Adamovego loža, b) zielonego szlaku
pieszego między zamkiem Hrubá Skála i Lazniami Sedmihorky, c) żółtego szlaku pieszego na
południowy wschód od zamku Valdštejn; drewniane schody osadzone na zniszczonych stopniach wykutych w piaskowcu w rezerwacie Klokočské skály (d) (fot. K. Kołodziejczyk, 2012)
Najważniejszym i najdłuższym szlakiem pieszym parku krajobrazowego jest czerwono znakowana Złota Ścieżka Czeskiego Raju (czes. Zlatá stezka Českého ráje). Zaczyna
się w mieście Mnichovo Hradiště na zachód od badanego obszaru i łączy najważniejsze
skalne miasta, zamki i ich ruiny oraz inne walory krajoznawcze regionu. Są to w kolejności: ruiny zamku Valečov, skalne miasto na zachodnich stokach Mužskiego, Drábské
světničky, Příhrazské skály, zamek Kost, Prokopské údolí, dolina potoku Žehrovka, ruina
zamku Trosky (szlak prowadzi u podnóża), Věžické údolí, Hrubá Skála i skalne miasto
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
251
Hruboskalsko, zamek Valdštejn, Turnov, pałac Hrubý Rohozec, skansen Dlaskův statek,
Drábovna, ruiny zamku Frydštejn, Vranovský hřeben, Malá Skála, Besedické skály, Kozákov i dalej przez już mniej atrakcyjne tereny w kierunku Jičína. Przebieg szlaku nie
tylko pozwala na poznanie najważniejszych atrakcji Czeskiego Raju (rozumianego szerzej niż park krajobrazowy), ale także umożliwia właściwe etapowanie wędrówki, na co
ma wpływ dość dobrze rozwinięta baza noclegowa w miejscowościach oraz gęsta sieć
połączeń komunikacji zbiorowej (istnieją nawet specjalne turystyczne linie autobusowe,
często obsługiwane taborem przystosowanym do przewozu rowerów – Kołodziejczyk
2014). Uzupełnieniem Złotej Ścieżki Czeskiego Raju jest Rumcajsova stezka Mladějov –
Jičín, łącząca się z nią na północny zachód od Mladějova i prowadząca przez Mladějov,
ruiny zamku Pařez, Prachovské skály (dotąd znaki czerwone, na obszarze Prachovskich
skál132 zielone i żółte, dalej niebieskie), Prachov, Bradę, Rybniček i Kbelnice do Jičína.
Poza tym istnieje jeszcze kilka innych szlaków z nazwami własnymi, z których jeden,
krótki Cypískův okruh, także nawiązuje do popularnej bajki o Rumcajsie (również przebiega w okolicach Jičína i częściowo pokrywa się z Rumcajsovą stezką).
Szczegółową analizę kształtu sieci przeprowadzono dla północnego fragmentu
środkowej części parku krajobrazowego, czyli obszaru położonego na północ od doliny potoku Žehrovka, gdzie przebiegają obie trasy (piesza i rowerowa) poddane inwentaryzacji zagospodarowania. Teren ten dość dobrze reprezentuje cały park krajobrazowy, gdyż znajduje się tu zarówno popularne skalne miasto Hruboskalsko z dwoma
zamkami i wznoszące się na wyniosłym neku wulkanicznym (514 m n.p.m.) ruiny
zamku Trosky, jak też wspomniane już, udostępniane tylko przez jeden szlak skalne
miasto nad wsią Podhájí i tereny wiejskie, które pod względem powierzchni także stanowią istotny element krajobrazu regionu. S ieć szlaków pieszych o znakach pasowych
(ryc. 64) jest wyraźnie gęstsza na obszarze i w bezpośrednim otoczeniu rezerwatu Hruboskalsko (co wydaje się sprzeczne z zasadami turystycznego udostępniania terenów
chronionych), ponadto układ szlaków jest bardziej rozbudowany w okolicach Trosk
i we wschodniej części doliny Žehrovki (także rezerwat), podczas gdy na ­pozostałym
obszarze występują tylko pojedyncze odcinki z nielicznymi węzłami. ­
Powoduje
to, że całą sieć należy uznać za umiarkowanie rozwiniętą, a wartości wskaźników
γ = 0,46 (istnieje mniej niż połowa krawędzi wynikających z liczby istniejących węzłów)
i α = 0,19 (tab. 15) przesądzają o zaliczeniu jej do układów rdzeniowo-kratowych
(Styperek 2001; Taafee, Gauthier 1973; tab. 4). Szczególne znaczenie przy planowaniu
zagospodarowania powinny mieć więc szlaki o charakterze osiowym (główne), choć
dużą rolę musi też odgrywać bardzo zróżnicowane natężenie ruchu turystycznego. Te
czynniki zdecydowały o wyborze odcinka Złotej Ścieżki Czeskiego Raju jako szlaku
poddanego szczegółowej inwentaryzacji infrastruktury.
Rumcajsova stezka Mladějov – Jičín została celowo poprowadzona po obrzeżach Prachovskich
skál, by przynajmniej w niewielkim stopniu ograniczyć ruch turystyczny w ich centralnej części.
Dzięki temu omija się też fragment rezerwatu, do którego wejście jest płatne, co należy uznać za
poprawne rozwiązanie w przypadku szlaku długodystansowego.
132
252
Krzysztof Kołodziejczyk
Ryc. 64. Schemat sieci szlaków pieszych o znakach pasowych północnego fragmentu środkowej części Parku Krajobrazowego Czeski Raj (źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem: CHKO Český ráj… 2011)
Tab. 15. Wartości wskaźników spójności sieci znakowanych szlaków turystycznych północnego fragmentu środkowej części Parku Krajobrazowego Czeski Raj
Rodzaj wskaźnika
Sieć szlaków pieszych
Sieć szlaków rowerowych
Liczba wierzchołków (v)
40
24
Liczba krawędzi (e)
53
27
Wskaźnik Kansky’ego β
1,33
1,13
Wskaźnik Kansky’ego γ
0,46
0,41
Liczba cyklomatyczna (µ)
14
4
Wskaźnik α
0,19
0,09
Źródło: opracowanie własne
Czynnikiem wpływającym na układ szlaków pieszych między zamkami
­ rubá Skála i Valdštejn jest przebieg skalnych rozpadlin oraz poprowadzonych
H
nimi ś­cieżek i specjalnie wybudowanych przejść. Masyw skalny składa się tu
z kilku poziomów porozdzielanych krawędziami133 (zwykle w formie niemożU podnóży tych krawędzi znajduje się wiele źródeł, z których pięć zostało ujętych i zagospodarowanych (kamienna nadbudowa z kranikiem, murki oporowe, czasem kamienne ławki). Są to,
­poczynając od zachodu: Kořenského pramen, Josefův pramen (ryc. 66b), Antoninův pramen, Barbara Quelle i bezimienne źródło koło dworu w osadzie Hrubá Skála (poniżej zamku).
133
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
253
liwych do przejścia przepaści) o przeważającym przebiegu NW–SE, co istotnie
wpływa na kształt sieci. Poza Hruboskalskiem i dwoma nekami wulkanicznymi (Trosky i Vyskeř) szlaki piesze prawie zawsze wiodą dolinami, co ma jednak
swoje uzasadnienie w atrakcyjności krajobrazowej okolicy. Na zboczach krętych
dolin występują liczne wychodnie skalne, a ich dna są niejednokrotnie siedliskiem wielu cennych gatunków roślin, czego wyrazem jest objęcie części z nich
ochroną rezerwatową. Z kolei na wierzchowinach zlokalizowane są osady i tereny rolnicze. Poza szlakami pieszymi o znakach pasowych w analizowanej części
parku krajobrazowego stworzono trzy ścieżki dydaktyczne (wszystkie bez odrębnego znakowania):
1) Naučná stezka Hruboskalsko (ryc. 65) – pętla o długości 7,9 km stanowiąca
jedną z najatrakcyjniejszych tras zwiedzania tego skalnego miasta (przebieg: Lázně
Sedmihorky – Zamková rokle – Adamovo lože – Bukovina – U Lvíčka, rozcestí
– U Radče – Jižní sedlo – U Kavčin – Podhájí – Antonínův pramen – Lázně Sedmihorky; tematyka: geologia, geomorfologia, przyroda ożywiona, historia uzdrowiska Lázně Sedmihorky; na każdej tablicy piktogramy z zakazami i zasadami poruszania się po rezerwacie),
2) Naučná stezka Sedmihorky (ryc. 66) – przeznaczona dla dzieci pętla o długości około 3 km łącząca autokemping i Ekocentrum Sedmihorky z dolną częścią
skalnego miasta Hruboskalsko i dawnym uzdrowiskiem Sedmihorky (treścią interaktywnych, wykonanych w drewnie paneli są zwykle zagadki przyrodnicze),
3) Naučná stezka Brána do Českého ráje (Brama do Czeskiego Raju) – krótka
pętla o długości 400 m na obrzeżach Turnova, przy Złotej Ścieżce Czeskiego Raju.
a) b)
Ryc. 65. Panel informacyjny (b) ścieżki dydaktycznej Hruboskalsko przy Adamovym ložu
(a). Widoczne też (a) barierki ograniczające rozchodzenie się turystów i skupiające potok
wędrowców przed wąskim przejściem wśród skał (fot. K. Kołodziejczyk, 2012)
254
Krzysztof Kołodziejczyk
a) b)
Ryc. 66. Dziecięca ścieżka dydaktyczna Sedmihorky w pobliżu osady Podhájí: a) panel edukacyjny na odcinku pokrywania się ścieżki z niebieskim szlakiem pieszym; b) instalacja
przy Źródle Józefa (czes. Josefův pramen) (fot. K. Kołodziejczyk, 2012)
Sieć szlaków rowerowych w północnym fragmencie środkowej części Parku
Krajobrazowego Czeski Raj (ryc. 67) jest słabiej rozwinięta niż w przypadku tras
pieszych, na co wskazuje tak liczba węzłów i krawędzi, jak i wszystkie wskaźniki
grafowe (tab. 15). Co prawda również należy ją zaliczyć do układów rdzeniowo-kratowych, ale wartość współczynnika α jest bliska zeru (jeśli α = 0 mamy do
czynienia z najsłabiej rozwiniętym układem rdzeniowym). W związku z tym inwentaryzacją zagospodarowania objęto jeden z trzech głównych szlaków przecinających cały badany obszar – czerwony szlak terenowy między Újezdem pod Troskami a Turnovem (pozostałe dwa to: przebiegający zwykle bardziej na wschodzie
niebieski szlak terenowy na odcinku Pleskotský Mlýn – Turnov oraz ciągnący się
na zachodzie długodystansowy szlak szosowy nr 14). Przebieg krótszych szlaków
uzupełniających i łączących te trzy w przybliżeniu równoległe trasy powoduje, że
sieć jest nieco gęstsza we wschodniej części analizowanego regionu, przy czym tym
razem obszar rezerwatu Hruboskalsko szczególnie się nie wyróżnia. Dwa szlaki
(czerwony i niebieski) prowadzą wzdłuż granic tego obszaru chronionego, a tylko
krótki (1,7 km), łączący je szlak biały go przecina, wiodąc leśną drogą asfaltową.
Zwraca uwagę też ślepo zakończona bocznica pod wzgórze z ruinami zamku Trosky, przy czym kończy się ona na parkingu u podnóża wzniesienia, nie wspinając
się do samych ruin. Szlaki rowerowe znacznie częściej niż piesze przebiegają po
wierzchowinach, co wynika z wykorzystywania przez nie dróg asfaltowych łączących osady.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
255
Ryc. 67. Schemat sieci znakowanych szlaków rowerowych północnego fragmentu środkowej części Parku Krajobrazowego Czeski Raj (źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem: CHKO Český ráj… 2011)
Biorąc pod uwagę cały obszar Parku Krajobrazowego Czeski Raj, szlaki piesze wykorzystują wszystkie możliwe rodzaje dróg, chociaż przeważają te o nawierzchni gruntowej lub szutrowej. Często szlaki poprowadzono dłuższymi
trasami, by uniknąć odcinków o nawierzchni asfaltowej, zwłaszcza jeśli są one
dostępne dla samochodów (dobrze widać to w przypadku szlaku niebieskiego
w okolicy ­Vyskeřa na południowy zachód od Hrubej Skály). Jednak ze względu
na gęstą sieć ogólnodostępnych dróg asfaltowych nie zawsze było to możliwe
i zdarza się, że szlaki wiodą nimi na odcinkach nawet kilku kilometrów (np. dolina Izery powyżej Turnova, otoczenie Kozákova). Charakterystycznym elementem tras pieszych Czeskiego Raju są jednak specjalnie wybudowane ścieżki prowadzące wśród skał, dominujące na terenie wszystkich skalnych miast. Pojawiają
się długie ciągi schodów – wykutych w skałach, drewnianych lub wykonanych
ze stalowych kratownic (ryc. 68), drewniane, kamienne, stalowe lub betonowe
mostki i kładki nad szczelinami skalnymi (ryc. 69) oraz liczne zabezpieczone
barierkami punkty widokowe (ryc. 70) i inne niebezpieczne odcinki szlaków.
Co prawda wszystkie te urządzenia różnią się sposobami wykonania, co wynika
z różnego momentu powstania (niektóre szlaki istniały już w XIX w.), ale wyjątkowe nagromadzenie tego typu konstrukcji jest specyficznym atrybutem tras
256
Krzysztof Kołodziejczyk
turystyki pieszej regionu. Szlaki r­owerowe pod względem wykorzystywanych
dróg nie wyróżniają się na tle innych części Republiki Czeskiej. Trasy szosowe
zgodnie z założeniami wiodą drogami asfaltowymi, przy czym czasem są to zamknięte dla ruchu samochodowego wewnętrzne drogi leśne, natomiast szlaki
terenowe w większym stopniu wykorzystują trakty o nawierzchni szutrowej lub
gruntowej, choć także dominują odcinki asfaltowe. Szlaki rowerowe terenowe
dosyć często pokrywają się z pieszymi, ale zwykle ma to miejsce na szerokich
drogach o dobrej widoczności. Znakowanie wszystkich szlaków turystycznych
odbywa się zgodnie z regułami Klubu Czeskich Turystów, nie odnotowano żadnych poważniejszych braków.
a) b) c)
d) e) f)
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
g) 257
h)
Ryc. 68. Wybrane odcinki szlaków pieszych poprowadzone ciągami schodów w Parku
Krajobrazowym Czeski Raj: a) rezerwat Hruboskalsko, ścieżka dydaktyczna poniżej
Adamovego loža; b) rezerwat Hruboskalsko, dojście na punkt widokowy Prachovna
nad zamkiem Hrubá Skála; c) rezerwat Hruboskalsko, fragment żółtego szlaku pieszego w pobliżu Zámeckiej vyhlídki; d) rezerwat Hruboskalsko, fragment żółtego szlaku
pieszego w pobliżu Mariánskiej vyhlídki; e) rezerwat Hruboskalsko, fragment niebieskiego szlaku pieszego między węzłami Podhájí i U Kavčin; f) rezerwat Klokočské
skály, czerwony szlak pieszy przez Klokočské průchody; g) rezerwat Prachovské skály,
­bocznica szlaku zielonego na punkt widokowy na Šikmej věží; h) wyjątkowo strome
schody na punkt widokowy w najwyższym punkcie reliktów zamku Vranov-Pantheon
(fot. K. ­Kołodziejczyk, 2012)
a) b)
258
Krzysztof Kołodziejczyk
c) d)
Ryc. 69. Różne rozwiązania przepraw nad skalnymi szczelinami w Parku Krajobrazowym
Czeski Raj: a) poprowadzone po stalowych kładkach z poręczami dojście na punkt widokowy U Lvíčka w rezerwacie Hruboskalsko (czerwony szlak dojściowy od Złotej Ścieżki
Czeskiego Raju); b) odcinek żółtego szlaku pieszego z kładką stalowo-betonową w rezerwacie Klokočské skály, w pobliżu reliktów zamku Rotštejn; c) stalowo-betonowa kładka na
czerwonym szlaku pieszym w Betlémskich skálach (rezerwat Klokočské skály); d) kładki
stalowo-drewniane prowadzące na punkt widokowy Ervinův hrad w zachodniej części
Prachovskich skál (fot. K. Kołodziejczyk, 2012)
a) b)
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
259
c) d)
e)
f)
Ryc. 70. Wybrane punkty widokowe Parku Krajobrazowego Czeski Raj: a) punkt widokowy Prachovna nad zamkiem Hrubá Skála; b) tablica z opisem panoramy na Mariánskiej vyhlídce w rezerwacie Hruboskalsko; c) wejście na punkt widokowy Zdenčina skála
w skalnym mieście Betlémské skály (rezerwat Klokočské skály) wraz z tabliczką z nazwą
węzła oraz panelem informacyjnym; d) Jizerská vyhlídka w skalnym mieście Drábovna;
e) Husníkova vyhlídka widziana z odległej o mniej niż 10 m Hořakovej vyhlídki w kompleksie Besedické skály; f) Vyhlídka Křížkovského w rezerwacie Prachovské skály (fot. K.
Kołodziejczyk, 2012)
Poza wymienionymi wyżej sztucznymi ułatwieniami i zabezpieczeniami na
szlakach pieszych oraz punktami wypoczynkowymi – licznymi w najbardziej
atrakcyjnych rejonach – infrastruktura przeznaczona specjalnie dla turystów kwalifikowanych jest w Czeskim Raju dość słabo rozwinięta. Wynika to z gęstej sieci
osadniczej, w której skupiona jest zdecydowana większość obiektów noclegowych
i gastronomicznych. Urządzenia przy szlakach turystycznych poza obszarami zabudowanymi występują tylko w niektórych skalnych miastach. W całym parku
260
Krzysztof Kołodziejczyk
krajobrazowym działają jedynie trzy obiekty o charakterze schroniska turystycznego:
1) Chata turystyczna (czes. Turistická chata) w centralnej części Prachovskich
skál – zbudowana w 1924 r. przez Klub Czechosłowackich Turystów w miejscu
leśnej restauracji postawionej już w 1886 r. przez Ervína Schlika, ówczesnego właściciela tego obszaru, zburzonej w 1921 r.; obecnie jest własnością praskiej sekcji
Klubu Czeskich Turystów (Prachovské skály… 1993), posiada kilka pokojów i samoobsługową restaurację;
2) Riegrova chata na Kozákovie, również własność Klubu Czeskich Turystów;
3) Chata Na Krásné vyhlídce na północnym stoku Mužskiego (na mapach oznaczana zwykle jako pensjonat z restauracją).
Uzupełnieniem ich oferty jest tylko sześć obiektów noclegowych położonych
poza miejscowościami, przy węzłach szlaków, zwykle na skraju kompleksów skalnych (hotele Skalní město i Pod Šikmou věží na obrzeżach Prachovskich skál, hotel
Nebákov w dolinie Žehrovky, pensjonat Hájovna w leśniczówce Bukovina w Hruboskalsku i sąsiedni ośrodek wypoczynkowy, pensjonat z restauracją w osadzie
Průchody przy Klokočskich skálach) oraz kilka samodzielnych lokali gastronomicznych (np. gospoda przy zamku Valdštejn, sezonowy bufet przy leśniczówce
Bukovina i herbaciarnia w arboretum Bukovina, restauracja Vidlák w Věžickim
údolí). Wśród obiektów noclegowych w miejscowościach dominują pensjonaty,
niektóre połączone z restauracjami, a w większych miastach (Jičín, Mnichovo Hradiště, Turnov) – hotele. Dosyć liczne, zwłaszcza w otoczeniu Prachovskich skál, są
też kempingi.
Spośród innych typów infrastruktury warto jeszcze zwrócić uwagę na punkty informacyjne i wieże widokowe. Pierwsze w większości utrzymywane są przez
władze lokalne i znajdują się w wielu miejscowościach (poza Jičínem i Turnovem
także w Kněžmoście, Sobotce, Rovensku pod Troskami i Malej Skále), ale istnieją
też sezonowe biura informacyjne w zarządzie parku krajobrazowego, które zlokalizowane są poza strefą zabudowaną bezpośrednio przy szlakach turystycznych. Najliczniej odwiedzane spośród nich są dwa punkty w Prachovskich skálach (w centralnej części i przy wschodnim wejściu), pozostałe to tzw. ekocentra: Sedmihorky
(właściwie Středisko ekologické vychovy Český ráj) i Věžák w Věžickim údolí oraz
zabytkowy drewniany pawilon w arboretum Bukovina (ryc. 71). W parku wybudowano dwie wieże widokowe – na Kozákovie i Bubecku (399 m n.p.m., na szczyt
nie doprowadza żaden szlak turystyczny, najbliższy przebiega w odległości 250 m),
ale przy pomocy stalowych schodów i platformy udostępniono też szczyt baszty
skalnej Hlavatice na zachodnim skraju Hruboskalska ponad Turnovem (ryc. 72).
Trzecia wieża – na Kopaninie (657 m n.p.m.) – znajduje się kilometr od granic
parku, na północny zachód od jego północnej części, i jest jedną z bardziej znanych w regionie. W przeciwieństwie do współczesnych wież na Kozákovie i Bubecku ta powstała już w 1894 r. z inicjatywny turnovskiego oddziału Klubu Czeskich Turystów w odpowiedzi na podobne konstrukcje tworzone przez niemieckie
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
261
­ rganizacje turystyczne. Kamienna konstrukcja z dodanym w 1954 r. oszklonym
o
zwieńczeniem mierzy około 18 m. Przy ważniejszych punktach wyjścia na szlaki
Czeskiego Raju znajdują się parkingi, przy czym w Prachovskich skálach i Hruboskalsku w sezonie letnim ruch turystyczny często przekracza ich pojemność.
6.2.2. Zagospodarowanie wybranych szlaków turystycznych
Czerwony szlak pieszy na odcinku Na Dolách – Turnov (fragment Złotej Ścieżki
Czeskiego Raju – Zlatej stezki Českého ráje) i pokrywająca się z nim trasa narciarska
Inwentaryzacją zagospodarowania objęto odcinek Złotej Ścieżki Czeskiego Raju
między doliną Žehrovky na południu (węzeł szlaków Na Dolách) a dworcem autobusowym w centrum Turnova (przy korycie Izery; drugi dworzec autobusowy
znajduje się przy stacji kolejowej). Odcinek ten liczy 18,7 km, do czego trzeba jeszcze dodać 0,1 km szlaku dojściowego do punktu widokowego U Lvíčka. Trasa ta
jest dosyć kompletnie wyposażona, zwłaszcza pod względem obiektów gastronomicznych, ławek oraz schodów, barierek, ułatwień i zabezpieczeń przejść (tab. X),
przy czym w przypadku ostatniej grupy urządzeń tak dobry wynik (najwyższy spośród czeskich szlaków pieszych objętych inwentaryzacją) wynika z unikalnej rzeźby Czeskiego Raju. Przy badanym fragmencie szlaku czerwonego nie odnotowano
za to żadnego obiektu o charakterze schroniska turystycznego (w całym Czeskim
Raju znajdują się tylko trzy obiekty, które można zaliczyć do tej kategorii). Jako
jedyną wiatę potraktowano zadaszony, swobodnie dostępny przedsionek ze stołem i ławkami przed punktem informacyjnym parku krajobrazowego na terenie
arboretum Bukovina w rezerwacie Hruboskalsko (ryc. 71). Znikoma liczba zadaszonych miejsc odpoczynkowych jest w pewien sposób rekompensowana przez
liczne i w miarę równomiernie rozmieszczone lokale gastronomiczne, w których
potencjalnie można przeczekać załamanie pogody. Nieco większa jest liczba niezadaszonych punktów wypoczynkowych, które pojawiają się przy szlaku nie rzadziej niż co 5,1 km (tab. X), co odpowiada nieco więcej niż 1 godzinie marszu, jest
więc to odległość w zupełności dopuszczalna. Zdecydowanie mniej równomiernie rozmieszczone są pojedyncze ławki, które koncentrują się w pobliżu punktów
widokowych i innych atrakcji, szczególnie w północnej części trasy. Maksymalna
odnotowana odległość między nimi to 9,9 km, przy czym na tym właśnie odcinku
znajdują się dwa zorganizowane miejsca odpoczynkowe. Przy szlaku istnieją tylko
dwie publiczne toalety (w połowie trasy – przy zamku Hrubá Skála i na krańcu badanego odcinka – na dworcu autobusowym w Turnovie), co jest liczbą zbyt
małą, zważywszy na natężenie ruchu turystycznego i wartość przyrodniczą (rezerwat) najważniejszej części trasy. Potencjalnie prawie cały analizowany odcinek jest
dostępny dla narciarstwa biegowego (wyjątkiem jest głównie stromy fragment ze
schodami poniżej punktu widokowego Hlavatice, w związku z czym nieprzejezdny
jest odcinek między węzłami Valdštejn, rozcestí a Pod Hlavaticí). Nie odnotowano
jednak żadnej infrastruktury przewidzianej specjalnie dla narciarzy.
262
Krzysztof Kołodziejczyk
Ryc. 71. Punkt informacyjny Parku Krajobrazowego Czeski Raj
połączony z niewielkim lokalem
gastronomicznym i sklepem z pamiątkami na terenie arboretum
Bukovina w rezerwacie Hruboskalsko (fot. K. Kołodziejczyk,
2012)
Natężenie infrastruktury wzdłuż szlaku jest powiązane z atrakcyjnością poszczególnych jego odcinków. Najwięcej urządzeń odnotowano w skalnym mieście Hruboskalsko, rozumianym szerzej niż rezerwat o tej samej nazwie (szlak na
długości 3,4 km wyznaczono wzdłuż południowo-zachodniej granicy rezerwatu
i tylko w trzech miejscach wkracza na jego obszar, ale nie dalej niż na 200–300 m).
Na odcinku między węzłami Hrubá Skála (U Hřbitova) i Pod Hlavaticí (5,2 km)
występuje: połowa dużych obiektów noclegowych (innych niż schroniska i pola
namiotowe), dziewięć lokali gastronomicznych, większość miejsc służących odpoczynkowi podczas wędrówki (jedyne na trasie miejsce zadaszone, trzy niezadaszone, większość ławek), prawie wszystkie sztuczne ułatwienia i zabezpieczenia (poza
tym odcinkiem znajduje się tylko jeden, krótki ciąg schodów wykutych w skale
w pobliżu restauracji Vidlák) oraz wszystkie odnotowane przy szlaku tablice informacyjne o treściach krajoznawczych i z mapami turystycznymi. Są tu także
wszystkie (pięć) zagospodarowane punkty widokowe, które należą do jednych
z bardziej spektakularnych w Czeskim Raju, zwłaszcza udostępniony stalowymi
mostkami taras U Lvíčka (ryc. 69a) i baszta skalna Hlavatice, na którą wprowadzają kręte schody (ryc. 72). Kolejny punkt widokowy, zwany od dawnej baszty
prochowej Prachovną, znajduje się powyżej węzła szlaków przed zamkiem Hrubá
Skála i chociaż nie doprowadza tam żaden znakowany szlak turystyczny, dzięki
kierunkowskazowi i tablicy informacyjnej jest on licznie odwiedzany przez turystów, choć większość stanowią ci, którzy dojechali tu samochodem, by zwiedzić
rezydencję (obecnie hotel). Sam punkt zabezpieczony jest barierkami (ryc. 70a),
zaś prowadzą do niego wykute w skale schody z poręczą (ryc. 68b). Większość
wspomnianych paneli krajoznawczych towarzyszy punktom widokowym (często
przybliżają one podziwianą panoramę, por. ryc. 72b), choć trzeba też podkreślić
istnienie tego typu infrastruktury w arboretum Bukovina (w tym tabliczki z nazwami gatunków drzew). W Hruboskalsku znajdują się też nieczęste w Czeskim
Raju obiekty noclegowe i gastronomiczne położone poza miejscowościami. Przy
arboretum Bukovina zlokalizowany jest ośrodek wypoczynkowy Uniwersytetu
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
263
im. J. E. Purkiniego z Ústí nad Labem, pensjonat Hájovna w dawnej leśniczówce
(powiązany z sezonowym bufetem) i herbaciarnia w punkcie informacji turystycznej parku krajobrazowego (ryc. 71), zaś przy zamku Valdštejn działa Hospůdka
u hradu.
a) b)
Ryc. 72. Zabytkowe schody prowadzące na basztę skalną Hlavatice wraz z niektórymi
elementami wyposażenia miejsca wypoczynkowego (a) oraz tablica z opisem panoramy
roztaczającej się ze zlokalizowanego na szczycie punktu widokowego (b) (fot. K. Kołodziejczyk, 2012)
Poza Hruboskalskiem większe zagęszczenie infrastruktury dotyczy otoczenia
ruin zamku Trosky, ale nastawiona jest ona tam w dużo większym stopniu na turystów krajoznawczych przybywających samochodami (duży parking). Znajdują się
tu dwa obiekty noclegowe oraz trzy lokale gastronomiczne, a trochę niżej (0,9 km)
– pole namiotowe Svitačka i miejsce odpoczynkowe. Z kolei w nieco większej odległości od zamku (2,2 km), w dolinie objętej rezerwatem Podtrosecká údolí, istnieje kolejne pole namiotowe z parkingiem i popularna wśród turystów pieszych
i rowerowych restauracja Vidlák. Pozostałe odcinki są dużo słabiej wyposażone,
ale nie mają więcej niż 5 km długości każdy. Z drugiej strony to właśnie na tej
najdłuższej sekcji odnotowano dwa ujęte źródła i niezadaszone miejsce odpoczynkowe. Warto jeszcze omówić przebieg Złotej Ścieżki Czeskiego Raju na terenie Turnova. Została ona poprowadzona w dosyć nietypowy sposób, gdyż omija centrum
miasta z punktem informacji turystycznej, większością bazy noclegowej i gastronomicznej, zaś wiedzie częściowo przez tereny przemysłowe i magazynowe, w pobliżu stacji kolejowej (na samą stację trzeba dojść jeszcze 0,6 km żółtym szlakiem
pieszym) i obok dworca autobusowego położonego przy centrum miasta (dojście
150 m żółtym szlakiem). Powoduje to, że w przeciwieństwie do innych szlaków
264
Krzysztof Kołodziejczyk
t­urystycznych przecinających to jedno z dwóch największych miast Czeskiego
Raju jest ona bardzo słabo wyposażona. Do jej zagospodarowaniana terenie Turnova można zaliczyć tylko dwa lokale gastronomiczne i parking oraz – położone
w sąsiedztwie – pensjonat i publiczne toalety na dworcu autobusowym.
Czerwony szlak rowerowy na odcinku Újezd pod Troskami – Turnov
Inwentaryzacja zagospodarowania objęła czerwony terenowy szlak rowerowy
między Újezdem pod Troskami, gdzie trasa ma swój skrajny węzeł, a rynkiem
w Turnovie, skąd kontynuuje się w kierunku północnym do Besedic, a następnie
w kierunku wschodnim przez Kozákov do osady Bačov. Ze względu na zbliżony przebieg czerwony szlak rowerowy może zostać uznany za odpowiednik pieszej, również oznakowanej na czerwono, Złotej Ścieżki Czeskiego Raju, choć jest
on znacznie krótszy i udostępnia zdecydowanie mniej walorów. W północnym
fragmencie środkowej części Parku Krajobrazowego Czeski Raj, który w niniejszej
pracy jest bardziej szczegółowo analizowany, obie trasy kilkukrotnie się przecinają
lub stykają (pole namiotowe Svitačka, pole namiotowe i restauracja Vidlák, stacja
kolejowa Turnov-město), zaś na odcinku Hrubá Skála – Valdštejn prowadzą tą
samą trasą poza trzema krótki odcinkami, gdy szlak pieszy doprowadzono bezpośrednio do miejsc turystycznego zainteresowania (arboretum Bukovina, dwa
punkty widokowe – Vyhlídka Na Kapelu i Vyhlídka U Lvíčka), a szlak rowerowy
wiedzie cały czas głównym duktem. To powoduje, że bezpośrednio przy drugiej
trasie na terenie Hruboskalska znajduje się tylko jeden punkt widokowy (z ławką
i barierką), zaś do dwóch wymienionych wyżej rowerzyści muszą podejść pieszo
(znajdują się na terenie rezerwatu przyrody, ponadto – nie są widoczne ze szlaku
rowerowego). Te zależności powodują też, że trasa rowerowa jest nieco słabiej zagospodarowana, gdyż część urządzeń (m.in. ławki, tablice informacyjne) znajduje
się właśnie koło tych punktów widokowych oraz na terenie arboretum Bukovina
(ryc. 71).
Czerwony szlak rowerowy wyposażony jest w liczne obiekty noclegowe i gastronomiczne oraz w ławki (tab. XI), mało jest natomiast publicznych toalet (tylko
jedna przy zamku Hrubá Skála) i niezadaszonych miejsc odpoczynkowych (tylko trzy: przy polu namiotowych Svitačka, koło zamku Valdštejn i przy parkingu
u jego podnóża), a w ogóle nie odnotowano schronisk turystycznych i wiat przeciwdeszczowych. Znikoma jest też infrastruktura przeznaczona specjalnie dla rowerzystów – jedyna wypożyczalnia rowerów i jedyny serwis znajdują się w Turnovie, przy czym serwis nie jest położony bezpośrednio przy szlaku, tylko w jednej
z uliczek odchodzących od rynku. Chociaż dojazdu do niego nie wskazują żadne
kierunkowskazy, zaliczono go do infrastruktury trasy, ponieważ jego dane adresowe są zamieszczane w niektórych materiałach informacyjnych, a ponadto – drogę
mogą wskazać pracownicy centrum informacji turystycznej zlokalizowanego na
rynku. Podobnie jak w przypadku Złotej Ścieżki Czeskiego Raju natężenie infrastruktury na czerwonym szlaku rowerowym wyraźnie nawiązuje do a­ trakcyjności
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
265
turystycznej poszczególnych jego odcinków, ale – w przeciwieństwie do szlaku pieszego – duże znaczenie ma też fragment w granicach Turnova. To właśnie w tym
mieście przy trasie przejazdu lub w jej otoczeniu znajduje się aż sześć małych
obiektów noclegowych o klasie pensjonatu, jeden większy hotel, 12 lokali gastronomicznych, wspomniane już wypożyczalnia i serwis rowerów, kilka parkingów,
ławki, centrum informacji turystycznej oraz liczne panele informacyjne dotyczące
historii miasta i mijanych zabytków, utrzymane w jednym stylu, tworzące jednolity
system informacji terenowej.
W porównaniu z odcinkiem turnovskim fragment szlaku na obszarze skalnego
miasta Hruboskalsko (pomiędzy węzłem U zamku Hrubá Skála a granicą Turnova
u podnóża zamku Valdštejn) jest nieco słabiej wyposażony, choć nadal wyróżnia
się na tle pozostałej części trasy i wielu innych rejonów Czeskiego Raju. Odnotowano tu m.in. siedem obiektów gastronomicznych, dwa duże hotele, ośrodek
wypoczynkowy i pensjonat, niezadaszone miejsce odpoczynkowe, kilka ławek
i kolejne tablice edukacyjne (w ramach ścieżki dydaktycznej Hruboskalsko). Warto
zwrócić uwagę na duży kompleks turystyczny Jana położony bezpośrednio na południe od tego odcinka (część wsi Hrubá Skála o nazwie Babylon) z kilkudziesięcioma miejscami noclegowymi w różnym standardzie, miejscami na rozkładanie
namiotów i restauracją. Ponieważ badany szlak poprowadzono w odległości około
1 km od wzgórza z ruinami zamku Trosky, w mniejszym stopniu zauważalny jest
wzrost natężenia infrastruktury w tej części trasy. Generalnie cały odcinek trasy na
południe od Hrubej Skaly (a dokładniej na południe od ośrodka Jana) o długości
10,7 km jest gorzej wyposażony, choć z drugiej strony trudno mówić o niedostatku infrastruktury (dwa pola namiotowe, pensjonat, trzy lokale gastronomiczne,
niezadaszone miejsce odpoczynkowe, pięć ławek), zwłaszcza biorąc pod uwagę
prędkość przemieszczania się rowerzystów.
6.3. Sieć szlaków turystycznych w Parku Narodowym Podyjí
6.3.1. Ogólna charakterystyka sieci szlaków i jej zagospodarowania
Park Narodowy Podyjí o powierzchni 63 km2 został ustanowiony w 1991 r.
w miejsce powstałego w 1978 r. parku krajobrazowego (Chráněná krajinná oblast
Podyjí) o powierzchni 103 km2 (w ramach tej powierzchni w 1991 r. wydzielono
właściwy park narodowy i pasmo ochronne). Obejmuje widowiskową dolinę przełomową rzeki Dyje o długości 42 km (między Vranovem nad Dyjí a Znojmem)
i zboczach osiągających około 150 m wysokości, stąd w otoczeniu doliny mamy
do czynienia ze znacznymi deniwelacjami i rzeźbą o charakterze górskim, podczas gdy dalej położone tereny stanowią w miarę wyrównany płaskowyż. Ponieważ
Dyje jest częściowo rzeką graniczną, w celu uzupełnienia jej ochrony w 2000 r.
po austriackiej stronie powstał Park Narodowy Thayatal o powierzchni 13,3 km2
266
Krzysztof Kołodziejczyk
(Podyjí a Vranovská přehrada… 2007). Najwyższy punkt obu parków – graniczna
Býčí hora koło Vranova nad Dyjí – wznosi się na 536 m n.p.m., podczas gdy rzeka
płynie na poziomie nieco ponad 200 m n.p.m. (najniższy punkt koło Znojma to
207 m n.p.m.). Przełomowa dolina Dyjí między Vranovem a Znojmem jest jedną
z ostatnich w Europie Środkowej głębokich dolin, które nie zostały przedzielone
zaporą lub przekształcone przez działalność przemysłową czy rekreacyjną (choć we
wschodniej części parku, bezpośrednio powyżej Znojma, na rzece istnieje niewielki zbiornik). Wynika to z przygranicznego położenia – granica ziemska, a potem
państwowa, przebiega tędy już od 900 lat, w znacznym stopniu – razem z ukształtowaniem terenu – hamując urbanizację (jedynym wyjątkiem jest położony na
austriackim brzegu Hardegg, najmniejsze miasto w Austrii). Istotnym czynnikiem
ograniczającym oddziaływanie człowieka na przyrodę (w tym rozwój turystyki) na
tym obszarze były rygorystyczne ograniczenia w poruszaniu się po strefie przygranicznej, obowiązujące w okresie komunistycznym. Ich materialnymi reliktami są:
ciągnąca się równolegle do granicy (w przybliżeniu w odległości 1 km) asfaltowa
droga patrolowa (tzw. Signálka134) oraz zrekonstruowany w Čížovie fragment zasieków i płotu z drutem kolczastym. Wszystkie te czynniki spowodowały, że zachowały się tu wartościowe zespoły roślinne, w tym 52 km2 lasów (najcenniejsze
to różnego typu dąbrowy oraz buczyny z udziałem jodły i cisa), lasostepy z gatunkami panońskimi oraz wrzosowiska. Pierwotnym czynnikiem sprzyjającym
jednej z największych w Republice Czeskiej różnorodności flory jest zmienna ekspozycja zboczy (zbiorowiska światło- i ciepłolubne oraz cienio- i chłodnolubne),
a także zróżnicowana budowa geologiczna, gdyż obszar znajduje się na pograniczu Masywu Czeskiego (a dokładniej Wysoczyzny Czesko-Morawskiej) na zachodzie i znacznie młodszego bloku karpackiego (skraj Dyjskovrateckiego úvalu) na
wschodzie (granica przebiega w przybliżeniu na linii Hnanice – Šatov). Przeważają
skały metamorficzne, w tym lokalnie występujące przeobrażone skały węglanowe (np. na terenie winnicy Šobes). W paśmie ochronnym dominują użytki rolne,
głównie grunty orne.
Stopień rozwoju sieci szlaków turystycznych w Parku Narodowym Podyjí odpowiada wysokiemu stopniowi ochrony tego obszaru. Gęstość szlaków jest dosyć
mała, przykładowo przez środkową część parku w okolicach Lukova przebiega tylko po jednym szlaku pieszym i rowerowym (ryc. 73 i 74). Potwierdzeniem tego
są współczynniki grafowe (tab. 16), które są najniższe spośród wyliczonych dla
wszystkich obszarów uwzględnianych w niniejszej pracy. Liczba krawędzi jest tylko nieznacznie większa od liczby węzłów, w szczególności dotyczy to sieci szlaków
rowerowych, w której występują zaledwie dwie pętle, zaś wskaźnik β wynosi tylko
134
Signálka została wybudowana wzdłuż prawie całej południowej i zachodniej granicy Republiki Czeskiej, a obecnie zdecydowana większość jej przebiegu jest wykorzystywana w celach turystycznych. Jej zaletą z perspektywy turysty aktywnego jest wyłączenie w ruchu samochodowego i łatwość
odnalezienia trasy w terenie, natomiast wadą – często monotonny przebieg wśród pól bez żadnych
skrętów.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
267
1,04. Obie sieci zgodnie z klasyfikacją Taafee i Gauthiera (1973) zmodyfikowaną
przez Styperka (2001) (tab. 4) należy uznać za układy rdzeniowo-kratowe, przy
czym wartość wskaźnika α dla sieci tras rowerowych (0,04) pozwala w zasadzie
mówić o układzie rdzeniowym. W związku z tym główną rolę powinno odgrywać
zagospodarowanie szlaków osiowych (głównych), zwłaszcza w węzłach ze szlakami uzupełniającymi. Ze względu na niewielką długość większości tras dojściowych
– pod warunkiem odpowiedniego rozmieszczenia infrastruktury na głównych
szlakach – nie muszą być one szczególnie wyposażane. Szlaki turystyczne zarówno
rowerowe, jak i piesze w ograniczonym stopniu udostępniają pierwszą, najbardziej
cenną pod względem przyrodniczym strefę parku. Wiele odcinków wyznaczono
wzdłuż granic parku, wyróżniających się zwykle dosyć krętym przebiegiem, stąd
mamy do czynienia z naprzemiennymi, bardzo krótki segmentami tras prowadzącymi w obrębie obszaru chronionego i poza nim (w paśmie ochronnym). Od tych
przygranicznych tras do wnętrza parku, czasami do pierwszej strefy, prowadzą
zwykle szlaki o charakterze sięgaczy lub bocznic (np. ślepo zakończony odcinek
pieszy i rowerowy do ruin zamku Nový hrádek; pętla piesza Hardeggský okruh
i szlak rowerowy z Čížova do dawnego turystycznego przejścia granicznego do
Hardeggu; piesze i rowerowe szlaki w kształcie litery „U” na Sealsfieldův kámen
i Králův stolec).
Ryc. 73. Schemat sieci znakowanych szlaków pieszych w Parku Narodowym Podyjí (źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem: Podyjí a Vranovská přehrada… 2007)
268
Krzysztof Kołodziejczyk
Ryc. 74. Schemat sieci znakowanych szlaków rowerowych w Parku Narodowym Podyjí
(źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem: Podyjí a Vranovská přehrada… 2007)
Tab. 16. Wartości wskaźników spójności sieci znakowanych szlaków turystycznych Parku
Narodowego Podyjí
Rodzaj wskaźnika
Sieć szlaków pieszych
Sieć szlaków rowerowych
Liczba wierzchołków (v)
41
27
Liczba krawędzi (e)
51
28
Wskaźnik Kansky’ego β
1,24
1,04
Wskaźnik Kansky’ego γ
0,44
0,37
Liczba cyklomatyczna (µ)
11
2
Wskaźnik α
0,14
0,04
Źródło: opracowanie własne
Ponadto, w celu ograniczenia wpływu turystów na środowisko w dużym stopniu wykorzystano istniejące na tym terenie drogi asfaltowe, które do upadku komunizmu służyły patrolowaniu granicy państwowej (głównie wspomniana wcześniej Signálka). Prowadzą nimi zwłaszcza szlaki rowerowe, w mniejszym stopniu
szlaki piesze, które w miarę możliwości starano się wyznaczyć równoległymi drogami gruntowymi (w celu zminimalizowania odcinków asfaltowych, mało atrakcyjnych do wędrówki, oraz w celu ograniczenia nakładania się ruchu pieszego i rowerowego). Taka praktyka w niektórych sytuacjach spowodowała jednak znaczne
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
269
wydłużenie trasy (np. odcinki szlaku czerwonego między Lukovem a Čížovem
– 4,5 km zamiast 3,2 km oraz między węzłami Vranovská brana a Pod Slujemi –
2 km zamiast 1 km). Wszystko to powoduje, że wędrując po parku, turysta musi
być przygotowany na nadkładanie drogi, marszruty w formie pętli lub w kształcie
litery „U”, bądź na konieczność powrotu tą samą trasą. Przy czym poza kształtem
sieci szlaków i rygorami ochronnymi pierwotną przyczyną wielu takich sytuacji
jest ukształtowanie terenu. Na obszarze parku narodowego znajdują się tylko trzy
przeprawy przez Dyję – podwieszane kładki: Pod Šobesem, Lipinská lávka (obie
w okolicy winnicy Šobes) i Hamerská lávka (w pobliżu Vranova nad Dyjí). Przed
ich powstaniem w latach 90. XX w. jedyne w okolicy mosty znajdowały się we
Vranovie i Znojmie. Poza niewielką liczbą przepraw przez rzekę ograniczeniem
dla rozwoju sieci szlaków są strome stoki (czasem o charakterze przepaści) oraz
głębokie doliny dopływów Dyjí, które utrudniają lub uniemożliwiają prowadzenie
szlaków równolegle do głównej rzeki i zmuszają do ich przesunięcia w kierunku
granic parku. Nie zawsze możliwe jest też wyznaczanie szlaków bezpośrednio nad
rzeką, co wynika z bardzo zmiennych stanów wody (bezpośrednio powyżej parku
znajduje się duże jezioro zaporowe). Okresowo zamykany jest zielony szlak pieszy
Na Keplech – Čížov/Hardegg (granica państwa), zaś po austriackiej stronie przygotowano nawet specjalne tablice informacyjne i bramki w skrajnych punktach
nadrzecznych odcinków szlaku długodystansowego Thayatalweg.
Na terenie Parku Narodowego Podyjí wyznaczono 82,4 km szlaków pieszych
(tab. 17, ryc. 73), przy czym główną oś sieci tworzy szlak czerwony Vranov nad
Dyjí – Znojmo o długości 26,5 km (w obrębie granic parku). Innymi dłuższymi
trasami są: częściowo równoległy do poprzedniego szlak żółty Znojmo – Hnanice/
Mitterretzbach (granica państwa) o długości 11 km i szlak niebieski Šumná (stacja
kolejowa) – Čížov/Hardegg (granica państwa) o długości 8,8 km. Pozostałe trasy
piesze rzadko przekraczają 5 km (na terenie parku), a specyficznym przypadkiem
jest 1-kilometrowy żółty szlak w Čížovie z parkingu do centrum informacyjnego
parku narodowego, wiodący główną drogą przez wieś. Jego powstanie wynikało
z projektu organizacji ruchu turystycznego w tej jedynej osadzie w granicach parku i miało zachęcić do skorzystania z parkingu położonego na skraju zabudowań,
a przez to zminimalizować ruch samochodów we wsi. Jednak z racji ograniczonego zainteresowania tym rejonem zarówno tworzenie nowych miejsc postojowych, jak i wyznaczanie szlaku, okazało się bezcelowe. Przez teren parku narodowego przebiega długodystansowa trasa Europejskiego Związku Wędrownictwa E8
Morze Północne – Karpaty. Na badanym terenie wyjątkowo ma ona dwie wersje.
Między Drosendorf Stadt a Retzem jedna odnoga wiedzie w całości po stronie
austriackiej (przez Geras i Hardegg), zaś druga – wprowadza na terytorium Republiki Czeskiej i maja tam m.in. Vratěnín, Bítov, Vranov nad Dyjí (na obszarze parku trasą czerwonego szlaku pieszego) i Hnanice, wracając na teren Austrii przez
dawne turystyczne przejście graniczne Hnanice/Mitterretzbach (Heiliger Stein).
Szlaki piesze – poza odcinkami wykorzystującymi wyłączoną z ruchu samochodo-
270
Krzysztof Kołodziejczyk
wego tzw. Signálkę i odcinkami asfaltowymi w okolicach niektórych miejscowości
(np. szlak czerwony między Konicami i Popicami, szlak niebieski między Čížovem
a dawnym przejściem granicznym do Hardeggu) – prowadzą wąskimi drogami leśnymi i ścieżkami, z których szczególnie widowiskowe są: Pašerácká stezka (szlak
czerwony między Čížovem a Vranovską braną), Cesta J. Krejčího (szlak żółty między Sealsfieldův kámenem a dawnym Judexův mlýnem) oraz odcinek szlaku zielonego między węzłami Nad Lomem i Králův stolec. Niektóre fragmenty szlaków poprowadzonych ścieżkami specjalnie wybudowanymi na stromych, skalistych zboczach wyposażono w barierki (zwykle żeliwne), choć dotyczy to prawie wyłącznie
otoczenia Znojma, a zwłaszcza doliny Granické údolí (ryc. 75), która położona jest
w strefie ochronnej parku. Jest to pozostałość XIX-wiecznego zagospodarowania
tego terenu w celach spacerowych, kiedy na zboczach doliny powstała gęsta sieć
ścieżek z ławkami.
Tab. 17. Piesze szlaki turystyczne w Parku Narodowym Podyjí
Kolor szlaku,
ewentualnie
Przebieg wraz z długością w km
nazwa
Czerwony
Vranov nad Dyjí – Hamerské vrásy – Hamerská lávka – Pod Slujemi
– Mahrova studánka – Vranovská brána – Ledové sluje (rozcestí)
(bocznica do obelisku nad Ledovymi slujami) – Pašerácká stezka –
Na Keplech – Pod Čížovem – Pod Čížovským kopcem – U Kapličky
– Lukov – Příčky – Žlebský rybník – U Milíře – Dlouhý les – Šobes
– Pod Šobesem – býv. Judexův mlýn – U Tří Lip – Havraníky –
Havraníky (winnica) – Popice – Popice (winnica) – Pustý kopec –
Konice – Kraví hora – Znojmo (dolina Dyji) – Znojmo (Muzeum
Południowomorawskie) (32,5 + bocznica 0,2; na terenie parku 26,3
+ bocznica 0,2)
Vranov nad Dyjí (most) – Felicitina studánka – Zamek Vranov nad
Czerwony
miejscowy,
Dyjí (2,5; na terenie parku 1,5)
Felicitin okruh
Niebieski
Šumná (stacja kolejowa) – Lesná – Pod Lesnou – Čížovský rybník
– Palasy – Čížov – Pod Čížovem – Na Keplech – Hardeggská
vyhlídka (rozcestí) (bocznica na Hardeggską vyhlídkę) – Čížov/
Hardegg (granica państwa) (11 + bocznica 0,3; na terenie parku 8,5
+ bocznica 0,3)
Niebieski
Podmolí – Nivky – U Milíře – Lipínská cesta – Lipínská lávka – Pod
Šobesem (5,5)
Niebieski
Vranov nad Dyjí – Hallamasskova vyhlídka (rozcestí) (bocznica
na Hallamasskovą vyhlídkę) – Zamek Vranov nad Dyjí – Vranov
nad Dyjí (bunkry) – Nad Kamenným mostem – Podmyče – Podmyče
(skrzyżowanie) – Podmyče/Felling (granica państwa) (5,3 + bocznica
0,3; na terenie parku 0,8 + bocznica 0,3)
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
Kolor szlaku,
ewentualnie
nazwa
271
Przebieg wraz z długością w km
Zielony
Znojmo (Muzeum Południowomorawskie) – Znojmo-Hradiště – Nad
Lomem – Kočičí údolí – Králův stolec – Andělský mlýn – Mašovice
(parking) – Gránické údolí (9,5; na terenie parku 5,0)
Zielony
Citonice – Bezkov – Podmolí – Žlebský rybník – Příčky – Nový
hrádek (ruina) (10,0; na terenie parku 4,5)
Zielony
Pustý kopec – Trauznitzské údolí – Sealsfieldův kámen – Kapucínský
vrch – Popice (winnica) (4,5; na terenie parku 4,0)
Zielony
Hamerská lávka – Vranov nad Dyjí (most) – Vranov nad Dyjí
– Vranov nad Dyjí (zapora) – Švycarské údolí – Šumná (stacja
kolejowa) (9,0; na terenie parku 1,5)
Zielony
miejscowy, Okruh
Heleny Mniszkové
Zamek Vranov nad Dyjí – Kaple P. Marie – Vranov nad Dyjí
(bunkry) – Felicitina studánka – Zamek Vranov nad Dyjí (3,0; na
terenie parku 1,0)
Żółty
Znojmo (Muzeum Południowomorawskie) – Znojmo (dolina Dyji)
– Měsiční údolí – Trauznitzské údolí – Sealsfieldův kámen – Cesta
J. Krejčiho – Kamenné moře – býv. Judexův mlýn – Pod Šobesem
– Hnanice – Hnanice/Mitterretzbach (granica państwa) (15,5; na
terenie parku 11,0)
Żółty
Podmolí – Nivky – Hajský potok – Mašovické nivky – Andělský
mlýn – Mašovice (7,5; na terenie parku 6,0)
Żółty
Nad Lomem – Vlčí jáma – Kočičí údolí (2,5)
Żółty
Lesná – Pod Lesnou – Lusthaus – Vranovská brána – Ledové sluje
(rozcestí) (3,0; na terenie parku 2,5)
Żółty
Čížov – Čížov (parking) (1,0)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Podyjí a Vranovská přehrada… 2007 i obserwacji terenowych
Uwagi: Kursywą wyróżniono przebieg szlaków poza obszarem Parku Narodowego Podyjí. Podano zarówno długości fragmentów szlaków przebiegających przez teren parku, jak
i całkowite długości tych tras. Wynika to z poprowadzenia niektórych ze szlaków wzdłuż
krętych granic obszaru chronionego i naprzemiennych, bardzo krótkich fragmentów wiodących w granicach parku i poza nim (fragmenty te są zwykle krótsze niż odcinki międzywęzłowe).
272
Krzysztof Kołodziejczyk
Ryc. 75. Zabezpieczone barierkami fragmenty zielonego szlaku pieszego z centrum Znojma do Hradiště, mniej niż 500 m od jego początkowego węzła przy Muzeum Południowomorawskim (fot. K. Kołodziejczyk, 2011)
Ze względu na wysoką rangę obszaru chronionego i niekorzystne ukształtowanie rzeźby sieć szlaków rowerowych jest na badanym terenie słabo rozwinięta (ryc. 74, tab. 16). Podstawę sieci tworzą szlaki terenowe o standardowych
znakach pasowych, których łączna długość wynosi 71,7 km, przy czym na terenie parku znajduje się tylko 54,1 km, reszta – w paśmie ochronnym (tab. 18).
Najważniejsze są szlaki czerwony i okólny niebieski, od których odchodzą krótsze szlaki zielone udostępniające niektóre walory krajoznawcze (Sealsfieldův
kámen, ruiny zamku Nový hrádek, punkt widokowy Hardeggská vyhlídka) lub
wiodące do okolicznych miejscowości (Vranov nad Dyjí, Hardegg). Kształt sieci
rowerowej jest więc zbliżony do sieci pieszej (z sięgaczami i trasami w kształcie litery „U”), przy czym jej gęstość jest wyraźnie mniejsza. W dużo mniejszym stopniu wkracza też w obręb pierwszej strefy ochronnej. Szlaki rowerowe
poprowadzono po drogach asfaltowych z małym ruchem samochodów (lub
w ogóle dla niego niedostępnych), drogach polnych i leśnych oraz niektórych
nadających się do jazdy ścieżkach. Jak wspomniano wyżej, w miarę możliwości
starano się, by szlaki rowerowe nie pokrywały się z pieszymi, czego dobrymi
przykładami są obszary między Čížovem, Lesną i Lukovem oraz między Mašovicami i Znojmem-Hradiště, jednak wiele odcinków, czasem bardzo długich,
nadal jest wspólnych. Przy czym dotyczy to z reguły szerokich duktów leśnych,
zwykle o nawierzchni szutrowej lub asfaltowej, stąd niebezpieczeństwo wypadku jest relatywnie małe.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
273
Tab. 18. Terenowe szlaki rowerowe o znakach pasowych w Parku Narodowym Podyjí
Kolor
Przebieg wraz z długością w km
szlaku
Czerwony
Lesná – Čírtkova hájovna – Větrník – Čížov – Čížovský rybník – U Kapličky
– Lukov – Příčky – Žlebský rybník – U Milíře – Dlouhý les – Šobes – Pod
Šobesem – Pod Dlouhým vrchem – Hnanice (23,2; na terenie parku 19,1)
Niebieski
Znojmo – Kraví hora – Konice – Pustý kopec – Popice (winnica) – Popice
– Havraníky (winnica) – Havraníky – U Tří Lip – Staré Vinice – býv.
Judexův mlýn – Pod Šobesem – Šobes – Dlouhý les – U Milíře – Podmolí
– Mašovické nivky – Andělský mlýn – Mašovice (parking) – Králův stolec
– Znojmo-Hradiště – Znojmo (31,5; na terenie parku 20,0)
Zielony
Popice (winnica) – Nad Popicami – Kapucínský vrch (bocznica na
Sealsfieldův kámen) – Nad Novou cestou – Havranícké vřesoviště –
Havraníky (4,5 + bocznica 0,5; na terenie parku 4,0 + bocznica 0,5)
Zielony
Vranov nad Dyjí – Hamerské vrásy – Hamerská lávka – Pod Slujemi –
Větrník – Čížov – Pod Čížovem – Na Keplech – Hardeggská vyhlídka
(rozcestí) – Čížov/Hardegg (granica państwa) (10,5; na terenie parku 9,0)
Zielony
Příčky – Nový hrádek (ruina) (1,5)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Podyjí a Vranovská přehrada… 2007 i obserwacji terenowych
Uwagi: Kursywą wyróżniono przebieg szlaków poza obszarem Parku Narodowego Podyjí.
Podano zarówno długości fragmentów szlaków przebiegających przez teren parku, jak i całkowite długości tych tras. Wynika to z poprowadzenia niektórych ze szlaków wzdłuż krętych granic obszaru chronionego i naprzemiennych, bardzo krótkich fragmentów wiodących
w granicach parku i poza nim (fragmenty te są zwykle krótsze niż odcinki międzywęzłowe).
Poza terenowymi szlakami rowerowymi o znakach pasowych przez teren parku
i jego otoczenie (głównie pasmo ochronne) prowadzi długodystansowy szlak szosowy nr 48 oraz cztery szlaki tematyczne. Szlak nr 48 łączy Hevlín ze Slavonicami
i jest częścią międzynarodowej trasy Greenways Praga – Wiedeń. W rejonie Parku Narodowego Podyjí szlak ten wiedzie następującą trasą (kursywą wyróżniono
przebieg poza obszarem parku): … – Šafov – Podmyče (skrzyżowanie) – Zamek
Vranov nad Dyjí – Vranov nad Dyjí – Vranov nad Dyjí (zapora) – Šumná (skrzyżowanie) – Lesná i dalej zgodnie z czerwonym terenowym szlakiem rowerowym
(tab. 18). Od Hnanic szlak wiedzie dalej w kierunku Šatova, Chvalovic i Strachotic. W ramach współpracy miast Znojmo i Retz (po austriackiej stronie granicy)
powstała sieć pięciu rowerowych szlaków tematycznych w formie pętli, z których
cztery prowadzą przez obszar parku narodowego i jego pasma ochronnego (Podyjí
a Vranovská přehrada… 2007):
• Trasa przez sześć miast (czes. Trasa šesti městy) o długości 64 km łącząca Znojmo, Vranov nad Dyjí, Felling, Hardegg, Pulkau, Schrattembach, Retz, Heiliger
Stein i Hnanice.
274
Krzysztof Kołodziejczyk
• Trasa winiarska (czes. Vinařská trasa) składa się z dwóch pętli w każdym z krajów, stykających się w dawnym turystycznym przejściu granicznym Hnanice/
Mitterretzbach (Heiliger Stein) – czeski odcinek o długości 32 km prowadzi
przez wsie winiarskie Šatov, Chvalovice, Vrbovec, Načeratice, Nový Šaldorf,
­Konice i Popice, zaś część austriacka o długości 65 km łączy Retz, ­Oberretzbach,
Mitterretzbach, Unterretzbach i Pulkau.
• Trasa przez parki narodowe Podyjí i Thayatal (czes. Trasa národními parky Podyjí a Thayatal) ma 36 km długości – od dawnego turystycznego przejścia granicznego Hnanice/Mitterretzbach (Heiliger Stein) prowadzi przez Šobes, ruiny
zamku Nový hrádek i Čížov do dawnego turystycznego przejścia Čížov/Hardegg, skąd wraca do Hnanic po austriackiej stronie, mijając ruiny zamku Kaya,
Niederfladnitz, Retzbach i Heiliger Stein.
• Trasa powieści i bajek (czes. Trasa pověstí a pohádek) jest najdłuższa i liczy aż
122 km, z czego 40 km w Republice Czeskiej (dawne turystyczne przejście graniczne Hnanice/Mitterretzbach – Havraníky – Popice – Konice – Znojmo –
Přímětice – Hluboké Mašůvky – Kravsko – Olbramkostel – Horní Břečkov –
Čížov – dawne turystyczne przejście graniczne Čížov/Hardegg) i 82 km w Austrii (Hardegg – Riegersburg – Weitersfeld – Pulkau – Obermarkersdorf – Retz
– Unterretzbach – Mitterretzbach).
Trasy te na wielu odcinkach pokrywają się ze szlakami o znakach pasowych
(na obszarze parku narodowego całkowicie, w mniejszym stopniu w paśmie
ochronnym), a poza tym wykorzystują drogi asfaltowe o małym natężeniu ruchu samochodów lub w ogóle wyłączone z regularnej eksploatacji, ewentualnie
odcinki szutrowe. Każda trasa ma swój unikalny symbol, wykorzystywany przy
tworzeniu znakowania, które prowadzone jest na takich samych zasadach po obu
stronach granicy. Są to metalowe tabliczki umieszczane na słupkach na skrzyżowaniach dróg, podobnie jak w przypadku czeskich szlaków szosowych. Ponadto,
we wschodniej części parku i w jego otulinie powstała trasa rowerowa Vinicami
Znojemska, która została szerzej scharakteryzowana w rozdziale 6.3.2.
Warto jeszcze zwrócić uwagę na wyjątkowe na tle Republiki Czeskiej nagromadzenie w Parku Narodowym Podyjí i jego paśmie ochronnym znakowanych
szlaków konnych. Na tę sieć składają się:
• główna ścieżka oznaczona kolorem czerwonym między Znojmem-Hradiště
a Onšovem na wschód od Vranova nad Dyjí, która po drodze mija Mašovice,
Podmolí, Lukov, Horní Břečkov i Lesną. Od Onšova jej przedłużeniem jest zielony szlak konny przez Vranov nad Dyjí do dawnego turystycznego przejścia
granicznego Podmyče/Felling. Ścieżka czerwona w przyszłości ma być przedłużona na zachód w obrębie województwa południowoczeskiego (czes. Jihočeský kraj) i w kierunku wschodnim przez obszar Niziny Południowomorawskiej
(czes. Jihomoravská nížina);
• cztery krótkie pętle wycieczkowe (trzy zielone: wokół Kraví hory, przez
­Havranické vřesoviště i ponad Hnanicami; jedna żółta przez dolinę Dyjí ­poniżej
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
275
Šobesa) połączone trasą niebieską między Konicami a węzłem Pod ­Šobesem
przez Popice, Havraníky i Hnanice.
Trasy te mogą być wykorzystywane zarówno przez pojedynczych jeźdźców, jak
i przez grupy. Wiodą nieutwardzonymi ścieżkami leśnymi i polnymi, czasem nawet miedzami i przez łąki, a tylko gdy nie było innej możliwości – drogami asfaltowymi o małym natężeniu ruchu samochodów. Szlaki te wyznaczono w przybliżeniu wzdłuż granic parku narodowego, przy czym prowadzą w większości w paśmie
ochronnym, a tylko miejscami przez właściwy obszar parku, zagłębiając się w niego na nie więcej niż 500 m (jedynym wyjątkiem jest szlak zielony koło Hnanic,
wiodący do źródła potoku Daniž, które znajduje się 1,5 km od granicy parku).
Metodykę znakowania szlaków konnych opracował Klub Czeskich Turystów (jest
zbliżona do stosowanej w Polsce), jednak nie zajmuje się on malowaniem znaków
i utrzymaniem tego rodzaju tras. W przypadku Parku Narodowego Podyjí zadanie
to spoczywa na jego zarządzie.
Na obszarze parku narodowego nie występują kubaturowe obiekty zagospodarowania turystycznego. Jedynym wyjątkiem jest Čížov, gdzie działa centrum informacyjne parku połączone z wystawą przyrodniczą (czynne od kwietnia do października) i restauracja, która zdecydowaną większość miejsc konsumpcyjnych posiada
w ogrodzie, co wskazuje na wyraźną sezonowość ruchu turystycznego. Cała baza
noclegowa i pozostała baza gastronomiczna znajduje się w miejscowościach otaczających obszar chroniony (przeważnie w paśmie ochronnym), przy czym większość skoncentrowała się w dwóch głównych ośrodkach turystycznych regionu, czyli
w Znojmie i Vranovie nad Dyjí. Spośród pozostałych miejscowości większe znaczenie ma jeszcze Lesná i Lukov przy północnej granicy parku oraz Hnanice i Šatov na
południowy-wschód od niego, zaś w innych wsiach występują wyłącznie pojedyncze
lokale gastronomiczne. Trzeba jednak zaznaczyć, że działające w Hornim Břečkovie,
Podmolí i Mašovicach gospody nie serwują ciepłych posiłków i są czynne tylko popołudniami lub wieczorami, zaś we Vracovicach i Podmyčach w ogóle nie ma obiektów noclegowych i gastronomicznych. Specyficznym rodzajem usług gastronomicznych jest degustacja i sprzedaż wina prowadzona w niektórych winnicach w południowo-wschodniej części badanego obszaru (Konice, Popice, Havraníky, Hnanice,
Šatov), przy czym w dwóch miejscach usługi te przyjęły zorganizowaną formę skierowaną w szczególności do turystów aktywnych. Przy szlakach pieszym czerwonym
i rowerowym niebieskim między Popicami i Havraníkami (tzw. Staré vinice) oraz na
odcinku prowadzącym przez winnicę Šobes z inicjatywy przedsiębiorstwa Znovín
Znojmo stanęły pawilony, w których w okresie letnim można spróbować i zakupić
wina produkowane z winogron uprawianych w mijanych winnicach (ryc. 76). Na
drewnianych budynkach i obok nich przygotowano po kilka tablic informacyjnych
z charakterystyką winnic i uprawianych tu szczepów, zaś w otoczeniu ustawiono
stoły i ławy. Poza sezonowym punktem informacyjnym w Čížovie biura informacji
turystycznej znajdują się zaraz za granicami parku w Znojmie (trzy placówki około
1 km od granicy) i Vranovie na Dyjí (200 m od granicy; przygotowano w nim narzę-
276
Krzysztof Kołodziejczyk
dzia służące do samodzielnej naprawy roweru, o czym informują drogowskazy m.in.
na zielonym szlaku rowerowym). Park Narodowy Podyjí nie prowadzi całorocznego
oficjalnego punktu informacyjnego, chociaż w razie potrzeby można się zgłosić do
siedziby jego zarządu w Znojmie. Nowoczesne, całoroczne centrum informacyjno-muzealne połączone z obiektem gastronomicznym działa za to w austriackim parku
narodowym (Nationalparkhaus), na wierzchowinie 1 km na południe od Hardeggu,
w punkcie wyjścia na dwa okólne szlaki piesze (ryc. 77).
Ryc. 76. Pawilon oferujący degustację
i sprzedaż wina przy Starych Winnicach koło Havraníków na trasie czerwonego szlaku pieszego i niebieskiego
szlaku rowerowego (a także niebieskiego szlaku konnego) (fot. K. Kołodziejczyk, 2011)
Ryc. 77. Centrum informacyjno-muzealne austriackiego Parku Narodowego Thayatal (fot. K. Kołodziejczyk,
2009)
W związku z ograniczonym rozwojem bazy gastronomicznej liczne są na terenie Parku Narodowego Podyjí miejsca odpoczynkowe, zwykle zadaszone. W wiatę
lub ławkę wyposażono wszystkie pięć zagospodarowanych punktów widokowych
(ryc. 78 i 79), tego rodzaju urządzenia stanęły też przy ważniejszych węzłach szlaków, zwłaszcza wzdłuż głównych szlaków czerwonych (pieszego i rowerowego).
Biorąc pod uwagę łącznie te urządzenia i mijane obiekty gastronomiczne, miejsca
służące turystom do regeneracji sił rozmieszczone są co 3–5 km, a jedynym wyjątkiem jest żółty szlak pieszy między Znojmem a węzłem Pod Šobesem, gdzie na
odcinku 12 km znajduje się tylko jedna ławka (może to wynikać z jego przebiegu
w większości w obrębie pierwszej strefy ochronnej). Czasem za schronienie przed
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
277
deszczem lub miejsce odpoczynku służą turystom ruiny młynów, których kiedyś
aż piętnaście było rozmieszczonych wzdłuż Dyjí, a także tzw. Lusthaus – późnobarokowy murowany letni pawilon związany z rezydencją Mniszków we Vranovie
nad Dyjí. Znakowanie wszystkich szlaków reprezentuje bardzo wysoki poziom, na
każdym węźle umieszczone są kierunkowskazy. Jedyne zastrzeżenia dotyczą trasy
Vinicami Znojemska, o czym szerzej w rozdziale 6.3.2. Niewiele jest tablic z mapami turystycznymi parku, nieco liczniejsze są za to tablice dydaktyczne i informacyjne z treściami krajoznawczymi, które poza wspomnianymi wyżej winnicami
przygotowano m.in. w Čížovie i na punkcie widokowym nad Ledovymi slujami.
Ryc. 78. Wiata-punkt widokowy
Hardeggská vyhlídka (417 m n.p.m.)
w zachodniej części parku narodowego z widokiem na ruiny zamku w austriackim Hardeggu (fot.
K. ­Kołodziejczyk, 2011)
a) b)
Ryc. 79. a) Drewniana altana na punkcie widokowym Králův stolec przy zielonym szlaku pieszym ze Znojma do Mašovic. Nazwa nawiązuje do nieprawdopodobnych przekazów, według
których z tego miejsca król Jan III Sobieski miał nadzorować przeprawę swoich wojsk w drodze pod Wiedeń. Pierwsza altana w tym miejscu została wybudowana już w 1892 r. przez
znojemską sekcję Węgierskiego Klubu Turystycznego, ale przetrwała tylko do pierwszej
wojny światowej. Obecną konstrukcję, w nieco innym miejscu, wzniósł w 1922 r. Związek
Niemieckich Turystów we współpracy z Klubem Czeskich Turystów; b) tablica dydaktyczna
przy punkcie widokowym Králův stolec (fot. K. Kołodziejczyk, 2011)
278
Krzysztof Kołodziejczyk
Na badanym terenie występują trasy, które można zakwalifikować do kategorii
szlaków wina (Kowalczyk 2003; Kowalczyk, Derek 2010). Są to trasy rowerowe:
Vinařská trasa i Vinicemi Znojemska (por. rozdział 6.3.2.). Warto więc przybliżyć ten specyficzny rodzaj szlaku kulturowego, a jednocześnie zwykle produktu
turystycznego, tym bardziej, że trasy o takiej tematyce są charakterystyczne dla
całych południowych Moraw (ryc. 80). Szlaki wina – jako jeden z rodzajów szlaków kulinarnych – są efektem współpracy licznych podmiotów gospodarczych
i społecznych (m.in. właścicieli winnic, producentów wina, lokalnej administracji,
gestorów bazy turystycznej, biur podróży). Chociaż początków podróży związanych z winem upatruje się już w czasach starożytnych (Grecja, Rzym), a rozwijały
się one także w czasach nowożytnych, to pierwsze winiarskie szlaki turystyczne
zaczęły powstawać dopiero w latach 20. XX w. w Niemczech pod postacią Weinlehrpfad, zwanych później Weinstrassen, czyli ścieżek dydaktycznych związanych
z uprawą, produkcją i konsumpcją wina (Hall i in. 2002; Kowalczyk, Derek 2010).
W latach 70. XX w. szlaki takie przebiegały przez wszystkie 11 regionów winiarskich Republiki Federalnej Niemiec, a niektóre z nich pokonywało kilkaset tysięcy
turystów rocznie. Z czasem podobne trasy zaczęły powstawać we Francji, Włoszech, Hiszpanii, Austrii, Portugalii, Szwajcarii, Izraelu, Stanach Zjednoczonych,
Kanadzie, Argentynie, Australii, Nowej Zelandii i Republice Południowej Afryki,
a w latach 90. XX w. również w Republice Czeskiej (na południowych Morawach),
na Węgrzech, w Mołdawii, Serbii, Macedonii i Boliwii (Kowalczyk 2003; Kowalczyk, Derek 2010; Widawski 2011).
Szlaki wina oparte są o walory i atrakcje związane z szeroko pojętym winiarstwem, jednak mogą być powiązane także z innymi elementami kultury lokalnej, udostępniając interesujące obiekty kulturowe (zabytki architektury, różnego
rodzaju muzea) czy lokale gastronomiczne serwujące potrawy regionalne. Są to
więc trasy o szerokim ujęciu kulturowym, umożliwiające turystom poznanie całego regionu (Mika 2008a). Do podstawowych aspektów zagospodarowania szlaków wina poza bazą noclegową (najlepiej powiązaną przestrzennie z winnicami,
często na zasadach agroturystyki) zaliczane jest: udostępnienie do zwiedzania
winnic i piwnic połączone z degustacją wina, baza gastronomiczna oferująca
lokalne wina i specjalnie do nich dobrane, oparte na tradycyjnych przepisach dania, jak również sieć sklepów oferujących wino, lokalne produkty oraz pamiątki
(nie zawsze bezpośrednio związane z winem). Czasem ta cała oferta może być
skupiona w jednym gospodarstwie winiarskim i dodatkowo wzbogacona innymi elementami, już w ogóle niezwiązanymi z winiarstwem (np. wypożyczanie
rowerów). Chociaż morawskie szlaki wina nie zostały jeszcze w pełni ukształtowane pod względem przebiegu i oferty, większość wymienionych wyżej usług
jest na nich dostępna, przy czym czasami występują ograniczenia czasowe w korzystaniu z nich (np. wiele winnic czy piwnic z winem udostępnionych jest tylko
w weekendy lub zaledwie kilka razy w roku), ponadto atrakcje są nierównomiernie rozmieszczone.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
279
Tworzenie szlaków winiarskich, jak również każdą inną formę turystycznego
wykorzystania tradycji winiarskich, należy traktować jako korzystny sposób aktywizacji obszarów wiejskich, szczególnie takich, gdzie produkcja wina nie przynosi odpowiednich dochodów lub zanika, bądź takich, które mają problemy ze
znalezieniem rynków zbytu. Tym bardziej, że w ich organizacji i obsłudze biorą
udział głównie lokalne podmioty gospodarcze i organizacje społeczne (Kowalczyk, Derek 2010). Obszar południowych Moraw w latach 90. XX w. dotknięty
był wszystkimi wyżej wymienionymi problemami, gdyż ustała lub została znacznie ograniczona pomoc państwa w zakresie produkcji wina. W okresie komunistycznym winnice przeważnie pozostawały własnością państwową, podobnie
większe zakłady przetwórcze, stąd po transformacji i ograniczeniu udziału władz
centralnych zrodziły się problemy. Poszczególnym małym producentom trudno
było dotrzeć do odbiorców, natomiast większe zakłady borykały się z kłopotami finansowymi. Sytuację poprawiła jednak coraz silniejsza moda na picie wina
wśród utożsamianych dotychczas głównie ze spożyciem piwa Czechów, a jednocześnie umiejętne wykorzystanie tradycji winiarskiej w turystyce (Nebeský
2003). Do dziś na tym terenie utworzono kilkadziesiąt winiarskich szlaków tematycznych, przeznaczonych dla turystów pieszych, samochodowych, ale głównie dla turystów rowerowych. Zostały one w dużym stopniu sfinansowane ze
środków PHARE jako część programów pomocowych Unii Europejskiej dla krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Szlaki te mają różny charakter: regionalne
i lokalne, okólne (pętlowe) i liniowe. Niektóre wyposażone są w liczne tablice informacyjne, czyniące z nich świetnie przygotowane ścieżki dydaktyczne, inne po
prostu łączą poszczególne miejsca związane z winem (winnice, producentów).
Ponadto, występuje tu – choć czasem w ograniczonym zakresie – odpowiednia
oferta noclegowa i gastronomiczna, specjalistyczne sklepy enologiczne, istnieje
możliwość zwiedzania winnic i piwnic (zwykle z przewodnikiem), jak również
wykupienia gotowej wycieczki tematycznej. Można zaobserwować, że oferta turystyczna związana z winem przybiera na południowych Morawach formę zintegrowaną (Kowalczyk 2003).
Wśród licznych szlaków turystycznych o tematyce winiarskiej na południowych Morawach w ostatnich latach największe znaczenie zyskały rowerowe Morawskie Szlaki Wina (czes. Moravské vinařské stezky; ryc. 80), projekt realizowany zgodnie z ideą zielonych szlaków greenways, które oprócz pełnienia funkcji
turystycznych i komunikacyjnych mają w założeniu przyczynić się do rozwoju
i promocji regionów cennych przyrodniczo i kulturowo oraz zachowania lokalnego dziedzictwa i tożsamości. Morawskie Szlaki Wina tworzone są od 1990 r.
w ponad 300 miejscowościach winiarskich jako partnerska inicjatywa samorządów lokalnych, Fundacji Partnerstwo dla Środowiska – Nadace Partnerství
z Brna oraz wielu organizacji pozarządowych i przedsiębiorców. Stały się jednym
z ważniejszych sposobów udostępniania walorów winiarskich południowych
Moraw. Projekt stawia sobie za cel: 1) tworzenie nowych miejsc pracy w tury-
280
Krzysztof Kołodziejczyk
styce, 2) promocję i sprzedaż usług i produktów turystycznych, 3) ochronę krajobrazu, dziedzictwa kulturowego i tradycji, 4) zachowanie tradycji winiarskich
i architektury, 5) pomoc małym winiarzom w rozwoju ich działalności poprzez
udział w świadczeniu usług turystycznych, udostępnianie piwniczek winnych
do zwiedzania i na degustację oraz sprzedaż wina, 6) aktywizację mieszkańców
regionu oraz pobudzenie współpracy lokalnych samorządów, organizacji pozarządowych i przedsiębiorców. Nadrzędnym celem jest wypromowanie regionu
jako „krainy wina i dziedzictwa kulturowego” (Nebeský 2003). Sieć rowerowych
Morawskich Szlaków Wina prowadzi przez dziesięć czeskich regionów winiarskich, łącząc w jedną ofertę lokalne usługi, imprezy i festiwale, miejsca degustacji wina w tradycyjnych piwniczkach oraz różnorodne walory przyrodnicze
i kulturowe. Tworzy ją (ryc. 80) szereg regionalnych szlaków rowerowych (od
zachodu vinařské stezky: Znojemská, Mikulovská, Velkopavlovická, Podluži,
Mutěnická, Kyjovská, Bzenecká, Uherskohradišťská, Strážnická oraz Szlak Wina
Brno – Znojmo, Szlak Północny Brno – Velké Pavlovice i Szlak Południowy
Brno – Velké Pavlovice), które łączy ze sobą główny Morawski Szlak Wina (czes.
Moravská vinná stezka), a uzupełnia kilka szlaków lokalnych. Z częścią szlaków
pokrywa się międzynarodowa trasa Greenways Praga – Wiedeń. Moravská vinná
stezka biegnie od Znojma przez Mikulov, Hustopeče, Velké Pavlovice, Klobouky,
­Dubňany, Kyjov, Bzenec do Uherskiego Hradiště. Morawskie Szlaki Wina zostały już dość dobrze zbadane i opisane (m.in. Kowalczyk 2003; Kowalczyk, Derek
2010; Nebeský 2003).
Ryc. 80. Rowerowe Morawskie Szlaki Wina (czes. Moravské vinařské stezky) na tle regionów
winiarskich południowych Moraw (źródło: opracowanie własne na podstawie: Nebeský 2003)
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
281
6.3.2. Zagospodarowanie wybranych szlaków turystycznych
Czerwony szlak pieszy Vranov nad Dyjí – Znojmo
Badaniami objęto cały główny szlak pieszy Parku Narodowego Podyjí, łącznie z jego krótkimi skrajnymi odcinkami wykraczającymi poza obszar chroniony
(ryc. 73, tab. 17). Wynika to z dostępności komunikacyjnej, rozmieszczenia bazy
noclegowej i praktyki użytkowania tej trasy. Łącznie szlak ma 32,5 km długości
(plus odcinek dojściowy do punktu widokowego nad Ledovymi slujami o długości 200 m), w związku z czym wymaga podzielenia na dwa etapy, korzystając
bądź z bazy noclegowej, bądź z rozwiniętej komunikacji autobusowej obsługującej
miejscowości leżące po północnej i wschodniej stronie parku (częstotliwość co
około 2–3 godziny). Zagospodarowanie badanego szlaku jest dosyć intensywne
(tab. XII), ale pod względem niektórych grup urządzeń zauważalne jest jednak
jego niedoinwestowanie (nieliczne duże obiekty noclegowe i publiczne toalety,
brak schronisk oraz pól namiotowych i kempingów). Ponieważ szlak prawie w całości przebiega przez obszar parku narodowego, szczególnie problematyczna jest
mała liczba punktów sanitarnych – ogólnodostępne toalety znajdują się tylko we
Vranovie nad Dyjí i Čížovie (w obu przypadkach przy punktach informacyjnych,
ale w Čížovie trzeba do niego zejść z trasy), natomiast te w Znojmie oddalone są
od szlaku o więcej niż 0,5 km. Przeważająca część trasy jest więc ich pozbawiona,
choć w razie potrzeby można skorzystać z toalet w prawie wszystkich obiektach
gastronomicznych. Przy analizowanym szlaku znajduje się tylko jeden duży zakład
noclegowy, co jest w pewien sposób rekompensowane przez dosyć liczne mniejsze
obiekty, ale może być problemem dla większych grup, zwłaszcza że przeważają
niewielkie pensjonaty z kilkunastoma miejscami. Brak pól namiotowych czy kempingów wynika zapewne z wymogów ochronnych na terenie parku narodowego
i jego otuliny, gdyż poza nią tego typu urządzenia już się pojawiają (np. Šatov,
sztuczny zalew powyżej Vranova nad Dyjí). Struktura bazy noclegowej wydaje się
nawiązywać do charakteru ruchu turystycznego, gdyż na terenie parku dominuje
indywidualna turystyka krajoznawcza (przyrodnicza, kwalifikowana), zaś wzdłuż
doliny Dyjí powyżej Vranova – turystyka wypoczynkowa. Brak schronisk wiąże
się z kolei z odmiennymi niż w Sudetach i Karpatach tradycjami i historią rozwoju
ruchu turystycznego.
Zagospodarowanie czerwonego szlaku pieszego wyraźnie nawiązuje do stref
ochronnych parku narodowego. Obiekty noclegowe znajdują się wyłącznie w otulinie, co wiąże się też z faktem, że w granicach parku położona jest tylko jedna
miejscowość – Čížov. To właśnie w niej działa jeden z dwóch zakładów gastronomicznych na terenie parku, wspominana już wyżej gospoda (jako drugi zaliczono do tej kategorii pawilon degustacyjny na terenie winnicy Šobes), zaś pozostałe
również znajdują się w paśmie ochronnym. Na terenie właściwego parku narodowego występują więc praktycznie tylko urządzenia służące odpoczynkowi i ochronie przed deszczem (głównie wiaty i pojedyncze ławki) oraz tablice informacyjne,
282
Krzysztof Kołodziejczyk
przy czym poza punktem widokowym nad Ledovymi slujami nie spotkamy ich
na terenie pierwszej strefy ochronnej, co najwyżej na jej granicy. Poza rygorami
ochrony przyrody o rozmieszczeniu infrastruktury przy szlaku decyduje położenie
miejscowości i natężenie ruchu turystycznego w poszczególnych częściach parku
narodowego i jego okolic. Najwięcej obiektów noclegowych i gastronomicznych
znajduje się w Znojmie (odpowiednio 3 i 6) i we Vranovie nad Dyjí (8 obiektów
noclegowych, w tym jeden dysponujący ponad 50 miejscami, oraz 4 lokale gastronomiczne), dwóch najważniejszych ośrodkach turystycznych regionu, jednak rozwój tamtejszej infrastruktury nie jest uwarunkowany natężeniem turystyki pieszej,
a wynika głównie z kulturowej turystyki krajoznawczej i – w przypadku Vranova
– turystyki wypoczynkowej. Ponadto, większe znaczenie ma jeszcze Lukov, który
dzięki trzem pensjonatom i gospodzie umożliwia dogodne podzielenie wędrówki
na dwa dni (13,4 km do Vranova i 19,5 km do Znojma).
Chociaż znajduje się przy nim tylko jeden obiekt noclegowy (niewielki pensjonat w Popicach), dość intensywnie zagospodarowany jest wschodni odcinek szlaku między Znojmem a Šobesem. Liczne są tu miejscowości, w których działa kilka lokali gastronomicznych, a dodatkowo z czerwonym szlakiem pieszym prawie
w całości pokrywa się bardzo popularny niebieski szlak rowerowy, którym liczni
turyści zmierzają do charakterystycznych dla tej okolicy winnic i miejsc degustacji
wina. Szczególnym powodzeniem cieszą się wspominane już pawilony oferujące
możliwość spróbowania i zakup wina przy Starych Winnicach koło Havraníków
(ryc. 76) i na terenie winnicy Šobes (w tab. XII zaliczono je do obiektów gastronomicznych). Duże zainteresowanie tą trasą wymusiło rozwój infrastruktury, co było
możliwe z tego względu, że częściowo przebiega ona poza granicami parku. Skutkiem większego tempa przemieszczania się przeważających tu rowerzystów było
powstanie głównie bazy gastronomicznej i miejsc służących odpoczynkowi, a nie
obiektów noclegowych. Rozmieszczenie bazy noclegowej i żywieniowej nie jest
więc zbyt równomierne wzdłuż całego czerwonego szlaku pieszego w przeciwieństwie do zadaszonych i niezadaszonych miejsc służących odpoczynkowi, które
rozlokowane są co 0,5–3,5 km i tylko raz ta odległość wynosi 6,5 km (na odcinku
tym leży jednak Lukov z pensjonatami i gospodą). Przeważają różnej konstrukcji
wiaty przeciwdeszczowe (ryc. 81), zaś niezadaszone miejsca odpoczynkowe znajdują się tylko na terenie winnicy Šobes i w Čížovie. W tym drugim przypadku
jest ono oddalone od szlaku o 450 m i sąsiaduje z centrum informacyjnym parku narodowego, mieszczącym się w dawnym budynku służb granicznych, obok
którego ustawiono tablice z mapami turystycznymi obszaru chronionego i z treściami krajoznawczymi. Uzupełnieniem urządzeń odpoczynkowych na trasie są
ławki, które znajdują się jednak w większości w skrajnych miejscowościach, a na
właściwej trasie odnotowano ich tylko dziesięć, głównie w miejscach widokowych
(punkt widokowy nad Ledovymi slujami, okolice Havraníków) i koło źródła U Tří
lip (drugie ujęte źródło na szlaku, Mahrova studánka, bije w okolicy Vranovskiej
brany, ale nie przygotowano tam ławki).
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
283
Ryc. 81. Wiata turystyczna
w pobliżu Kraví hory (326 m
n.p.m.) we wschodniej części Parku Narodowego Podyjí,
przy szlakach turystycznych:
czerwonym pieszym, niebieskim rowerowym i zielonym
konnym (fot. K. Kołodziejczyk,
2011)
Spośród rodzajów infrastruktury nieuwzględnionych w tab. XII warto zwrócić uwagę na wybudowaną wyłącznie w celach turystycznych podwieszaną kładkę
nad Dyją, umożliwiającą dojście do winnicy Šobes, oraz na panele informacyjne przygotowane we wszystkich miejscowościach i przy ważniejszych walorach
krajoznawczych. Pierwsza grupa tablic powstała w ramach współpracy zarządu
parku narodowego i lokalnych władz administracyjnych, w związku z czym jedna
ich strona dotyczy położenia i historii osady, a druga – przyrody, walorów turystycznych i sposobów ich udostępniania. Osobną grupę stanowią panele przybliżające gospodarkę winiarską, warunki klimatyczne i glebowe poszczególnych winnic i uprawiane na nich szczepy winorośli, pojawiające się przy wschodniej części
szlaku, a przygotowane przez przedsiębiorstwo Znovín Znojmo i innych właścicieli
winnic. Na trasie wędrówki znajdują się cztery zorganizowane punkty widokowe,
przy czym żadnego z nich nie wyposażono w opis panoramy. Dwa z nich położone
są na terenie Znojma, przy stromym odcinku między zabytkowym centrum miasta a doliną Dyjí. Trzeba też wspomnieć o drewnianej platformie obserwacyjnej
nad Žlebskim rybníkiem, choć nie jest jasna jej rola (jest to mały zbiornik wodny,
niewyróżniający się żadną specyficzną awifauną, a ponadto platforma i turysta na
niej nie są w żaden sposób zakamuflowani). Parkingi znajdują się przy obu krańcach szlaku oraz w Lukovie i Čížovie, przy czym ten ostatni jest oddalony o ponad
1 km od trasy wędrówki.
Trasa rowerowa Winnicami ziemi znojemskiej (Vinicemi Znojemska)
Największym producentem wina w regionie Znojma jest przedsiębiorstwo Znovín Znojmo spółka akcyjna z siedzibą w Šatovie. Wykazuje się ona dużą aktywnością w dziedzinie turystyki, zapewniając szereg miejsc, gdzie można zdegustować
jej produkty, organizując liczne imprezy kulturalne, a nawet remontując niektóre
zabytki. Jednym z działań, mających na celu zintegrowanie większości propozycji
firmy rozlokowanych na przestrzeni kilkudziesięciu kilometrów kwadratowych,
284
Krzysztof Kołodziejczyk
było stworzenie specjalnej trasy rowerowej Winnicami ziemi znojemskiej (czes. Vinicemi Znojemska), przeznaczonej dla turystów indywidualnych, rodzin i grup135.
Jej przebieg to (ryc. 82): Šatov – Hnanice – Pod Šobesem – Havranické vřesoviště
– Popice – Konice – Znojmo – Sedlešovice – Nový Šaldorf – Popice – Havraníky –
Šatov, przy czym od głównej trasy odchodzi osiem bocznic (punkt widokowy nad
Unterretzbach, bunkier MJ-S3 Zahrada, Heiliger Stein – Austria, winnica Šobes,
Sealsfieldův kámen, piwnica winna w Sedlešovicach, pamiątka przyrodnicza Pustý kopec u Konic, Malowana Piwnica w Šatovie). Wykracza ona więc poza obręb
parku narodowego i fragmentarycznie nawet poza zasięg jego pasma ochronnego.
O objęciu badaniami tego szlaku zdecydowało jednak kilka czynników: 1) główny
szlak rowerowy parku narodowego w dużym stopniu pokrywa się ze scharakteryzowanym wyżej szlakiem pieszym, stąd analiza nie przyniosłaby wielu nowych
informacji, 2) chęć ujęcia w pracy rowerowego szlaku wina, 3) odmienny charakter i sposób znakowania trasy, co może stanowić porównanie dla standardowych
szlaków rowerowych badanych w Republice Czeskiej.
Podstawowa część szlaku (bez bocznic) liczy 31 km, zaś bocznice – dodatkowe 4,5 km. Trasa określana jest jako średnio trudna. Została przewidziana
na jednodniową wycieczkę – jej przebycie wraz z zapoznaniem się z tablicami
informacyjnymi i odpoczynkiem powinno zająć 5–6 godzin, do czego należy
doliczyć czas na zwiedzanie wnętrz kilku udostępnionych obiektów i odwiedziny w winnicach. Tylko około 20% szlaku poprowadzono po asfaltowych drogach
publicznych (Vinicemi Znojemska b.r.w.), natomiast pozostała część wiedzie po
zamkniętych drogach asfaltowych służących kiedyś do patrolowania granicy
państwowej lub po drogach szutrowych i gruntowych, a wyjątkowo nawet po
ścieżkach, położonych głównie na terenie Parku Narodowego Podyjí i jego otuliny. Trasa rowerowa Vinicemi Znojemska łączy w sobie szereg miejsc i obiektów
związanych z tradycjami winiarskimi, przy czym tylko część z nich jest własnością przedsiębiorstwa Znovín, które jej patronuje. Ukazuje też szereg innych walorów krajoznawczych Parku Narodowego Podyjí, jego pasma ochronnego i okolicy, jednak dobór atrakcji wyraźnie koresponduje z jej winiarskim charakterem.
Najważniejsze walory krajoznawcze i baza turystyczna na szlaku zostały przedPoza scharakteryzowaną tu trasą rowerową przedsiębiorstwo przygotowało siedem tras
­ ędrówkowych (Znovín Walking) o długości od kilku do kilkunastu kilometrów. Prowadzą one po
w
różnych drogach i ścieżkach o nawierzchni gruntowej, szutrowej i asfaltowej na obszarze między Šatovem, Havraníkami i Hnanicami. Do każdej trasy przypisane są punkty zatrzymań – walory krajoznawcze i usługi powiązane z winiarstwem (część będąca własnością firmy Znovín) wraz z sugerowanym czasem na ich doświadczenie (np. zwiedzanie winnicy, degustacja win, lokal gastronomiczny).
Przykładowo trasa nr 7 ma 10,3 km długości, łączy trzy wyżej wymienione miejscowości i udostępnia 15 miejsc interesujących z turystycznego punktu widzenia. Na samo jej przejście zgodnie z materiałami promocyjnymi trzeba przeznaczyć 4,5 godziny, natomiast na skorzystanie z mijanych atrakcji
sugeruje się przeznaczenie kolejnych trzech godzin. Poza atrakcjami związanymi z winiarstwem (np.
Malowana Piwnica w Šatovie, punkt degustacyjny przy Starych Winnicach) znajdują się przy niej też
zabytki sakralne oraz czechosłowackie fortyfikacje z lat 30. XX w.
135
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
285
stawione szczegółowo w osobnej pracy autora (Kołodziejczyk 2012). Warto tu
tylko wspomnieć, że szlak łączy bogate w zabytki architektury (w tym romańskiej) Znojmo (numery 20–25 na ryc. 82), wieś Šatov z główną siedzibą przedsiębiorstwa Znovín (nr 4) oraz cennymi piwnicami zdobionymi malowidłami
w stylu ludowym (nr 38), szereg innych winiarskich wiosek oraz 12-hektarową
winnicę Šobes (nr 12), uważaną za najlepszą na Morawach. Leży ona na terenie
Parku Narodowego Podyjí na skalistym, węglanowym grzebieniu położonym
w wąskim zakolu rzeki Dyje, która opływa go od zachodu, południa i wschodu.
Przedsiębiorstwo Znovín stosuje tam ekologiczne zasady uprawy.
Trasa Vinicemi Znojemska nie posiada jednolitego oznakowania. Jej użytkownicy mają kierować się mapami zawartymi w materiałach dostępnych w punktach
informacyjnych, wykorzystując znaki innych, istniejących już wcześniej szlaków.
Nie wprowadzono oznakowania zgodnego ze standardami Klubu Czeskich Turystów, co być może wynika z tego, że badana trasa w dużej części pokrywa się
z innymi znakowanymi w ten sposób szlakami, a na pozostałych odcinkach brak
jest problemów z jej odnalezieniem i wystarczającą informacją są drogowskazy
rozmieszczone na ważniejszych skrzyżowaniach oraz opisy przebiegu szlaku na
tablicach dydaktycznych i w materiałach promocyjnych. Najprawdopodobniej nie
chciano wprowadzać nowych oznaczeń w i tak już bardzo rozbudowanej sieci szlaków rowerowych, pieszych i konnych wschodniego obrzeża parku narodowego.
Poza tym szlak jest umiarkowanie dobrze zagospodarowany (tab. XIII). Spośród
najważniejszych rodzajów urządzeń uwzględnianych w tabeli nie występują na
nim tylko schroniska turystyczne. Co prawda liczba elementów niektórych typów
infrastruktury nie jest duża, ale biorąc pod uwagę długość trasy i prędkość przemieszczania się rowerzystów, ich częstotliwość należy uznać za wystarczającą. Negatywnymi wyjątkami są tylko serwisy rowerowe i publiczne toalety (po jednym
urządzeniu w Znojmie). Ponieważ trasa Winnicami ziemi znojemskiej przewidziana jest na jednodniowe wycieczki, tylko jeden kemping (TJ Tatran w Šatovie, nr 3
na ryc. 82) należy uznać za wystarczające wyposażenie.
Natężenie zagospodarowania badanego szlaku jest bardzo silnie powiązane
z rozmieszczeniem miejscowości i strefami ochronnymi Parku Narodowego Podyjí. Prawie wszystkie urządzenia położone są w Znojmie oraz mijanych wsiach,
poza obszarem zabudowanym występują tylko wiaty, niezadaszone miejsca odpoczynkowe, ławki i wspominane już kilkukrotnie pawilony oferujące degustację i zakup wina przy winnicach Šobes (nr 12 na ryc. 82) i Staré Vinice (nr 35).
Przy czym baza noclegowa w stosunku do gastronomicznej jest słabiej rozwinięta.
Wynika to z dwóch powodów: 1) cały szlak można pokonać w jeden dzień, stąd
obiekty noclegowe nie mają tak dużego znaczenia, 2) trasa Vinicemi Znojemska to
szlak wina, czyli rodzaj szlaku kulinarnego (Kowalczyk 2003), stąd zdecydowanie
większa rola lokali gastronomicznych, które są wyjątkowo równomierne rozmieszczone wzdłuż trasy (z zastrzeżeniem dla obszaru parku narodowego). Natomiast
obiekty noclegowe są skupione głównie w Znojmie i Novym Šaldorfie (dawna wieś
286
Krzysztof Kołodziejczyk
Ryc. 82. Schemat trasy rowerowej Vinicemi Znojemska oraz innych szlaków turystycznych
wschodniej części Parku Narodowego Podyjí i jego otuliny (źródło: opracowanie własne
z wykorzystaniem: Podyjí a Vranovská přehrada 2007; Vinicemi Znojemska b.r.w.)
włączona formalnie w granice Znojma136), natomiast w południowej części trasy
występują tylko cztery niewielkie pensjonaty (trzy w Hnanicach i jeden w Popicach) oraz mały hotel w Hnanicach. Zastanawiające jest, że poza kempingiem bazy
noclegowej pozbawiony jest Šatov, uznawany za początek trasy137 i przyciągający
Formalnie także Popice i Konice są częścią Znojma, ale ponieważ zachowały typowo wiejski
charakter (krajobraz, zabudowa, zajęcia mieszkańców) i stanowią oddzielne jednostki osadnicze,
w niniejszej pracy traktowane są nadal jako samodzielne wsie.
137
Przejazd po trasie Vinicemi Znojemska można w praktyce zacząć od dowolnego miejsca.
136
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
287
turystów licznymi piwnicami na wino (m.in. słynna Malowana Piwnica) i innymi
kulturowymi walorami krajoznawczymi (m.in. kościół z XV w. i czechosłowackie
umocnienia graniczne z lat 1936–1938). Wypożyczalnie rowerów powiązane są
wyłącznie z obiektami noclegowymi lub gastronomicznymi, jest to więc działalność dodatkowa dla tych podmiotów, co może wpływać na jej jakość i dostępność. Co prawda o wszystkich miejscach informują materiały promocyjne szlaku,
ale ze względu na charakter tych wypożyczalni być może nie każdy rowerzysta
będzie chciał z nich skorzystać. Nie jest bowiem jasne, czy pojazdy są dostępne
dla wszystkich zainteresowanych, czy tylko dla osób nocujących w tych obiektach.
Jeszcze gorzej wygląda sytuacja z serwisami rowerowymi – przy szlaku istnieje
tylko jeden serwis związany z jedną z wypożyczalni. Brak jest więc profesjonalnych wypożyczalni i serwisów rowerów, które – biorąc pod uwagę przebieg szlaku – powinny znajdować się przynajmniej w Znojmie i Šatovie. Niewiele jest też
wiat przeciwdeszczowych i niezadaszonych miejsc odpoczynkowych, ale ich rolę
częściowo spełniają liczne ławki i lokale gastronomiczne (w każdej miejscowości).
Wyposażenie odcinków szlaku prowadzących przez teren parku narodowego jest
wyraźnie skromniejsze. Składa się na nie tylko pawilon degustacyjny na winnicy
Šobes i położone obok miejsce odpoczynkowe, dwie wiaty, pięć ławek, ujęte źródło
i kilka tablic dydaktycznych, przy czym w pierwszej strefie ochronnej znajduje się
wyłącznie jedna ławka (na punkcie widokowym Sealsfieldův kámen, nr 15).
Warto przybliżyć bardziej szczegółowo kilka elementów wyposażenia szlaku
związanych z winiarstwem i turystyką rowerową. Za formalny początek trasy został
wybrany Moravský sklípek w Šatovie (nr 1 na ryc. 82), który jest głównym oferentem
win Znovínu w miejscowości, znajduje się tu bezpłatny parking, restauracja i winiarnia proponująca degustacje. Można tu uzyskać informacje o analizowanej trasie, ponadto istnieje możliwość wypożyczenia rowerów. Za Moravskym sklípkiem w 2001 r.
urządzono winnicę, w której hoduje się 90 starych odmian winorośli (Moravský
sklípek v Šatově 2011), z których każda posiada tabliczkę informacyjną z podstawowymi charakterystykami. Siedziba firmy Znovín Znojmo w Šatovie nie jest dostępna
dla turystów. Można wejść jedynie do centrum informacyjnego, które prowadzi też
sprzedaż wina. Z kolei Malowana Piwnica jest udostępniona do zwiedzania, a oferowane są w niej do degustacji i kupna miejscowe wina. W Hnanicach działają trzy
pensjonaty z winiarniami: U Soudku, U Devítí mlýnů i Vinohrady, w których mogą
przenocować turyści z rowerami, a dodatkowo ostatni z nich również je wypożycza.
Z kolei w położnym na skraju tej wsi hotelu Happy Star znajduje się przechowalnia
rowerów. Restauracja Pod obří hlavou w Znojmie nad rzeką Dyje (nr 18) ma w swojej
ofercie wina Znovínu, choć formalnie nie jest własnością przedsiębiorstwa. Wznoszący się w południowej części Znojma, do niedawna całkowicie opuszczony Loucký
klášter (nr 25) obecnie jest fragmentarycznie użytkowany przez firmę Znovín, która
przeprowadziła jego częściowy remont, choć nadal większość ogromnego kompleksu jest pusta i zaniedbana. W piwnicach leżakowane jest wino, natomiast w części
dawnych sal klasztornych znajduje się centrum zwiedzającego (czes. návštěvnické
288
Krzysztof Kołodziejczyk
centrum), w którym można zapoznać się ze wszystkimi winnicami i produktami
firmy, zdegustować niektóre wina, a następnie je zakupić. Stworzono tutaj też galerię sztuki i ekspozycję dotyczącą winiarstwa, w których odwiedziny połączone są
ze zwiedzaniem części klasztoru, w tym romańskiej krypty kościoła i piwnic, oraz
z degustacją win. Znajduje się tu też lokal gastronomiczny, publiczna toaleta (jedyna
na szlaku), wypożyczalnia i serwis rowerowy (również jedyny). Położony niedaleko hotel Dukla (nr 26) posiada restaurację i winiarnię, a także wypożycza rowery.
Najbardziej znaną, udostępnioną do zwiedzania piwnicą w Novym Šaldorfie (nr 28)
jest Błękitna Piwnica (czes. Modrý sklep) o ścianach pomalowanych w tym właśnie
kolorze. Znajdujące się obok Agrodružstvo Nový Šaldorf sprzedaje miejscowe wina,
oferują je także dwie restauracje. Winnica rodziny Špalek wyróżnia się starymi piwniczkami, prasą z drewnianym ramieniem i winiarnią, w której można skosztować
produkowanych przez nią win (Nebeský 2003). W Novym Šaldorfie znajdują się także niewielki pensjonat Blanka (nr 29) z restauracją oferująca tradycyjne dania kuchni morawskiej i wina z okolic Znojma (posiada przechowalnię rowerów) oraz hotel
Schaller (nr 30), również chętnie przyjmujący turystów rowerowych.
Podsumowując powyższe obserwacje, a także odnosząc się do innych charakterystyk trasy (Kołodziejczyk 2012), do głównych zalet szlaku Vinicemi Znojemska
można zaliczyć:
• zróżnicowanie rodzajów walorów krajoznawczych, a jednocześnie zróżnicowanie w ramach poszczególnych grup obiektów, zwłaszcza tych związanych z winiarstwem, a także rodzajów zabytków architektury,
• dobry stan techniczny zabytków architektury i działalności gospodarczej oraz
możliwość zwiedzania niektórych z nich,
• przebieg szlaku przez obszary chronione różnego rodzaju,
• rozbudowaną bazę noclegową i gastronomiczną, przy czym koncentruje się
ona w Znojmie, a w pozostałych miejscowościach na szlaku jest już słabiej rozwinięta, chociaż w każdej znajduje się przynajmniej jeden lokal gastronomiczny i zwykle obiekt noclegowy,
• wiele miejsc, w których można nabyć miejscowe wina,
• punkty informacyjne (Šatov, Znojmo) i liczne tablice informacyjne (w każdej
miejscowości i przy większości walorów krajoznawczych),
• dobrą dostępność komunikacyjną punktów węzłowych (Šatov i Znojmo – kolej
i autobusy, pozostałe miejscowości – tylko autobusy; minimalna częstotliwość
co 2–3 godziny).
Za główną wadę szlaku należy uznać brak typowego oznakowania w terenie
poświęconego bezpośrednio tej trasie, a ponadto: niewielkie zróżnicowanie usług
dodatkowych świadczonych przez obiekty noclegowe, zbyt małą liczbę wypożyczalni rowerów i serwisów, brak stojaków na rowery przy ważniejszych punktach
zainteresowania oraz potrzebę wcześniejszego umawiania się na zwiedzanie niektórych piwniczek winnych. Pomimo tych niedociągnięć szlak rowerowy Vinicemi
Znojemska można uznać za ukształtowany produkt turystyczny.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
289
Szlak jako produkt turystyczny składa się z szeregu miejsc lub obiektów związanych pewną nadrzędną ideą, połączonych ze sobą wytyczoną, zwykle oznakowaną trasą, oraz z różnorodnej infrastruktury turystycznej zlokalizowanej wzdłuż
szlaku. Jest to więc zbiór różnych elementów podporządkowanych głównemu pomysłowi na produkt (Stasiak 2006, 2007). Analizowana trasa wszystkie te wymagania spełnia (z zastrzeżeniem dotyczącym znakowania), a ideą spajającą jest w jej
przypadku tematyka szlaku (winiarstwo) i sposób przemieszczania się (turystyka
rowerowa, chociaż jej fragmenty można przebyć pieszo138). Z trasą związany jest
szereg dóbr i usług odpowiadających jej tematyce. Oferowane są usługi noclegowe, gastronomiczne, przewodnickie i informacyjne, przygotowane zostały: mapa,
broszura informacyjna i pamiątki, organizowane są różne wydarzenia (skupiają się
one w Louckim klášterze i Šatovie, ale ich natężenie nie jest jeszcze zadowalające)
i imprezy (wycieczki z przewodnikiem, zwiedzanie Znojma z pokładu pociągu turystycznego). Szlak dosyć dobrze się rozwija, ponieważ przedsiębiorstwo Znovín
Znojmo – właściciel części atrakcji – jest w stanie porozumieć się z innymi producentami i gestorami obiektów, gdyż widzą oni korzyści ze wspólnej promocji.
Jak zauważa Stasiak (2006), aby szlak stał się spójnym produktem turystycznym,
konieczne są określone, długotrwałe działania, podkreślające jedność tego heterogenicznego produktu. Trasa musi mieć łatwą do zapamiętania, krótką nazwę i jednoznaczny system identyfikacji wizualnej. Trasa Vinicemi Znojemska nie posiada
dotychczas logo, co wiąże się zapewne z brakiem jednolitego oznakowania w terenie i wymaga podjęcia działań.
6.4. Podsumowanie
Szlaki turystyczne w Republice Czeskiej są intensywniej zagospodarowanie niż
w Polsce. W przypadku szlaków pieszych badanych w obu krajach jedno urządzenie (uwzględniając wszystkie typy wymienione w tab. XV i XIV) przypada statystycznie na odpowiednio 0,33 km i 0,72 km trasy. Jednak w przypadku szlaków
rowerowych przewaga Republiki Czeskiej jest tylko minimalna, gdyż wartości te
wynoszą kolejno 0,43 i 0,44 km. Jednocześnie wyniki te pokazują, że natężenie
zagospodarowania tych dwóch rodzajów znakowanych tras jest u naszych południowych sąsiadów dosyć zbliżone. Trzeba jednak pamiętać, że w rzeczywistości
rozmieszczenie urządzeń jest – podobnie jak w Polsce – nierównomierne, czego
wyrazem są maksymalne zanotowane odległości między elementami infrastruktury poszczególnych typów, w skrajnym przypadku (ławki na szlakach pieszych)
ponad 22-krotnie przekraczające wartości średnie. Zróżnicowanie natężenia ele138
Dla turystów pieszych stworzono ścieżkę dydaktyczną poprowadzoną wokół Šatova (łączy ona
fortyfikacje z lat 1936–1938 związane z ochroną granicy, prowadząc jednocześnie koło kilku niewielkich winnic, kilku winiarni oraz uliczkami piwniczek na wino) i wspomniane w przypisie 135 trasy
wędrówkowe, ponadto mogą oni zapoznać się z licznymi tablicami informacyjnymi ustawionymi
przy winnicach, wędrując zwykłymi znakowanymi szlakami pieszymi.
290
Krzysztof Kołodziejczyk
mentów zagospodarowania zauważalne jest w przypadku większości analizowanych szlaków – na niektórych ich odcinkach skupione są liczne urządzenia różnych typów, podczas gdy inne fragmenty mogą być prawie w ogóle pozbawione
wyposażenia. Czynnikami decydującymi o takim rozmieszczeniu są: 1) wymogi
ochrony środowiska, 2) atrakcyjność poszczególnych obszarów, 3) natężenie ruchu turystycznego i 4) gęstość sieci osadniczej, a lokalnie także 5) własność terenów. W pierwszym aspekcie dobrym przykładem tych zależności jest Park Narodowy Podyjí, gdzie większość infrastruktury zlokalizowana jest w paśmie ochronnym, natomiast przez najcenniejszą, pierwszą strefę przebiegają tylko pojedyncze
znakowane trasy, przy których pojawiają się co najwyżej ławki i tablice informacyjne. Na terenie tego obszaru chronionego nie odnotowano żadnych obiektów
noclegowych (łącznie ze schroniskami i polami namiotowymi) i zaledwie jeden
lokal gastronomiczny (w jedynej w jego granicach osadzie). Podobne, choć słabiej zarysowane relacje między powierzchniowymi formami ochrony przyrody
a rozmieszczeniem bazy na szlakach turystycznych występują w północnej części
Pogórza Orlickiego i w Parku Krajobrazowym Pálava. Przykładem odwrotnych
zależności jest z kolei Park Krajobrazowy Czeski Raj, gdzie najgęstsze sieci szlaków
i najwięcej infrastruktury występuje w obrębie lub w otoczeniu rezerwatów przyrody, a w szczególności w słynnych skalnych miastach Hruboskalsko i Prachovské
skály, gdzie lokalnie sieć szlaków jest zbliżona do układu delta (Styperek 2001;
Taafee, Gauthier 1973; tab. 4).
W przypadku Czeskiego Raju czynnikiem decydującym o rozwoju oferty znakowanych tras jest atrakcyjność turystyczna i powiązane z nią natężenie ruchu
turystycznego. Skalne labirynty stanowią główny walor krajoznawczy tego regionu, są przystosowywane do zwiedzania czasem już od XIX w., stąd trudno się
spodziewać, by społeczeństwo zaakceptowało ograniczenie ich dostępności, choć
wartość przyrodnicza tych terenów jest niepodważalna. Trzeba jednak dodać, że
w najbardziej popularnych Prachovskich skálach dwa odcinki szlaków o łącznej
długości 500 m zostały na przełomie XX i XXI w. skasowane. Wzorcowy model
udostępnienia i zagospodarowania turystycznego Parku Narodowego Podyjí mógł
zostać wprowadzony tylko dzięki temu, że w okresie komunistycznym w związku
z rygorami strefy przygranicznej dostęp do tego obszaru był znacznie ograniczony. Turystyka zaczęła się tu na większą skalę rozwijać dopiero w latach 90. XX w.,
równolegle z utworzeniem parku narodowego (1991 r.). Z drugiej strony, biorąc
pod uwagę liczbę odwiedzających, wyposażenie obszaru Czeskiego Raju w publiczne toalety oraz barierki (które kanalizują ruch i ograniczają rozchodzenie się
turystów i niszczenie roślinności) jest niedostateczne. W tym parku krajobrazowym na rozmieszczenie zagospodarowania szlaków turystycznych istotnie wpływa też gęsta sieć osadnicza, w której zlokalizowana jest przeważająca większość
bazy noclegowej i gastronomicznej (przy szlakach poza obszarami zabudowanymi
występują tylko pojedyncze obiekty). Czynnik ten odgrywa pokaźną rolę także
w pozostałych obszarach badawczych. Własność terenów, a dokładniej lasów, ma
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
291
z kolei duże znaczenie na obszarze między Náchodem, Novym Městem nad Metují a Novym Hrádkiem na Pogórzu Orlickim. W dominujących tu lasach rodziny
Bartoň praktycznie nie występują urządzenia służące odpoczynkowi podczas wędrówki, co – można przypuszczać – ma na celu zachęcenie turystów do skorzystania z oferty należącego do tych samych właścicieli schroniska turystycznego Peklo,
zajmującego bardzo korzystne, centralne położenie.
Jednak pierwotną przyczyną nieco odmiennego niż w Polsce rozwoju zagospodarowania szlaków turystycznych w Republice Czeskiej jest historia rozwoju turystyki. W kraju tym od samego początku dominował model niemiecki, zakładający
odbywanie krótkich wędrówek z powrotem w to samo miejsce (zwykle w kształcie
pętli), których istotnym elementem była (i jest) wizyta w lokalu gastronomicznym. Wynika to częściowo z tego, że góry na północy kraju były do drugiej wojny światowej w dużym stopniu zamieszkane przez Niemców sudeckich, chociaż
w podobny sposób rozwijała się turystyka także na terenach z przewagą ludności
czeskiej. Długodystansowe, wieloetapowe wyprawy nigdy nie zyskały tu takiej popularności co w Polsce, stąd mniejsza liczba typowych schronisk turystycznych,
a także inne zasady ich działania (pobyt z reguły rezerwuje się z wyprzedzeniem,
nie ma pokojów wieloosobowych, przeważają dwuosobowe, nie praktykuje się tzw.
miejsc zastępczych w przypadku braku wolnych miejsc w pokojach, w obiektach
tych działają normalne restauracje, w których nie wolno spożywać własnego prowiantu). W czeskich górach, w szczególności na południu kraju, wśród obiektów
noclegowych dominują hotele i pensjonaty.
Inwentaryzacja zagospodarowania objęła 84,3 km szlaków pieszych, z czego
20,7 km na Pogórzu Orlickim, 18,8 km w Czeskim Raju, 32,7 km w Parku Narodowym Podyjí i 12,1 km w Parku Krajobrazowym Pálava (Pavlovskich vrchach).
Spośród podstawowych rodzajów infrastruktury (tab. XIV) najliczniejsze są pojedyncze ławki, na które statystycznie można liczyć częściej niż co 1 km marszu.
Drugie miejsce, ale z wyraźnie gorszym wynikiem, zajęły obiekty gastronomiczne
(jeden obiekt przypada na każde 1,28 km trasy), a trzecie – małe (mniej niż 50
miejsc) obiekty noclegowe inne niż schroniska turystyczne oraz pola namiotowe
i kempingi (jeden obiekt co 2,81 km). Pamiętając o tym, że urządzenia te w rzeczywistości mogą być rozmieszczone nierównomiernie, można stwierdzić, że pod
względem tych trzech rodzajów infrastruktury czeskie szlaki piesze są wyposażone
bardzo intensywnie. Dużych obiektów noclegowych odnotowano już około trzy
razy mniej, a na niektórych obszarach w ogóle nie występują, co może stanowić
problem dla większych grup. Zinwentaryzowano tylko pojedyncze schroniska turystyczne, pola namiotowe i kempingi, co należy tłumaczyć wspomnianym wyżej niemieckim modelem turystyki, ale co może też wynikać z doboru obszarów
badawczych. W przypadku pierwszej grupy trzeba pamiętać, że z reguły obiekty
te nie są określane dokładnie w taki sposób i o zakwalifikowaniu do tej kategorii
zdecydował zakres i charakter usług oraz położenie. Miejsca służące odpoczynkowi podczas wędrówki (bardziej rozbudowane niż pojedyncze ławki) zlokalizowa-
292
Krzysztof Kołodziejczyk
ne są średnio co około 6–8,5 km, co odpowiada 1,5–2 godzinom wędrówki, przy
czym wiaty przeciwdeszczowe są liczniejsze od punktów odpoczynkowych bez zadaszenia. Wydaje się, że łącznie z ławkami natężenie tego rodzaju infrastruktury
jest właściwe, co potwierdzają też niezbyt wysokie maksymalne odległości między urządzeniami (13,7 km dla niezadaszonych i 11,9 km dla zadaszonych miejsc
odpoczynkowych), odpowiadające nie więcej niż 3,5 godzinom wędrówki. Duża
w porównaniu z Polską liczba schodów, barierek, sztucznych ułatwień i zabezpieczeń przejść wynika z objęcia badaniami Czeskiego Raju, gdzie tego typu elementy
stanowią nieodłączną cechę szlaków pieszych, a nawet można je uznać za jedną
z atrakcji. Zbyt mało jest przy czeskich szlakach pieszych publicznych toalet.
Biorąc pod uwagę poszczególne elementy sieci szlaków pieszych (tab. XIV),
najwięcej urządzeń występuje w węzłach szlaków, na drugim miejscu znalazły
się odcinki międzywęzłowe, a następnie skrajne węzły szlaków i zorganizowane
punkty widokowe. W ostatnim przypadku jest to najwyższy wynik spośród trzech
analizowany krajów, a zdecydowało o nim uwzględnienie Czeskiego Raju, gdzie
różnego rodzaju tarasów widokowych jest wyjątkowo dużo (ryc. 70). W tego typu
miejscach pojawiają się barierki, schody i mostki wyprowadzające na szczyty skał,
ławki oraz tablice z opisami panoram. Sztuczne ułatwienia i zabezpieczenia poza
punktami widokowymi zostały przygotowane na odcinkach międzywęzłowych,
gdzie pomagają turystom w pokonywaniu szczelin skalnych, przepaści, stromych
stoków i innych niebezpiecznym odcinków. Trzeba też pamiętać, że znacząca część
bazy noclegowej i gastronomicznej związana jest w rzeczywistości z miejscowościami, a w tab. XIV została przyporządkowana do znajdujących się na ich obszarze węzłów szlaków i punktów skrajnych poszczególnych tras. Wyróżniają się jednak małe obiekty noclegowe, których najwięcej zinwentaryzowano na odcinkach
międzywęzłowych. Różnicując lokalizację zagospodarowania według form rzeźby
terenu, zauważalna jest wyraźna przewaga położenia stokowego, a dopiero na drugim miejscu znalazły się doliny (jest to odwrotna kolejność niż w Polsce i Wielkiej
Brytanii). Najmniej urządzeń odnotowano na przełęczach, podczas gdy w pozostałych krajach były to szczyty. O takiej kolejności zdecydowała przede wszystkim
lokalizacja pojedynczych ławek, obiektów gastronomicznych oraz sztucznych ułatwień i zabezpieczeń, które najliczniej występują na stokach. Przewaga tej formy
rzeźby dotyczy jednak również innych niż schroniska, pola namiotowe i kempingi
obiektów noclegowych. Ma to związek z położeniem wielu miejscowości nie w dolinach (często pozbawionych większych osad lub zajętych przez sztuczne zbiorniki
wodne), a na stokach wzgórz i wierzchowinach. Ponieważ szlaki objęte szczegółową inwentaryzacją wiodą zarówno grzbietami i przez szczyty, jak i po stokach
i dolinami, powyższe uogólnienia należy uznać uprawnione.
Inwentaryzacją zagospodarowania objęto 95,5 km szlaków rowerowych, w tym
13,8 km na Pogórzu Orlickim, 20,6 km w Czeskim Raju, 35,5 km w Parku Narodowym Podyjí i 25,6 km w Parku Krajobrazowym Pálava. Przy tych szlakach
najliczniejsze są obiekty gastronomiczne, zaś pojedyncze ławki znalazły się na
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
293
drugim miejscu (tab. XV). Wynika to z poprowadzenia wszystkich analizowanych
tras w dużym stopniu drogami asfaltowymi, a w konsekwencji ich przebiegu przez
szereg miejscowości, a trzeba pamiętać, że w Republice Czeskiej gospoda, piwiarnia (na północy kraju) lub winiarnia (na południu) znajdują się w prawie każdej
większej osadzie. W efekcie jeden obiekt gastronomiczny przypada statystycznie
na zaledwie 1,27 km szlaku, a najdłuższy odcinek pozbawiony tego typu zagospodarowania mierzy tylko 7,5 km, co odpowiada około 30 minutom jazdy rowerem.
Z kolei ławki związane są silniej z turystyką pieszą, stąd rzadziej stawia się je przy
drogach publicznych. Dużą liczbę ławek zinwentaryzowano w centrach miast (np.
Turnov, Vranov nad Dyjí), choć trudno uznać, że ich najważniejszą funkcją jest
obsługa turystów kwalifikowanych. Średnia odległość między sąsiednimi ławkami
to tylko niecałe 1,5 km, zaś maksymalny dystans to 10,4 km. Na trzecim miejscu – podobnie jak w przypadku szlaków pieszych – uplasowały się małe obiekty
noclegowe inne niż schroniska turystyczne, pola namiotowe i kempingi. Położone
są średnio co niecałe 3 km, ale nie rzadziej niż co 16 km, co odpowiada około godzinie jazdy rowerem. Pod względem tych trzech rodzajów urządzeń czeskie szlaki
rowerowe należy uznać za bardzo intensywnie zagospodarowane. Nieco mniej jest
już dużych obiektów noclegowych, choć i tak przejazd między nimi nie powinien
zająć więcej niż około 2 godziny. Wśród pozostałych rodzajów infrastruktury odnotowano pojedyncze obiekty, przy czym najmniej jest schronisk turystycznych,
toalet i serwisów rowerowych, co w przypadku dwóch ostatnich kategorii należy
uznać za istotny problem, z jednej strony ze względu na potrzeby ochrony środowiska obszarów cennych przyrodniczo (parki narodowe i krajobrazowe, rezerwaty, pomniki przyrody), z drugiej – ze względu na ewentualne potrzeby użytkowników szlaków.
Specjalistyczne zagospodarowanie przeznaczone dla rowerzystów (wypożyczalnie i serwisy rowerowe) nie jest na czeskich trasach zbyt intensywne, choć jest
wyraźnie lepiej rozwinięte niż w Polsce, gdzie w ogóle na odnotowano go przy
badanych szlakach. Występuje głównie w większych miejscowościach, choć rowery udostępniają też niektóre obiekty noclegowe jako element oferty dodatkowej.
Z drugiej strony trzeba podkreślić istnienie obiektów (baza noclegowa i gastronomiczna, atrakcje turystyczne, punkty informacji turystycznej) specjalnie przystosowanych do obsługi rowerzystów (przechowalnia, sprzęt naprawczy, urządzenie
do mycia roweru), z których część należy do ogólnokrajowego projektu Cyklisté
vitáni139. Praktyczne informacje przydatne dla rowerzystów zamieszczane są na
Certyfikat Cyklisté vitáni jest nadawany tym obiektom turystycznym (noclegowym, w tym
kempingom, gastronomicznym, atrakcjom turystycznym, punktom informacji turystycznej), które
są w szczególny sposób przystosowane do obsługi rowerzystów. Mogą one promować się logiem
projektu – zielonym kwadratem, na którym wyobrażony jest rower z uśmiechającym się przednim
kołem. Obiekty noclegowe, by mogły uzyskać certyfikat, muszą gwarantować m.in. bezpieczne ułożenie rowerów (najlepiej specjalna przechowalnia), sprzęt do ich konserwacji, napraw i mycia oraz
pralnię i suszarnię odzieży. Projekt obejmuje całą Republikę Czeską.
139
294
Krzysztof Kołodziejczyk
wielu mapach (także rozstawionych w terenie) i w materiałach promocyjnych.
Biorąc pod uwagę miejsce lokalizacji wyposażenia szlaków rowerowych, najwięcej
urządzeń występuje w węzłach szlaków i na stokach górskich (tab. XV), co odpowiada danym dla szlaków pieszych. Bardzo podobne wyniki uzyskały punkty
początkowe i końcowe szlaków oraz odcinki międzywęzłowe, co pośrednio potwierdza skupienie bazy w miejscowościach, gdzie z reguły znajdują się skrajne
węzły tras. Badaniami nie objęto typowych szlaków narciarskich znakowanych
zgodnie z regułami Klubu Czeskich Turystów, które są w Republice Czeskiej nieliczne (istnieją głównie w Karkonoszach, pojedyncze trasy w innych pasmach Sudetów, np. w Rychlebskich horach). Jednak dla narciarzy biegowych dostępnych
jest wiele szlaków pieszych, o czym informują odpowiednie piktogramy na kierunkowskazach (symbol narciarza w pomarańczowym rombie umieszczany przy
nazwie węzła, do którego można dotrzeć na nartach). Odcinki takie ze względów
klimatycznych są oznaczane głównie w północnej części kraju. Wędrując nimi,
narciarze mogą korzystać z bazy przewidzianej dla turystyki pieszej, choć trzeba
pamiętać, że niektóre obiekty noclegowe, gastronomiczne czy punkty informacji turystycznej działają tylko w sezonie letnim. Niestety, nie odnotowano żadnej
infrastruktury przewidzianej specjalnie dla narciarzy biegowych (wypożyczalnie
i serwisy sprzętu narciarskiego).
7. SZLAKI TURYSTYCZNE
I ICH ZAGOSPODAROWANIE W WIELKIEJ BRYTANII
7.1. Uwarunkowania
7.1.1. Informacje wstępne
Wielka Brytania często wymieniana jest jako idealna destynacja dla turystów
kwalifikowanych cechujących się różnymi umiejętnościami i zainteresowaniami
(Dylewski, Czub 2007; Walking in Britain b.r.w.; Wielka Brytania 1996), aczkolwiek trzeba pamiętać, że charakter wędrówek górskich w tym kraju jest wyraźnie
inny niż w Europie kontynentalnej. Wykazały to m.in. przedstawione w rozdziale 4.2. badania ankietowe. Wpływ na to mają też stosunki własnościowe – większość terytorium kraju należy do farmerów, właścicieli ziemskich i funduszy
emerytalnych, w związku z czym dostęp do potencjalnych miejsc wypoczynku
jest ograniczony i obwarowany licznymi regulacjami prawnymi (a także obyczajowymi). Generalnie nie wolno więc schodzić ze szlaków turystycznych bez
względu na to, którędy przebiegają, co wynika ze skrupulatnie przestrzeganych
zasad ochrony własności, których złamanie (ang. trespassing) traktowane jest
bardzo poważnie i bywa surowo karane. Jedynie w słabo zaludnionej Szkocji
dostęp do większości terenów i zbiorników wodnych jest swobodny pod warunkiem uprawiania wędrówek pieszych, jazdy na rowerze, jazdy konnej lub
wodnych form aktywności w celach rekreacyjnych lub edukacyjnych. Prawa te
jednak nie mają zastosowania w przypadku używania pojazdów mechanicznych,
polowań i strzelania, łowienia ryb oraz w sytuacji, gdy pies wędrowca nie jest
właściwie kontrolowany. Nadal jednak część dróg i niektóre tereny prywatne
pozostają niedostępne. W Szkocji występują także ograniczenia w wędrówkach
w czasie sezonu łowieckiego na kuropatwy i jelenie (w przybliżeniu od początku
lipca do połowy lutego), a w okresie narodzin jagniąt (kwiecień i maj) po pewnych obszarach nie wolno chodzić z psami.
Trzeba jednak podkreślić długie tradycje rozwoju turystyki kwalifikowanej
w Wielkiej Brytanii – już w 1857 r. powstała w Londynie pierwsza organizacja
turystyczna na świecie, Klub Alpejski. Turystów pieszych zrzesza m.in. Ramblers’
Association, które wydaje własne czasopismo i przewodniki po miejscach noclegowych, oraz Backpackers’ Club, zaś turystów rowerowych skupia m.in. Cyclists’
Touring Club, największa organizacja rowerowa w Wielkiej Brytanii, która także
wydaje swoje czasopismo, oferuje mapy i prowadzi wykaz wypożyczalni rowerów
na terenie całego kraju. Swoim członkom służy wskazówkami w zakresie w
­ yboru
296
Krzysztof Kołodziejczyk
trasy i poradami technicznymi, a także prowadzi działalność ubezpieczeniową.
Jednak wyznaczaniem i utrzymywaniem szlaków turystycznych zajmuje się w skali
państwa Countryside Commission (Komisja Krajobrazowa), będąca oficjalnym doradcą rządu w kwestiach ochrony i udostępniania środowiska. Istotną rolę w tworzeniu sieci szlaków odgrywa też Forestry Commission (Komisja Leśna) i instytucja
charytatywna National Trust, posiadająca w wieczystym użytkowaniu większość
(ponad 248 000 ha) najcenniejszych pod względem przyrodniczym i kulturowym
terenów udostępnianych turystycznie (Anglia 2007). Jej celem jest popularyzowanie i ochrona tradycji, krajobrazu i zabytków Zjednoczonego Królestwa. Kolejne
unikalne tereny zostały nabyte przez inne lokalne lub narodowe stowarzyszenia
zajmujące się ochroną przyrody, które w wielu przypadkach także tworzą na tych
obszarach własne szlaki. Taka mozaika gestorów prowadzi do ogromnej różnorodności zasad wyznaczania szlaków turystycznych.
Biorąc pod uwagę główne obszary rozwoju turystyki aktywnej w Wielkiej Brytanii, swoimi walorami krajobrazowymi wyróżniają się: raczej nizinny Półwysep
Kornwalijski i górzysta Cumbia w Anglii oraz wybrzeże półwyspu Pembroke i Park
Narodowy Snowdonia w Walii. Za ważny region turystyczny uznawana jest także
Szkocja (Faracik 2008a) z Górami Kaledońskimi i Grampian (Ben Nevis, 1343 m
n.p.m., to najwyższy szczyt Wielkiej Brytanii), choć wiele obszarów jest tu odludnych i trudno dostępnych, a przez to w znikomym stopniu wykorzystywanych turystycznie. Najgęściej pokryte szlakami są hrabstwa Dewon, Kornwalia i Yorkshire
oraz regiony Peak District, Lake District i Snowdonia. Największą popularnością
spośród form turystyki aktywnej w Wielkiej Brytanii cieszy się turystyka piesza,
w mniejszym stopniu – rowerowa, zaś turystyka narciarska – z racji warunków
klimatycznych – ma tu ograniczone możliwości rozwoju. Większe ośrodki narciarskie znajdują się jedynie w Szkocji, przy czym przygotowano tam tylko trasy
dla narciarstwa zjazdowego140, zaś krajoznawcze narciarstwo biegowe nie rozwija się w zasadzie nigdzie w skali całego kraju. Pewien wyjątek stanowi otoczenie Loch Morlich w pobliżu Aviemore, poniżej ośrodka narciarstwa zjazdowego
Cairngorm – znajduje się tam niewielka wypożyczalnia nart biegowych, jednak
nie oznakowano żadnych szlaków narciarskich. Wykorzystuje się po prostu gęstą
sieć dróg leśnych na terenie Glenmore Forest Park i lasów Rothiemurchus. Turystyka rowerowa w Wielkiej Brytanii powoli zyskuje na popularności, jednak nadal uznawana jest za zajęcie niszowe, a rowerzyści traktowani są z niechęcią przez
W Szkocji narciarstwo zjazdowe można uprawiać w pięciu miejscach: dolinie Glen Coe, masywie Nevis Range koło Fort William, dolinie Glenshee oraz na stokach Lecht i Cairngorm w okolicy
Aviemore. We wszystkich tych ośrodkach znajdują się wyciągi krzesełkowe i orczykowe, w Nevis
Range działa kolejka gondolowa, a w Cairngorm – kolejka szynowa. Funkcjonują też wypożyczalnie sprzętu. Potencjalnie w niektórych z tych miejsc można uprawiać także narciarstwo biegowe,
brak jest jednak przygotowanej infrastruktury. Tereny szczególnie ku temu przydatne znajdują się
w Braemar w pobliżu Glenshee i w paśmie Cairngorm. Brak szlaków wymaga jednak bardzo dobrej
orientacji w terenie (Humphreys, Reid 2004).
140
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
297
kierowców. Powołana została specjalna agenda rządowa Sustrans zajmująca się
budową i utrzymaniem dróg i szlaków rowerowych o znaczeniu krajowym, finansowanych centralnie (Boroński 2007). Forestry Commission na terenie całego kraju
wytyczyła kilkaset kilometrów tras rowerowych, powstały też trasy długodystansowe, wybrane określane jako narodowe (ang. national cycle route). Pomimo tych
działań turystyka rowerowa w Wielkiej Brytanii jest jeszcze zdecydowanie mniej
popularna niż np. w Republice Czeskiej czy Niemczech.
W Wielkiej Brytanii istnieje kilka kategorii szlaków turystycznych, przy czym
podział jest nieco inny niż przyjęty w Polsce czy Republice Czeskiej. Wynika on
głównie z tradycji, a trzeba podkreślić, że brytyjskie szlaki często wiodą drogami
istniejącymi i znanymi już od stuleci. Szlaki piesze określane są jako public footpath
i mogą być wykorzystywane wyłącznie przez piechurów. Wytyczono je we wszystkich rejonach Wielkiej Brytanii o bardziej zróżnicowanej rzeźbie – nie tylko wśród
wzgórz i gór, ale też wzdłuż wybrzeży, w dolinach rzek, na wrzosowiskach, a także
na terenach przemysłowych bogatych w zabytki techniki. Do jazdy na rowerze mogą
służyć specjalne, choć nadal nieliczne, trasy rowerowe (ang. cycleways)141 oraz tzw.
ścieżki dostępne dla jeźdźców (ang. bridleway), przy czym na nich pierwszeństwo
mają właśnie jeźdźcy na koniach, a następnie turyści piesi. Rowerzyści mogą również
wykorzystywać rzadziej występujące drogi typu Byway Open to All Traffic (BOAT;
droga lokalna z ruchem pojazdów) oraz Restricted Byway (do 2.05.2006 r. zwane
jako Road Used as Public Footpath, droga lokalna z ruchem pieszych), przy czym
muszą na nich ustępować pierwszeństwa (odpowiednio) samochodom i pieszym142.
Rowerzyści często wykorzystują też regularne drogi podrzędne kategorii B. O powyższych zasadach trzeba bezwzględnie pamiętać, ponieważ prawa dostępu (ang.
rights of access) są bardzo ściśle przestrzegane i w żadnym przypadku nie wolno jechać rowerem po szlaku pieszym. Istnieją też trasy koncesjonowane (ang. p­ ermissive
footpath, permissive bridleway, concessionary path, courtesy path), które nie są objęte
powszechnymi prawami dostępu, a są udostępniane tylko czasowo, zależnie od woli
właściciela, zwykle na podstawie specjalnych umów (Dylewski, Czub 2007).
Do najpopularniejszych tras pieszych należą niektóre szlaki długodystansowe
(ang. long distance footpaths) o długości przynajmniej 32 km (20 mil), które można
pokonywać etapami w całości lub przebyć jedynie jeden odcinek. Najważniejsze
określane są jako trasy narodowe (ang. national trails). Cechują się one lepszym
oznakowaniem – na drogowskazach w Anglii wyróżnia się je symbolem żołędzia,
a w Szkocji – ostu. Do długodystansowych szlaków pieszych zaliczają się prowadzące przez tereny górskie i pagórkowate (Dylewski, Czub 2007; Humphreys, Reid
2004; Walking in Britain b.r.w.; Wielka Brytania 1996):
141
Trasy te dzieli się na prowadzące drogami publicznymi, jednak zwykle podrzędnymi (ang. on
road cycle routes), oraz wolne od ruchu samochodowego (ang. traffic-free cycle routes).
142
Jak już wspomniano wcześniej, różne kategorie szlaków w Wielkiej Brytanii oraz brak ich
spójności spowodowały, że zrezygnowano z przeprowadzania analiz grafowych sieci szlaków turystycznych w tym kraju.
298
Krzysztof Kołodziejczyk
• West Highland Way (Szlak Wyżyny Zachodnioszkockiej) – 153 km trudnego
szlaku z Milngavie w pobliżu Glasgow przez Glen Coe do Fort William na północy, podzielonego na 14 odcinków dostępnych drogami publicznymi, atrakcjami są jeziora (zwłaszcza Loch Lomond) i wrzosowiska;
• Southern Upland Way (Szlak Wyżyny Południowoszkockiej) – najdłuższy, 341-kilometrowy szlak Szkocji przebiegający od wybrzeża do wybrzeża, często przez tereny
znacznie oddalone od siedzib ludzkich, stąd wymagający dobrego przygotowania;
• Great Glen Way (Szlak Wielkich Dolin) – 120-kilometrowa trasa z Fort William
do Inverness, mijająca słynne Loch Ness;
• Speyside Way – szlak o długości 140 km na północnym wschodzie kraju z gór
Cairngorm do Moray Firth, prowadzący doliną słynną z destylarni whisky;
• Pennine Way (Droga Pennińska) – była pierwszym długodystansowym szlakiem turystycznym wyznaczonym w Wielkiej Brytanii, ta dość trudna, ale
bardzo popularna trasa ma 429 km długości i wiedzie wśród rozległych wrzosowisk z Edale w Parku Narodowym Peak District przez parki narodowe Yorkshire Dales i Northumberland, by zaraz po przekroczeniu granicy ze Szkocją
zakończyć się w Kirk Yetholm;
• Cumbria Way – liczący 112 km szlak z Carlisle przez Keswick i Coniston do
Ulverston, prawie w całości przebiegający przez tereny Parku Narodowego
Lake District;
• Coast to Coast Walk – szlak długości 306 km prowadzący od wybrzeża do wybrzeża – z St. Bees Head koło Whitehaven do Robin Hood’s Bay, przecinający urozmaicone krajobrazy północnej Anglii – parki narodowe Lake District,
Yorkshire Dales i North York Moors;
• Dales Way – 130-kilometrowy szlak z Ilkley w zachodnim Yorkshire do Bowness-on-Windermere w Parku Narodowym Lake District, prowadzący głównie
dolinami rzecznymi;
• Offa’s Dyke Footpath – szlak długości 270 km, biegnący wzdłuż granicy między
Anglią i Walią, w tym przecinający słynną dolinę Wye.
Trzeba jednak podkreślić, że z racji generalnego ukształtowania Wielkiej Brytanii większość szlaków turystycznych ma charakter nizinny, lecz mimo tego
w wielu przypadkach cieszy się niemniejszym zainteresowaniem niż trasy górskie.
Szczególnie popularne są wędrówki wzdłuż wybrzeża, zwłaszcza jego klifowych
odcinków, odznaczających się znacznymi deniwelacjami (nawet do 100 m) i rozległymi widokami. Także na nizinach wyznaczono szereg szlaków długodystansowych, z których najważniejsze to (Dylewski, Czub 2007; Walking in Britain b.r.w.;
Wielka Brytania 1996):
• Hadrian’s Wall Path – trasa o długości 134 km wzdłuż Muru Hadriana;
• Pembrokeshire Coastal Path – 229-kilometrowy szlak wzdłuż klifów zachodniego wybrzeża Walii z Amroth nad zatoką Carmarthen do St. Dogmaels koło
Cardigan, wiodący prawie w całości przez obszar Parku Narodowego Pembrokeshire Coast;
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
299
• Southwest Coastal Path – najdłuższy szlak Wielkiej Brytanii (1008 km), okrążający wzdłuż wybrzeża Dewon i Kornwalię; jego skrajne punkty to Minehead na
północnym wybrzeżu Somerset oraz Poole Harbour w Dorset;
• Isle of Wight Coastal Path – okólny łatwy szlak o długości 105 km wokół wyspy Wight;
• South Downs Way – urozmaicony szlak o długości 162 km z Eastbourne na
południowym wybrzeżu do Winchesteru w głębi lądu, w całości dostępny dla
pieszych, rowerzystów i jeźdźców;
• North Downs Way – licząca 227 km starożytna droga pielgrzymia biegnąca niskimi wzgórzami z Farnham w Surrey do Dover i Folkestone w hrabstwie Kent;
• Thames Path – trasa nad Tamizą o długości 341 km, łącząca Londyn i Kemble
w Gloucerstershire, gdzie znajdują się źródła rzeki;
• Ridgeway – łatwy szlak pokrywający się z dawnym traktem poganiaczy bydła,
łączący odległe o 137 km Avebury i Ivinghoe Beacon;
• Icknield Way – 168-kilometrowy szlak biegnący zapewne najstarszą, prehistoryczną
drogą w Wielkiej Brytanii; stanowi łącznik między Ridgeway a Peddars Way;
• Peddars Way i Norfolk Coast Path – dwa połączone ze sobą szlaki o łącznej długości 151 km; prowadzą z Thetford na północ, ku wybrzeżu, a następnie wzdłuż
niego na wschód, do miasta Cromer i Sheringham.
Z kolei do najbardziej znanych długodystansowych tras rowerowych, prowadzących zwykle bocznymi drogami lub specjalnie wytyczonymi ścieżkami rowerowymi, należą (Dylewski, Czub 2007):
• Sea-to-Sea (C2C) – 224-kilometrowa równoleżnikowa trasa od morza do morza w relacji Whitehaven/Workington – Newcastle/Sunderland (ryc. 7);
• Cornish Way o długości 197 km z Bude na przylądek Land’s End;
• trasa Severn–Thames o długości 205 km z Gloucesteru do Reading;
• Lôn Las Cymru (Narodowy Szlak Walijski) – wyżynno-górska trasa łącząca oddalone o 480 km półwysep Holyhead i miasto Chepstow, przecinająca całą Walię z północy na południe;
• Lôn Geltaidd (Szlak Celtycki) – szlak w południowej Walii o długości 298 km
łączący Fishguard z Severn Bridge.
Na niektórych długodystansowych szlakach pieszych i rowerowych można
skorzystać z usług tragarzy lub przewozu bagaży do kolejnych miejsc noclegu.
7.1.2. Uwarunkowania prawne143 oraz sposoby wyznaczania szlaków turystycznych
Turystyka wędrówkowa (wówczas w zasadzie tylko piesza) zaczęła przebierać
formę zorganizowaną już na początku XIX w., kiedy powstała cała mozaika klubów
i stowarzyszeń związanych z rekreacją poza miastem. Przy czym w tym o
­ kresie
Ponieważ na współczesne uwarunkowania prawne turystyki kwalifikowanej w Wielkiej B
­ rytanii
duży wpływ miała historia stosunków własnościowych i rozwoju turystyki, te dwa zagadnienia zostały
przedstawione nieco szerzej.
143
300
Krzysztof Kołodziejczyk
­ ycieczki miały często motywy naukowe lub artystyczne. Wcześniej wędrówki na
w
wsi kojarzone były z zapewnieniem utrzymania (dojście do pracy) i bezdomnością,
obawiano się też przestępców, jednak dzięki wpływowi romantycznych malarzy,
pisarzy i kompozytorów odkryto je jako źródło przyjemności. Ograniczeniem dla
ich rozwoju było jednak XVIII-wieczne prawo, które utrudniało lub uniemożliwiało wstęp na szereg obszarów zarówno prywatnych, jak i stanowiących wspólną
własność lokalnej społeczności (ang. commons), zakazano też wtedy korzystania
z niektórych dróg i ścieżek, które wcześniej pełniły istotną rolę w życie społecznym. Problemem była również pogarda, a nawet strach, przedstawicieli wyższej
klasy względem najniższych warstw społecznych. Zmiany w tym względzie nastąpiły już na początku XIX w., od kiedy dokumentowane są pierwsze wyjazdy robotników za miasto. Z czasem zaczęto też likwidować ograniczenia w poruszaniu się,
a wycieczki pracowników rozwijającego się przemysłu przyjęły formę zorganizowaną pod postacią klubów wędrówkowych. Wyjazdy terenowe były praktykowane
także przez klasę średnią, która promowała w ten sposób dbałość o zdrowie i ideę
wspólnej aktywności. W związku z powolnymi zmianami prawa mającego zapewnić swobodny dostęp do ziemi dużego znaczenia nabrała inicjatywa społeczna.
W 1895 r. – jako część szerszej akcji związanej z ochroną otwartego krajobrazu
i dziedzictwa kulturowego – powstało National Trust for Places of Historic Interest
and Natural Beauty (dziś znane jako National Trust)144, które kupowało cenne tereny, udostępniając je społeczeństwu (Aitchison, MacLead, Shaw 2002).
Początki rekreacji rowerowej w Wielkiej Brytanii datują się od przełomu XIX
i XX w., kiedy masowo produkowane bicykle stały się dostępne także dla klasy
średniej i poprawie uległa nawierzchnia dróg wiejskich. Wycieczki odbywano
indywidualnie lub grupowo w ramach licznych klubów rowerowych, w których
członkowstwo stało się modne zwłaszcza wśród młodych mężczyzn. Rower stał
się symbolem postępu społecznego. Na pierwsze szlaki rowerowe trzeba było
jednak czekać jeszcze wiele lat po zakończeniu drugiej wojny światowej. Równolegle ze wzrostem popularności turystyki rowerowej w okresie między wojnami
światowymi ciągle umacniała się silna pozycja wędrówek pieszych, dla których
istniała już całkiem gęsta sieć szlaków. Na początku lat 30. XX w. liczba turystów pieszych była szacowana na około pół miliona (Aitchison, MacLead, Shaw
2002). Rozwój turystyki wędrówkowej wynikał z (trwającej zresztą do dziś) wielkiej nostalgii zamieszkałych głównie w przemysłowych miastach Brytyjczyków
do terenów wiejskich, a jednocześnie zdecydowanej poprawy ich dostępności
(lokalne linie kolejowe, linie autobusowe poprowadzone do wielu wiejskich zakątków). W 1929 r. w Liverpoolu założono Towarzystwo Schronisk Młodzieżowych (ang. Youth ­Hostels ­Association), które już pod koniec lat 30. dysponowało
400 obiektami w ­całej Wielkiej Brytanii. W 1935 r. powstało z kolei Stowarzy144
Impulsem do powstania tej organizacji był przegrany w latach 70. XIX w. spór o jezioro Thirlmere
w Lake District, które chciano przekształcić w rezerwat przyrody (Locke, Cavendish, Rogerson 1997).
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
301
szenie Wędrowców (ang. Ramblers’ Association), organizacja o charakterze narodowym, której celem było zapewnienie dostępu do wrzosowisk i gór (Aitchison,
MacLead, Shaw 2002).
Wspomniane uwielbienie przez Brytyjczyków terenów wiejskich i naturalnych
jeszcze w pierwszej połowie XX w. wywołało dyskusję nad zapewnieniem społeczeństwu swobodnego dostępu do szeregu obszarów (ang. public’s right of access) i ochroną krajobrazu, co doprowadziło do powstania parków narodowych
i przystosowania całych obszarów do użytkowania turystycznego. Po więcej niż
pół wieku od pierwszych takich propozycji, w 1949 r. uchwalono National Parks
and Access to the Countryside Act, który znacznie ułatwiał dostęp do otwartej przestrzeni. Później prawo jeszcze zmieniano kilkukrotnie, uwzględniając potrzeby
zmieniającego się rolnictwa i wzrastającego ruchu turystycznego, w efekcie czego z perspektywy turystów kwalifikowanych dostępność terenu uległa dalszej poprawie (Aitchison, MacLead, Shaw 2002) i od lat 70. XX w. penetracja terenów
zielonych wyraźnie wzrasta. Wśród organizacji, które walczą o wolny dostęp do
terenów zielonych, można wymienić National Trust, Ramblers’ Association i Open
Space Society (Locke, Cavendish, Rogerson 1997). Obecnie wszystkie zagadnienia
związane z wędrówkami turystycznymi reguluje ustawa Countryside and Rights of
Way Act z 2005 r. Udostępnienie większości obszaru Szkocji do celów rekreacyjnych i edukacyjnych nastąpiło na podstawie ustawy Land Reform Act z 2003 r.
Niestety, hasło countryside for all (terenów niezurbanizowanych dla wszystkich) nie zostało w pełni zrealizowane. Do dziś bowiem parki narodowe w Anglii
i Walii – w przeciwieństwie do szkockich – obejmują swoim zasięgiem w większości tereny prywatne, co pociąga za sobą wiele konsekwencji prawnych związanych
z dostępem do tych obszarów, a z czego większość turystów nie zdaje sobie sprawy (Gittins 1973). W tej sytuacji udostępnianie turystyczne konkretnych części
parków narodowych przebiega podobnie jak na terenach niepoddanych ochronie
i oprócz zasad przyrodniczych podstawową rolę odgrywa tu uzyskiwanie zgód
właścicieli ziem i podpisywanie z nimi specjalnych umów na korzystanie z terenu. Niestety, dochodzi do wielu konfliktów między użytkownikami ziemi (rolnikami) a rekreantami, którzy wykorzystują te same lub zbliżone zasoby. Problemem dla tych pierwszych są śmieci pozostawiane przez turystów, płoszenie zwierząt, zniszczenia upraw i płotów, a nawet budynków gospodarskich, nasilające się
w związku z ogromną popularnością parków narodowych (np. Lake District) jako
miejsca wypoczynku i rekreacji. Zgłaszano też pożary i hałas powodowane przez
turystów. Główną osią konfliktów staje się ustalenie proporcji między terenami
wypasu zwierząt i otwartymi dla turystyki pieszej oraz między obszarami zalesionymi a ofertą dla różnych aktywnych form spędzania wolnego czasu (Gittins
1973; Wall, Mathieson 2006). Dodatkowo u podłoża tych procesów leży relatywnie
niski poziom życia mieszkańców parków narodowych i potrzeba zapewnienia im
zróżnicowanych możliwości zatrudnienia i utrzymania. Ponieważ w większości
parków narodowych znaczny udział obszarów chronionych stanowią krajobrazy
302
Krzysztof Kołodziejczyk
k­ ulturowe, głównie tereny rolnicze, obecność rolników jest szczególnie potrzebna,
a ich odpływ bezsprzecznie doprowadziłby do daleko posuniętych zmian krajobrazowych. Ze względu na duży udział lasów prywatnych brytyjskie ustawodawstwo
wskazuje sposoby upowszechniania do nich dostępu, zasady ich zagospodarowania turystycznego, a także wprowadza system wsparcia finansowego dla właścicieli
na tworzenie infrastruktury turystycznej (the Farm Woodlands Premium Scheme
and Woodland Grant Scheme). Dodatkowo w Szkocji zasady korzystania z lasów
reguluje Scottish Forestry Strategy (Cieszewska 2008).
W związku z mnogością gestorów trudno wskazać jakieś dominujące sposoby wyznaczania szlaków turystycznych w Wielkiej Brytanii. Generalnie większość tras, zwłaszcza rowerowych, wykorzystuje istniejące już drogi, zdarzają się
jednak sytuacje, gdzie cała lokalna sieć szlaków oparta jest o ścieżki zbudowane
specjalnie w celach turystycznych. Dotyczy to jednak niewielkich pod względem
powierzchni terenów cennych przyrodniczo, zalesionych, dotychczas tylko w małym stopniu wykorzystywanych gospodarczo, a obecnie pozostających w zarządzie
stowarzyszeń turystycznych i budzących duże zainteresowanie turystów. W takich
miejscach, zazwyczaj w ramach jednorazowej akcji, buduje się zespół ścieżek,
zwykle uzupełniając je dodatkową infrastrukturą (ławki, miejsca odpoczynkowe,
barierki). Przykładem mogą być niektóre fragmenty wzgórz Malvern w zarządzie
fundacji Malvern Hill Conservators (np. okolice fortu British Camp) oraz szlaki
w lesie Tom a Ghrianain w dolinie Glen Coe, będącym własnością National Trust
for ­Scotland145 (ryc. 83). W wyższych partiach górskich (na terenach pozbawionych lasów, kamienistych) występują w zasadzie dwa rodzaje szlaków: poprowadzone po specjalnie wybudowanych, wygodnych ścieżkach o równej nawierzchni
kamiennej, gliniastej, piaszczystej lub mieszanej, ze schodami na stromych odcinkach, oraz niewykorzystujące w ogóle żadnej ścieżki, na których ruch nie jest skanalizowany, a turyści mogą wędrować swobodnie po grzbiecie lub szerokim pasie
stoku, prowadzeni przez kolejne kopczyki kamieni. W drugim przypadku na bardziej nachylonych fragmentach trasy także pojawiają się czasem kamienne schodki, jednak problemem może być ich odnalezienie w kamienistym otoczeniu, co
potencjalnie naraża turystów na niebezpieczeństwo. Generalnie można stwierdzić,
że im szlak bardziej uczęszczany, tym częściej prowadzi specjalnie przygotowaną
ścieżką i lepsza jest jego nawierzchnia, pośrednio ta zależność wiąże się też z wysokością bezwzględną i oddaleniem od zabudowań. Najlepszym dowodem tych
relacji jest sieć szlaków w Parku Narodowym Lake District, masywie ­Cairngorm
i dolinie Glen Coe.
Szlaki te prowadzą m.in. na Signal Rock, formację skalną, z której zgodnie z tradycją miano
dać sygnał do rozpoczęcia krwawej rzezi klanu MacDonaldów dokonanej przez wojska rządowe w
1692 r. Wydarzenia te zostały upamiętnione na tablicach dydaktycznych, które poza tym dotyczą
przyrody doliny Glen Coe.
145
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
303
Ryc. 83. Początkowy odcinek znakowanego szlaku
pieszego prowadzącego na
teren lasu Tom a Ghrianain
w dolinie Glen Coe z niedawno wybudowaną kładką
nad rzeką Coe (fot. K. Kołodziejczyk, 2013)
7.1.3. Sposoby znakowania szlaków turystycznych
Szlaki turystyczne w Wielkiej Brytanii – poza nielicznymi wyjątkami – nie są
oznaczone w sposób, do którego przyzwyczajony jest polski czy czeski turysta. Nie
ma znaków na drzewach czy skałach, a jedynym elementem wskazującym trasę
są zwykle różnej formy drogowskazy umieszczane na skrzyżowaniach dróg i szlaków. Czasem mają one postać zainstalowanych na słupie drewnianych tabliczek
ze strzałkami (ryc. 84), wskazującymi drogę do konkretnych miejsc, ewentualnie
z podaniem odległości w milach, często jednak jest to tylko drewniany palik, na
którym wyrzeźbiono niewielkie strzałki wskazujące kierunek dalszej wędrówki.
Umieszczone centralnie w zielonych kołach strzałki są koloru żółtego (w przypadku szlaków przeznaczonych wyłącznie dla turystów pieszych) lub niebieskiego (dla
tras typu bridleway, po których można poruszać się pieszo, konno i rowerami).
Poza drogowskazami strzałki pojawiają się czasami na tzw. przełazach (ryc. 85),
czyli bardzo zróżnicowanych pod względem konstrukcyjnym przejściach przez
mury i płoty rozdzielające sąsiednie własności. Niektóre szlaki mają swoje symbole,
wtedy one dodatkowo pojawiają się na drogowskazach, ewentualnie w przypadku
tras długodystansowych umieszczane są na nich stylizowane żołędzie (jako małe
plakietki lub wyrzeźbione), będące symbolem organizacji National Trust, która
opiekuje się większością tego typu tras. W Szkocji miejsce żołędzi zajmują kwiaty
ostu, zaś szlakami opiekują się głównie National Trust for Scotland, Forestry Commission Scotland i Scottish Rights of Way Society. W lokalnej skali znakowaniem
i utrzymaniem szlaków zajmują się także miejscowe władze lub stowarzyszenia.
Pomoc w tym względzie zapewnia British Trust for Conservation Volunteers, która
co roku organizuje około 600 zorganizowanych wyjazdów wakacyjnych mających
na celu konserwację terenów cennych przyrodniczo (m.in. remonty szlaków turystycznych, naprawy ogrodzeń i przełazów). Uczestnicy płacą tylko niewielką sumę
za zakwaterowanie i wyżywienie (Locke, Cavendish, Rogerson 1997).
304
Krzysztof Kołodziejczyk
Ryc. 84. Drogowskaz szlaku pieszego w Walii, na terenie Parku
Narodowego Snowdonia (fot.
K. Kołodziejczyk, 2013)
a) b)
Ryc. 85. Przykłady przełazów w Parku Narodowym Lake District: a) drewniane schodki z plakietką szlaku pieszego na stopniach i dodatkowo drewnianym kierunkowskazem, b) przejście
przez kamienny murek wraz z drewnianym drogowskazem (fot. K. Kołodziejczyk, 2013)
Od tych ogólnych prawidłowości istnieje wiele wyjątków, co wynika z przywoływanej tu już kilkukrotnie różnorodności podmiotów zajmujących się szlakami turystycznymi. Lokalnie istnieją szlaki znakowane na podobnych zasadach jak w Polsce
czy Republice Czeskiej – turysta prowadzony jest od znaku do znaku i tak naprawdę
poza planowaniem wędrówki nie musi korzystać z mapy. Odmienna jest jednak forma
znaków, które wyjątkowo rzadko malowane są na drzewach, a najczęściej przyjmują
formę drewnianych palików, których górna część otoczona jest kolorowym paskiem
(lub kilkoma paskami w przypadku łącznego przebiegu kilku szlaków) (ryc. 86). Dobór barw jest jednak bardzo różny. Wadą tego systemu jest też ograniczona możliwość
oznaczania skrętów – na każdym węźle trzeba ustawić po dwa paliki dla każdego szlaku, na początku obu jego sekcji wychodzących z danego skrzyżowania. Czasami na
słupkach zamiast kolorowych obręczy umieszcza się plakietki z symbolem szlaku.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
305
Ryc. 86. Oznaczenie początkowego, wspólnego odcinka pięciu
szlaków pieszych w Parku Kulturowym Padarn w Llanberis
na terenie Parku Narodowego
Snowdonia. Pod kolorowymi
obręczami znajduje się plakietka
z symbolem parku kulturowego
(fot. K. Kołodziejczyk, 2013)
7.1.4. Ogólne informacje o zagospodarowaniu szlaków turystycznych
Podstawową bazą noclegową dla brytyjskich turystów kwalifikowanych są
(w kolejności od obiektów najdroższych): pensjonaty (ang. guest houses), pokoje
typu B&B (ang. bed and breakfast – nocleg ze śniadaniem), schroniska młodzieżowe
oraz kempingi. Ewidencjowaniem wszystkich obiektów noclegowych w Wielkiej
Brytanii oraz kategoryzacją niektórych z nich zajmuje się British Tourist Authority
(BTA). Obiekty typu B&B, zwłaszcza te położone na prowincji, posiadają z reguły
tylko kilka pokojów i są tańsze od pensjonatów. Czasem noclegi ze śniadaniami
oferują też gospodarstwa wiejskie i lokalne gospody. Schroniska, zwykle zrzeszone
w Youth Hostels Association, ale często także prywatne, cechują się znaczną różnorodnością – od pięknych willi położonych w malowniczych rejonach górskich po
zdekapitalizowane obiekty o niezbędnym wyposażeniu. Z reguły wymagany jest
w nich śpiwór, czasem jednak można go (lub nawet pościel) wypożyczyć za dodatkową opłatą. W wielu schroniskach (w Szkocji tylko tych I kategorii) znajdują
się pralnie, samoobsługowe kuchnie turystyczne, a czasami także sklepik w trwałą
żywnością i innymi produktami turystycznymi. Jednocześnie większość dużych
obiektów oferuje śniadania i gorące kolacje. W przypadku długodystansowych
szlaków pieszych schroniska młodzieżowe często są położone bezpośrednio przy
trasie marszu, a dodatkowo odległości między nimi odpowiadają długości etapów
dziennych, przy czym nie jest to absolutna reguła. W Wielkiej Brytanii funkcjonuje ponad 2500 kempingów, to jest więcej niż w większości innych krajów europejskich. Działają one zwykle od kwietnia (Wielkanocy) do października, chociaż zdarzają się też obiekty całoroczne. Kempingi bądź towarzyszą schroniskom
młodzieżowym (wtedy wymagane jest członkowstwo w Youth Hostels Association),
bądź są to obiekty prywatne, nastawione bardziej na turystów z przyczepami niż
namiotami. Kempingi zrzeszają dwa kluby: Caravan Club i Camping and Caravanning Club. Pomimo dużej liczby pól namiotowych w sezonie urlopowym są one na
ogół przepełnione, zmuszając do dokonywania wcześniejszych rezerwacji, co nie
zawsze jest wygodnym i pożądanym rozwiązaniem dla turystów wędrówkowych.
306
Krzysztof Kołodziejczyk
Biwakować można wyłącznie w miejscach do tego wyznaczonych lub na terenie
prywatnym po uzyskaniu zgody właściciela.
W bardzo wielu punktach (m.in. sklepy turystyczne, sklepy spożywcze, punkty informacji turystycznej, wypożyczalnie sprzętu) można nabyć podstawowe
w Wielkiej Brytanii mapy dla turystyki aktywnej wydawane przez agencję kartograficzną Ordnance Survey, na których oznaczane są wszystkie typy szlaków i obszarów rekreacyjnych zgodnie z zasadami rights of access. Dostępne są też inne
mapy oraz ulotki opisujące popularne trasy i przybliżające zasady bezpieczeństwa
w górach. Ważnym elementem oferty punktów informacyjnych, zwłaszcza na terenie górskich parków narodowych, jest zapewnianie aktualnych prognoz pogody. Wywiesza je jednak także większość obiektów noclegowych, a nawet niektóre sklepy ze sprzętem sportowym. Wypożyczalnie rowerów znajdują się głównie
w większych ośrodkach turystycznych. Panuje bardzo duża różnorodność zarówno odnośnie formy, jak i częstości występowania miejsc odpoczynkowych, wiat
turystycznych, stołów, ław i innych elementów małej architektury przy szlakach
turystycznych. Na terenach licznie odwiedzanych przez turystów, o charakterze
bliższym parkowi miejskiemu, liczba obiektów tego typu infrastruktury jest z reguły duża, natomiast w wyższych partiach gór nie występuje prawie wcale. Bardzo liczne są parkingi zlokalizowane w punktach wyjścia na szlaki, co powoduje,
że zdecydowana większość wędrowców, by dojechać w góry, korzysta z własnego
samochodu. Konsekwencją tego jest ograniczanie oferty komunikacji publicznej,
co utrudnia dostęp do bardziej oddalonych szlaków turystom niezmotoryzowanym. Część parkingów należy do organizacji National Trust, która za korzystanie
z nich pobiera opłaty (zwolnieni z opłat są członkowie stowarzyszenia). Ciekawym rozwiązaniem jest bilet dzienny, który uprawnia do postoju w danym dniu
na wszystkich parkingach organizacji. Ponadto, przy bardziej popularnych szlakach prowadzących przez tereny National Trust zbudowano kamienne skarbonki,
a do wsparcia zachęcają specjalne tablice. Uzyskane fundusze są przeznaczane na
utrzymanie tychże parkingów i innej infrastruktury turystycznej (głównie naprawy ścieżek, bramek i przełazów).
Wyrazem zainteresowania brytyjskich turystów terenami niezurbanizowanymi
było powstanie licznych ścieżek przyrodniczych (dydaktycznych). Od popularyzacji tej idei w 1963 r. w ciągu niecałych dziesięciu lat powstało ich prawie 350,
nawet na terenie odległych rezerwatów przyrody. Stworzenie tych i innych szlaków
turystycznych było możliwe dzięki zmianie nastawienia do turystyki u niektórych
właścicieli gruntów oraz zmianie polityki instytucji zarządzającej lasami państwowymi (Forestry Commission), która postanowiła odpowiedzieć na zapotrzebowanie i przystosować lasy do pełnienia funkcji rekreacyjnych i turystycznych.
W efekcie tych działań już latach 70. na terenach w zarządzie Forestry Commission
było ponad 250 szlaków turystycznych, 11 kempingów, prawie 200 miejsc piknikowych, ponad 20 centrów informacyjnych i prawie 100 miejsc widokowych, w tym
specjalnych wież (Patmore 1973). Obecnie tego typu infrastruktury w lasach jest
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
307
znacznie więcej dzięki objęciu opieką przez wspomnianą instytucję wybranej bazy
prywatnej. Miejsca piknikowe powstawały też dzięki finansowaniu przez inną
agencję rządową, Countryside Commission, która dążyła do tworzenia zagospodarowania typu „dzbanków z miodem”. Działania te wynikały z wydanej w 1968 r.
nowej wersji National Parks and Access to the Countryside Act, która umożliwiła
tworzenie również tzw. country parks (Wall, Mathieson 2006).
7.2. Sieć szlaków turystycznych w południowej części Parku Narodowego Lake
District
7.2.1. Ogólna charakterystyka sieci szlaków i jej zagospodarowania
Utworzony w 1951 r. Park Narodowy Lake District obejmuje swoim zasięgiem najwyższe szczyty Anglii, w tym najwyższe wzniesienie tego kraju – Skafell
Pike (977 m n.p.m.), oraz U-kształtne doliny, z reguły wypełnione podłużnymi
jeziorami, z czego jezioro Windermere ma największą powierzchnię w Anglii.
Znajduje się tu w sumie 16 dużych jezior. Pod względem zajmowanego obszaru
(2 331 km2) jest to najrozleglejszy park narodowy w Anglii. Góry regionu Lake
District zostały wypiętrzone około 450 milionów lat temu w wyniku zderzenia
dwóch płyt tektonicznych, a intruzywna magma doprowadziła do powstania
skał wulkanicznych i metamorficznych. Krajobraz regionu został ukształtowany podczas ostatniego zlodowacenia, aczkolwiek duży wpływ na przebieg tego
procesu miała właśnie budowa geologiczna – w twardych skałach wulkanicznych części południowej i środkowej utworzyły się wysokie, urwiste, poszarpane szczyty, od których promieniście rozchodzą się doliny z jeziorami polodowcowymi, natomiast północna część parku zbudowana jest z miękkich łupków,
dzięki czemu rzeźba jest tu o wiele łagodniejsza. W czasie ostatniego zlodowacenia prawie cały masyw pokryty był lodowcami, które przekształciły doliny
i zbocza górskie, natomiast same szczyty, wystające ponad masę lodową, zostały wyrzeźbione przez wietrzenie mrozowe. W części dolin wraz z ustąpieniem
zlodowacenia utworzyły się jeziora, zamknięte przez wały moren czołowych.
Dzięki takiej przeszłości geologicznej te relatywnie niskie w skali europejskiej
góry stwarzają wrażenie bardzo wysokich, do czego przyczynia się też uboga
szata roślinna, będąca z kolei efektem działalności człowieka. Przed neolityczną
kolonizacją sprzed 5 tysięcy lat wyżej położone partie Lake District porośnięte
były sosnami i brzozami, natomiast w dolinach występowały dęby i olchy. Do
prawie całkowitego wycięcia lasów przyczynili się głównie Rzymianie oraz ludy
nordyckie, które w IX i X w. rozwinęły na większą skalę rolnictwo. W kolejnych
wiekach do dalszego przekształcenia szaty roślinnej doprowadziło pasterstwo,
wypalanie węgla drzewnego oraz pozyskiwanie miedzi, grafitu i łupku (Andrews i in. 2004).
308
Krzysztof Kołodziejczyk
Do rozwoju turystyki na tym obszarze przyczyniły się dwa procesy: 1) docenienie przez społeczeństwo znaczenia harmonijnej kompozycji krajobrazu
wynikające z zainteresowania romantyczną twórczością malarską (m.in. Johna
Constable’a) i literacką, głównie mieszkającego w Krainie Jezior poety Williama
Wordswortha (1770–1850) i powiązanej z nim grupy twórców, 2) wybuch rewolucji francuskiej i wszystkie jej konsekwencje, które poważnie utrudniły odbywanie kontynentalnych wypraw poznawczych typu Grand Tour. W tym samym
czasie w związku z sytuacją polityczną wzrosły ceny żywności i rolnicy zaczęli
zajmować i ogradzać charakterystycznymi kamiennymi murkami coraz więcej
stoków górskich. Miało to umocowanie prawne w specjalnej ustawie General
Enclosure Act z 1801 r., stanowiło jednak istotne zagrożenie dla rozwoju turystyki wędrówkowej (Andrews i in. 2004). W tej sytuacji w 1810 r. William Wordsworth wydał po raz pierwszy Guide Through the District of the Lakes, licząc
na zrozumienie i docenienie przez społeczeństwo unikalnego krajobrazu tego
obszaru, co miało przyspieszyć realizację idei uczynienia z Lake District własności narodowej i objęcia go ochroną (Aitchison, MacLead, Shaw 2002). Za jedną
z najciekawszych tras został uznany przez Wordswortha, a także przez innych,
współczesnych już krajoznawców, szlak wzdłuż Striding Edge, długiej, wąskiej
i postrzępionej grani, która powstała w wyniku działalności erozyjnej dwóch sąsiednich lodowców. Popularyzatorem Krainy Jezior był też Alfred Wainwright
(1907–1991), autor licznych przewodników turystycznych po tym obszarze (seria Pictorial Guide to the Lakeland Falls). Propozycje Wordswortha stały się faktem dopiero w 1951 r., kiedy utworzono park narodowy, co pociągnęło jednak za
sobą inne zagrożenia dla przyrody regionu – napływ ogromnej liczby turystów
(Wielka Brytania 1996).
Obecnie park odwiedzany jest przez około 18 milionów turystów rocznie,
co stawia go na czele wśród regionów turystycznych Wielkiej Brytanii (Wielka Brytania 1996). Przyjazdy mają formę zarówno jednodniowych wycieczek,
jak i dłuższych pobytów, a koncentrują się w rejonie jezior Windermere (miejscowości Ambleside, Windermere i Bowness-on-Windermere), Rydal Water,
Grasmere, Ullwater i Derwent Water (miasto Keswick). Główną formą zagospodarowania turystycznego parku narodowego poza bazą noclegową i gastronomiczną są szlaki turystyczne – głównie piesze, ale wyjątkowo duży jest udział
tras typu bridleway i byway open to all traffic, choć rowerzystów i jeźdźców
spotyka się w górach dosyć rzadko. Na tle innych regionów Wielkiej Brytanii
obszar ten wyróżnia się bardzo rozbudowaną siecią szlaków, która dodatkowo
jest wyjątkowo dobrze ze sobą zintegrowana. Wiele szlaków tworzy logicznie
układające się ciągi, z reguły umożliwiając planowanie wycieczek okólnych albo
tras w formie podkowy (ang. horseshoe routes), które zakładają powrót do tej
samej doliny lub trasy komunikacji zbiorowej. Chociaż – co jest typowe dla
brytyjskiego modelu trasowania dróg turystycznych – zdecydowana większość
z nich urywa się w momencie styku z ogólnodostępną szosą, często poza ob-
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
309
szarami zabudowanymi i miejscami obsługiwanymi przez transport publiczny,
nie zapewniając dalszej możliwości wędrówki. Zmusza to do marszów drogami
asfaltowymi w towarzystwie ruchu samochodowego. Przy czym w Parku Narodowym Lake District dzięki gęstości szlaków i ich przebiegowi takie mniej
atrakcyjne, często monotonne, a nawet niebezpieczne odcinki są wyjątkowo
krótkie. Ponadto, w związku z dosyć rozbudowaną ofertą regularnych linii autobusowych turyści niezmotoryzowani mogą do wielu bardziej odległych tras
dojechać o korzystnych porach, zaś turyści zmotoryzowani nie są zmuszeni
do planowania wyłącznie okólnych wędrówek. Przez teren parku narodowego
prowadzą trzy piesze szlaki długodystansowe: Cumbia Way (prawie w całości),
Coast to Coast Way (kilka początkowych etapów wiedzie przez północną część
parku) i Dales Way (tylko krótki, skrajny odcinek) oraz jeden długodystansowy
szlak rowerowy – Sea-to-Sea C2C (por. rozdział 7.1.1.). Dla turystów wykorzystujących te wielodniowe trasy przygotowano ofertę przewozu bagażu pomiędzy kolejnymi miejscami noclegu. Jak wspomniano, rowerzyści na typowych
szlakach turystycznych pojawiają się rzadko. Wolą wykorzystywać specjalne
trasy przygotowane w ośrodkach aktywnego wypoczynku, jak np. rozległy Grizedale Forest Park koło Hawkshead w południowej części parku narodowego
(analiza zagospodarowania w rozdziale 7.2.2.) lub mniejszy Whinlatter Forest
Park 5 km na zachód od Keswick w północnej części Krainy Jezior.
Większość obszaru parku narodowego stanowi własność prywatną, stąd nieskrępowane wędrówki nie są tu wszędzie możliwe. Jednak prawie wszystkie wyżej
wyniesione tereny, ponad ostatnimi zabudowaniami, są swobodnie dostępne, co
wynika z zawartych umów z prywatnymi właścicielami lub z posiadania tych ziem
przez różne stowarzyszenia zajmujące się ochroną krajobrazu lub rekreacją, głównie National Trust. Zgodnie z obowiązującym prawem i oczekiwaniami brytyjskich
turystów po tych terenach można wędrować dowolnymi trasami, niekoniecznie
wykorzystując istniejące drogi i ścieżki (nawet pomimo objęcia tych terenów
ochroną pod postacią parku narodowego)146, przy czym nie zawsze jest to w pełni
możliwe, zważywszy na użytkowanie pastwisk, murki oddzielające poszczególne
własności czy przeszkody naturalne. Szlaki wyznaczone na terenach swobodnie
dostępnych są więc tylko propozycją, z której jednak korzysta większość turystów.
Z drugiej strony trzeba podkreślić, że takie oficjalne szlaki nie zawsze zapewniają lepsze warunki wędrówki niż samodzielnie obrana trasa, gdyż – szczególnie
w mniej popularnych rejonach – w zasadzie widnieją tylko na mapach, a w terenie
nie są oznaczone lub nie prowadzą żadną wyraźną ścieżką. Z kolei w otoczeniu za146
Tereny swobodnie dostępne (ang. access land) występują w różnych częściach Anglii i Walii,
z reguły na obszarach atrakcyjnych pod względem krajobrazowym. Są wyraźnie zaznaczane na mapach Ordnance Survey, dzięki czemu turyści wiedzą, po których terenach mogą wędrować swobodnie, a gdzie muszą trzymać się dróg publicznych i oficjalnych szlaków (pod warunkiem, że zaopatrzyli się w mapę i umieją z niej korzystać, co nie jest zawsze takie oczywiste, zwłaszcza wśród turystów
zagranicznych, i rodzi wiele konfliktów z właścicielami ziem).
310
Krzysztof Kołodziejczyk
budowań, gdzie tereny nie zostały przez właścicieli udostępnione społeczeństwu,
oficjalne szlaki stanowią jedyną poza drogami publicznymi możliwość poruszania
się. Z tych zależności wynika pozornie zaskakująca gęstsza sieć tras w niższych
partiach gór, w sąsiedztwie miejscowości, niż na terenach bardziej wyniesionych.
Region wyróżnia się na tle całego kraju pod względem liczby i jakości obiektów noclegowych. W Krainie Jezior działa aż 28 schronisk młodzieżowych, jednak
w sezonie letnim bardzo trudno znaleźć w nich wolne miejsca (Wielka Brytania
i Irlandia… 1992). Liczne i równomiernie rozmieszczone są też pola namiotowe –
od w zasadzie niezagospodarowanych po wysokiej klasy kempingi. Ciekawą ofertą
są wycieczki piesze organizowane w różnych wariantach przez pracowników parku
narodowego. Na terenie parku narodowego znajduje się kilka punktów informacji
turystycznej, przy czym najbardziej rozbudowane centrum informacyjne – Lake
District Visitor Centre – mieści się w dawnej rezydencji Brockhole położonej nad
jeziorem Windermere między dwiema z najważniejszych miejscowości turystycznych regionu – Windermere i Ambleside. W obiekcie znajdują się stałe ekspozycje
poświęcone historii naturalnej i geologii regionu, księgarnia, sklep z pamiątkami
i restauracja, zaś w otaczających go ogrodach przygotowano plac zabaw dla dzieci
i park linowy. Organizowane są prelekcje, pokazy filmów, spacery po ogrodach,
wycieczki z przewodnikiem i inne imprezy poświęcone lokalnej przyrodzie. Swoją
siedzibę ma tu dyrekcja parku narodowego. Komunikację z centrum informacyjnym zapewniają regularne autobusy oraz statki pływające po jeziorze Windermere
(przygotowano dużą przystań). W punkcie informacji turystycznej w Coniston
wystawiono z kolei dużą makietę rzeźby terenu okolic tej miejscowości, co ułatwia
turystom orientację i układanie planów wędrówek. W każdym większym ośrodku
turystycznym znajduje się sklep ze specjalistycznym sprzętem (szczególnie dużą
ich liczbę można znaleźć w Ambleside) i wypożyczalnia rowerów, w których także
można uzyskać informacje na temat proponowanych tras wycieczek i koniecznych
środków ostrożności. W kilku punktach istnieje nawet możliwość wypożyczenia
butów trekingowych i plecaka. Z niektórych usług turystycznych na obszarze Parku Narodowego Lake District można korzystać tylko w sezonie letnim – zimą nieczynna jest część punktów informacyjnych, niektóre obiekty noclegowe i prawie
wszystkie kempingi, co wiąże się jednoznacznie z wyraźną sezonowością napływu
turystów.
Pod względem infrastruktury związanej bezpośrednio ze szlakami turystycznymi Kraina Jezior nie wyróżnia się żadnymi szczególnymi rozwiązaniami. Ogólnie
można zauważyć, że natężenie miejsc odpoczynkowych, pojedynczych ławek czy
form ułatwienia lub zabezpieczenia przejścia zmniejsza się wraz ze wzrostem wysokości. Na szlakach prowadzących dolinami, wokół jezior czy w poprzek dolnych
części stoków tego typu infrastruktura występuje powszechnie, czasem nawet nadając im charakter parkowej dróżki spacerowej, co dodatkowo podkreśla specjalnie przygotowana nawierzchnia (wykonana z gliny zmieszanej z kruszywem skalnym, żwiru lub wybrukowana). Także w głównych dolinach znajduje się większość
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
311
kładek i mostków, które udostępniają liczne w regionie wodospady. Na szlakach
prowadzących przez wyższe partie gór infrastruktura właściwie zanika, a turysta
musi liczyć wyłącznie na własne umiejętności i wyposażenie niesione w plecaku.
Dużo rzadziej ma na nich miejsce budowa specjalnych dróg, często wędruje się
przez rumowiska skalne lub hale bez jakiejkolwiek ścieżki, zachowując kierunek
zgodny z oznaczeniem szlaku na mapie. Kamienne schody czy kładki nad potokami pojawiają się tylko na bardziej popularnych trasach wiodących ku szczytom
i z reguły tylko na początkowych ich odcinkach, co wynika oczywiście z trudności
technicznych związanych z ich tworzeniem. Co ciekawe, podobne prawidłowości
dotyczą także oznakowania, realizowanego wyłącznie pod postacią drogowskazów (jedynym wyjątkiem są wspomniane centra aktywnego wypoczynku, gdzie
wprowadzono oznakowanie ciągłe). Drogowskazy praktycznie występują tylko
w dolinach, gdzie miejscami są nawet zbyt liczne. Wskazują przebieg głównego
szlaku prowadzącego doliną i miejsca zejścia na szlaki wiodące ku poszczególnym
szczytom. Natomiast na grzbietach czy wierzchołkach autor nie napotkał żadnego
kierunkowskazu czy oznaczenia, a wydaje się, że są one tam potrzebne z powodu
niewielkiej liczby punktów odniesienia i często braku wyraźnych ścieżek (dotyczy
to nawet szlaków długodystansowych). Niemniej trasy te nadal określane są jako
oficjalne szlaki piesze.
7.2.2. Zagospodarowanie wybranych szlaków turystycznych
Szlak Cumbria Way w dolinie Great Langdale (na odcinku Colwith Force – Mickleden)
U-kształtna dolina Great Langdale, wraz z górującymi nad nią skalistymi
szczytami Langdale Pikes, należy do najbardziej popularnych destynacji w środkowej części Parku Narodowego Lake District. W związku z tym powstało tu kilka tradycyjnych zajazdów (m.in. Britannia Inn w Elterwater) i pól namiotowych
(m.in. Great Langdale w górnej części doliny), które obsługują głównie turystów
pieszych i wspinaczy. W dolinie znajdują się dwa schroniska młodzieżowe: jedno
(Elterwater) położone jest we wsi Elterwater, drugie (Langdale High Close) na zboczu doliny, około 1,5 km na północny wschód od tej osady, wyróżnia się bardzo
widowiskową lokalizacją. Często wybieraną przez turystów kwalifikowanych bazą
noclegową w tym rejonie są – wyjątkowo – dwa hotele: Old Dungeon Ghyll Hotel
i New Dungeon Ghyll Hotel. Oba obiekty, oddalone od siebie o około 1 km, położone są bardzo dogodnie w punktach wyjścia na szlaki turystyczne w najwyższą
część doliny Great Langdale i ku szczytom Langdale Pikes. W obu poza regularnymi restauracjami znajdują się bary ukierunkowane na obsługę turystów aktywnych. Od południa z doliną Great Langdale sąsiaduje mniej popularna i słabiej zagospodarowana, choć też atrakcyjna pod względem krajobrazowym, dolina Little
Langdale.
Przez dolną część doliny Little Langdale i przez całą dolinę Great Langdale
przebiega odcinek szlaku długodystansowego Cumbia Way. Prowadzi ścieżkami
312
Krzysztof Kołodziejczyk
typowo pieszymi i drogami typu bridleway, stąd jego odcinki (łącznie 7,5 km)
mogą być potencjalnie wykorzystywane również przez rowerzystów. Dla turystów pieszych stanowi on zarówno cel samodzielnej wędrówki, mniej wymagającej pod względem technicznym i kondycyjnym, jak i drogę dojścia do szlaków
prowadzących w wyższe partie gór. Oba sposoby wykorzystywania, a jednocześnie stosunkowo dobra dostępność i liczne miejscowości na trasie, predestynują
ten fragment Cumbia Way do wyposażenia w dosyć bogaty zestaw urządzeń.
Badaniami objęto odcinek szlaku od wodospadu Colwith Force w dolnej części
doliny Little Langdale do wodospadu Skelwith Force poniżej połączenia się obu
dolin i następnie w górę doliny Great Langdale aż po jej najwyższą część, gdzie
słabo zaznaczoną przełęczą analizowana trasa przechodzi do doliny potoku
Langstrath Beck. Łącznie jest to 15 km szlaku, który na prawie całej długości wykorzystuje wyraźne drogi i ścieżki, na wielu odcinkach w dolnej części specjalnie
przygotowane (mostki, kładki, sztuczna nawierzchnia żwirowa lub brukowana).
Szlak jest dość dobrze oznakowany przy użyciu drewnianych drogowskazów, na
których umieszczana jest plakietka z jego nazwą i symbolem, aczkolwiek w górnej części doliny tego typu pomoc dla wędrowców pojawia się rzadziej niż w dolnej. W pewien sposób nawiązuje to do doświadczenia turystów korzystających
z tej trasy, bowiem na jej niżej położonym odcinku przeważają spacerowicze,
którzy często nie są wyposażeni w mapę i można przypuszczać, że mają mniejsze
doświadczenie w wędrówkach górskich.
Biorąc pod uwagę znaczenie w całej sieci, zagospodarowanie badanego odcinka szlaku długodystansowego Cumbria Way wydaje się dosyć skromne (tab.
XVI), zwłaszcza jeśli uwzględni się, że teren, przez który przebiega, jest w większości łatwo dostępny i brak tu większych trudności technicznych. Być może
wynika to z faktu, że analizowany fragment przebiega w dużej części przez ziemie prywatne, które nie są ogólnodostępne poza wyznaczonymi szlakami i tworzenie tam dodatkowej infrastruktury wymaga kolejnych zgód. Z drugiej strony,
zagospodarowanie odcinków wiodących przez tereny ogólnodostępne wcale nie
jest bardziej intensywne, a nawet wprost przeciwnie. Na badanym odcinku Cumbria Way znajduje się mało miejsc, gdzie turysta może odpocząć – przygotowano tylko jedno zorganizowane miejsce wypoczynkowe (zlokalizowane zresztą
bezpośrednio przy hotelu New Dungeon Ghyll i sąsiadujących z nim obiektach
gastronomicznych) i zaledwie pięć pojedynczych ławek (przy czym w jednym
przypadku jest to prywatna inicjatywa właściciela gospodarstwa, przez które przebiega szlak). Godny uwagi jest za to sposób udostępnienia wodospadu
Skelwith Force, gdzie przygotowano duży most pieszy przez rzekę Brathay oraz
schody i kładki sprowadzające do kilku punktów obserwacyjnych. Poza krótkimi drewniano-ziemnymi schodami w dolinie Little Langdale tego typu infrastruktura na trasie się już jednak nie pojawia, nawet przy potencjalnie równie
atrakcyjnym wodospadzie Colwith Force, który poza przeprowadzeniem w jego
pobliżu szlaku nie został w ogóle uprzystępniony.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
313
Podstawę bazy noclegowej i gastronomicznej związanej ze szlakiem stanowią
wspomniane wyżej dwa hotele: Old Dungeon Ghyll i New Dungeon Ghyll oraz sąsiadujące z tym drugim: niższej klasy obiekt noclegowy (o standardzie schroniska)
i restauracja, jedyna w całym kraju prowadzona przez organizację National Trust.
Dalsza infrastruktura tego typu położona przy szlaku znajduje się w wioskach Elterwater (w tym wspomniane schronisko młodzieżowe) i Chapel Stile (w tym pole
namiotowe i jedyny w dolinie Great Langdale sklep spożywczy). Poza tym w pierwszej miejscowości, ale w większym oddaleniu od trasy (do 400 m) i bez oznaczenia
dojścia, zlokalizowane są trzy kolejne obiekty noclegowe (m.in. wyższej kategorii
kemping) i gastronomiczne, zaś w pobliżu wodospadu Skelwith Force, w osadzie
Skelwith Bridge (400 m od szlaku) – kolejny hotel i trzy lokale gastronomiczne.
Pole namiotowe znajduje się też w odległości 600 m od Old Dungeon Ghyll Hotel.
Tak więc baza noclegowa i gastronomiczna na badanym odcinku szlaku Cumbria
Way i w jego sąsiedztwie jest dosyć bogata, ale do wszystkich nieco oddalonych
od trasy obiektów brak jest odpowiednich oznaczeń dojścia, w związku z czym
nie spełniają one warunków zaliczenia do bazy materialnej szlaku. Warto jeszcze
zwrócić uwagę na parkingi rozmieszczone równomiernie wzdłuż trasy (po dwa
w Skelwith Bridge, Elterwater i koło New Dungeon Ghyll Hotel, jeden koło Old
Dungeon Ghyll Hotel), które umożliwiają swobodne planowanie krótszych wędrówek, przy czym na żadnym z nich nie ma publicznej toalety. Wzdłuż szlaku nie ma
żadnej specjalnej infrastruktury przewidzianej dla turystów rowerowych.
Trasa piesza (sugerowana) na Langdale Pikes
Langdale Pikes zbudowane są z twardych skał wulkanicznych, dzięki czemu
procesy erozyjne przebiegają tu relatywnie wolno, a grzbiety mają ostrą, poszarpaną linię. Względy krajobrazowe i dość łatwa dostępność zdecydowały, że trasa
na te szczyty jest bardzo popularna i polecana w wielu przewodnikach (m.in. Andrews i in. 2004; Anglia 2007; Wielka Brytania 1996; Wielka Brytania i Irlandia…
1992). Ma ona formę 7-kilometrowej pętli z początkiem i końcem przy hotelu New
Dungeon Ghyll, lecz na jej przejście trzeba przeznaczyć przynajmniej 3–4 godziny,
gdyż wiedzie po trudnym, skalistym terenie i pokonuje aż 644 m przewyższenia.
Można ją przebyć w dowolnym kierunku, choć większość turystów podchodzi doliną potoku Stickle Ghyll do sztucznie podpiętrzonego stawu Stickle Tarn, następnie wspina się jedną z kilku ścieżek na Pevey Ark, by ostatecznie osiągnąć najwyższy w grupie Harrison Stickle (736 m n.p.m.). Zejście prowadzi ścieżką równoległą
do potoku Dungeon Ghyll, lecz przed tym zdobywa się zwykle wierzchołek Pike
of Stickle (709 m n.p.m.). Jedną z możliwości podejścia znad stawu Stickle Tarn na
Pavey Ark jest trasa Jack’s Rake – najtrudniejszy z regularnych szlaków turystycznych w Krainie Jezior, prowadzący wąską półką zawieszoną na stromej ścianie
skalnej, wymagający obycia ze znacznymi przewyższeniami i w ogóle niezabezpieczony. Trasa na Langdale Pikes nie jest oznakowana (z wyjątkiem drogowskazów w otoczeniu hotelu New Dungeon Ghyll i kilku stosów kamieni w najwyższej
314
Krzysztof Kołodziejczyk
części), jednak jako trasa sugerowana jest na tyle szczegółowo opisana w folderach
i lokalnych przewodnikach (i jednocześnie jest bardzo uczęszczana), że postanowiono objąć ją badaniami, choć nie w pełni wpisuje się w przyjętą w niniejszej
pracy definicję szlaku turystycznego. Na całej długości jest jednak oficjalnym szlakiem pieszym oznaczanym na mapach.
Zagospodarowanie analizowanej trasy zlokalizowane jest prawie wyłącznie
przy jej początkowym punkcie, gdzie znajdują się dwa obiekty noclegowe (New
Dungeon Ghyll Hotel i mniejszy obiekt o niższym standardzie), dwa lokale gastronomiczne, dwa parkingi i zorganizowane miejsce odpoczynkowe. Tylko
nieco wyżej, na początku trasy doliną potoku Dungeon Ghyll, stoi pojedyncza
ławka. Poza tym przygotowanie szlaku sprowadza się do jednego drewnianego mostku i brodu (przejście po specjalnie ułożonych głazach) nad potokiem
­Stickle Ghyll oraz długich ciągów kamiennych schodów w obu dolinach. Lepiej
pod tym względem przygotowany jest szlak doliną Stickle Ghyll, co wiąże się
z jej większą popularnością, część turystów bowiem dochodzi tylko do stawu
Stickle Tarn (1,6 km) i wraca tą samą drogą na parking. Wyżej trasa nie jest
w ogóle utrzymywana, a na niektórych odcinkach wśród najwyższych szczytów
ścieżka w ogóle zanika w blokowisku skalnym, co wymaga od turystów dobrej
orientacji i umiejętności korzystania z mapy. Czasami pomoc w tych miejscach
zapewniają kamienne kopce.
Trasa piesza i rowerowa (sugerowana) wokół jezior Grasmere i Rydal Water
Trasa wokół jezior Grasmere i Rydal Water należy do jednych z prostszych
i bardziej popularnych szlaków w parku narodowym, jest polecana w licznych
przewodnikach i broszurach. Jej wyjątkowo szczegółowy opis znajduje się nawet w przewodniku po całej Anglii Andrewsa i in. (2004). Była to ponoć ulubiona trasa wędrówek Williama i Dorothy Wordsworthów. Na jej przejście trzeba
przeznaczyć około 3 godziny (9 km i około 200 m przewyższenia), ale może też
zająć cały dzień, gdyż znajdują się przy niej liczne kulturowe walory krajoznawcze, głównie związane z tzw. poetami jezior, a zwłaszcza Williamem i Dorothy
Wordsworthami (Dove Cottage, willa Rydal Mount i cmentarz we wsi ­Grasmere,
gdzie znajduje się ich grób). O atrakcyjności trasy decydują też walory przyrodnicze (lasy Redbank Woods na południe od jeziora Grasmere i staw White
Moss Tarn), ale większe znaczenie mają widoki rozpościerające się z Loughrigg
Terrace, ścieżki trawersującej północny stok Loughrigg Fell (335 m n.p.m.),
z której ukazują się oba wspomniane jeziora, i szlaku typu bridleway, zwanego
Coffin Trail, prowadzącego po zboczu powyżej północnego brzegu ­Rydal Water.
Ponieważ trasa na prawie całej długości wiedzie drogami kategorii bridleway
(poza tym w obrębie wsi Grasmere i na kilku innych krótkich odcinkach są to
publiczne drogi asfaltowe), może być pokonana też na rowerze, co bez zwiedzania zajmie około godziny (choć fragmenty Coffin Trail mogą być trudne do
przejechania i przynajmniej w jednym miejscu rower trzeba będzie przenieść).
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
315
Wędrówkę badaną trasą rozpoczyna się zwykle w Grasmere, ­Rydal lub w okolicy Loughrigg Terrace, w którego pobliżu (do 700 m) znajduje się schronisko
młodzieżowe Langdale High Close (por. opisany wyżej fragment szlaku Cumbria
Way) i dwa parkingi.
Sugerowana trasa wokół jezior Grasmere i Rydal Water jest wyposażona
bardzo nierównomiernie (tab. XVII). Jeśli weźmie się pod uwagę liczebność
bazy noclegowej i gastronomicznej, wypada ona wyjątkowo dobrze, ale jeśli
uwzględni się już lokalizację tego rodzaju infrastruktury, to okaże się, że większość trasy jest jej pozbawiona, a wszystkie obiekty skoncentrowane są w dwóch
miejscowościach – Grasmere i Rydal. Baza ta obsługuje głównie turystów kulturowych zainteresowanych dziedzictwem związanym z Williamem i Dorothy
Wordsworthami oraz innymi poetami jezior, zaś turyści kwalifikowani nie stanowią tu ważnej grupy klientów. Można tylko wskazać, że przy Dove Cottage,
udostępnionym do zwiedzania domu Wordsworthów, znajduje się jeden duży
obiekt noclegowy i trzy gastronomiczne (a ponadto informacja turystyczna,
publiczne toalety i zespół ławek ze stołami tworzący zorganizowane miejsce
wypoczynku), zaś w pobliskiej wsi Grasmere tylko przy trasie wędrówki rozlokowanych jest 12 obiektów noclegowych i 14 lokali gastronomicznych, a wiele
kolejnych znajduje się w pewnym oddaleniu od analizowanej tu sugerowanej
trasy. W miejscowości tej do dyspozycji turystów są także: kolejna informacja turystyczna, dwie publiczne toalety (jedna w centrum, druga na jednym
z trzech parkingów), wiata przystankowa mogąca w ostateczności zapewnić
schronienie przed deszczem oraz kilka ławek (z czego trzy przy analizowanej
trasie wędrówki). Dwa kolejne obiekty noclegowe, administracyjnie przynależące do wsi Grasmere, położone są przy fragmencie trasy ciągnącym się wzdłuż
zachodniego brzegu jeziora o tej samej nazwie.
Warto szczegółowiej przyjrzeć się bazie turystycznej w wiosce Rydal. W górnej
części miejscowości znajduje się kolejny udostępniony do zwiedzania dom Words­
worthów (willa Rydal Mount), przy którym działa kawiarnia (by z niej skorzystać,
niepotrzebne są bilety wstępu do rezydencji), zaś w dolnej części położone są dwa
kolejne lokale gastronomiczne, w tym zabytkowa gospoda Badger Bar. Najciekawsza jest jednak oferta rezydencji Rydal Hall, na której terenie działa pensjonat oferujący noclegi typu B&B lub z pełnym wyżywieniem, obiekt noclegowy o ­niższym
standardzie (określany jako Youth Centre, przeznaczony głównie dla grup młodzieży,
a zajmujący dawny browar), kemping i kawiarnia, która reklamując się, zwraca szczególną uwagę na turystów kwalifikowanych (co jest raczej wyjątkiem w tym rejonie
Krainy Jezior). Można też wynająć czteroosobowy domek wakacyjny. Cały kompleks
rekreacyjno-konferencyjny razem z zabytkowym pałacem (pierwszy budynek w tym
miejscu powstał już w XV w., obecny pochodzi z połowy XVII w., przy czym został
przebudowany pod koniec XIX w.) i rozległym ogrodem formalnym zaprojektowanym w 1909 r. przez Thomasa H. Mawsona od 1970 r. jest własnością diecezji Carlisle,
która utrzymuje go dzięki zyskom z działalności, datkom i pracy wolontariuszy. Teren
316
Krzysztof Kołodziejczyk
rezydencji jest swobodnie dostępny. Poza miejscowościami zagospodarowanie badanej trasy sprowadza się do ławek, kładki dla pieszych i odcinka schodów na Coffin
Trail. Warto podkreślić, że ławki zostały postawione głównie na odcinkach, z których rozpościerają się najładniejsze widoki (aż cztery przygotowano na półkilometrowym odcinku Loughrigg Terrace, a trzy – na Coffin Trail). Poza wspomnianymi wyżej
parkingami w Grasmere wzdłuż głównej szosy prowadzącej doliną znajdują się trzy
parkingi (na jednym publiczna toaleta), co w sumie daje wiele możliwości wyjścia
na sugerowaną w przewodnikach trasę (czasem trzeba do niej jednak dojść innym
szlakiem). Nie zinwentaryzowano żadnej infrastruktury przeznaczonej specjalnie dla
turystów rowerowych.
Sieć tras pieszych i rowerowych w centrum aktywności Grizedale Forest Park
Rozległy Grizedale Forest Park położony jest w południowej części Parku Narodowego Lake District, na obszarze wzgórz Furness Fells rozdzielających jeziora
Coniston Water na zachodzie i Windermere na wschodzie. Pozostaje on w zarządzie Forestry Commission, która wytyczyła tu liczne szlaki turystyczne piesze oraz
rowerowe, z których jeden jest typową trasą MTB o charakterze rekreacyjnym,
pozostałe natomiast wiodą w większości szerokimi drogami leśnymi. W Grizedale
Forest Park wyznaczono w sumie osiem szlaków pieszych (ryc. 87):
1) Millwood Trail (żółty) – 2,5 km, umiarkowanie trudny147 (łatwa wersja o długości 1 km);
2) Carron Crag Trail (czerwony) – 5 km, trudny, prowadzi na najwyższe wzniesienie w kompleksie Grizedale Forest Park, z którego rozpościerają się widoki na
wyższe partie Parku Narodowego Lake District;
3) Silurian Way (zielony) – 16 km, trudny szlak obiegający większą część parku;
4) Ridding Wood Trail (niebieski) – 1,5 km, najłatwiejszy szlak na terenie Grizedale Forest Park, w całości pokryty sztuczną nawierzchnią;
5) Grizelade Tarn Trail (biały, w środkowej części parku) – 5,5 km, umiarkowanie trudny;
6) Bogle Crag Trail (fioletowy) – 4 lub 5 km zależnie od wersji, umiarkowanie
trudny;
7) High Bowkerstead Trail (biały, w południowej części parku) – 4 lub 6,5 km
zależnie od wersji, umiarkowanie trudny, prowadzący na kolejny punkt widokowy;
8) Machells Coppice Trail (fioletowy nad jeziorem Coniston) – 2,5 km, trudny.
Wyznaczono też sześć szlaków rowerowych (ryc. 88):
1) Moor Top Trail (fioletowy) – 11,5 km, prowadzi drogami leśnymi i częściowo
drogą asfaltową z ruchem samochodowym, nie wprowadzając na wyższe wzniesienia;
Kategorie trudności podano zgodnie z informacjami przekazywanymi przez zarządców Grizedale
Forest Park. Klasyfikacja ta dotyczy wyłącznie szlaków na terenie parku i nie może być stosowana do tras
przebiegających w wyższych górach. Trzeba pamiętać, że rzeźba na terenie parku jest mało zróżnicowana
i szlak uznawany tu jako trudny w innych partiach Lake District może być określany nawet jako łatwy.
147
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
317
Ryc. 87. Sieć znakowanych szlaków pieszych w Grizedale Forest Park (źródło: opracowanie
własne z wykorzystaniem: The English Lakes: south-eastern area… 2011 oraz materiałów
promocyjnych Grizedale Forest Park)
Uwagi: szlaki znakowane w terenie kolorem białym na mapie wyróżniono kolorem brązowym, w pozostałych przypadkach kolory na mapie i w terenie są zgodne. Poza ukazaną
siecią tras znakowanych na terenie Grizedale Forest Park istnieją inne szlaki piesze i drogi
typu bridleway, nie posiadają one jednak charakterystycznego oznakowania i nie przedstawiono ich na mapie.
318
Krzysztof Kołodziejczyk
Ryc. 88. Sieć znakowanych szlaków rowerowych w Grizedale Forest Park (źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem: The English Lakes: south-eastern area… 2011 oraz materiałów promocyjnych Grizedale Forest Park)
Uwagi: kolory szlaków na mapie i w terenie są zgodne. Poza ukazaną siecią tras znakowanych na terenie Grizedale Forest Park istnieją jeszcze drogi typu bridleway, nie posiadają
one jednak charakterystycznego oznakowania i nie przedstawiono ich na mapie.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
319
2) Hawkshead Moor Trail (zielony) – 17 km, poprowadzony w całości drogami
leśnymi;
3) Silurian Way (łososiowy) – 23,5 km, wiedzie drogami leśnymi i częściowo
drogą asfaltową z ruchem samochodowym, łącząc wyżej wyniesione tereny;
4) Goosey Foot Tarn Trail (niebieski) – 3,5 km drogami leśnymi, najkrótszy
szlak rowerowy w parku, prowadzący przez tereny urozmaicone pod względem
rzeźby terenu;
5) Grizedale Tarn Trail (czarny) – 10 km, poprowadzony w całości drogami
leśnymi;
6) The North Face MTB Trail (czerwony) – 16 km, trudna148, wymagająca trasa
jednokierunkowa z licznymi podjazdami i zjazdami, przeznaczona dla doświadczonych rowerzystów, bardzo sprawnych fizycznie i korzystających ze specjalistycznych
rowerów górskich; wszystkie odcinki niepokrywające się z innymi trasami poprowadzono specjalnie przygotowanymi wąskimi i krętymi ścieżkami (ang. single track).
Wadą tak rozbudowanego systemu znakowanych tras jest ich pokrywanie się ze
sobą, czasem na znacznych długościach. Dotyczy to również szlaków przeznaczonych
dla różnych użytkowników, co jest potencjalnie niebezpieczne, zważywszy na różną
prędkość przemieszczania się pieszych i rowerzystów. Co prawda w punktach początkowych szlaków umieszczone są ostrzeżenia, by zachować szczególną ostrożność
i uważać na innych turystów (a także na pojazdy mechaniczne), ale obecnej sieci znakowanych szlaków nie można uznać za pożądaną, a tym bardziej wzorcową, zwłaszcza
biorąc pod uwagę dość dużą popularność badanego centrum aktywnego wypoczynku.
Jak wykazano powyżej, szlaki na terenie Grizedale Forest Park wykorzystują
różne rodzaje dróg i ścieżek. W większości są to drogi leśne, które nie wymagały
żadnego przystosowania do nowych funkcji, jednak znaczący jest też udział specjalnych ciągów komunikacyjnych. Należy do nich część szlaków pieszych i niektóre odcinki tras typu bridleway, która są uzbrajane w odwodnienie i przepusty,
a nawierzchnia wykonywana jest z zagęszczonego kruszywa skalnego (ryc. 89),
oraz odcinki szlaku MTB, które oprócz zapewnienia odpowiedniej nawierzchni są
specjalnie profilowane (ryc. 90). Szlaki są oznaczane przy pomocy drewnianych
palików, na których malowane są kolorowe paski (w przypadku szlaków pieszych)
lub umieszczane plakietki z kolorową strzałką (w przypadku szlaków rowerowych)
(ryc. 91). Na terenie parku rozstawiono też wiele tablic ostrzegawczych i informacyjnych, przybliżających zasady korzystania z tras.
148
Angielska Forestry Commission stosuje klasyfikację terenowych szlaków rowerowych bardzo
zbliżoną do opracowanej przez Forestry Commission Wales (Walijską Komisję Leśną) – por. tab. 19.
Szlak określany jako trudny przewidziany jest dla doświadczonych rowerzystów górskich ze znacznymi umiejętnościami jazdy poza drogami utwardzonymi, wykorzystujących wyższej klasy rowery
górskie. Na trasie występują wymagające podjazdy, strome zjazdy oraz liczne trudności techniczne i
przeszkody (kamienie, korzenie, uskoki).
320
Krzysztof Kołodziejczyk
Ryc. 89. Fragment budowanego szlaku typu bridleway
na terenie Grizedale Forest
Park z widocznym, tylko
częściowo zamaskowanym
przepustem odprowadzającym wodę opadową (fot.
K. Kołodziejczyk, 2013)
Ryc. 90. Specjalnie profilowana trasa na czerwonym
szlaku rowerowym The
North Face MTB Trail na terenie Grizedale Forest Park
(fot. K. Kołodziejczyk, 2013)
a) b) c)
Ryc. 91. Oznakowanie szlaków turystycznych na terenie Grizedale Forest Park: a) oznakowanie szlaków pieszych, b) oznakowanie szlaków rowerowych, w tym The North Face MTB
Trail (kwadratowa plakietka), c) grupa oznaczeń szlaków rowerowych w pobliżu centralnego
parkingu wraz ze skróconym regulaminem korzystania z trasy MTB (fot. K. ­Kołodziejczyk,
2013)
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
321
Cechą wyróżniającą Grizedale Forest Park są rozstawione w różnych jego częściach współczesne kamienne i drewniane rzeźby, tworzone przez artystów od
1977 r. Obecnie istnieje ich 67, a największą ich liczbę łączy Silurian Way (zarówno
w wersji pieszej, jak i rowerowej). Chociaż stanowią wyraz artystycznej ekspresji i zaliczyć je należy do kulturowych walorów krajoznawczych, rzeźby te można uznać też
za specyficzną formę wyposażenia szlaków turystycznych. Po pierwsze, urozmaicają
wędrówkę po umiarkowanie atrakcyjnym pod względem krajobrazu terenie, dając
turystom jednoznaczne wskazówki, dotyczące ich aktualnego położenia i długości
pokonanej trasy (rzeźby są bowiem oznaczone na mapach, z którymi turyści poruszają się po parku). Po drugie, forma wielu z nich umożliwia wygodny odpoczynek
podczas wędrówki, a kilka rzeźb zbudowanych nad strumieniami zapewnia doskonałe miejsca do czerpania wody. W samym środku kompleksu Forestry Commission
stworzyła obszerne centrum informacyjne (Grizedale Forest Visitor Centre) z restauracją, wypożyczalnią rowerów i innymi atrakcjami (m.in. park linowy i plac zabaw
dla dzieci). Znajduje się tu główny, największy na obszarze parku parking, a sezonie
letnim zapewniony jest nawet dojazd autobusem z Hawkshead, głównego ośrodka
turystycznego okolicy (kursy jednak nie są zbyt regularne). Niestety, poza centrum
zagospodarowanie szlaków na terenie Grizedale Forest Park jest dosyć słabe, a istniejąca na tym obszarze baza zwykle powstała przed wyznaczeniem tras i często
nie jest z nimi odpowiednio powiązana. Najliczniejsze są parkingi, przy czym tylko
przez część z nich ­przebiegają znakowane szlaki, z większości trzeba do zasadniczej trasy wędrówki dojść lub dojechać nieznakowaną drogą. Co ciekawe, wszystkie
zorganizowane miejsca piknikowe, w przypadku badanych tras pełniące raczej role
punktów odpoczynku, znajdują się przy parkingach, więc także bardzo często nie są
związane z żadnym ze szlaków. Infrastruktura tego typu w ogóle nie została przygotowana w głębi lasów, dotyczy to także wyposażenia punktów widokowych. Ponadto,
na zagospodarowanie turystyczne na terenie kompleksu rekreacyjnego składają się
dwa obiekty gastronomiczne (zajazd i kawiarnia) oraz pole namiotowe, a dalsza baza
(żywieniowa i noclegowa) znajduje się w Hawkshead lub w otoczeniu jeziora Coniston. Rekreant w większości sytuacji nie może więc liczyć na żadne zagospodarowanie w czasie trwania wędrówki (przejazdu), zostało ono bowiem zapewnione tylko
w punkcie początkowym (końcowym). Warto też zwrócić uwagę na dość ograniczoną możliwość wypożyczenia roweru – poza wypożyczalnią w Grizedale Forest Visitor
Centre najbliższa znajduje się dopiero w oddalonym o 15 km Ambleside.
7.3. Sieć szlaków turystycznych w Parku Narodowym Snowdonia
7.3.1. Ogólna charakterystyka sieci szlaków i jej zagospodarowania
Park Narodowy Snowdonia utworzono w 1951 r. na obszarze o powierzchni
2 150 km2 obejmującym częściowo zalesione doliny, bezleśne stoki i szczyty górskie,
322
Krzysztof Kołodziejczyk
jeziora, wrzosowiska, ale także plaże i estuaria (37 km wybrzeża). Rozciąga się w północno-zachodniej Walii, od masywu Snowdona (1085 m n.p.m., najwyższy szczyt
Walii i Anglii) na północy po miejscowość Dolgellau na południu. Sam masyw
Snowdona ma formę rozrogu z pięcioma ramionami rozchodzącymi się promieniście od centralnego szczytu, oddzielonymi U-kształtnymi dolinami z polodowcowymi jeziorami i wodospadami. Trudne warunki klimatyczne panujące w masywie
Snowdona spowodowały, że to właśnie tu w 1953 r. trenowała ekipa Edmunda Hillary’ego, która potem zdobyła Mount Everest. Na stałe na terenie parku mieszka tylko
27 tysięcy osób, utrzymujących się głównie z turystyki i hodowli owiec. Warto podkreślić, że 65% mieszkańców na co dzień mówi w języku walijskim. Park narodowy
każdego roku odwiedza 14 milionów turystów, dla których przygotowano aż 3 200
km szlaków, choć jednocześnie wiele terenów pozostaje nadal niezagospodarowanych. Wynika to częściowo z 25-procentowego udziału gruntów prywatnych w ogólnej powierzchni parku (Dylewski, Czub 2007), w związku z czym – nie posiadając
dokładnych map – nie powinno się zbaczać z wyznaczonych szlaków.
Na dystrybucję turystów w parku wpływają: sezonowość, komunikacja i formalna dostępność poszczególnych obszarów, liczba i pojemność parkingów oraz
rozmieszczenie centrów turystycznych (ang. honeypots) (Gittins 1973). Niemniej
ważnym czynnikiem jest popularność niektórych miejsc, w związku z czym na
najwyższy szczyt parku, Snowdon, każdego letniego dnia wchodzą (lub częściej
wjeżdżają kolejką zębatą149) setki turystów, podczas gdy na inne szczyty (nawet
w obrębie masywu Snowdona) docierają tylko pojedyncze osoby, a niektóre szlaki w najmniej znanych dolinach leżących na obrzeżach parku są całkowicie zarośnięte. Wskazuje to, że potencjał parku nie jest właściwie (w pełni) wykorzystywany. Dodatkowo niektóre zachowania turystów kierowane modą lub chęcią zobaczenia rzadkiego zjawiska wydają się kompletnie nielogiczne, jak zdobywanie
Snowdona w czasie zalegania pokrywy śnieżnej, z czym związane są oczywiste
niebezpieczeństwa. Już od lat 70. XX w. postulowano wprowadzenie działań mających na celu bardziej równomierną dystrybucję ruchu turystycznego (Gittins
1973), m.in. poprzez perswazję i oddziaływanie na świadomość turystów. Z drugiej jednak strony, wykorzystując zastany rozkład przestrzenny migracji turystycznych, zaproponowano, by wydzielić obszary, na których zagospodarowanie
będzie nadal prowadzone, oraz oddalone od źródeł ruchu turystycznego, trudno
osiągalne obszary dziewicze (ang. wilderness), głównie obejmujące doliny i tereny wyżynne. W celu utrudnienia do nich dostępu zamykano nawet niektóre drogi, pozwalając na wjazd tylko mieszkańcom. Potrzeba dłuższego marszu
w celu dotarcia do miejsc turystycznego zainteresowania miała zniechęcić do
zwiedzania tych obszarów.
Została uruchomiona już w 1896 r., będąc pierwszą koleją w Wielkiej Brytanii zbudowaną
w celach turystycznych. Do dziś jest to jedyna w tym kraju kolej zębata, stanowiąca jedną z najważniejszych atrakcji północnej Walii.
149
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
323
Pomimo imponującej długości sieci szlaków turystycznych w Parku Narodowym Snowdonia nie można uznać za dobrze rozwiniętą (co wynika m.in. z dużej
powierzchni parku), zwłaszcza porównując z Parkiem Narodowym Lake District.
Przyczyn tego należy szukać w ukształtowaniu terenu i rzadkiej sieci osadniczej,
co zmusza do długich i forsownych wędrówek przez odludne obszary, ale także
w przemysłowej przeszłości niektórych rejonów i słabym do niedawna zainteresowaniu turystów (poza Snowdonem, na który często wspinano się już w 1. połowie
XIX w.). Z wyjątkiem bardziej popularnych rejonów oficjalne szlaki piesze są ze
sobą słabo powiązane i często zaczynają się w mało dogodnych miejscach, zmuszając do dłuższych przejść szosami i w wielu przypadkach w zasadzie uniemożliwiając skorzystanie z nich przez turystów niezmotoryzowanych. Nieco gęstsza sieć
występuje w dolinach rzecznych i niższych partiach gór, natomiast – jak już wspomniano wyżej – istnieją znaczne obszary w ogóle pozbawione szlaków i ścieżek,
niedostępne ze względu na oddalenie, rzeźbę terenu lub brak zgody na otwarcie dla
turystów ze strony właściciela. Szlaki bardzo często kończą się ślepo na szczytach
lub nawet na stokach, nie doprowadzając do żadnego konkretnego celu i utrudniając planowanie logicznych wycieczek. Pewnym uzupełnieniem oficjalnych szlaków
pieszych (ang. public footpaths) są „dzikie” ścieżki. Na większej części terenu parku
narodowego, która jest ogólnie dostępna, mogą one być swobodnie wykorzystywane przez turystów, jednak muszą oni mieć odpowiednie doświadczenie i dokładne
mapy, gdyż dróżki te często zanikają, rozwidlają się i prowadzą przez rumowiska
skalne. Z drugiej strony oficjalne szlaki piesze również nie zawsze wiodą specjalnie przygotowanymi drogami, także niejednokrotnie przecinają rozległe obszary
pokryte ostrokrawędzistymi blokami skalnymi, gdzie trudno odszukać właściwy
przebieg trasy. W skrajnych przypadkach są to tylko oznaczone na mapach wirtualne linie, wzdłuż których mogą poruszać się turyści, będące efektem umów pomiędzy właścicielem terenu, władzami parku narodowego i formalnym zarządcą
szlaku. Wielu z takich szlaków w mniej popularnych, niżej położonych rejonach ze
względu na rozwój roślinności nie można w ogóle pokonać. Przez północny skraj
parku narodowego przebiega odcinek długodystansowego szlaku pieszego North
Wales Path.
Podobnie niespójna jest sieć tras typu bridleway, które z reguły stanowią tylko
przedłużenie szlaków pieszych w kierunku obszarów zabudowanych. W zasadzie
trudno w oparciu o nie planować wycieczki rowerowe, gdyż rzadko pozwalają
na dotarcie do interesujących miejsc, a ponieważ są ślepo zakończone, zmuszają
do powrotu tą samą trasą. Przez teren Parku Narodowego Snowdonia lub w jego
najbliższym otoczeniu przebiega kilka długodystansowych szlaków rowerowych
(w tym o randze narodowych – m.in. trasy nr 5, 8 i 85). Wykorzystują one ogólnodostępne drogi asfaltowe różnych kategorii (zwykle boczne, choć zdarzają się odcinki wiodące szosami najwyższej klasy A), pewne odcinki, zwłaszcza w niższych
partiach gór, prowadzą jednak drogami utwardzonymi zamkniętymi dla r­uchu
324
Krzysztof Kołodziejczyk
s­amochodowego. Istnieje także kilka terenowych szlaków rowerowych (część
przeznaczonych dla kolarstwa górskiego MTB), spośród których zagospodarowanie jednego zostało zinwentaryzowane. Podobnie jak w poprzednich przypadkach
także ten typ tras nie tworzy spójnej sieci i nie jest powiązany ze szlakami długodystansowymi. Oznakowanie szlaków pieszych i rowerowych sprowadza się do
drogowskazów ustawianych na ważniejszych skrzyżowaniach dróg i ścieżek.
Najpopularniejszym celem wędrówek turystycznych w Parku Narodowym
Snowdonia jest masyw jego najwyższego szczytu. Na Snowdon poza kolejką zębatą
można dostać się sześcioma szlakami turystycznymi typu footpath lub bridleway
(ryc. 92), z których większość pokonuje około 1000 m przewyższenia, ponieważ
zaczyna się tylko kilkadziesiąt metrów n.p.m. w dolinach otaczających masyw
(Dylewski, Czub 2007):
• Llanberis Track – ośmiokilometrowy szlak typu bridleway z Llanberis, równoległy do trasy kolejki, którego przebycie powinno zająć około 3 godziny;
pomimo przewyższenia 975 m i największej długości jest najłatwiejszy i najpopularniejszy wśród turystów;
• Miners’ Track – używany kiedyś przez górników miedzi, prowadzi z przełęczy
Penn-y-pass (359 m n.p.m.; dzięki temu pokonuje tylko 726 m przewyższenia) przez dawne tereny wydobywcze, koło opuszczonych kopalni i między
jeziorami, m.in. Llyn Glaslyn; 6,5 km dosyć łatwej trasy (początkowo bridleway, potem typowy pieszy szlak górski) pokonuje się w około 2,5 godziny;
• Pyg Track – trudny szlak pieszy o długości 5,5 km i sumie podejść około
740 m, także prowadzący z przełęczy Pen-y-pass, a po przekroczeniu przełęczy Bwlch y Moch stokami gór Crib Goch (921 m n.p.m.) i Garnedd Ugain
(1065 m n.p.m.); na jego przejście należy przeznaczyć 2,5–3 godzin;
• Rhyd-Ddu Track – widokowa trasa typu bridleway od południowego-zachodu, zaczynająca się przy parkingu obok wsi Rhyd Ddu, zajmująca około
3 godziny (6,5 km, 895 m przewyższenia), ogólnie najmniej popularna, choć
często wybierana wieczorem jako droga zejściowa ze Snowdona ze względu
na zachody słońca;
• Snowdon Ranger Path – trasa typu bridleway rozpoczyna się przy schronisku młodzieżowym Snowdon Ranger, na północnym brzegu jeziora Llyn
­Cwellyn; przejście 6,5 km szlaku (934 m przewyższenia) powinno zająć około
3 ­godziny;
• Watkin Path – bardzo ambitny, zwłaszcza w końcowej części wspinającej się
stromym południowym stokiem Snowdona, ale też widokowy szlak pieszy
o długości 6,5 km i sumie podejść 1100 m, na którego pokonanie trzeba przeznaczyć przynajmniej 3,5 godziny.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
325
Ryc. 92. Schemat sieci szlaków turystycznych w masywie Snowdona (źródło: opracowanie
własne z wykorzystaniem: Snowdon/Yr Wyddfa… 2009)
Uwagi: Przedstawiono sieć szlaków w granicach wyznaczonych okrążającymi masyw
Snowdona drogami kategorii A (głównymi), jedynie w północno-zachodniej części sieci
granicę stanowi obszar mniejszej gęstości szlaków związany ze zmianą ukształtowania terenu i użytkowania ziemi. Pominięto utwardzone drogi gruntowe nie mające potencjału
dla rozwoju turystyki kwalifikowanej, głównie w związku z ich niekorzystnym przebiegiem. Podano nazwy tylko tych węzłów, dla których w jednoznaczny sposób można było
wskazać określenie. Kolory na mapie przypisane do szlaków służą tylko ich rozróżnieniu
i nie są w żaden sposób związane z ich oznaczeniem.
Obecnie w okresie letnim wierzchołek Snowdona jest oblegany przez turystów,
którzy jednak w większości wjeżdżają tu kolejką zębatą. Na szczycie znajduje się nowoczesny, ekologiczny budynek (ryc. 93) z kawiarnią, sklepem z pamiątkami oraz
toaletami, prowadzony przez spółkę obsługującą kolei. Otwarty 12 czerwca 2009 r.,
zastąpił poprzednią, powszechnie uznawaną za brzydką, konstrukcję restauracji z lat
30. XX w., która z kolei stała na miejscu hotelu otwartego w 1896 r. Pierwszy budynek na szczycie Snowdona zbudowano z kolei w 1838 r., co wskazuje, że już wtedy
ruch turystyczny był znaczny. Obecny obiekt – podobnie jak poprzednie – ze względu na swoje położenie pozbawiony jest źródeł bieżącej wody i nie jest podłączony do
326
Krzysztof Kołodziejczyk
sieci energetycznej. Dzięki specjalnej konstrukcji dachu zbierana jest woda opadowa, zaś woda pitna dostarczana jest pociągami (w okresie letnim około 20 000 litrów
miesięcznie), podobnie jak paliwo dla generatorów prądu (A Majestic Mountain Top
Adventure b.r.w.). Na szczytową skałkę zbudowano kamienne schodki, a na jej wierzchołku postawiono obelisk z tablicą wskazującą kierunki do ważniejszych wzniesień
w okolicy. Na szczycie Snowdona, przełęczy Pen-y-pass i w kilku innych miejscach
masywu – najprawdopodobniej ze względu na trudne warunki klimatyczne – drewniane drogowskazy zostały zastąpione kamiennymi (ryc. 94), na których wyrzeźbiono kierunki skrętów poszczególnych nazwanych szlaków turystycznych.
Ryc. 93. Wielofunkcyjny budynek na szczycie Snowdona (fot. K. Kołodziejczyk, 2013)
a) b)
Ryc. 94. Drewniane oznaczenie szlaku u podnóża masywu Snowdona, na początkowym
odcinku Rhyd-Ddu Track (a) oraz kamienny drogowskaz na szczycie Snowdona, wskazujący drogę dojścia do szlaku Watkin Path (b) (fot. K. Kołodziejczyk, 2013)
Baza noclegowa w Parku Narodowym Snowdonia nie jest szczególnie dobrze rozwinięta, ale w zasadzie w każdej miejscowości można znaleźć pensjonaty
i obiekty typu B&B, schroniska młodzieżowe lub pola namiotowe. Szczególnie roz-
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
327
budowana jest oferta schronisk młodzieżowych – w samym parku lub jego bezpośredniej okolicy działa ich 12, w tym 7 zrzeszonych w Youth Hostels Association.
Niektóre schroniska oferują jednak bardzo niski standard i turysta musi koniecznie
posiadać własny śpiwór i ręcznik. Dotyczy to zwłaszcza obiektów, do których nie
można dojechać samochodem i podstawową grupą klientów są turyści piesi. Inne
schroniska są jednak uznawane za najlepsze w Walii. Baza gastronomiczna na terenie parku narodowego związana jest tylko z miejscowościami, a jednymi z zaledwie kilku wyjątków od tej prawidłowości są dwie kawiarnie: na szczycie Snowdona
i na stacji Tan-y-Bwlch na trasie kolejki turystycznej Ffestiniog Railway. Informacji
o pogodzie i zagrożeniach na szlakach udzielają pracownicy parku narodowego
w kilku punktach informacyjnych (ryc. 95), organizują oni też różnej długości wycieczki. W biurach informacyjnych parku, schroniskach młodzieżowych i innych
biurach turystycznych udostępniane są specjalne jasnopomarańczowe formularze,
w których można podać planową trasę wycieczki i orientacyjną godzinę powrotu. W samych górach wyjątkowo nieliczne są publiczne toalety (związane tylko
z masywem Snowdona), ławki i miejsca odpoczynkowe, zaś schronów czy innych
zadaszeń przewidzianych specjalnie dla turystów kwalifikowanych w ogóle nie odnotowano. Wydaje się, że zarząd parku narodowego realizuje postulaty brytyjskich
turystów, by do minimum ograniczyć wyposażenie szlaków turystycznych, i skupia się tylko na odpowiednim utrzymaniu bardziej uczęszczanych tras pieszych,
zwłaszcza przeciwdziałaniu erozji.
Ryc. 95. Otwarcie w dniu 18 lipca 2013 r.
nowego centrum informacyjnego Parku
Narodowego Snowdonia w dolinie rzeki
Ogwen, w punkcie wyjścia na szlaki piesze prowadzące w masywy Glyder Fawr
(999 m n.p.m.) i Glyder Fach (994 m
n.p.m.) (fot. K. Kołodziejczyk, 2013).
Ryc. 96. Panel z opisem panoramy przy
szlaku pieszym nad doliną rzeki Ogwen,
w pobliżu nowego centrum informacyjnego parku (por. ryc. 95) (fot. K. Kołodziejczyk, 2013).
328
Krzysztof Kołodziejczyk
Chociaż północna Walia nigdy nie była typowym regionem przemysłowym, niektóre okolice zostały dość znacznie przekształcone w wyniku działalności człowieka.
Należą do nich także pewne fragmenty Parku Narodowego Snowdonia, m.in. rejon
wsi Beddgelert, gdzie pozyskiwano łupek dachówkowy. Obecnie wiele szlaków wykorzystuje dawne drogi transportu urobku, a jednocześnie mija liczne hałdy i pozostałości kopalnianych zabudowań, które jednak nie są we właściwy sposób udostępnione turystom – bardzo rzadko pojawiają się stosowne tablice dydaktyczne czy
w ogóle informacja o charakterze mijanego dziedzictwa. Działalność informacyjna
przy górskich szlakach turystycznych na terenie całego parku jest dosyć ograniczona, choć ostatnio poczyniono kilka inwestycji, głównie w postaci paneli z opisem
panoram (ryc. 96). Więcej tablic edukacyjnych czy ścieżek dydaktycznych występuje
na obrzeżach parku, w otoczeniu ważniejszych ośrodków krajoznawczych. Centrum
naukowe parku z ofertą dydaktyczną dla turystów znajduje się w dawnej rezydencji
Plas Tan-y-Blych, w pobliżu trasy kolei turystycznej Ffestiniog Railway.
7.3.2. Zagospodarowanie wybranych szlaków turystycznych
Szlak pieszy Pyg Track z przełęczy Pen-y-pass na Snowdon
Szlak zaczyna się na przełęczy Pen-y-pass pomiędzy masywem Snowdona na południu i masywem Glyder Fawr na północy (ryc. 92). Miejsce to jest oddalone o 10 km
od Llanberis, będącego głównym ośrodkiem turystycznym ­
północno-zachodniej
części parku narodowego. Bliżej (6 km) znajduje się Nant Peris z dużym parkingiem,
z którego w sezonie letnim na przełęcz kursują wahadłowo autobusy. Poza Pyg Track
na Pen-y-pass rozpoczyna się Miners’ Track, kolejny, nieco prostszy szlak wejściowy na
Snowdon (obie trasy mają wspólny końcowy odcinek). Zagospodarowanie turystyczne szlaku Pyg Track występuje tylko na obu jego krańcach (przy czym infrastruktura
na szczycie Snowdona została omówiona powyżej). Na przełęczy Pen-y-pass znajduje się parking z kilkudziesięcioma miejscami postojowymi, przystanek autobusowy,
punkt informacyjny parku narodowego (dyżurują w nim przewodnicy, których chętni
turyści mogą wynająć), restauracja, publiczne toalety, kilka ławek oraz najwyżej w Walii położone schronisko młodzieżowe. Jedyną formą przystosowania szlaku poza oboma jego krańcami jest utrzymanie ścieżki, na której fragmentarycznie przygotowano
kamienne ograniczenia (krawężniki) w celu skanalizowania dosyć dużego ruchu turystycznego, zaś na kilku bardziej stromych odcinkach wybudowano schody. Poza tym
dłuższe fragmenty wysypane są żwirem. Przebudowa ścieżki była bardziej intensywna
na początkowym i końcowym fragmencie szlaku, co wynikało z możliwości dostarczenia materiałów, chociaż w jakimś stopniu utrzymana nawierzchnia występuje na całej
długości badanego szlaku. Poza punktem początkowym dla turystów nie przygotowano żadnych ławek, a tym bardziej zorganizowanych miejsc odpoczynku. Choć nie jest
to typowa forma zagospodarowania szlaku, warto zwrócić uwagę na drewniany pal,
stojący już za połączeniem szlaku Pyg Track z Miners’ Track, blisko szczytu Snowdona,
w który zdobywcy góry wtykają na pamiątkę monety.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
329
Szlak pieszy Watkin Path z Bethanii (Pont Bethania) na Snowdon
Szlak zaczyna się w osadzie Bethania (Pont Bethania), w dolinie rzeki Afon
Glaslyn, 6 km na północny wschód od Beddgelert (ryc. 92), w pobliżu schroniska
młodzieżowego Bryn Gwynant położonego nad jeziorem Gwynant. Podobnie jak
w poprzednim przypadku zagospodarowanie trasy związane jest tylko z oboma jej
krańcami, jedynie przejawy przebudowy ścieżki występują w kilku miejscach na
środkowym odcinku szlaku. Przy dolnym węźle początkowym Watkin Path zlokalizowane są: parking z kilkudziesięcioma miejscami postojowymi i ławką, publiczne
toalety, przystanek autobusowy (bez wiaty) oraz kawiarnia, której godziny otwarcia
nie są niestety dostosowane do potrzeb wędrowców, którzy na zdobycie Snowdona tą drogą muszą przeznaczyć więcej czasu niż w przypadku pozostałych szlaków
(kawiarnia otwierana jest dopiero późnym rankiem, a zamykana wczesnym popołudniem). W odległości 300 m szosą w kierunku Beddgelert znajduje się nietrwała
baza noclegowa w postaci zespołu czterech drewnianych domków Bryn Dinas, zaś
1,5 km w przeciwnym kierunku – wspomniane schronisko (dojście główną szosą lub
nieoficjalną ścieżką). Ponadto w osadzie Nantgwynant, odległej o 300 m od początkowego odcinka szlaku, działa sezonowe pole namiotowe. Drogi do wymienionych
obiektów noclegowych nie wskazują jednak żadne kierunkowskazy, więc nie można
ich uznać za zagospodarowanie samego szlaku, raczej szerszego obszaru, przez który
badana trasa przebiega. Ponieważ na początkowych 2,8 km szlak wykorzystuje dawną drogę do nieczynnego kamieniołomu łupku, przygotowanie i utrzymanie ścieżki
dotyczy dopiero jego dalszego fragmentu, przy czym specjalne zabiegi miały miejsce
tylko na środkowym odcinku (na długości około 2,5 km). Górna część szlaku, wyznaczona kopcami kamieni, ma formę poszerzonej przez turystów nieprzygotowanej ścieżki, co jest szczególnie niewygodne (a także niebezpieczne) na bardzo stromym, południowym stoku Snowdona, pokrytym usypiskiem pokruszonych łupków.
Szlak turystyczny Rhyd-Ddu Path z Rhyd-Ddu na Snowdon
Spośród wszystkich szlaków prowadzących na szczyt Snowdona Rhyd-Ddu Path
(ryc. 92) jest najsłabiej zagospodarowany. Na jego wyposażenie składa się tylko opisana wyżej baza turystyczna na najwyższym szczycie Walii oraz pewne elementy infrastruktury we wsi Rhyd-Ddu, przy czym żaden z nich nie jest położony bezpośrednio
przy szlaku. W miejscowości tej znajduje się tradycyjny pub (300 m od skrajnego węzła
szlaku, brak drogowskazów), stacja kolei turystycznej Welsh Highland Railway (100 m),
parking z publiczną toaletą (150 m) oraz przystanek autobusowy z wiatą (200 m).
W niewielkim stopniu przygotowano też ścieżki, którymi prowadzi analizowana trasa
(jedynie na długości około 2 km), zaś początkowy odcinek o długości 1,5 km wykorzystuje starą drogę górniczą do kopalni łupków Ffridd, zamkniętej w 1890 r. Krótki fragment szlaku na stromym, obsypującym się południowym stoku bezimiennego szczytu
sąsiadującego od południowego zachodu ze Snowdonem został poprowadzony serpentynami i ­ogrodzony ­metalowymi płotkami, co ma przeciwdziałać poszerzaniu ścieżki
i schodzeniu turystów ku krawędzi kotła polodowcowego ze stawem Llyn Coch na dnie.
330
Krzysztof Kołodziejczyk
Trasa piesza doliną rzeki Glaslyn z przełęczy Pen-y-pass do Nantmor
Analizowana trasa doliną rzeki Glaslyn nie ma charakteru ciągłego, oznakowanego szlaku, lecz jest połączeniem kilku oficjalnych szlaków pieszych z krótkimi
odcinkami dróg asfaltowych, stanowiącym jedyne prowadzące tą doliną połączenie
przełęczy Pen-y-pass, popularnego punktu wyjścia na Snowdon, z Beddgelert, wsią
uznawaną za bardzo dobrą bazę do wędrówek po górach otoczenia Snowdona, położoną przy ujściu rzeki Colwyn do Glaslyn, w miejscu połączenia dwóch szerokich
dolin. Na tym odcinku trasa wiedzie zarówno dnem doliny, jak i jej zboczami, doprowadzając do kilku miejsc widokowych i mijając też punkt początkowy szlaku Watkin Path. Na południe od Beddgelert rzeka Glaslyn przebija się wąskim przełomem
w kierunku morza. Wyznaczono tamtędy atrakcyjny szlak pieszy, który również
włączono do analizy. Dzięki temu badaniami objęto 15,5 km trasy (ryc. 92), która
w przeciwieństwie do szlaków prowadzących na Snowdon nie jest wymagająca technicznie i kondycyjnie, a ­wyróżnia się znaczną atrakcyjnością, zwłaszcza pod względem krajobrazowym. Trzeba bowiem podkreślić, że krajobraz tej okolicy wyraźnie
różni się od innych części Snowdonii oraz wybrzeża. W dolinie położonych jest kilka
jezior, podnóża gór są porośnięte lasami, przez które przepływają liczne strumienie,
a dopiero wyżej drzewa zanikają, ustępując miejsca pastwiskom i skałom. Przy trasie
znajduje się także kilka kulturowych walorów krajoznawczych, z których najważniejsze to: udostępniona do zwiedzania dawna kopalnia miedzi Sygun, pozostałości
klasztoru augustianów i inne zabytki Beddgelert oraz położony obok tej wsi legendarny grób psa Gelerta (wiernego towarzysza walijskiego księcia Llywelyna Wielkiego). Trasa nie jest wykorzystywana tak często, jak szlaki prowadzące na Snowdon, ale
należy do względnie popularnych, choć rzadko pokonywana jest w całości. Szczególnie uczęszczane są jej fragmenty w okolicach Beddgelert oraz w górnej części doliny
między Pen-y-pass a polem namiotowym nad jeziorem Llyn Gwynant. Zinwentaryzowana trasa obejmuje cały górski odcinek doliny rzeki Glaslyn – na południe
od przełomu zakończonego zabytkowym mostem Aberglaslyn w wiosce Nantmor
rzeka opuszcza już góry, wypływając na obszar niziny nadmorskiej.
Zagospodarowanie analizowanej trasy (tab. XVIII) jest dosyć zróżnicowane, a jego
intensywność wyraźnie nawiązuje do popularności poszczególnych odcinków. Najintensywniej wyposażony jest fragment w regionie Beddgelert, co częściowo wynika
z generalnie dobrze rozwiniętej bazy turystycznej w tej miejscowości (liczne obiekty
noclegowe, w tym kemping, lokale gastronomiczne, dwa punkty informacji turystycznej, publiczne toalety). Warto dodać, że 1,5 km na zachód od wioski znajduje się jeszcze kolejny kemping, Beddgelert Forest Campside, prowadzony przez Forestry Commission, który wyróżnia się bardzo rozbudowanymi węzłami sanitarnymi, pralnią i dobrze zaopatrzonym sklepem spożywczym, zaś 1,5 km na północny wschód od wsi (ale
w odległości 500 m od analizowanej trasy) leży duży obiekt noclegowy Craflwyn Hall,
należący do National Trust. Jednak w wiosce i w jej otoczeniu znaczne są też inwestycje
związane bezpośrednio z analizowaną trasą – liczne ławki i specjalne nawierzchnie
ścieżek, przystosowane do znacznych potoków wędrowców. Na długości 800 m na po-
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
331
łudnie od Beddgelert trasa pokrywa się ze szlakiem przystosowanym do poruszania
się osób na wózkach inwalidzkich i ma nawierzchnię betonową. Jest to jednocześnie
główna droga dojścia do najważniejszej atrakcji Beddgelert – grobu psa Gelerta, stąd
taka nawierzchnia nie tylko ułatwia przemieszczanie się osobom niepełnosprawnym,
ale też zabezpiecza teren przed rozdeptaniem. Dalej na południe, w obrębie przełomu
rzeki Glaslyn, szlak pieszy prowadzi ścieżką ułożoną z głazów i mniejszych kamieni,
z licznymi schodami, drewnianymi pomostami i metalowymi zabezpieczeniami przejścia (uchwyty, barierki). Na tym odcinku znajduje się też jedyna na analizowanej trasie
tablica dydaktyczna, dotycząca tutejszego przełomu rzecznego. Z kolei krótki (400 m)
fragment szlaku na północ od Beddgelert posiada nawierzchnię kamienną utwardzoną betonem. W rejonie tej miejscowości przy badanej trasie znajduje się jeszcze zorganizowane miejsce odpoczynkowe, przy czym trzeba podkreślić, że zostało ono przygotowane jako część atrakcji związanych z kopalnią Sygun (ponad szlakiem znajduje
się tu też punkt widokowy zabezpieczony barierką, z ławkami i tablicą edukacyjną).
Poza okolicą Beddgelert intensywniej zagospodarowane są te fragmenty trasy prowadzącej doliną Glaslyn, które stykają z początkowymi odcinkami szlaków prowadzących na Snowdon. Na przełęczy Pen-y-pass znajduje się schronisko młodzieżowe,
punkt informacyjny parku narodowego, restauracja, publiczne toalety, parking, przystanek autobusowy oraz grupa ławek tworząca miejsce wypoczynkowe (por. szlak pieszy Pyg Track). Kawiarnia, niewielki obiekt noclegowy oraz parking z publiczną toaletą
i ławką znajduje się też w osadzie Bethania przy początku szlaku Watkin Path. Niedaleko położone jest jeszcze duże schronisko młodzieżowe Bryn Gwynant. Poza tymi
trzema odcinkami analizowana trasa jest słabo zagospodarowana, co sprowadza się do
jednego pola namiotowego nad jeziorem Llyn Gwynant, ułatwień w pokonaniu dwóch
trudniejszych odcinków (kładki nad potokami) oraz przygotowania nawierzchni na
800-metrowym odcinku prowadzącym przez torfowisko otaczające od południa jezioro Llyn Dinas. Szlak pieszy został tu wyłożony plastikowymi siatkami, podobnymi do
stosowanych czasami na szlakach przeznaczonych dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich. Poza tymi fragmentami, rejonem Beddgelert i krótkimi odcinkami
prowadzącymi drogami asfaltowymi, badana trasa wiedzie naturalnymi ścieżkami,
nieprzygotowanymi specjalnie w tym celu.
Terenowy szlak rowerowy w rejonie Betws-y-Coed
W lasach rozciągających się na północny zachód od Betws-y-Coed, głównego
ośrodka turystycznego północno-wschodniej części Parku Narodowego Snowdonia,
wyznaczono szlak przeznaczony dla rowerzystów górskich (MTB) w formie podwójnej pętli. Jednokierunkowa trasa ma 25 km długości (ryc. 97) przy przewyższeniu
450 m i zgodnie z klasyfikacją przygotowaną przez Forestry Commission Wales (Walijska Komisja Leśna, tab. 19) określana jest jako trudna, gdyż znajdują się na niej liczne
podjazdy i zjazdy. W związku z tym oznaczona jest na czerwono. Podjazdy przypadają w większości na drogi o nawierzchni utwardzonej ­(zamknięte dla ruchu drogi
leśne, na krótkich odcinkach ogólnodostępne drogi asfaltowe), zaś wszystkie zjazdy
332
Krzysztof Kołodziejczyk
­ oprowadzono wąskimi ścieżkami (ang. single track) o specjalnie przygotowanej nap
wierzchni. Trudność tych drugich jest zróżnicowana, wiodą przez lasy, jak i tereny
odkryte, po stokach lub linią grzbietu. Analizując infrastrukturę turystyczną samego
szlaku i obszaru, przez który on prowadzi (ryc. 97), łatwo zauważyć, że istniejąca baza
zwykle nie nawiązuje do przebiegu trasy i przewidziana jest do obsługi innych grup turystów. Wycieczkę w założeniu organizatorów ma rozpoczynać się na jednym z dwóch
parkingów w północnej części trasy, w pobliży zamku Gwydir koło Llanrwst, choć
gęsta sieć dróg i ścieżek pozwala na wjechanie na szlak prawie w dowolnym miejscu.
Ryc. 97. Znakowany terenowy szlak rowerowy w rejonie Betws-y-Coed na tle zagospodarowania turystycznego obszaru (źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem: Snowdon/
Yr Wyddfa… 2009 oraz informacji zawartych na tablicach informacyjnych)
Uwagi: Większość terenu pokazanego na mapie jest swobodnie dostępna i istnieje tam bardzo rozbudowana sieć dróg różnego rodzaju, przydatnych do rekreacji pieszej i rowerowej,
jednak w żaden sposób lub w bardzo ograniczonym zakresie oznakowanych.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
333
Tab. 19. Trudność terenowych szlaków rowerowych zgodnie z klasyfikacją Forestry Commission Wales (Walijskiej Komisji Leśnej)
Trudność
szlaku i jego
oznaczenie
Docelowa grupa
użytkowników
Charakter drogi
i nawierzchni
Nachylenia
i trudności
techniczne
łatwy
Początkujący rowerzyści
(zielone koło) o podstawowych
umiejętnościach jazdy
na rowerze. Właściwy
dla większości osób
w dobrym zdrowiu.
Można wykorzystywać
większość rowerów.
Niektóre trasy można
pokonać nawet rowerem
z przyczepką.
Drogi płaskie
i szerokie. Czasami
mogą zdarzyć się
odcinki piaszczyste,
błotniste i nierówne.
Wyjątkowo mogą
pojawić się wąskie
ścieżki (ang. single
track).
Niewielkie
nachylenia,
brak trudności
technicznych.
średni
(niebieski
kwadrat)
Średnio doświadczeni
rowerzyści
z umiejętnością jazdy
poza drogami (ang. offroad). Wskazane dla osób
sprawnych fizycznie.
Przeznaczone dla
rowerów górskich.
Podobnie jak
wyżej, przy czym
więcej specjalnie
przygotowanych
wąskich ścieżek
(ang. single track).
W obrębie drogi
mogą pojawić
się niewielkie
nierówności
(kamienie, korzenie).
Zwykle średnie
nachylenia, choć
mogą pojawić się
krótkie bardziej
strome odcinki.
Niewielkie
trudności
techniczne.
trudny
(czerwony
trójkąt)
Doświadczeni rowerzyści
górscy ze znacznymi
umiejętnościami jazdy
poza drogami (ang. offroad). Wskazane dla
osób bardzo sprawnych
fizycznie. Przeznaczone
dla specjalistycznych
rowerów górskich wyższej
klasy.
Drogi strome i trudne
technicznie, zwykle
w postaci wąskich
i krętych ścieżek.
Bardzo zróżnicowane
nawierzchnie.
Zróżnicowane
i wymagające
zjazdy i podjazdy.
Na trasie mogą
pojawić się
większe kamienie,
uskoki terenu,
zagłębienia, brody,
kładki, pomosty,
stopnie.
334
Trudność
szlaku i jego
oznaczenie
Krzysztof Kołodziejczyk
Docelowa grupa
użytkowników
bardzo trudny Bardzo doświadczeni
(czarny
rowerzyści górscy,
romb)
przyzwyczajeni
i przygotowani
fizycznie do długiego
i wyczerpującego
wysiłku. Przeznaczone
dla specjalistycznych
rowerów górskich
wysokiej klasy.
Charakter drogi
i nawierzchni
Podobnie jak wyżej,
przy czym stopnień
trudności jest jeszcze
wyższy. Szlak może
wykorzystywać
każdą zdatną do
jazdy drogę i ścieżkę,
mogą pojawić się
eksponowane odcinki
w otwartym terenie
górskim bez wyraźnej
ścieżki.
Nachylenia
i trudności
techniczne
Znaczne
i zróżnicowane
trudności
techniczne.
Mogą pojawić się
odcinki typowe
dla sportów
rowerowych typu
downhill.
Źródło: opracowanie własne w oparciu o tablice informacyjne w rejonie Betws-y-Coed
Uwagi: Trasy tylko dwóch ostatnich kategorii można uznać za typowe trasy MTB.
Wyposażenie szlaku rowerowego jest dosyć ubogie. Bezpośrednio przy nim poza
oznakowaniem i tablicami z planem trasy (jedynie mapa i informacje porządkowe,
brak informacji krajoznawczych) zlokalizowane jest tylko jedno miejsce piknikowe (odpoczynkowe) połączone z punktem widokowym i parkingiem, drugie takie
miejsce znajduje się w odległości 100 m od szlaku na terenach rekreacyjnych zamku
Gwydir. Inne miejsca piknikowe (i parkingi) oddalone są od szlaku o co najmniej
500 m (brak drogowskazów) i przeznaczone są głównie dla przemieszczających się
samochodami turystów krajoznawczych (zwiedzanie Betws-y-Coed, zamku Gwydir
i Brzydkiego Domu150), ewentualnie planujących spacer wychodzącymi z parkingów
krótkimi trasami pieszymi. Przy szlaku brak bazy gastronomicznej, ale dwa obiekty
tego typu położone są blisko jego przebiegu (zamek Gwydir – 500 m, Brzydki Dom –
400 m). Pozostała baza żywieniowa, noclegowa, ale także publiczne toalety, znajduje
się już w większej odległości (przynajmniej 1 km), głównie w otaczających badany
szlak od południa i wschodu dolinach rzek Llugwy i Conwy. Niestety, na analizowanej trasie w zasadzie brak informacji o istnieniu tych urządzeń. Takie rozmieszczenie bazy turystycznej powoduje, że rowerzysta podążający wyłącznie szlakiem rowerowym nie ma możliwości skorzystania z niej, ewentualnie musi do niej zjeżdżać
z założonej trasy (głównie chodzi tu o obiekty gastronomiczne). Analizowany szlak
powstał bowiem w przestrzeni już wcześniej zagospodarowanej pod względem tu150
Brzydki Dom to obiekt zabytkowy, zgodnie z tradycją zbudowany w ciągu jednej nocy. Od 1988 r.
jest własnością stowarzyszenia Snowdonia Society, które go odrestaurowało i obecnie prowadzi tu kawiarnię, zaś na piętrze znajduje się wystawa poświęcona pszczołom, choć wiele tu odwołań do przyrody
Parku Narodowego Snowdonia. W pobliżu, w położonym 3 km na zachód Capel Curig, znajduje się
Narodowe Centrum Górskie Plas-y-Brenin, popularny ośrodek turystyki aktywnej i sportów górskich.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
335
rystycznym i jak dotąd poza oznakowaniem i tablicami informacyjnymi nie powstała żadna infrastruktura przeznaczona specjalnie dla jego użytkowników. Być może
jednak taki ograniczony zakres wyposażenia ma nawiązywać do stopnia trudności
trasy, choć z drugiej strony duży wysiłek fizyczny skutkuje potrzebą regeneracji sił,
dla której jak dotąd nie ma zbyt wielu możliwości. Szlak oznaczony jest w sposób
ciągły, choć znaki pojawiają się głównie na skrzyżowaniach dróg. Wydaje się jednak, że szybkie tempo przemieszczania się rowerzystów wraz z jasnym przebiegiem
dróg i ścieżek nie wymaga częstszego umieszczania oznakowania. Warto podkreślić
wprowadzenie na trasie wielu znaków ostrzegawczych, zarówno dla rowerzystów
(o ostrych zakrętach, wjeździe na drogę z ruchem samochodowym, przecięciu trasy
pieszej), jak i innych turystów korzystających z tego terenu (o skrzyżowaniach ze
szlakiem rowerowym).
7.4. Podsumowanie
Zagospodarowanie szlaków turystycznych w Wielkiej Brytanii w świetle
przeprowadzonej inwentaryzacji odpowiada oczekiwaniom brytyjskich turystów, który pragną surowych gór w minimalnym stopniu przekształconych przez
­człowieka. Większość szlaków przebiegających poza obszarem zabudowanym nie
jest kompleksowo wyposażona, najczęściej pojawiają się urządzenia służące turystom do odpoczynku, choć raczej w postaci pojedynczych ławek, a nie rozbudowanych punktów wypoczynkowych. W górach o bardziej zdecydowanej rzeźbie
na trudniejszych szlakach pieszych czasami budowane są kamienne schody lub
inne ułatwienia w wędrówce (np. wybrukowane ścieżki, kładki, pomosty), jednak
natężenie tego typu udogodnień szybko maleje wraz z wysokością i w najwyższych partiach gór ścieżki nie są w żaden sposób przygotowane, a niejednokrotnie
w ogóle zanikają. Turysta jest więc zmuszony maszerować wśród hal lub pokruszonych skał tylko w oparciu o znajomość mapy i własną orientację w przestrzeni,
stąd bardzo często wędrowcom poleca się wyposażenie w kompas (i umiejętność
korzystania z niego). Z kolei łatwe szlaki, prowadzące dolinami, są wyraźnie intensywniej zagospodarowane i sumarycznie natężenie urządzeń w tym przypadku
wydaje się zbliżone do podobnych tras w Polsce i Republice Czeskiej. Choć zdarzają się też odcinki przypominające bardziej alejki parkowe, co ma swoje uzasadnienie w ich położeniu w pobliżu ważnych ośrodków turystycznych (np. najbliższe
otoczenie Beddgelert). Większość infrastruktury, którą można zgodnie z przyjętymi w niniejszej pracy zasadami przypisać do szlaków turystycznych, związana
jest z miejscowościami i turyści kwalifikowani stanowią w tych przypadkach tylko
jedną z wielu, zwykle nie najważniejszą, grupę użytkowników. Dotyczy to głównie obiektów noclegowych i gastronomicznych, które w rozwiniętej pod względem
usług turystycznych Wielkiej Brytanii są liczne i reprezentują wysoki poziom. Jak
wykazały badania ankietowe, wielu turystów brytyjskich chętnie korzysta podczas wędrówek szlakami z obiektów o wysokim standardzie (pensjonaty, hotele),
336
Krzysztof Kołodziejczyk
co znajduje doskonałe odzwierciedlenie w ofercie. Baza noclegowa i żywieniowa bardzo rzadko występuje poza miejscowościami, czego potwierdzeniem jest
brak obiektów o charakterze schroniska turystycznego przy badanych szlakach.
W efekcie tych wszystkich zależności niejednokrotnie w jakikolwiek sposób zagospodarowane są tylko skrajne punkty szlaków (przy czym intensywność tego
zagospodarowania może być w niektórych przypadkach bardzo duża), zaś podczas
zasadniczej wędrówki turysta musi liczyć wyłącznie na siebie.
W związku z poziomem rozwoju sieci szlaków poszczególnych typów i popularnością różnych rodzajów turystyki aktywnej w Wielkiej Brytanii inwentaryzacja
objęła głównie szlaki piesze. Zbiorcze zestawienie infrastruktury, jaka przy nich
występuje, zawiera tab. XIX. Uwzględniono w niej łącznie 116 km szlaków pieszych – wszystkie wymienione w tab. 3 (z których większość omówiono powyżej)
poza siecią szlaków w Grizedale Forest Park i trasami prowadzącymi od północy
na Skafell Pike (oba przypadki w Parku Narodowym Lake District), które zanalizowano w ujęciu ogólnym, bez uwzględniania każdego szlaku czy trasy wędrówki
z osobna. W pierwszym przypadku wynikało to ze skomplikowania sieci i pokrywania się wielu odcinków, co powołałoby kilkukrotne uwzględnianie tych samych
urządzeń, zaś w drugim – ze wzajemnego przenikania się kilku tras wędrówek,
wśród których trudno wskazać dominującą, podczas gdy ich zagospodarowanie
jest bardzo ograniczone. Uwzględnione w tab. XIX szlaki piesze reprezentują różny stopień trudności i cechują się różnorodnym przebiegiem w stosunku do poszczególnych form rzeźby, co wobec ich znacznej sumarycznej długości uprawnia
do analizy nie tylko liczebności poszczególnych typów urządzeń, ale także ich lokalizacji.
Przy badanych brytyjskich szlakach pieszych najwięcej jest obiektów gastronomicznych, które średnio pojawiają się co 1,29 km marszu (maksymalna odległość
to 9,2 km), przy czym w zdecydowanej większości położone są w dolinach, a dokładniej w leżących tam miejscowościach. Potwierdzeniem tej prawidłowości jest
też ich wysoka liczba przy węzłach i w skrajnych punktach szlaków. Zaskakujące
jest, że lokale gastronomiczne są liczniejsze od ławek, które powszechnie traktuje się jako podstawowy rodzaj infrastruktury na znakowanych trasach. Średnio
jedna ławka przypada na 1,4 km szlaku, zaś najdłuższy odcinek jej pozbawiony
wynosi 9,5 km. Ławki również zwykle pojawiają się w dolinach, gdzie związane
są z miejscowościami lub szlakami o charakterze spacerowym, choć wyraźnie
częściej ustawiano je też na stokach. Porównując z obiektami gastronomicznymi,
liczniej występują na odcinkach międzywęzłowych (niejednokrotnie w miejscach
widokowych), zaś rzadziej – w węzłach szlaków. Dziwi mała ich liczba na szczytach i przełęczach, czyli w miejscach atrakcyjnych krajobrazowo, gdzie wielu wędrowców odpoczywa. Pozostałe rodzaje zagospodarowania przy szlakach pieszych
są już wyraźnie mniej liczne. Zinwentaryzowano 46 odcinków ze sztucznymi ułatwieniami, wśród których dominują kamienne schody i pomosty. Tylko na jednym odcinku zainstalowano łańcuchy, przy czym akurat w tym miejscu (dno do-
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
337
liny) nie są one niezbędne, w przeciwieństwie do wielu trudnych fragmentów tras
w wysokich górach. Co oczywiste, tego typu ułatwienia i zabezpieczenia występują
głównie na stokach i odcinkach międzywęzłowych, choć zaskakuje kompletny ich
brak na zorganizowanych punktach widokowych, które na badanych szlakach zostały przecież przygotowane. Czwarte i piąte miejsce pod względem liczebności zajęły odpowiednio duże i małe obiekty noclegowe inne niż schroniska turystyczne
i pola namiotowe, przy czym ujmowane łącznie znalazłyby się na trzecim miejscu.
Położone są głównie w miejscowościach, w związku z czym największa ich liczba –
biorąc pod uwagę wydzielenia tab. XIX – znalazła się w dolinach i w węzłach szlaków. Małe obiekty noclegowe są rozmieszczone bardziej równomiernie niż duże,
na co wskazuje wyraźnie mniejsza maksymalna odległość pomiędzy elementami
infrastruktury (9 km wobec 12 km).
Z podobną średnią częstotliwością rozlokowane są na szlakach zorganizowane miejsca wypoczynkowe bez zadaszenia i toalety. W porównaniu z pozostałymi badanymi krajami oba rodzaje urządzeń występują w Wielkiej Brytanii
wyjątkowo często. Jednak miejsca odpoczynkowe są z reguły bardzo proste –
składają się z zespołu ławek, którym czasem towarzyszą stoły (w żadnym przypadku nie jest to regułą) i kubły na śmieci. Zlokalizowane są zwykle na stokach
i w węzłach s­ zlaków. W tę tendencję nie wpisują się nieliczne wiaty i schrony
przeciwdeszczowe. Chociaż typowo turystyczne urządzenia tego typu zdarzają
się na terenie Wielkiej Brytanii, to nie są popularnym rodzajem infrastruktury,
a w przypadku analizowanych szlaków w ogóle nie wystąpiły (do tej kategorii
zaliczono w drodze wyjątku wyłącznie wiaty przystankowe zlokalizowane przy
trasie wędrówki, w których turysta w ostateczności może przeczekać załamanie pogody). Widać więc, że funkcja zapewnienia ochrony przed opadami ma
w Wielkiej Brytanii niewielkie znaczenie, co odpowiada preferencjom turystów
ujawnionym w przeprowadzonych badaniach ankietowych. Warto jednak zauważyć, że chociaż statystycznie wiaty rozmieszczone są ponad pięciokrotnie
rzadziej niż miejsca odpoczynkowe bez zadaszenia (średnia odległość między
urządzeniami to odpowiednio 29 i 5,52 km), to maksymalne odległości zanotowane między urządzeniami każdego z tych rodzajów są zbliżone (odpowiednio
15,5 i 14,3 km). Na tym tle wyjątkowo liczne są publiczne toalety, które znajdują
się na wielu górskich i leśnych parkingach oraz w niewielkich nawet miejscowościach, a dzięki temu obsługują też szlaki turystyczne. Związane ze szlakami
obozowiska turystyczne położone są zwykle w dolinach, na obrzeżach miejscowości, a reprezentują dwa typy: słabo zagospodarowane, czasem nawet nieformalne pola namiotowe oraz bogato wyposażone kempingi z nowoczesnymi węzłami sanitarnymi, a czasem także lokalem gastronomicznym.
Chociaż jest to daleko idące uproszczenie, to – biorąc pod uwagę rodzaje zagospodarowania wyszczególnione w tab. XIX – można przyjąć, że spośród poszczególnych elementów sieci szlaków w Wielkiej Brytanii najlepiej wyposażone są węzły szlaków, a najgorzej – punkty widokowe (całkowity brak urządzeń
338
Krzysztof Kołodziejczyk
­ ależących do typów uwzględnianych w tabelach inwentaryzacyjnych), zaś spon
śród form rzeźby terenu najwięcej urządzeń przygotowano w dolinach, zaś najmniej – na szczytach. Takie prawidłowości wynikają z powiązania większości
infrastruktury z miejscowościami i niechęci Brytyjczyków do przekształcania
krajobrazu gór. Konsekwencją tego jednak jest fakt, że duża część zagospodarowania, które potencjalnie można przypisać do szlaków turystycznych, nie powstała w celu obsługi turystów kwalifikowanych i nie zawsze jest odpowiednio
przystosowana do ich potrzeb. Wędrowcy stanowią z reguły tylko jedną z grup
klientów, do tego wcale nie najliczniejszą i najważniejszą. Słabe zagospodarowanie partii szczytowych pozostaje w sprzeczności z sytuacją w Republice Czeskiej (i w mniejszym stopniu w Polsce), gdzie to właśnie w takich miejscach
przygotowuje się ławki, miejsca odpoczynkowe czy punkty widokowe, a czasem
nawet buduje wieże widokowe. W procesie zagospodarowywania brytyjskich
szlaków prawie całkowicie pomijane są zorganizowane punkty widokowe, na
których co najwyżej pojawiają się tablice z opisami panoram. Tak słaby wynik
w tym przypadku może jednak wynikać z przyjętej w niniejszej pracy definicji
„zorganizowanego punktu widokowego” (por. przypis 61), bowiem wiele widokowych miejsc, przy których stoi tylko pojedyncza ławka, zostało w ogóle
pominiętych.
Spośród rodzajów urządzeń nieuwzględnionych w tab. XIX warto zwrócić
uwagę na dosyć równomiernie rozmieszczone parkingi oraz punkty informacji turystycznej, które znajdują się czasem także w małych miejscowościach lub
nawet wysoko w górach (np. przełęcz Pen-y-pass w Parku Narodowym Snowdonia). Chociaż zostały zaliczone do kategorii „inne obiekty noclegowe”, trzeba
wspomnieć też o schroniskach młodzieżowych. W związku z brakiem typowych
schronisk turystycznych (w polskim rozumieniu), to właśnie schroniska młodzieżowe są najliczniejszą tanią bazą noclegową dla turystów kwalifikowanych.
Czyni je to bardzo popularnymi, czego konsekwencją są problemy ze znalezieniem wolnych miejsc. Ponieważ nie udzielają one tzw. noclegów zastępczych,
turysta kwalifikowany nie może więc liczyć na uzyskanie noclegu bez wcześniejszej rezerwacji, co jest znacznym ograniczeniem przy planowaniu wielodniowych wędrówek (zwłaszcza biorąc pod uwagę bardzo zmienną brytyjską
pogodę). Trzeba jednak przyznać, że obiekty te reprezentują dużo wyższy niż
w Polsce poziom, zwykle oferując swoim gościom śniadania, wybór kilku ciepłych posiłków na kolację czy sprzedaż kosmetyków i trwałych produktów spożywczych. Ponadto, często mieszczą się w stylowych, zabytkowych budynkach
otoczonych ogrodami. Warto jeszcze zwrócić szczególną uwagę na drewnianą
skrzynię ze sprzętem ratunkowym (m.in. nosze, usztywnienia na wypadek złamania kończyn, opatrunki) zainstalowaną przy szlaku prowadzącym na Skafell
Pike, najwyższy szczyt Anglii położony w północnej części Parku Narodowego
Lake District (ryc. 98). Niestety, tego typu infrastruktury – przydatnej w nagłych
sytuacjach – nie odnotowano na żadnym innym spośród badanych szlaków.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
339
Zagospodarowanie szlaków rowerowych jest wyraźnie mniej intensywne. Jego
podstawę stanowią obiekty noclegowe i gastronomiczne zlokalizowane w miejscowościach. Jeśli chodzi o miejsca odpoczynkowe i ławki, to rowerzyści korzystają zwykle z tych samych urządzeń co turyści piesi, gdyż trasy obu rodzajów
często się pokrywają (liczne są szlaki typu bridleway przeznaczone dla jeźdźców,
­rowerzystów i pieszych oraz inne trasy dostępne dla kilku kategorii użytkowników)
Wypożyczalnie rowerów i serwisy znajdują się w większych miejscowościach i nie
zawsze są powiązane z siecią odpowiednich tras. Nie zinwentaryzowano żadnych
stojaków na rowery obok położonych przy szlakach rowerowych walorów krajoznawczych, zdarzały się natomiast przy niektórych punktach informacji turystycznej i nielicznych lokalach gastronomicznych. Jak podkreślono wcześniej, większą
popularnością od zwykłych szlaków rowerowych cieszą się w Wielkiej Brytanii
trasy związane z centrami aktywności, przeznaczone bardziej dla kolarstwa górskiego. Wyróżniają się one ciągłym oznakowaniem, a jednocześnie udostępniają pewne walory krajoznawcze, w związku z czym wpisują się w definicję szlaku
turystycznego przyjętą w niniejszej pracy. Inwentaryzacją objęto sieć tego rodzaju tras w Grizedale Forest Park w Krainie Jezior i pojedynczy szlak w Snowdonii.
W obu przypadkach infrastruktura na znakowanych trasach jest bardzo uboga,
zaś baza turystyczna całego obszaru pozostaje z nimi słabo powiązana. W efekcie
w pierwszym przypadku rowerzyści mogą liczyć na przeznaczone dla nich zagospodarowanie tylko na początku i końcu przejazdu, zaś w drugim – muszą zjechać
ze szlaku przynajmniej na 500 m, by skorzystać z usług noclegowych lub gastronomicznych.
Ryc. 98. Skrzynia ze sprzętem
ratunkowym (ang. stretcher
box, stretcher – nosze) na przełęczy Sty Head na szlaku między Great Gable a Skafell Pike
(fot. K. Kołodziejczyk, 2013)
8. WZORCE ZAGOSPODAROWANIA
SZLAKÓW TURYSTYCZNYCH
8.1. Wskazania dotyczące wszystkich badanych rodzajów szlaków turystycznych
Szlaki turystyczne udostępniają najbardziej atrakcyjne pod względem turystycznym fragmenty przestrzeni geograficznej, ułatwiają poznanie walorów krajoznawczych tak przyrodniczych, jak i antropogenicznych, a jednocześnie umożliwiają regenerację sił fizycznych na świeżym powietrzu. Ich praktyczną rolą jest
doprowadzenie rekreantów nie tylko do miejsc zainteresowania turystycznego, ale
też do obiektów infrastruktury (obiektów noclegowych, gastronomicznych, towarzyszących), dzięki czemu czynią możliwym i ułatwiają odkrywanie kraju. W dalszej konsekwencji przyczyniają się też do rozwoju ruchu turystycznego, rozpropagowując poszczególne miejscowości czy regiony. Z drugiej strony pozwalają na
kanalizowanie i kierowanie ruchu turystycznego zgodnie z wymogami ochrony
środowiska oraz ułatwiają edukację przyrodniczą społeczeństwa. Ze względu na
szereg tak kluczowych funkcji niezwykle ważne jest odpowiednie przygotowanie,
zagospodarowanie szlaków turystycznych, a w szczególności ich oznakowanie,
które zapewnia nie tylko wygodny i płynny przebieg wędrówki, ale ma też ogromny wpływ na bezpieczeństwo turystów.
Góry w każdym z trzech analizowanych krajów są stosunkowo łatwo dostępne, w związku z czym mogą być penetrowane równocześnie przez reprezentantów
różnych form turystyki – od indywidualnej do masowej – który poszukują na tych
terenach zaspokojenia bardzo różnych potrzeb. W związku z tym rodzą się liczne
konflikty na tle zagospodarowania turystycznego gór, w tym szlaków turystycznych, które przecież także wykorzystywane są przez różne grupy wędrowców. Jak
zauważa Staffa (1985), trzeba jasno określić, komu to zagospodarowanie ma służyć. Na pewno turyści kwalifikowani nie staną się jedynymi użytkownikami walorów gór, w związku z czym zagospodarowanie nie może być dostosowane wyłącznie do ich potrzeb, ale z drugiej strony – nie może pozostawać z nimi w konflikcie,
gdyż to do tej grupy skierowana jest większość istniejących szlaków turystycznych.
Wspomniany wyżej autor jest przeciwny (dawno już zarzuconym) koncepcjom
minimalnego zagospodarowania pewnych fragmentów gór (np. Bieszczady) celem przeznaczenia ich dla turystyki kwalifikowanej. Okazało się bowiem, że ich
realizacja może być bardzo szkodliwa dla środowiska. Nie udaje się wyeliminować
niepożądanego rodzaju ruchu, który jednocześnie – w związku z ograniczeniem
bazy – oddziałuje silniej niż zwykle (“dzikie” ścieżki, powstawanie prymitywnych,
zastępczych obiektów pozbawionych odpowiedniego zaplecza sanitarnego).
342
Krzysztof Kołodziejczyk
W planowaniu zagospodarowania turystycznego górskich szlaków turystycznych
trzeba więc uwzględnić różne kategorie turystów, w tym mający duże znaczenie wypoczynek pobytowy, który także jest wewnętrznie zróżnicowany (np. kolonie, wypoczynek osób dorosłych lub rodzin z dziećmi), czy pobyty sanatoryjne. Wydaje się, że
dla tych grup rekreantów natężenie infrastruktury powinno być większe, nieco inny
powinien być też dobór urządzeń. Takie założenie przyjęto też podczas planowania
prowadzonych na potrzeby niniejszej pracy badań ankietowych, co znalazło odzwierciedlenie w odpowiednim doborze miejsc sondażu. By objąć nim różne grupy użytkowników, wybierano zarówno lokalizacje w pobliżu ośrodków turystycznych, punktów wyjścia na szlaki i schronisk turystycznych (gdzie duży odsetek stanowią mniej
doświadczeni turyści, wybierający się na krótkie wędrówki, nawet o charakterze spacerów), jak i punkty położone w głębi gór, z dala od wymienionych miejsc (gdzie można podejrzewać, że przeważają doświadczeni turyści kwalifikowani). Takimi samymi
zasadami kierowano się, dobierając szlaki poddawane szczegółowej inwentaryzacji
zagospodarowania. Nie zawsze wyniki obu tych badań (opinie turystów i ewidencja
obecnie istniejącej infrastruktury) są ze sobą zgodne, ale poprzez analizę porównawczą pozwalają na zaproponowanie kompleksowych wzorców zagospodarowania
szlaków. Poniżej zaprezentowano autorskie wskazania odnoszące się do wszystkich
analizowanych w tej pracy typów tras, zaś w dalszej części – bardziej szczegółowe
informacje dotyczące poszczególnych ich rodzajów wraz z podkreśleniem ewentualnych niezgodności między oczekiwaniami turystów a istniejącą infrastrukturą.
Oznakowanie
Za najważniejszy element wyposażenia szlaków turystycznych należy uznać oznakowanie. Jednak ogromna różnorodność sposobów znakowania i różne oczekiwania
turystów w zakresie jego częstotliwości (najczęściej malowanych znaków pragną Polacy, najrzadziej – Czesi; ryc. 28) powoduje, że trudno proponować tu wprowadzenie
jakichś uniwersalnych wzorców. Do podobnych wniosków doszli uczestnicy kongresu
Europejskiego Związku Wędrownictwa (EWV) w Bechyni, którzy podkreślili potrzebę
docenienia i utrzymania tradycji sposobów znakowania poszczególnych organizacji
czy państw. Niezwykle istotne jest jednak, by jednolite zasady obowiązywały w obrębie
poszczególnych sieci, a najlepiej w każdym z krajów (co osiągnięto już w Republice
Czeskiej, a możliwe jest także w Polsce). Natomiast na granicach pomiędzy sąsiednimi
systemami pożądane są tablice przybliżające zasady znakowania, posługujące się w jak
największym stopniu obrazkami i piktogramami, a jednocześnie przynajmniej dwoma językami (zwykle krajów, na których granicy tablica się znajduje). Dobrą praktyką
czeskich map turystycznych jest zestawienie w legendzie linii pokazujących przebieg
różnych typów tras (piesze i rowerowe, zwykłe i lokalne, ścieżki dydaktyczne) z wyglądem znaków w terenie. Czasami na odwrocie map zamieszczane są także dodatkowe
informacje o kierunkowskazach i innych aspektach turystyki aktywnej (np. kodeks rowerzysty na mapie Pálava, Lednicko-valtický areál… 2006).
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
343
Każdy ze szlaków analizowanych w niniejszej pracy, a szerzej każda z badanych
sieci szlaków, posiada urządzenia wskazujące turyście właściwą drogę, przy czym
ich forma i zasady prowadzenia wędrowca są dosyć zróżnicowane, zwłaszcza porównując Polskę i Republikę Czeską z Wielką Brytanią, choć w obrębie każdego
z tych krajów też można wskazać kilka odmiennych sposobów. Najlepiej skodyfikowany i realizowany wydaje się system znakowania w Republice Czeskiej, gdzie
zdecydowaną większość szlaków tworzy i utrzymuje jedna organizacja (Klub Czeskich Turystów), a duża część reguł wyznaczania i znakowania szlaków została
zawarta w prawie państwowym. Dzięki temu w całym kraju oznakowanie przebiega według tych samych zasad, zbliżona jest częstotliwość rozmieszczenia symboli,
które tworzą wewnętrznie spójny system, i na wszystkich węzłach (a czasem także
pomiędzy nimi) umieszczane są kierunkowskazy, także wykonane zawsze zgodnie
z tymi samymi regułami (pomijając niektóre starsze tabliczki drogowskazowe z lat
80. i początku lat 90. XX w., wszystkie mają identyczny wygląd, łącznie z krojem
i wielkością czcionki) (Marking System of the Tourist Trails… b.r.w.). Potwierdzeniem znacznej częstotliwości elementów systemu informacyjnego znakowanych
tras w Republice Czeskiej są opinie badanych turystów, którzy dopuszczają (a być
może nawet pożądają) mniejsze ich natężenie.
W Polsce również istnieje organizacja, która zarządza dużą częścią szlaków (Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze), ale ponieważ ogół zagadnień związanych ze szlakami turystycznymi nie został wyczerpująco uregulowany w żadnym
powszechnie obowiązującym akcie prawnym, praktycznie każdy (stowarzyszenia
i organizacje turystyczne, władze administracyjne różnych szczebli, właściciele
obiektów noclegowych, osoby prywatne) może stworzyć swój szlak, stosując przy
tym autorskie zasady znakowania (albo takich zasad nie stosować wcale). Prowadzi
to do ogromnej różnorodności w sposobach prowadzenia turysty. Także w ramach
samego PTTK – posiadającego przecież wewnętrzną kodyfikację znakowania (Instrukcja znakowania szlaków turystycznych 2007, 2014) – często brakuje konsekwencji: częstotliwość rozmieszczenia znaków jest w różnych częściach kraju zmienna,
zdarzają się znaki o niewłaściwych wymiarach, czasami nadużywane są niektóre
znaki specjalne (np. symbole „!” w Górach Opawskich). Oprócz tego nie na każdym
węźle umieszczone są kierunkowskazy, co z reguły wynika z niewystarczających funduszy na znakowanie, często jednak też z wandalizmu. Ponadto, w przeciwieństwie
do swojego czeskiego odpowiednika PTTK nie jest konsekwentne w sposobach
przygotowywania drogowskazów – dotyczy to nie tylko ich wyglądu i doboru treści,
ale nawet materiału (drewno, tworzywa sztuczne, metal), a w konsekwencji trwałości. W większym stopniu jednolite są znaki i kierunkowskazy szlaków rowerowych
(jako jedyne zostały w miarę kompleksowo opracowane w prawie państwowym), ale
tu poważnym problemem jest niszczenie lub kradzież tabliczek (wykonanych zwykle z metalu) i ograniczony zakres konserwacji w kolejnych latach po wyznaczeniu
(dotyczy to w szczególności dominujących pod względem długości tras tworzonych
przez samorządy i lokalne stowarzyszenia).
344
Krzysztof Kołodziejczyk
Znakowanie szlaków turystycznych w Wielkiej Brytanii jest znacznie ograniczone, a dużą część tras, zwłaszcza w wysokich górach, można by uznać za w ogóle
nieoznakowane. Na system informacyjny szlaków w tym kraju składają się zwykle
drewniane drogowskazy (często bez podania odległości, jedynie z nazwami punktów docelowych) lub wyłącznie słupki ze strzałkami wskazującymi potencjalne
kierunki dalszej wędrówki. Turysta zawsze musi posługiwać się mapą i tylko na
pojedynczych szlakach w otoczeniu popularnych ośrodków turystycznych (np.
Grizedale Forest Park w Parku Narodowym Lake District w Anglii, park kulturowy Padarn w Llanberis w Walii czy Glenmore Forest Park w górach Cairngorm
i dolina Glen Coe w Szkocji) jest prowadzony przez pojawiające się co chwilę znaki, ale także inne niż w Polsce czy Republice Czeskiej. Z drugiej strony wszystkie
analizowane trasy – mniej lub bardziej oznaczone – są traktowane i określane na
mapach jako oficjalne szlaki turystyczne, zaś Brytyjczycy uznają stosowany system
informacyjny szlaków za efektywny, wystarczający, a w niektórych przypadkach
nawet za zbyt rozbudowany (co wiąże się z ujawnioną w badaniach ankietowych
generalną niechęcią turystów brytyjskich do zagospodarowywania gór).
Kierunkowskazy i lokalizacja węzłów szlaków
Jak już podkreślono, ważnym aspektem znakowania szlaków są kierunkowskazy. Poza wskazaniem turyście właściwej drogi, informują go, jaką część zamierzonej trasy już przebył i jak daleko pozostaje do kolejnych punktów zainteresowania czy elementów zagospodarowania. Często pokazują też alternatywne
możliwości wędrówki, szczególnie na terenach, gdzie szlaki nie tworzą jednolitego
systemu i były wyznaczane przez różne organizacje. W drogowskazy należy wyposażyć każde skrzyżowanie szlaków (ryc. 99), ewentualnie dodatkowe strzałki
między węzłami mogą pojawiać się na trasach szczególnie popularnych, w pobliżu ważniejszych ośrodków turystycznych lub na wyjątkowo długich odcinkach
bez żadnego węzła, co ma miejsce w Republice Czeskiej. Natomiast z (niektórych)
kierunkowskazów można zrezygnować w najwyższych partiach gór, gdzie trudno
je zainstalować i szybko ulegną zniszczeniu (można je ewentualnie zastąpić napisami namalowanymi lub wyrytymi na skałach), a także w przypadku znacznego
zagęszczenia węzłów. Takie wskazania wynikają z praktyki i opinii użytkowników
szlaków. Większość badanych turystów jest zdania (ryc. 29), że kierunkowskazy
powinny być instalowane na wszystkich skrzyżowaniach szlaków. Wśród Polaków
wyraźnie więcej na tle pozostałych dwóch analizowanych krajów jest jednak zwolenników umieszczania ich także pomiędzy węzłami (co jest typowe dla Republiki
Czeskiej, a w ogóle niespotykane w Polsce), zaś Brytyjczycy woleliby je widzieć
tylko na ważniejszych węzłach. Odwołując się do doświadczeń czeskich (Značení
turistických cest… 1985) i słowackich (Učebné texty pre značkárov 2006), w przypadku wspólnego przebiegu kilku szlaków dwa bardzo blisko siebie leżące wę-
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
345
zły (mniej niż 250 m) można wyposażyć tylko w wybrane, wzajemnie się jednak
uzupełniające strzałki, tak by wskazywały jedynie kierunki na zewnątrz takiego
podwójnego skrzyżowania (ryc. 100). W takiej sytuacji obu sąsiadującym węzłom
należy nadać identyczne nazwy.
Ryc. 99. Schemat decyzyjny w zakresie lokalizacji kierunkowskazów na szlakach turystycznych (źródło: opracowanie własne)
Ryc. 100. Rozmieszczenie kierunkowskazów na sąsiednich węzłach w przypadku wspólnego przebiegu kilku szlaków: A. wspólny przebieg dwóch szlaków na długości mniejszej
niż 250 m, B. wspólny przebieg kilku szlaków na długości mniejszej niż 250 m, przy czym
jeden szlak w danym miejscu bierze swój początek, C. wspólny przebieg dwóch szlaków na
długości większej niż 250 m (różne nazwy węzłów), D. wspólny przebieg szlaków w terenie
zabudowanym i rozmieszczenie kierunkowskazów w stosunku do głównego (centralnego)
węzła (np. rynek, centrum miejscowości, najważniejszy przystanek komunikacji zbiorowej) (źródło: opracowanie własne na podstawie: Učebné texty pre značkárov 2006)
346
Krzysztof Kołodziejczyk
Inną sprawą pozostaje odpowiedni dobór informacji zamieszczanych na kierunkowskazach tak, by przekazywały możliwie pełny zasób danych o następnych
punktach na trasie i jednoznacznie je lokalizowały. Wzorem czeskich i słowackich szlaków turystycznych (Učebné texty pre značkárov 2006; Značení turistických
cest… 1985) obok nazw kolejnych węzłów powinny być dodawane odwołania do
rodzaju dostępnych połączeń komunikacji zbiorowej (np. Sokołowsko, BUS, Jawor,
dw. kol., BUS czy Wałbrzych-Sobięcin, MZK151) i położenia węzła (np. Kiełczyn,
kościół czy Sobótka-Górka, pałac). Obecnie na drogowskazach w Polsce i Wielkiej
Brytanii umieszcza się z reguły tylko nazwę miejscowości152 lub innego punktu
docelowego, a określenia niektórych węzłów trudno odszukać na mapach. Funkcjonowanie jednoznacznych nazw węzłów pomaga zarówno turystom, którzy już
wędrują szlakiem, jak i tym, którzy dopiero zaczynają wycieczkę (znalezienie początku szlaku lub węzła). W Republice Czeskiej przebiegi szlaków wraz z określeniami węzłów i kilometrażem są dostępne w różnych źródłach (drukowanych
i elektronicznych). Miano węzła można więc poznać jeszcze przed wyruszeniem
na wycieczkę, a dzięki precyzyjnemu jego dookreśleniu łatwo go później znaleźć
w terenie. Dobrą praktyką jest też umieszczanie na tabliczkach z nazwą węzła jego
wysokości bezwzględnej i podstawowych informacji o otoczeniu, np. znajdujących się obok walorach krajoznawczych, pobliskich, a niewidocznych, elementach
zagospodarowania lub przystankach komunikacji zbiorowej wraz ze wskazaniem
sposobu dojścia.
Uwagi odnoszące się do nazewnictwa węzłów warto – zwłaszcza w przypadku
Polski – poszerzyć o zagadnienie ich lokalizacji. Współczesna sieć pieszych szlaków turystycznych w naszym kraju została ukształtowana głównie w czasach komunistycznych, kiedy transport zbiorowy był centralnie planowany. Oferta połączeń – pomimo różnych problemów – była dosyć dobra, a co najważniejsze – stała.
W tych warunkach PTTK, jedyny wówczas zarządca szlaków turystycznych w kraju, mogło w ścisły sposób wiązać sieci tras z istniejącymi przystankami, tworząc
w tym celu wiele specjalnych odcinków. Szczególny nacisk kładziono na doprowadzanie szlaków do stacji kolejowych, gdyż promowana przez ówczesne władze turystyka masowa wymagała właśnie takiego środka transportu. Natomiast w schyłkowym okresie rządów komunistycznych oraz po transformacji oferta komunikacyjna zaczęła ulegać częstym zmianom, na wielu liniach kolejowych wstrzymano
przewozy pasażerskie, zlikwidowano też szereg linii autobusowych. Ten proces
trwa niestety do dziś i jest bardzo dobrze zauważalny m.in. w Sudetach i na ich
przedpolu. W związku z tym dostępność komunikacyjna wielu szlaków czy nawet
całych sieci uległa dramatycznemu pogorszeniu (zwłaszcza Pogórze Izerskie, Góry
151
Możliwe jest też informowanie o istnieniu stacji kolejowej za pomocą piktogramu lokomotywy, zaś o przystanku autobusowym – z wykorzystaniem symbolu autobusu.
152
Zdarzają się natomiast określenia nieprecyzyjne, jak na przykład Ludwikowice Kłodzkie, PKP,
funkcjonujące przez cały czas, gdy pociągi pasażerskie przez Ludwikowice nie kursowały, jak również
obecnie, gdy pociągi pasażerskie obsługiwane są przez spółkę samorządową Koleje Dolnośląskie.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
347
i Pogórze Kaczawskie, Góry Sowie, Bystrzyckie, Orlickie i Złote wraz z Bialskimi),
a jednocześnie wiele odcinków specjalnie wyznakowanych do przystanków komunikacji zbiorowej stało się bezużytecznych. Tylko w niektórych przypadkach
zmodyfikowano ich przebieg lub je po prostu skasowano, natomiast zwykle nie
dokonano żadnych zmian, co może wprowadzać turystów w błąd, sugerując, że
połączenie normalnie funkcjonuje. Takie sytuacje mogą utrudniać znalezienie
szlaku (w przypadku rozpoczynania wędrówki) lub dotarcie do czynnego przystanku (po zakończeniu trasy). Z drugiej jednak strony w przypadku przywrócenia
przewozów (jak miało to miejsce na linii kolejowej Kłodzko – Wałbrzych) przebieg
znów znajduje uzasadnienie.
Biorąc pod uwagę wyżej opisane problemy, w sytuacji niestabilnej oferty transportowej, wydaje się wskazane, żeby przebieg szlaków był możliwie prosty (najkrótszą, lecz jednocześnie najciekawszą trasą153) i nie wiązał się ściśle z jednym tylko
środkiem transportu. Wyznaczenie specjalnych szlaków do przystanków powinno
odbywać się tylko wtedy, jeśli dotarcie do nich nastręcza trudności, a jednocześnie
w dłuższej perspektywie czasowej jest pewność utrzymania oferty przewozowej.
Węzły szlaków powinny być za to lokalizowane w charakterystycznych miejscach,
takich jak główne skrzyżowanie, kościół czy urząd, a niekoniecznie przystanki,
zwłaszcza położone często na uboczu stacje kolejowe. Trzeba jednak zaznaczyć, że
te zasady powinny być bezwzględnie stosowane przy nowo znakowanych szlakach,
natomiast zmiany tych istniejących powinny być ostrożne i uwzględniać perspektywę ewentualnego przywrócenia przewozów pasażerskich oraz przyzwyczajenia
turystów. Szczegółowe reguły doboru lokalizacji węzłów opracował Klub Czeskich
Turystów (Marking System of the Tourist Trails… b.r.w.), wykorzystując wcześniejsze doświadczenia (Značení turistických cest… 1985).
Nie udało się jednoznacznie rozstrzygnąć, czy odległości na kierunkowskazach powinny być podawane w rzeczywistych odległościach czy w czasie przejścia
(lub przejazdu). Respondentów pytano o najwłaściwsze kryterium rozmieszczenia
ogółu infrastruktury, co można też odnieść do tego aspektu. Generalnie nieznacznie przeważali zwolennicy pierwszego kryterium, ale w poszczególnych krajach
i wśród reprezentantów trzech badanych typów aktywności proporcje rozkładały
się bardzo różnie, nawiązując do zasad obowiązujących w danej sieci. Ponieważ
czas wędrówki jest często krytykowany za zbyt dużą subiektywność, można go
ewentualnie zastąpić poprzez zamieszczenie na drogowskazach dwóch jego najważniejszych elementów składowych, czyli odległości i przewyższenia. Ta druga
informacja mogłaby być przekazana poprzez podanie wysokości n.p.m. nie tylko punktu, w którym turysta aktualnie się znajduje, ale także kolejnych etapów
wędrówki. Dzięki temu, znając możliwości swojego organizmu, będzie mógł on
Niestety, zaniedbane dworce kolejowe trudno uznać za atrakcyjne turystycznie, czego dobrym
przykładem są obiekty na trasie z Kłodzka do Wałbrzycha (choć bardzo cenne pod względem architektonicznym).
153
348
Krzysztof Kołodziejczyk
samodzielnie wyliczyć przewidywany czas wędrówki (lub przejazdu). Wadą tego
rozwiązania jest jednak nieuwzględnienie trudności szlaku, w tym charakteru nawierzchni, i założenie, że gradient nachylenia jest na całym odcinku taki sam, co
wymagałoby częstego rozmieszczenia kierunkowskazów na wszystkich charakterystycznych formach rzeźby.
Infrastruktura na szlakach przygranicznych
Chociaż odnoszą się tylko do zagospodarowania szlaków wiodących wzdłuż
lub w bezpośrednim sąsiedztwie granic państwowych154, warto zwrócić uwagę na
wskazówki, które już na początku lat 80. XX w. przedstawił Staffa (1981). Biorąc
pod uwagę dublowanie się schronisk po obu stronach granicy w Karkonoszach
(Szrenica, Przełęcz Karkonoska, Równia pod Śnieżką, Śnieżka, przełęcz Okraj)155,
a w mniejszym stopniu w Górach Izerskich i Orlickich (Potocki 2004), co prowadzi
do „nadmiernej zabudowy gór i chaosu przestrzennego” (Staffa 1981, s. 314), Staffa
(1981) zaproponował realizację wspólnych inwestycji, choć zdawał sobie sprawę,
że ta idea w ówczesnych warunkach politycznych nie mogła objąć schronisk i wielu innych obiektów kubaturowych. Wskazał jednak na wieże widokowe, stanowiska drogowskazów, tablice informacyjne, co w pewnym stopniu zostało do dziś
w Sudetach zrealizowane, ale też na wspólne urządzenia energetyczne, wodociągowe czy oczyszczalnie ścieków dla schronisk. Zupełnie nowe możliwości w tym
względzie dało wejście Polski i Republiki Czeskiej do strefy Schengen 21 grudnia
2007 r. (Gajewski 2007a; Gordon, Drożdżyński 2007), wiążące się ze zniesieniem
standardowej kontroli granicznej i znacznym ułatwieniem przekraczania granicy
państwowej (Gruszczak 2009). Otworzyło to drogę do rozwoju sieci szlaków turystycznych w Sudetach, a w szczególności do integracji rozwijających się dotychczas
oddzielnie systemów znakowanych tras w obu krajach. Z jednej strony chodzi tu
o ułatwienie przejścia do drugiego państwa bez potrzeby korzystania z nieznakowanych ścieżek oraz o udostępnienie walorów turystycznych położonych wzdłuż
granicy. Z drugiej – o uniknięcie sytuacji, gdy przecinką graniczną prowadzą –
czasem na znacznej długości – dwa równoległe szlaki: polski i czeski, co w obecnej
Z drugiej strony duża część europejskich granic państwowych poprowadzona jest po grzbietach górskich, czyli po terenach o szczególnej wartości przyrodniczej, atrakcyjności turystycznej i –
z reguły – nagromadzeniu szlaków.
155
Większość z tych sytuacji zaistniała w okresie międzywojennym, czyli po powstaniu państwa
czechosłowackiego, i była wynikiem budowy konkurencyjnych schronisk po ówczesnej niemieckiej stronie granicy. Schronisko na Szrenicy zbudowano w 1922 r. dla dzierżawcy usuniętego przez
czeski zarząd z pobliskiej Voseckiej boudy. Dom Śląski powstał w 1923 r. obok czeskiej Obří boudy,
zaś w 1924 r. wzniesiono obiekt na Stogu Izerskim niedaleko niewielkiego schroniska na Smreku.
Obiekty na Przełęczy Karkonoskiej konkurowały ze sobą w mniejszym zakresie, gdyż jeden z nich
był typowym schroniskiem młodzieżowym, zaś schroniska na Śnieżce czasowo w ogóle ze sobą nie
współzawodniczyły, gdyż miały wówczas wspólnego właściciela (Potocki 1998, 2004). Przejawy czechosłowacko-niemieckiej konkurencji można też zauważyć w przypadku wież widokowych.
154
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
349
sytuacji jest tylko niepotrzebnym mnożeniem bytów, nie wnoszącym żadnej nowej oferty dla turystów kwalifikowanych. Zachodzące obecnie zmiany kierunków
przemieszczania się turystów pociągają za sobą nowe potrzeby w zakresie wyposażenia połączonych sieci szlaków, które powinno się teraz analizować w skali całych
pasm, uwzględniając jednocześnie obie strony granicy. Podobne procesy można
zaobserwować na granicy czesko-austriackiej.
Poza możliwościami powstawiania nowych odcinków szlaków i reorganizacji tych już istniejących otwarcie granic państwowych i zacieśnienie współpracy
transgranicznej zwiększyło możliwości tworzenia wspólnej infrastruktury turystycznej wzdłuż szlaków nadgranicznych. Do ciekawych inwestycji ostatnich lat
w tym względzie można zaliczyć urządzenia odpoczynkowe i tablice z mapami
turystycznymi w miejscach przekraczania przez szlaki granicy, tworzone dzięki
funduszom unijnym w ramach wspólnych inicjatyw jednostek administracyjnych
z obu stron gór (np. dawne turystyczne przejścia graniczne: Orle/Jizerka w Górach Izerskich, między Mieroszowem a Zdoňovem w Mieroszowskich Ścianach,
na Przełęczy pod Czarnochem w Górach Suchych i w kilku miejscach w Górach
Opawskich), czy polsko-czeskie tablice dydaktyczne związane ze spotkaniami
opozycji antykomunistycznej w Górach Złotych (Borówkowa Góra, Kobyla Kopa,
Przełęcz Karpowska)156. Tworzone są też transgraniczne szlaki, przy których pojawiają się specjalne miejsca odpoczynkowe i dwujęzyczne tablice edukacyjne. Są to
zwykle trasy rowerowe i kulturowe, a jako przykłady można wskazać trasę Szlakiem
czarownic po czesko-polskim pograniczu w Sudetach Wschodnich i sieć szlaków
w rejonie parków narodowych Podyjí i Thayatal przy granicy czesko-austriackiej.
Nadal jednak PTTK (ewentualnie zarządy parków narodowych) i jego odpowiednik – KČT dla szlaków biegnących wzdłuż granicy przygotowują osobne (polskie
i czeskie) kierunkowskazy, zdarza się też tak, że czeski zarządca szlaków wiesza po
swojej stronie tabliczki informujące o trasach na terytorium Polski (przedstawiają możliwości dalszej wędrówki po przekroczeniu granicy), przy czym z sytuacją
odwrotną autor się nie spotkał. Problemem natury organizacyjnej jest inny sposób
zapisu odległości na szlakach pieszych przez oba stowarzyszenia – PTTK wyraża
je w czasie przejścia157, zaś KČT – w kilometrach. Wyjątek stanowią Karkonosze,
gdzie na Drodze Przyjaźni tworzone są wspólne stanowiska drogowskazów, przy
czym mieszają się na nich drogowskazy polskie i czeskie. Poza tym przypadkiem
właściwie w całych Sudetach brak jest integracji nazw przygranicznych węzłów
szlaków. Systemy informacyjne szlaków czeskich i austriackich również nie są ze
Spotkania te odbywały się w Górach Złotych m.in. ze względu na istnienie po polskiej stronie
granicznego zielonego szlaku pieszego, jednego z nielicznych w naszym kraju odcinków sudeckich
szlaków turystycznych wiodących przed transformacją wzdłuż granicy państwowej, który w kilku
miejscach stykał się ze szlakami czechosłowackimi. Dzięki temu obie strony spotkań mogły zgodnie
z przepisami dochodzić do przecinki granicznej.
157
Jak już podano wcześniej, czasy przejść dotyczą tylko terenów i szlaków górskich. Dla szlaków
nizinnych PTTK stosuje rzeczywiste odległości wyrażone w kilometrach.
156
350
Krzysztof Kołodziejczyk
sobą odpowiednio powiązane (np. w obu parkach narodowych nad rzeką Dyje),
czego główną przyczyną jest różny sposób oznakowania.
Schroniska turystyczne
Jednym z najważniejszych rodzajów infrastruktury dla turystyki kwalifikowanej nadal pozostają schroniska turystyczne, doceniane nie tylko przez turystów
w Polsce i Republice Czeskiej, gdzie tego typu infrastruktura dosyć powszechnie
występuje, ale także przez Brytyjczyków, którzy w swoim kraju mają niewiele okazji do skorzystania w górach z obiektów noclegowo-gastronomicznych. Ważnym
czynnikiem jest lokalizacja schronisk (Staffa 1973, 1985, 2007). Nie powinny one
zbyt silnie ingerować w krajobraz, zwłaszcza powyżej górnej granicy lasu, stąd
szczególnie wskazane jest położenie na stokach i na przełęczach, natomiast należy
unikać budowania ich na szczytach lub grzbietach, choć z drugiej strony za taką
lokalizacją opowiada się wielu turystów z Polski i Republiki Czeskiej. W zakresie
projektu schronisk jako budynków można odwołać się do propozycji Dębskiego
(1975), choć pod wieloma względami nie przystają one do aktualnych realiów. Ze
schroniskami – ale nie tylko – powinny być związane posterunki górskich służb
ratunkowych (w Polsce jest to Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe).
Biorąc pod uwagę specyfikę górskiej turystyki kwalifikowanej, za najwłaściwszy model organizacyjny należy uznać ten zaproponowany przez PTTK, gdzie –
przynajmniej w założeniu – schroniska są dostępne dla turystów przez całą dobę,
a w sytuacjach awaryjnych (załamanie pogody, osłabnięcie organizmu, uraz) zawsze można w nich znaleźć pomoc i nocleg, w przypadku braku wolnych łóżek na
tzw. miejscach zastępczych. W Republice Czeskiej schroniska działają na takich
samych zasadach jak inne, komercyjne obiekty noclegowe, różniąc się od nich
zwykle tylko górskim położeniem poza obszarami zabudowanymi. Podstawową ich wadą jest potrzeba wcześniejszej rezerwacji noclegów i niepraktykowanie
wspomnianych miejsc zastępczych. Wynika to też z faktu, że KČT posiada zaledwie kilka schronisk turystycznych (pozostałe są własnością osób prywatnych lub
przedsiębiorstw), natomiast w naszym kraju PTTK jest właścicielem większości
obiektów tego typu, choć prawie wszystkie są prowadzone przez ajentów lub dzierżawców, z czym również wiążą się określone problemy. Istotną wadą tej bazy jest
zły stan techniczny i wynikający stąd negatywny wpływ na środowisko przyrodnicze158, chociaż w ostatnich latach poczyniono w tym względzie znaczne inwestycje. Pozytywnym zjawiskiem jest coraz większa liczba obiektów prywatnych,
które przyjmują dostosowany do potrzeb turystów kwalifikowanych, PTTK-owski
model funkcjonowania (np. opisane w pracy trzy schroniska w Górach Izerskich).
158
Pewien wpływ na środowisko może mieć już samo istnienie schronisk lub innych obiektów
kubaturowych w górach.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
351
Inne wskazania
Poza schroniskami turyści wędrówkowi oczekują na szlakach zadaszonych
i niezadaszonych miejsc odpoczynkowych oraz infrastruktury o charakterze edukacyjnym (dydaktycznym), choć wskazania znacznie różnią pomiędzy przedstawicielami poszczególnych dyscyplin, więc zostaną omówione w kolejnych podrozdziałach. Jeśli chodzi o wygląd tych urządzeń, można odwołać się do propozycji
Dębskiego (1977) i Pieńkosa (2000). Ciekawym rozwiązaniem jest zapewnienie
w dachu niektórych wiat przeciwdeszczowych awaryjnych miejsc do przenocowania, chociaż właściwsze w tym względzie są bardziej rozbudowane schrony z kilkoma pryczami (por. Dębski 1975; Kuczyński 1954). We wszystkich miejscach służących turystom do odpoczynku podczas wędrówki muszą znajdować się kubły na
śmieci (ryc. 101), które należy też regularnie opróżniać. Co prawda pożądane jest,
żeby turyści zabierali ze sobą wszystkie odpadki, ale praktyka pokazuje, że duża
ich część (w każdym z badanych krajów) tego nie robi. Oczywiście w miejscach
trudno dostępnych, gdzie nie jest możliwe odpowiednio częste opróżnianie koszy, można z nich zrezygnować, w zamian na wiacie lub stole umieszczając prośbę
o zabranie śmieci ze sobą. Kubły na odpadki muszą pojawiać się również w otoczeniu schronisk turystycznych (często zarządcy tych obiektów celowo nie zapewniają
dostępnych dla turystów miejsc składki, by uniknąć problemów i kosztów związanych z wywozem odpadów), a są wskazane także na szczególnie popularnych
węzłach szlaków i punktach widokowych.
Ryc. 101. Zasady rozmieszczenia koszy na śmieci przy szlakach turystycznych (źródło:
opracowanie własne)
Nie podaje się konkretnych wskazań w zakresie lokalizacji pojedynczych ławek,
gdyż jako bardzo drobne elementy są ustawiane przez różne podmioty i często nie
są związane z przebiegiem szlaku (np. ławki w centrach miejscowości, przy walorach krajoznawczych, stawiane przez osoby prywatne w pobliżu domostw). Ponadto,
352
Krzysztof Kołodziejczyk
­ rządzenia te są z reguły najliczniejszym typem infrastruktury przy szlakach turyu
stycznych i w zasadzie nie jest potrzebne zwiększanie ich liczby. Poza tablicami informacyjnymi i edukacyjnymi o charakterze krajoznawczym niezwykle istotne są
umieszczone w terenie mapy turystyczne. Ważne jest jednak, by były aktualne, często
bowiem zdarza się, że raz wywieszone mapy służą przez kilkanaście lub kilkadziesiąt
lat i nie uwzględniają zmian przebiegu szlaków. Jest to zauważalne szczególnie w Polsce i w mniejszym stopniu w Republice Czeskiej, gdzie czasem stosuje się prowizoryczne rozwiązanie domalowania nowych tras i zamazania odcinków skasowanych.
Wszystkie urządzenia pojawiające się przy szlakach turystycznych, zwłaszcza
poza obszarami zabudowanymi, powinny być zaprojektowane tak, by jak najmniej
ingerowały w krajobraz, były estetyczne i funkcjonalne, a także nawiązywały do lokalnych stylów architektonicznych. W jak największym stopniu powinny być wykonane z naturalnych materiałów (głównie drewna), a użycie elementów metalowych
i betonu musi być ograniczone do niezbędnego minimum. Czasem jednak wprowadza się obiekty bardzo nowoczesne w formie, jak np. wielofunkcyjny budynek
na szczycie Snowdona (ryc. 93) czy restauracja na nieodległej przełęczy Pen-y-pass,
które trudno jednoznacznie ocenić. Wymóg odpowiedniego osadzenia w krajobrazie dotyczy też elementów małej architektury przy szlakach – miejsc odpoczynkowych, pojedynczych ławek czy tablic informacyjnych i dydaktycznych. Dla dwóch
pierwszych grup urządzeń należy szukać lokalizacji atrakcyjnych pod względem
krajobrazowym, najlepiej miejsc, z których roztacza się szerszy widok, lub śródleśnych polan. Jednak nie powinny być to punkty bardzo eksponowane, co wynika
nie tylko z potrzeb zachowania wartości krajobrazu, ale także poszukiwania przez
turystów ochrony od wiatru. Z kolei w przypadku tablic wskazane jest, żeby na danym terenie (obszar chroniony, pasmo górskie, rekreacyjny park leśny) cechowały
się zbliżoną stylistyką (co osiągnięto np. w Parku Narodowym Podyjí i Parku Narodowym Snowdonia). O ich formę trzeba szczególnie zadbać powyżej górnej granicy
lasu – należy projektować tam tablice niskie, od prawie poziomych do nachylonych
pod kątem około 45˚ (by ułatwić czytanie, a jednocześnie spływ wody, ale ograniczyć wpływ wiatru), najlepiej osadzone na głazach. Można je stawiać bądź dokładnie
w miejscu występowania omawianego zjawiska lub w punkcie, z którego jest ono
najlepiej widoczne. Na tarasach widokowych powinny pojawiać się opisy panoram,
przymocowane do barierki (także pod kątem około 45˚), a jeśli jej nie ma, to osadzone na skale lub w postaci wolnostojącej tablicy, pod warunkiem, że nie narusza
to estetyki krajobrazu. W Wielkiej Brytanii i Republice Czeskiej stosuje się też kamienne obeliski, na których szczycie wyryte są kierunki do ważniejszych kulminacji
w okolicy (niektóre z nich mają już wartość zabytkową).
Podczas gdy pewne tereny w ogóle nie są wyposażone w schroniska turystyczne
i inne urządzenia, gdzie indziej znajduje się ich wyjątkowe nagromadzenie, co nie
jest uzasadnione potrzebami ani względami bezpieczeństwa turystów. Przykładem
drugiej grupy obszarów są Karkonosze, gdzie mnogość schronisk jest spadkiem po
przedwojennym, masowym i czysto komercyjnym modelu turystyki niemieckiej.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
353
Chociaż obiekty te stanowią dysharmonijne elementy w krajobrazie gór, w niektórych przypadkach warte są jednak zachowania ze względu na charakterystyczny
styl architektoniczny, czyniący z nich unikalny w skali europejskiej walor krajoznawczy i część dziedzictwa kulturowego (Mazurski 2010; Partyka 2010a; Suchodolski 2005). Poczynione w ostatnich latach inwestycje pozwoliły na częściowe
ograniczenie (ale na pewno nie na wyeliminowanie) ich negatywnego wpływu
na środowisko. Partyka (2010a) zwraca też uwagę, że także niektóre szlaki czy
drogi wpisały się w krajobraz i posiadają znaczące walory historyczne, jako przykład podając m.in. Płaj w Babiogórskim Parku Narodowym. Można pokusić się
o stwierdzenie, że podobną rolę pełnią niektóre mniejsze niż schroniska elementy
zagospodarowania szlaków, np. ułatwienia i zabezpieczenia przejść oraz otoczone barierkami, czasem bardzo eksponowane tarasy widokowe w Czeskim Raju,
z których niektóre istnieją już od XIX w., czy stare altany, jak ta stojąca w punkcie
widokowym Králův stolec w Parku Narodowym Podyjí, z którą związana jest legenda odnosząca się do króla Jana III Sobieskiego. W Wielkiej Brytanii tego typu
urządzeń jest relatywnie mniej, ale tu historyczne znaczenie ma szereg szlaków,
których przebieg nie zmienił się od kilku stuleci, czasem wykorzystują nawet trasy dróg rzymskich, często ich istnienie opiera się na umowach zawieranych wiek
temu. Murki i żywopłoty wydzielające trasy wędrówek oraz specjalne przełazy
przez płoty i mury rozgraniczające poszczególne własności trwale wpisały się
w krajobraz kulturowy tego kraju. Szlaków o tak długiej tradycji w Polsce i Republice Czeskiej jest zdecydowanie mniej (np. Główny Szlak Beskidzki i Złota Ścieżka
Czeskiego Raju), co jest wynikiem braku ciągłości rozwoju turystyki związanego
z wojnami światowymi i ich konsekwencjami (w szczególności wymiana ludności
po obu stronach granicy w Sudetach).
Duże znaczenie powinno się przywiązywać do zagospodarowania punktów
wejścia na szlaki, na co zwrócili uwagę zarówno ankietowani turyści, jak i cytowani w przeglądzie literatury eksperci (Bolland 1982; Herz 1985; Jagusiewicz 1982a;
­Ptaszycka-Jackowska i Baranowska-Janota 1989; Pathways to Trail Building 2007;
­Rąkowski 1993). W specjalnie zagospodarowanym punkcie wejścia na trasy powinny
znajdować się przede wszystkim (ryc. 102): punkt informacji turystycznej (z możliwością zakupu lub bezpłatnego pozyskania map, przewodników i folderów oraz
zamówienia noclegów na zaplanowanej trasie wielodniowej), urządzenia sanitarne, miejsce odpoczynkowe (najlepiej częściowo zadaszone) oraz tablice z mapami
­regionu i informacjami o walorach turystycznych, a dodatkowo lokal gastronomiczny
i przechowalnia bagażu. Jest to też właściwe miejsce do wywieszania prognoz pogody oraz informacji o warunkach śniegowych, zagrożeniu lawinowym i zamkniętych
szlakach, choć powinny one być dostępne w ogóle we wszystkich punktach informacyjnych, większości obiektów noclegowych, a także w specjalnych gablotach na
początkowych odcinkach szlaków. Na obszarach c­ ennych pod względem przyrodniczym (parki narodowe i wybrane krajobrazowe, rezerwaty przyrody) program punktów wejściowych (w tym przypadku zwykle tożsamych z centrami odwiedzającego)
354
Krzysztof Kołodziejczyk
może być wzbogacony o ekspozycję muzealną, powinna też istnieć możliwość skorzystania z usług przewodnika, z kolei przy skrajnych węzłach szlaków rowerowych
i narciarskich należy zorganizować wypożyczalnię i serwis sprzętu. W uzasadnionych
sytuacjach może też funkcjonować sklep z pamiątkami. We wszystkich przypadkach
ważne jest, żeby taka „brama” wyróżniała się dobrą dostępnością komunikacyjną (dojazd komunikacją zbiorową, odpowiedniej wielkości parking), w jej pobliżu ewentualnie może występować baza noclegowa i dalsza baza gastronomiczna. W dużych
centrach zwiedzającego (ang. visitor centre) w brytyjskich parkach aktywnego wypoczynku często wprowadza się też dodatkowe atrakcje (np. park linowy, plac zabaw dla
dzieci), gdyż zakłada się, że tylko część członków rodziny będzie korzystać z oferty
szlaków turystycznych, a pozostałym też należy zapewnić ciekawy sposób spędzenia
wolnego czasu. Przykłady urządzenia początków szlaków zgodnie z powyższymi regułami można podać głównie z Wielkiej Brytanii (m.in. Lake District Visitor ­Centre
w rezydencji Brockhole, Grizedale Visitor Centre w centralnym punkcie Grizedale
­Forest Park także w Parku Narodowym Lake District, infrastruktura na przełęczy
Pen-y-pass, popularnym punkcie rozpoczynania wspinaczki na Snowdon). W przypadku dwóch pozostałych badanych krajów tego typu „bram wejściowych” jest zdecydowanie mniej. W Republice Czeskiej można wskazać nie do końca udaną inwestycję
w Čížovie w Parku Narodowym Podyjí (względnie mała popularność miejscowości),
zaś w Polsce podobną rolę mogłyby pełnić: Centrum Edukacji Ekologicznej Salamandra i ośrodek turystyczny w Leszczynie, oba w Parku Krajobrazowym Chełmy
na Pogórzu Kaczawskim, pod warunkiem odpowiedniego rozszerzenia działalności,
która powinna objąć wszystkich turystów, a nie tylko grupy zorganizowane.
Ryc. 102. Schemat zagospodarowania zorganizowanych punktów wejścia na szlaki turystyczne (źródło: opracowanie własne)
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
355
Dla każdego z trzech analizowanych rodzajów szlaków na podstawie wyników
badań ankietowych i inwentaryzacji istniejącego zagospodarowania przestawiono
poniżej (tab. 20, 21, 22) postulowane typy urządzeń (kolejno od najważniejszego)
wraz z ich częstotliwością i zasadami lokalizacji, biorąc pod uwagę elementy sieci szlaków (punkty początkowe szlaków – węzły skrajne, węzły wewnętrzne sieci,
odcinki międzywęzłowe, punkty widokowe) i formy rzeźby terenu (szczyty, przełęcze, kulminacje trasy, stoki, doliny). Dobór rodzajów infrastruktury i ich hierarchia wynika wyłącznie z opinii respondentów, wychodzi się bowiem z założenia,
że turyści kwalifikowani są świadomi swoich potrzeb. Brak lub niedobór jakichś
urządzeń to często efekt niezauważenia przez zarządcę szlaku oczekiwań wędrowców. Natomiast wskazania w zakresie rozmieszczenia bazy stanowią już kompilację obu przeprowadzonych procedur badawczych, dzięki czemu uwzględnia się
też techniczne możliwości jej powstania, wymogi ochrony przyrody, potrzeby
ładu przestrzennego i ograniczenia finansowe, których to czynników turyści nie
zawsze są świadomi. Okazuje się, że istniejąca, zinwentaryzowana infrastruktura
w dużym stopniu realizuje oczekiwania turystów, czasem nawet przewyższając je
pod względem zagęszczenia, co wynika jednak z licznej bazy w miejscowościach
i uwzględniania również otoczenia trasy wędrówki. Częstotliwość rozmieszczenia
wyrażono w rzeczywistej odległości i czasie wędrówki, nawiązując do opinii turystów. Ponieważ wskazania respondentów zależnie od doboru kryterium były czasem rozbieżne, także wskazany czas wędrówki nie zawsze dokładnie odpowiada
odległości, choć wartości są na pewno do siebie zbliżone (należy jeszcze uwzględnić ewentualne nachylenie trasy). Trzeba też pamiętać, że niektóre typy urządzeń
mogą się ze sobą łączyć i nie zawsze muszą występować naprzemiennie (oddzielnie). Często wypożyczalnie sprzętu turystycznego są jednocześnie serwisami,
a przy schroniskach turystycznych z reguły są przygotowywane zorganizowane
miejsca odpoczynkowe, przeznaczone dla turystów, którzy cały prowiant niosą ze
sobą i nie są skłonni korzystać z oferty ciepłych posiłków.
8.2. Wzorce odnoszące się do szlaków pieszych
Wskazania w zakresie doboru i rozmieszczenia elementów zagospodarowania
szlaków pieszych zawiera tab. 20. Za najważniejsze uznano wiaty i schrony przeciwdeszczowe, które powinny być rozlokowane też z największą częstotliwością (co
około 2–5 km). Takim samym zagęszczeniem powinny cechować się miejsca odpoczynkowe bez zadaszenia, które jednak dla turystów pieszych są zdecydowanie
mniej ważne. Za rozwiązanie modelowe należy więc uznać częściowe połączenie
tych dwóch typów infrastruktury. W pierwszej kolejności należy budować wiaty
i schrony, zaś w miejscach, gdzie ich istnienie wpłynęłoby negatywnie na krajobraz
(zwłaszcza miejsca widokowe) – punkty odpoczynkowe bez zadaszenia, składające
się tylko ze stołów, ław i kubłów na śmieci. Sumarycznie jednak jedno miejsce służące odpoczynkowi (zadaszone lub nie) powinno pojawiać się przy szlaku nie rzadziej
356
Krzysztof Kołodziejczyk
niż co 5 km, w tym obiekty zadaszone częściej niż co 10 km. Drugim najważniejszym rodzajem infrastruktury są schroniska turystyczne, które powinny być ulokowane w wyższych partiach gór, ale raczej na przełęczach i stokach, a nie na szczytach
i grzbietach, z częstotliwością co około 5–15 km. Chociaż schroniska zapewniają
ciepłe posiłki, zalecane zagęszczenie obiektów gastronomicznych jest nieco większe
(co 3–10 km), stąd powinny one uzupełniać ofertę schronisk. Zwykle w tym celu
wystarczą jednak lokale zlokalizowane w miejscowościach, a na terenach bardziej
odludnych mogą to być proste kioski czy bufety gastronomiczne, których dość duża
liczba występuje w Republice Czeskiej, np. w dolinie Metují koło Náchodu. O znacznej częstotliwości pól namiotowych zdecydowały preferencje turystów brytyjskich
i duża liczba takich obiektów (o bardzo zróżnicowanym standardzie) w tym kraju.
Wśród wspomnianych w tab. 20 innych niż schroniska i pola namiotowe urządzeń
noclegowych za najważniejsze należy uznać pensjonaty i pokoje do wynajęcia, choć
trzeba pamiętać, że w Wielkiej Brytanii duże znaczenie przypisano także hotelom,
i to pomimo popularności pól namiotowych i kempingów. Małym zainteresowaniem cieszą się natomiast schroniska młodzieżowe, co wynika z sezonowości niektórych z nich, niskiego standardu i częściowo zamkniętego charakteru.
Tab. 20. Postulowane typy i rozmieszczenie elementów wyposażenia szlaków pieszych (rodzaje
infrastruktury wymienione kolejno od podstawowych, najważniejszych do akcesorycznych)
Postulowane rozmieszczenie
Rodzaj infrauwzględniając
uwzględniając formy
struktury
częstotliwość
elementy sieci szlaków
rzeźby terenu
wiaty (schroczęściej niż co 10
węzły wewnętrzne szla- stoki górskie, przełęny) przeciwkm ze wskazaniem ków, w mniejszym stop- cze, rzadziej na szczydeszczowe
na większe często- niu punkty widokowe
tach i grzbietach
tliwości (około 2–5
km); co 1–2 godzin
marszu
schroniska
co 5–15 km; co 2–5 węzły skrajne i weprzełęcze, stoki górturystyczne
godzin marszu
wnętrzne szlaków
skie; na grzbietach,
szczytach i w punktach widokowych
tylko już istniejące
obiekty
tablice
brak konkretnych
węzły skrajne i webrak konkretnych
dydaktyczne
wskazań
wnętrzne szlaków,
wskazań, choć nalepoza tym w miejscach
ży unikać stawiania
występowania walorów w miejscach ekspokrajoznawczych lub
nowanych, powyżej
innych punktach zain- górnej granicy lasu
teresowania
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
357
Postulowane rozmieszczenie
uwzględniając
uwzględniając formy
częstotliwość
elementy sieci szlaków
rzeźby terenu
punkty infor- kilka punktów
węzły skrajne szlaków, doliny, dolne partie
macji turyw całej sieci szlanajważniejsze westoków, rzadziej przestycznej
ków w zależności
wnętrzne węzły szlaków łęcze
od jej rozległości
łatwo dostępne komunikacyjnie
obiekty gastro- co 3–10 km; co 1–5 węzły skrajne i wedoliny, dolne partie
nomiczne
godzin marszu
wnętrzne szlaków
stoków, rzadko szczyty, przełęcze i punkty
widokowe
węzły skrajne szlaków
doliny, dolne partie
pola
co 10–15 km lub
stoków
namiotowe
3–10 godzin marszu, chociaż częstotliwość trochę
większa jest nadal
dopuszczana przez
dużą część turystów
miejsca odpo- częściej niż co 10
węzły wewnętrzne szla- szczyty, stoki i grzbieczynkowe bez km ze wskazaniem ków, punkty widokowe, ty górskie
zadaszenia
na większe często- rzadziej odcinki miętliwości (około 2–5 dzywęzłowe
km); co 1–2 godzin
marszu
inne obiekty
rzadziej niż co 5 km węzły skrajne szlaków, doliny, dolne partie
noclegowe
ze wskazaniem na
ewentualnie łatwo
stoków
małą częstotliwość osiągalne węzły we(nawet mniejszą niż wnętrzne
co 20 km); co 2–10
godzin marszu
Rodzaj infrastruktury
Źródło: opracowanie własne
Spośród innych elementów zagospodarowania (niewymienionych w tab. 20) należy wspomnieć o schodach, barierkach oraz ułatwieniach i zabezpieczeniach przejść,
które są dopuszczane przez znaczną część respondentów i powinny być przygotowywane we wszystkich wymagających tego miejscach, w szczególności na stromych stokach, szczytach gór i punktach widokowych, a także na odcinkach wiodących wśród
wychodni skalnych. Zwykle przypadają one na odcinki międzywęzłowe. Tego typu
infrastruktura pozwala też na udostępnienie wielu atrakcyjnych walorów, w szczególności na terenie skalnych miast, czego najlepszym przykładem jest Czeski Raj. Mniej
popularne wśród piechurów są księgi pamiątkowe, które niektórzy widzieliby na szczytach gór, w punktach wejścia na wybrane szlaki, na punktach widokowych i w schroni-
358
Krzysztof Kołodziejczyk
skach. Tego typu formy upamiętnień spośród trzech badanych krajów są powszechne
w Republice Czeskiej, gdzie na wszystkich ważniejszych wierzchołkach zainstalowane
są charakterystyczne żółte skrzyneczki, w których znajduje się zeszyt czekający na wpisy zdobywców kulminacji. Takie księgi mają jednak też znaczenie praktyczne – w początkowej części pozostawione jest wolne miejsce na ewentualne uwagi o znakowaniu, które mogą być odczytane podczas inspekcji stanu oznakowania lub w momencie
wymiany zeszytu. Stanowią też źródło informacji o popularności wśród wędrowców
danego miejsca czy szlaku. Często turyści podkreślają potrzebę wyposażenia szlaków
w toalety (czy szerzej punkty sanitarne), szczególnie ważne na obszarach chronionych,
w rejonach, gdzie sieć schronisk turystycznych i lokali gastronomicznych jest słabo
rozwinięta, oraz na bardziej popularnych szlakach. Pod tym względem z trzech badanych krajów najkorzystniej wygląda sytuacja w Wielkiej Brytanii, gdzie publiczne toalety znajdują się w wielu, nawet małych miejscowościach i wsiach. W Polsce specjalne rozwiązania wprowadził Tatrzański Park Narodowy, ustawiając przenośne toalety
w najbardziej popularnych dolinach, ale na wielu innych obszarach turyści nie mają
zapewnionych żadnych miejsc realizacji potrzeb fizjologicznych (np. Park Krajobrazowy Chełmy, gdzie brak też schronisk i słabo rozwinięta jest baza gastronomiczna).
Z kolei w Republice Czeskiej nieduża liczba ogólnodostępnych urządzeń sanitarnych
jest rekompensowana właśnie przez toalety w licznych obiektach gastronomicznych.
W mijanych miejscowościach turyści powinni mieć możliwość zakupu artykułów spożywczych oraz ewentualnie map i przewodników turystycznych, chociaż te ostatnie
powinny być dostępne zwłaszcza w punktach informacji turystycznej.
Duży wpływ na proponowany model zagospodarowania szlaków ma zmiana charakteru pieszej turystyki górskiej, jaka zaszła w Polsce i Republice Czeskiej w latach 90.
XX w. w związku ze zmianami ustrojowymi. Miejsce dłuższych, często nawet wielodniowych wędrówek pieszych zajęły krótkie, zwykle jednodniowe wycieczki. Chociaż
główną motywacją tych aktywności nadal jest chęć poznawania gór, obcowanie z przyrodą, wrażenia estetyczne oraz dbałość o zdrowie fizyczne i psychiczne człowieka, to
coraz mniejsze znaczenie mają czynniki poznawcze (krajoznawcze), a coraz większe
– osiągnięcia sportowo-kondycyjne (Dudziak, Potocki 1995; Mazurski 2012; Staffa
1992). Te zmiany spowodowały, że od schronisk turystycznych kwalifikowani turyści
piesi oczekują tylko zapewnienia ciepłego posiłku, gdyż w przypadku jednodniowych
wycieczek nie potrzebują bazy noclegowej, zaś w przypadku kilkudniowych wyjazdów
zwykle śpią w jednym miejscu, najczęściej miejscowości u podnóża gór, skąd urządzają niezależne, także jednodniowe marsze w przyległych pasmach. W efekcie w schroniskach coraz częściej nocują reprezentanci turystyki wypoczynkowej albo weekendowej, dla których atrakcją jest już sama zmiana otoczenia. Zwykle urządzają oni tylko
krótkie spacery po okolicach schroniska, niejednokrotnie nawet bez konkretnego celu
krajoznawczego, a większość czasu spędzają w bezpośredniej bliskości obiektu. Dobrym przykładem jest tu Andrzejówka w Górach Suchych, wokół której w letnie weekendy wypoczywają na leżakach czy kocach dziesiątki osób. Dla takich użytkowników
schronisk duże znaczenie ma możliwość dojazdu prywatnym samochodem.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
359
Natomiast do potrzeb turystów kwalifikowanych muszą dostosować się obiekty
położone u podnóża gór: pensjonaty, kwatery prywatne i gospodarstwa agroturystyczne, zapewniając miejsce do oczyszczenia i wysuszenia obuwia i odzieży czy
umożliwiając spożywanie ciepłego posiłku dopiero wieczorem, po powrocie z górskiej wędrówki. Ważnym zagadnieniem jest też odpowiednia informacja o bazie
noclegowej dostępna na szlakach turystycznych, gdyż poza schroniskami górskimi
(i częścią schronisk młodzieżowych) rzadko nawiązuje ona do przebiegu znakowanych tras. Jak wykazały badania terenowe w każdym z trzech krajów, w pobliżu
szlaków istnieje wiele obiektów noclegowych, o których istnieniu turysta pieszy
nie ma pojęcia, chyba że wcześniej dokładnie przeanalizował mapę lub skorzystał ze źródeł internetowych. Warto więc na węzłach szlaków zamieścić strzałki
wskazujące drogę do okolicznej bazy, z drugiej strony unikając przeładowania ich
treścią. Rozwiązaniem jest obciążenie tym zadaniem zarządcy szlaków, któremu
chętni przedsiębiorcy przekazywali by stosowne informacje, po czym przygotowywano by jednolite pod względem zakresu informacji i stylistyki kierunkowskazy.
Częściowo ta propozycja jest już realizowana w Republice Czeskiej, gdzie o bazie
turystycznej leżącej w pobliżu węzłów informują tabliczki z nazwą.
Trudno jednoznacznie wskazać odległość, na jaką turyści piesi są skłonni zejść
ze szlaku, by skorzystać z określonych urządzeń. Jak wykazały badania ankietowe, znaczące ich odsetki bądź w ogóle nie dopuszczają takiej możliwości, bądź
dopuszczają odległość nawet większą niż 2 km. Najczęściej za najwłaściwszy traktuje się dystans 0,5 km, co odpowiada około 10 minutom spokojnego marszu
(w zależności od nachylenia). Taką też wartość przyjęto podczas inwentaryzacji
zagospodarowania szlaków pieszych (i narciarskich), przy czym brano też pod
uwagę istnienie odpowiednich dróg dojścia i informacje o obiekcie dostępne
dla wędrującego szlakiem. Wydaje się jednak, że w przypadku schronisk turystycznych, pól namiotowych i innych obiektów noclegowych tę odległość można
zwiększyć nawet do 2 km (około 0,5 godziny marszu), a dla obiektów gastronomicznych i sklepów spożywczych – do 1 km. Takie założenie spowodowałoby, że
infrastruktura potencjalnie powiązana ze szlakami pieszymi uległaby znacznemu
rozbudowaniu, przy czym jednocześnie zmalałoby znaczenie szlaku w prowadzeniu turysty na korzyść umiejętności korzystania z mapy i wędrówki nieznakowanymi ścieżkami.
8.3. Wzorce odnoszące się do szlaków rowerowych
Za najważniejszą formę zagospodarowania szlaków rowerowych (tab. 21) należy
– podobnie jak w przypadku szlaków pieszych – uznać wiaty i schrony przeciwdeszczowe lokalizowane co mniej niż 15 km, czyli w odległościach odpowiadających zdecydowanie mniej niż dwóm godzinom jazdy rowerem. Z podobną ­częstotliwością
powinny występować wyraźnie mniej popularne niezadaszone miejsca odpoczynkowe. Wydaje się więc, że tak jak na szlakach pieszych te dwa rodzaje urządzeń
360
Krzysztof Kołodziejczyk
­ uszą się wzajemnie uzupełniać, to znaczy z miejscami odpoczynkowymi – jeśli pom
zwalają na to względy środowiskowe i krajobrazowe – powinny być powiązane wiaty.
Zadaszeń należy unikać głównie na punktach widokowych, szczytach i grzbietach
górskich. Jak wykazały badania ankietowe, turyści rowerowi przykładają relatywnie
małą wagę do bazy noclegowej, bardziej doceniając lokale gastronomiczne. Wynika
to z faktu, że w przeważającej części urządzają oni jednodniowe wycieczki. W związku z tym drugim najważniejszym typem urządzeń są obiekty gastronomiczne, rozlokowane częściej niż co 30 km, zaś schroniska turystyczne znalazły się dopiero na
czwartym miejscu z częstotliwością co 15–50 km, ale raczej rzadziej niż co 30 km.
Tab. 21. Postulowane typy i rozmieszczenie elementów wyposażenia szlaków rowerowych
(rodzaje infrastruktury wymienione kolejno od podstawowych, najważniejszych do akcesorycznych)
Rodzaj
infrastruktury
wiaty (schrony)
przeciwdeszczowe
obiekty
gastronomiczne
punkty informacji
turystycznej
schroniska
turystyczne
Postulowane rozmieszczenie
uwzględniając
uwzględniając
częstotliwość
elementy sieci
formy rzeźby terenu
szlaków
częściej niż co 15
węzły wewnętrzne stoki górskie, kulmikm; co 0,5–2 godzin szlaków, w mniej- nacje trasy (przełęjazdy
szym stopniu
cze, wyższe położepunkty widokowe nia stokowe, ale tylko
i odcinki między- wyjątkowo na szczywęzłowe
tach i grzbietach)
węzły skrajne
doliny, kulminacje
częściej niż co 30
i wewnętrzne
trasy (przełęcze,
km, nawet częściej
niż co 15 km; co 1–5 szlaków, rzadziej stoki); wyjątkowo na
godzin jazdy, ale ra- punkty widokowe grzbietach i szczytach
czej rzadziej niż co
2 godziny
doliny, dolne partie
kilka punktów w ca- węzły skrajne
łej sieci szlaków
szlaków, najważ- stoków, rzadziej
w zależności od jej
niejsze wewnętrz- przełęcze
ne węzły szlaków
rozległości
łatwo dostępne
komunikacyjnie
co 15–50 km, choć
węzły skrajne
kulminacje trasy
raczej rzadziej niż co i wewnętrzne
(przełęcze, wyższe
30 km; co 2–5 goszlaków
położenia stokowe);
dzin jazdy, choć dona grzbietach, szczypuszczalna jest więktach i w punktach
sza częstotliwość
widokowych tylko
(nawet co godzinę)
już istniejące obiekty
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
Rodzaj
infrastruktury
tablice dydaktyczne
stojaki na rowery
serwisy rowerowe
pola namiotowe
miejsca
odpoczynkowe
bez zadaszenia
361
Postulowane rozmieszczenie
uwzględniając
uwzględniając
częstotliwość
elementy sieci
formy rzeźby terenu
szlaków
brak konkretnych
węzły skrajne
brak konkretnych
wskazań, ale najlei wewnętrzne
wskazań, choć nalepiej zgrupowane
szlaków, poza
ży unikać stawiania
po kilka
tym w miejscach w miejscach ekspowystępowania
nowanych, powyżej
walorów krajogórnej granicy lasu
znawczych lub
innych punktach
zainteresowania
brak konkretnych
ważniejsze węzły doliny, dolne partie
wskazań
wewnętrzne szla- stoków, raczej poniżej górnej granicy
ków, poza tym
lasu
przy walorach
krajoznawczych,
które gromadzą
większą liczbę turystów
co 20–40 km; co
węzły skrajne
doliny, stoki górskie,
2–5 godzin jazdy,
i wewnętrzne
kulminacje trasy,
choć dopuszczalna
szlaków
przełęcze
jest większa częstotliwość (nawet co
godzinę)
co 15–50 km, choć
węzły skrajne
doliny, dolne partie
raczej rzadziej niż
szlaków
stoków
co 30 km; co 2–5
godzin jazdy, choć
możliwa jest też
mniejsza częstotliwość (ale zawsze
częściej niż co
10 godzin)
co 8–15 km, choć
węzły wewnętrzne kulminacje trasy
dopuszczalna jest
szlaków, punkty
(przełęcze, szczyty),
większa częstotliwidokowe
stoki górskie
wość (co około 6
km); co 1–2 godziny
jazdy, choć czasami
nawet co pół godziny
362
Rodzaj
infrastruktury
wypożyczalnie
rowerów
inne obiekty
noclegowe
Krzysztof Kołodziejczyk
Postulowane rozmieszczenie
uwzględniając
uwzględniając
częstotliwość
elementy sieci
formy rzeźby terenu
szlaków
brak konkretnych
węzły skrajne
doliny, dolne partie
wskazań, w typoszlaków, wybrane stoków, przełęcze
wych punktach
wewnętrzne węzły
rozpoczynania prze- szlaków łatwo
jazdów
dostępne komunikacyjnie
co 15–50 km;
węzły skrajne
doliny, dolne partie
co 2–5 godzin jazdy i wewnętrzne
stoków
szlaków, ewentualnie odcinki międzywęzłowe
Źródło: opracowanie własne
Większe znaczenie niż pojedyncze tablice dydaktyczne mają na szlakach rowerowych punkty informacji turystycznej (tab. 21) – rowerzyści nie są chętni co chwilę się zatrzymywać, by zapoznać się z treścią kolejnych paneli, wolą za to, by różne
informacje były skupione w jednym miejscu (w niektórych przypadkach zamiast
biura może być to po prostu ustawiony w jednym, charakterystycznym miejscu zestaw tablic z mapami regionu, informacjami praktycznymi i krajoznawczymi, jak
ma to miejsce w centrum Sokołowska w Górach Suchych). Stojaki na rowery mogą
być instalowane przy najważniejszych atrakcjach, gromadzących większą liczbę
turystów, oraz w sytuacji, gdy zwiedzenie danego waloru krajoznawczego wymaga
pozostawienia pojazdu i przejścia pewnej odległości pieszo. Tego typu urządzenia
mają szczególne znaczenie dla rowerzystów odbywających kilkudniowe wyprawy,
kiedy rowery są obciążone sakwami, a przez to mało stabilne. Stojaki powinny
być zasadniczo związane z miejscami odpoczynku przy walorach lub z sąsiednimi
węzłami szlaków, nie można jednak zainstalować ich zbyt dużo, aby nie wpłynąć
negatywnie na krajobraz. Ponieważ turyści rowerowi zwykle korzystają z własnych
pojazdów, zdecydowanie ważniejszym rodzajem infrastruktury są serwisy (częstotliwość co około 20–40 km) niż wypożyczalnie rowerów. Wśród innych niż schroniska i pola namiotowe obiektów noclegowych największą rolę powinny odgrywać
pensjonaty, pokoje do wynajęcia i gospodarstwa agroturystyczne, choć niestety nie
zawsze chętnie przyjmują one turystów rowerowych i nie są przystosowane do ich
potrzeb.
Zgodnie z opiniami użytkowników przy szlakach rowerowych, ale głównie
w mijanych miejscowościach, powinna istnieć możliwość zakupu produktów spożywczych, natomiast sprzedaż map, przewodników turystycznych i pamiątek ma
dużo mniejsze znaczenie niż w przypadku tras pieszych. Wskazane jest, by różne-
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
363
go typu obiekty noclegowe obsługujące szlaki rowerowe były w tym celu specjalnie przygotowane m.in. poprzez zapewnienie pomieszczenia do przechowywania
rowerów, odpowiednich stojaków na rowery, miejsca i urządzeń do mycia i samodzielnej ich naprawy, ewentualnie pralni i suszarni odzieży. Dobrym rozwiązaniem jest nadawanie obiektom przyjaznym rowerzystom specjalnych certyfikatów (np. ogólnokrajowy projekt Cyklisté vitáni w Republice Czeskiej czy niemiecki
certyfikat Bett&Bike przyznawany przez Allgemeiner Deutscher Fahrrad-Club). Ich
wykazy powinny być dostępne w punktach informacji turystycznej i w Internecie
oraz zamieszczane na odwrocie map turystyki rowerowej. Niektórzy oczekują też
warunków do oczyszczenia i konserwacji pojazdów w skrajnych punktach tras.
Narzędzia do naprawy zapewniane są już obecnie w wybranych punktach informacji turystycznej w Republice Czeskiej. Księgi pamiątkowe, które są wśród rowerzystów dużo mniej popularne niż wśród piechurów, mogą być wykładane na
kulminacjach tras, w miejscach widokowych, w punktach początkowych wybranych tras i w schroniskach. Nie jest do końca jasne, jak daleko oddalone od szlaku
obiekty mogą obsługiwać jadących daną trasą rowerzystów. Jedynie w przypadku
bazy żywieniowej (lokale gastronomiczne i sklepy spożywcze) wyniki przeprowadzonych badań ankietowych pozwalają na wskazanie odległości 2 km, choć wielu
turystów jest skłonnych oddalić się od szlaku nawet na 4 km. W przypadku pozostałych typów infrastruktury częściej dopuszczane są odległości nawet do 8 km,
choć jednocześnie wielu respondentów w ogóle nie ma zamiaru zjeżdżać z założonej trasy. Podczas inwentaryzacji zagospodarowania szlaków rowerowych na potrzeby niniejszej pracy za wartość graniczną przyjęto 2 km.
8.4. Wzorce odnoszące się do szlaków narciarskich
Ze względu na specyfikę narciarstwa biegowego za najważniejszy sposób przygotowania szlaków należy uznać założenie śladów pod narty (tab. 22). Zgodnie
z opiniami turystów powinny jednak pozostać pewne odcinki w ogóle w tym
względzie nieprzystosowane, przeznaczone dla bardziej doświadczonych narciarzy. Na większości szlaków wystarczy pojedynczy ślad, jedynie na tych bardziej popularnych (np. okolice Jakuszyc w Górach Izerskich) na szerszych sekcjach wskazane jest założenie dwóch lub nawet trzech torów. O innych potrzebach narciarzy
biegowych i rodzajach zagospodarowania szlaków narciarskich decyduje głównie
niska temperatura otoczenia, a w konsekwencji potrzeba ogrzania się podczas wycieczki i ewentualnie spożycia ciepłego posiłku. Powoduje to, że drugim najważniejszym typem infrastruktury są schroniska turystyczne (rozlokowane co około
5–15 km), a czwartym – lokale gastronomiczne (częstotliwość co 5–10 km). Ponieważ funkcję żywieniową realizują wszystkie schroniska, samodzielne obiekty
gastronomiczne powinny stanowić jedynie ich uzupełnienie, często zapewniane
przez podmioty zlokalizowane w miejscowościach. Ze względu na niewielką popularność i sezonowość narciarstwa biegowego trudno bowiem spodziewać się,
364
Krzysztof Kołodziejczyk
by opłacalne było tworzenie na jego potrzeby odrębnej bazy (wyjątkiem jest rejon
Jakuszyc), chyba że te same drogi (i obiekty) w okresie letnim wykorzystuje jednocześnie turystyka piesza lub rowerowa. Dosyć często (co 2–5 km) powinny być
rozmieszczone wiaty i schrony turystyczne, natomiast tworzenie niezadaszonych
miejsc odpoczynkowych ze względu na pokrywę śnieżną jest bezcelowe. Czynnik
temperatury powoduje też, że przy szlakach narciarskich nie należy ustawiać zbyt
wielu tablic dydaktycznych, gdyż dłuższe i kilkukrotne zatrzymywanie się przy
nich grozi wychłodzeniem organizmu. Ponieważ wielu narciarzy korzysta z tras
zaledwie raz lub kilka razy w sezonie, zdecydowanie częściej niż rowerzyści używają wypożyczonego sprzętu. Wynika stąd większe znaczenie wypożyczalni sprzętu narciarskiego niż serwisów, które zgodnie z opiniami turystów mogą pojawiać
się przy trasach nawet rzadziej niż co 20 km.
Tab. 22. Postulowane typy i rozmieszczenie elementów wyposażenia szlaków narciarskich
(rodzaje infrastruktury wymienione kolejno od podstawowych, najważniejszych do akcesorycznych)
Rodzaj infrastruktury
Postulowane rozmieszczenie
częstotliwość
uwzględniając elementy sieci szlaków
uwzględniając formy rzeźby terenu
przygotowanie
torów pod narty
biegowe
nie dotyczy
nie dotyczy
nie dotyczy
schroniska
turystyczne
co 5–15 km, ale raczej
co 10–15 km;
co 2–10 godzin
­marszu, ale raczej
co 2–5 godzin
węzły skrajne i wewnętrzne szlaków
przełęcze, stoki
górskie; na grzbietach, szczytach
i w punktach widokowych tylko już
istniejące obiekty
wiaty (schrony)
turystyczne
co 2–5 km, choć
dopuszczalna jest
mniejsza częstotliwość
(ale częściej niż co 10
km); co 1–2 godziny
marszu, choć możliwe
są też trochę mniejsze
i większe częstotliwości (ogólnie co 0,5–5
godzin)
węzły wewnętrzne
szlaków, punkty widokowe, rzadko odcinki międzywęzłowe
stoki górskie, przełęcze, wyjątkowo
na grzbietach
i szczytach
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
Rodzaj infrastruktury
365
Postulowane rozmieszczenie
częstotliwość
uwzględniając elementy sieci szlaków
uwzględniając formy rzeźby terenu
obiekty gastronomiczne
co 5–10 km, ewentualnie co 5–15 km; co
2–5 godzin marszu,
ewentualnie trochę
częściej, ale rzadziej
niż co godzinę
węzły skrajne i wewnętrzne szlaków,
wyjątkowo na punktach widokowych
doliny, stoki górskie, wyjątkowo
na przełęczach,
grzbietach i szczytach
tablice
dydaktyczne
brak konkretnych
wskazań, ale najlepiej
zgrupowane po kilka
węzły skrajne i wewnętrzne szlaków,
poza tym w miejscach występowania
walorów krajoznawczych lub innych
punktach zainteresowania
brak konkretnych
wskazań, choć
należy unikać stawiania w miejscach
eksponowanych,
powyżej górnej
granicy lasu
punkty informa- kilka punktów w całej węzły skrajne szlacji turystycznej
sieci szlaków w zależ- ków, najważniejsze
ności od jej rozległości wewnętrzne węzły
szlaków łatwo dostępne komunikacyjnie
doliny, dolne partie
stoków, rzadziej
przełęcze
wypożyczalnie
sprzętu narciarskiego
brak konkretnych
wskazań, w punktach
rozpoczynania wędrówek
węzły skrajne szlaków, najważniejsze
wewnętrzne węzły
szlaków łatwo dostępne komunikacyjnie
doliny, dolne partie
stoków, przełęcze
serwisy sprzętu
narciarskiego
co 10–15 km, ale czę- węzły skrajne i westotliwości większe
wnętrzne szlaków
i mniejsze są dopuszczalne (ogólnie częstotliwość od 5 do ponad
20 km); rzadziej niż
co 2 godziny marszu,
nawet rzadziej niż co
10 godzin
doliny, dolne partie
stoków, przełęcze
366
Rodzaj infrastruktury
inne obiekty
noclegowe
Krzysztof Kołodziejczyk
Postulowane rozmieszczenie
częstotliwość
co 10–15 km, ale
częstotliwości trochę
większe i mniejsze są
dopuszczalne (ogólnie
co 5–20 km);
co 2–10 godzin
marszu
uwzględniając elementy sieci szlaków
uwzględniając formy rzeźby terenu
węzły skrajne szlaków, ewentualnie
węzły wewnętrzne
szlaków
doliny, dolne partie
stoków, wyjątkowo
przełęcze
Źródło: opracowanie własne
Podobnie jak w przypadku szlaków rowerowych użytkownicy tras narciarskich
przywiązują dużo większą wagę do możliwości zakupu artykułów spożywczych niż
pamiątek, map i przewodników turystycznych (ten drugi aspekt większe znaczenie
ma tylko na szlakach pieszych). Zbliżone do rowerzystów są także wskazania w zakresie charakteru innych obiektów noclegowych – wśród nich najważniejsze dla narciarzy są pensjonaty, kwatery prywatne i w nieco mniejszym stopniu gospodarstwa
agroturystyczne. Baza noclegowa powinna być przystosowana do obsługi narciarzy
poprzez zapewnienie przechowalni sprzętu narciarskiego, suszarni odzieży i obuwia
oraz ewentualnie wypożyczalni i serwisu sprzętu lub miejsca do samodzielnego jego
przygotowania i konserwacji (np. imadło wraz z wyposażeniem do smarowania nart).
Wskazane byłoby też przyznawanie obiektom odpowiednio przystosowanym specjalnych certyfikatów i rozpropagowanie o nich informacji (wykazy w punktach informacji turystycznej, Internecie i na odwrocie map). Ze względu na niską temperaturę
szczególnie istotne jest zapewnienie w miarę równomiernie rozlokowanych punktów
sanitarnych, tak samodzielnych, jak i związanych z inną bazą (np. schroniskami), ale
dostępnych dla wszystkich turystów. Wśród narciarzy – podobnie jak w przypadku turystów rowerowych – księgi pamiątkowe cieszą się umiarkowaną popularnością. Mogą
one pojawić się na szczytach gór lub ewentualnie na punktach widokowych i w punktach wejścia na wybrane szlaki, choć dwa ostatnie typy lokalizacji mają dużo mniejsze
znaczenie niż pierwszy. Analogicznie do pozostałych dwóch rodzajów szlaków badania ankietowe nie przyniosły jednoznacznej odpowiedzi, jaka jest maksymalna odległość, na którą turyści narciarscy są skłonni zejść z trasy, by skorzystać z infrastruktury
turystycznej. Znaczący odsetek respondentów wskazał na dystans nawet większy niż
2 km, ale jednocześnie podobny jest udział osób, które w ogóle nie są skłonne oddalić
się od szlaku. Podczas inwentaryzacji terenowej przyjęto odległość 0,5 km.
Warto się bliżej przyjrzeć sposobom oznaczania szlaków narciarskich. W Polsce zgodnie z regułami PTTK istnieje tylko jeden typ krajoznawczych tras narciarskich, które posiadają znakowanie pasowe. Tego rodzaju szlaków jest jednak
w skali kraju bardzo mało (tab. 9) i zwykle pokrywają się z drogami przeznaczony-
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
367
mi dla innych użytkowników. Z kolei w Republice Czeskiej system znakowania nie
jest jednolity – istnieją samodzielne szlaki narciarskie (także o znakach pasowych
i również nieliczne) oraz specjalnie wyróżnione odcinki szlaków pieszych przydatne dla turystyki narciarskiej (oznaczone piktogramem narciarza umieszczonym na kierunkowskazach przy danym, dostępnym punkcie docelowym), łącznie
z ewentualnymi objazdami fragmentów bardziej stromych. Rozwiązanie czeskie
proponował w Polsce w nieco odmiennej formie Midowicz (1986). Na początku
i końcu takiego odcinka szlaku pieszego miało znaleźć się oznaczenie literowe:
P dla odcinków przeznaczonych do podchodzenia, Z – dla zjazdów, a PZ – do jazdy w obu kierunkach. Sekcje takie miałyby być wyposażone w znaki ostrzegawcze
dla narciarzy, zwłaszcza przed ostrzejszymi zakrętami, oraz w odpowiednio rozmieszczone numerowane tyczki na przestrzeniach otwartych. Ostatecznie jednak
tych sugestii nie wprowadzono w życie. Biorąc pod uwagę nie zawsze korzystne
warunki śniegowe dla narciarstwa biegowego i częste pokrywanie się tras narciarskich z innymi szlakami, wydaje się, że znakowanie odrębnych szlaków należy
prowadzić tylko w szczególnie uzasadnionych przypadkach, zaś zwykle – wzorem
Republiki Czeskiej – oznaczać fragmenty tras pieszych, które można przebyć na
nartach (w ostatnim czasie autor kilkukrotnie spostrzegł też taką procedurę na
czeskich szlakach rowerowych). Pozwala to bowiem na oszczędność farby, a jednocześnie ogranicza liczbę sztucznych elementów (znaków i kierunkowskazów)
w krajobrazie. Argumentem za takim podejściem jest nie tylko efemeryczność walorów, w oparciu o które funkcjonują trasy narciarskie, ale też podobne wymagania turystów pieszych i narciarskich w zakresie zagospodarowania szlaków. Choć
jednocześnie trzeba pamiętać, że tylko nieco ponad 40% respondentów dopuściło
możliwość wspólnego przebiegu szlaków pieszych (użytkowanych zimą) i narciarskich. Rozwiązaniem jest wykorzystywanie w tym celu wyłącznie dróg odpowiednio szerokich, gdzie piechurzy będą mogli wygodnie wędrować obok założonych
śladów narciarskich. Obecnie częstym problemem jest zakładanie torów pod narty
biegowe w taki sposób, że turysta pieszy (korzystający z oficjalnie otwartego szlaku), musi przechodzić raz na jedną, raz na drugą ich stronę lub jest zmuszony do
marszu poboczem, gdzie pokrywa śnieżna jest zwykle grubsza.
8.5. Specjalne uwarunkowania zagospodarowania szlaków turystycznych
na obszarach chronionych
Uwzględnienie w badaniach szlaków przebiegających przez obszary o różnym
stopniu ochrony przyrody pozwala na wyciągnięcie pewnych wniosków odnośnie
specjalnych zasad zagospodarowania tras turystycznych na tych terenach, aczkolwiek trzeba stwierdzić, że wymagane są w tym względzie dalsze analizy (skupione wyłącznie na tym aspekcie), a z drugiej strony – liczne prace na ten temat już
powstały (m.in. Baranowska-Janota 1986, 1989; Chmielewski 2002; Cieszewska
2009; Pisarska, Pisarski 2012; Ptaszycka-Jackowska 1982; Ptaszycka-Jackowska,
368
Krzysztof Kołodziejczyk
Baranowska-Janota 1989). Podstawową zasadą jest powiązanie zagęszczenia sieci
szlaków i natężenia ich wyposażenia z poszczególnymi strefami obszarów chronionych i rygorami ochronnymi, czego dobrym przykładem jest Park Narodowy Podyjí
w Republice Czeskiej (por. rozdział 6.3.), który dzięki wcześniejszym ograniczeniom
w dostępie (strefa nadgraniczna z Austrią, praktycznie nieosiągalna w okresie komunistycznym) mógł zostać w latach 90. XX w. wzorcowo zagospodarowany dla
turystyki. Przez najcenniejsze fragmenty parków narodowych (tzw. pierwsza strefa
lub strefa ochrony ścisłej159) i rezerwaty ścisłe szlaki turystyczne powinny przebiegać
tylko w ostateczności i zwykle należy nadać im formę sięgaczy lub kształt litery U,
dzięki czemu te cenne tereny będą udostępnione tylko w niewielkim stopniu. Niewskazane jest istnienie dłuższych odcinków szlaków ciągnących się wzdłuż obszarów ochrony ścisłej, w szczególności mających wydłużony kształt. Zagospodarowanie wszystkich takich sekcji powinno być minimalne, sprowadzając się co najwyżej
do ustawienia kilku ławek i zorganizowania ujęć wody. Bardziej rozbudowana infrastruktura (miejsca odpoczynkowe, wiaty przeciwdeszczowe, ewentualnie schroniska
turystyczne) może istnieć w pobliżu granic obszarów ochrony ścisłej.
Poza schroniskami turystycznymi w parkach narodowych nie powinny występować żadne kubaturowe elementy zagospodarowania, chociaż w praktyce nie zawsze jest to przestrzegane (trzeba też pamiętać o odmiennym charakterze parków
narodowych w Wielkiej Brytanii, w których obrębie znajdują się liczne miejscowości, w tym nawet miasta, i znaczący jest udział gruntów prywatnych). Infrastruktura ta może jednak istnieć w otulinie. W związku z tym należy tak projektować
przebieg szlaków, by realizując potrzeby turystów, możliwie w jak największym
stopniu wykorzystać istniejącą bazę i jednocześnie nie spowodować konieczności
budowy zbyt wielu nowych urządzeń w obrębie parku narodowego. Rozwiązaniem
w tym względzie jest prowadzenie znakowanych tras w pobliżu granic obszarów
chronionych i lokowanie urządzeń na tych sekcjach, które przebiegają przez otulinę. Z drugiej strony, jak już zaznaczono wyżej, zabytkowa, wpisana w krajobraz infrastruktura występująca w najcenniejszych częściach parków narodowych (głównie schroniska turystyczne) przynajmniej częściowo powinna zostać zachowana,
ale trzeba dążyć do ograniczenia jej negatywnego wpływu na środowisko. Więcej
wskazówek w zakresie rozwoju zagospodarowania dla turystyki kwalifikowanej
w rezerwatach przyrody można znaleźć w dotychczasowej literaturze (szczególnie:
Baranowska-Janota 1989; Ptaszycka-Jackowska 1971, 1982; Ptaszycka-Jackowska,
Baranowska-Janota 1989; Staniewska-Zątek 2007a, b, 2009). Z kolei w parkach krajobrazowych turystyka kwalifikowana może rozwijać się bez jakichś szczególnych
ograniczeń, tym bardziej, że to właśnie te tereny – w przeciwieństwie do parków
narodowych i rezerwatów ścisłych – są dla tego typu aktywności przeznaczone.
O zasadach strefowania przestrzennego obszarów chronionych piszą m.in. Dudek i Kowalczyk (2004), Kachniarz (1998), Kowalczyk (2009), Kowalczyk i Derek (2010), Kukowka, Bożek i Ślusarczyk (2006), Kurek (2004a, 2007) oraz Szymański (2000).
159
9. ZAKOŃCZENIE
Zagospodarowanie szlaków turystycznych okazuje się zagadnieniem wielowymiarowym i trudnym do jednoznacznego wyjaśnienia. Decyduje o tym wiele czynników: zróżnicowanie uprawianych na nich form aktywności (w pracy
uwzględniono tylko turystykę pieszą, rowerową i narciarską), warunki terenowe,
rygory ochrony przyrody i oczekiwania samych turystów, ale także bardzo duża
liczba i różne kompetencje organizacji odpowiadających za tworzenie i utrzymanie tras. Na wyposażenie szlaków poza oznakowaniem składa się szereg urządzeń: od małych i tanich w budowie i utrzymaniu (np. pojedyncze ławki, miejsca
odpoczynkowe, tablice informacyjne i edukacyjne) po duże, których powstanie
wiąże się ze znacznymi inwestycjami (np. schroniska turystyczne, bufety gastronomiczne, punkty informacyjne, wieże widokowe). Głównym problemem w projektowaniu kompleksowego zagospodarowania tras turystycznych jest – z jednej
strony – duża liczba podmiotów dbających o sieć szlaków (konserwacja znakowania prowadzona zwykle przez organizacje turystyczne wyznaczające daną
trasę), a z drugiej – wielość podmiotów zarządzających związanymi z nim urządzeniami (schroniska i inne obiekty noclegowo-gastronomiczne w gestii osób
prywatnych i przedsiębiorstw, miejsca odpoczynkowe przygotowywane najczęściej przez zarządców lasów lub lokalne władze administracyjne). Nie można
też zapominać o infrastrukturze obszaru, przez który szlak przebiega, również
wykorzystywanej przez turystów kwalifikowanych. W konsekwencji proces zagospodarowania szlaków ma często charakter przypadkowy, fragmentaryczny,
bez kompleksowego spojrzenia na daną trasę i całą sieć. Ponadto, pewne odcinki
szlaków są bardzo intensywnie wyposażone (czasami nawet przeinwestowane),
zaś na innych, niejednokrotnie nawet sąsiednich, infrastruktura prawie w ogóle
nie występuje. Mając na uwadze te zależności, wzorce zagospodarowania zaproponowane w niniejszej pracy nie mają charakteru ściśle normatywnego. Sugerowane są tylko odpowiednie zestawy urządzeń, przedziały ich częstotliwości
i najwłaściwsze lokalizacje. Takie podejście odpowiada też zróżnicowaniu środowiska geograficznego i wynikającej stąd zmiennej trudności i atrakcyjności
poszczególnych szlaków, a tym samym różnemu tempu przemieszczania się ich
użytkowników.
Żadnego z badanych krajów (Polska, Republika Czeska, Wielka Brytania) nie
można uznać za wzór pod względem rozwoju zagospodarowania szlaków turystycznych. W każdym pewne aspekty wyposażenia tras zorganizowane i realizowane są lepiej, inne – gorzej. Zgodnie z wynikami inwentaryzacji najintensywniej
zagospodarowana jest sieć w Republice Czeskiej, a najsłabiej w Polsce. Umiarkowaną intensywnością cechuje się Wielka Brytania, co pozostaje w sprzeczności
370
Krzysztof Kołodziejczyk
z niechęcią brytyjskich turystów względem przekształcania środowiska g­ órskiego
i ułatwiania w nim pobytu. Jak już jednak podkreślono wcześniej, grupa ta nie
zauważa wielu przejawów wyposażenia gór, którego intensywność okazała się
wcale nie najgorsza. W przypadku szlaków pieszych jedno urządzenie (uwzględniając wszystkie wymienione w tab. VII, XIV i XIX) przypada w Republice Czeskiej na zaledwie 0,33 km, w Wielkiej Brytanii – na 0,35 km, zaś w Polsce – na
aż 0,72 km. Statystycznie więc na polskich trasach pieszych urządzenia przeznaczone dla turystów kwalifikowanych pojawiają się ponad dwa razy rzadziej
niż w pozostałych dwóch badanych krajach. W przypadku szlaków rowerowych
różnice między Polską a Republiką Czeską są niewielkie (jedno urządzenie przypada na odpowiednio 0,44 i 0,43 km), ale oba kraje wyprzedzają znacznie Wielką Brytanię, gdzie sieć szlaków rowerowych jest dopiero tworzona, a rowerzyści
muszą z reguły liczyć na infrastrukturę występującą w szerzej pojętym regionie,
która często nie jest efektywnie powiązana z trasami (potrzeba zjazdu z założonej, najkorzystniejszej drogi). Niestety, niewielka długość szlaków rowerowych
objętych badaniami i ich zróżnicowany charakter nie pozwalają na wyliczenie
ogólnych wskaźników dla tego kraju. Znakowane szlaki narciarstwa biegowego
występują tylko w Polsce i Republice Czeskiej. Ze względu na odmienną formę
tras analizowanych w każdym kraju także nie jest możliwe porównanie sumarycznych wyników. Ponieważ szlaki narciarskie zwykle pokrywają się z pieszymi
(odcinki analizowane w Republice Czeskiej to wyłącznie fragmenty tras pieszych
dostępne dla narciarzy; w Polsce uwzględniono częściowo sekcje samodzielne,
niewykorzystujące dróg wspólnie z innymi szlakami), można wnioskować, że
są one lepiej wyposażone w Republice Czeskiej, co potwierdzają jednostkowe
wyniki badań inwentaryzacyjnych. Badany zbiór jest jednak zbyt mały, by to
jednoznacznie potwierdzić. Znaczenie może mieć też nieco inna popularność tej
dyscypliny w obu krajach.
W każdym z krajów odnotowano pewne praktyki godne naśladowania i promowania. W przypadku Polski wartościowymi cechami są:
• idea górskich schronisk turystycznych, w których turysta zawsze może liczyć
na nocleg (w przypadku braku wolnych łóżek na tzw. miejscach zastępczych),
co ma szczególne znaczenie w sytuacji załamania pogody, osłabienia organizmu i innych nieprzewidzianych okolicznościach, w szczególności zimą;
• prywatne schroniska turystyczne, które w dużym stopniu realizują program
obiektów PTTK;
• rozbudowane programowo zorganizowane miejsca odpoczynkowe (niektóre);
• zabiegi przeciwerozyjne na szlakach prowadzone w najwyższych (i jednocześnie najbardziej atrakcyjnych) górach – Karkonoszach, masywie Babiej Góry,
Tatrach i Bieszczadach;
• przenośne toalety rozstawiane przy najbardziej popularnych szlakach w Tatrzańskim Parku Narodowym, co potencjalnie usuwa główną przyczynę nielegalnej dyspersji.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
371
Za godne naśladowania charakterystyki czeskiej sieci szlaków należy uznać:
• jednolity, wewnętrznie spójny, realizowany w taki sam sposób w całym kraju
system informacyjny szlaków turystycznych (oznaczenie, kierunkowskazy, zasady ich rozmieszczenia w terenie);
• systematyczną konserwację oznakowania, na którą przeznaczone są odpowiednie fundusze;
• dodatkowe informacje praktyczne i krajoznawcze przekazywane na kierunkowskazach i tabliczkach z nazwami węzłów;
• logiczną lokalizację węzłów szlaków względem charakterystycznych punktów
miejscowości i oferty komunikacji zbiorowej;
• powiązanie zagęszczenia sieci szlaków, rodzajów szlaków oraz charakteru i natężenia ich zagospodarowania z rygorami ochronnymi i strefami obszarów chronionych (realizowane w różnych częściach kraju, ale jednocześnie z licznymi wyjątkami wynikającymi z historii rozwoju turystyki i udostępnienia pewnych obszarów);
• specjalne ułatwienia i zabezpieczenia (kładki, pomosty, barierki, drabinki itp.)
umożliwiające względnie wygodną wędrówkę w skalnym terenie i jednocześnie zapewniające wysoki poziom bezpieczeństwa (w przeciwieństwie do Orlej
Perci w Tatrach, gdzie tego typu urządzenia wymagają od turystów doświadczenia, obycia z wysokością i specjalnych umiejętności – należy rozgraniczyć
wędrówki krajoznawcze od wyczynowych);
• lokalizację niewielkich punktów informacji turystycznej poza obszarami zabudowanymi, przy bardziej popularnych odcinkach szlaków.
Ostatecznie spośród cech szlaków brytyjskich za szczególnie wartościowe należy uznać:
• efektywne powiązanie przebiegu szlaków z bazą turystyczną okolicy (głównie
na trasach pieszych);
• ideę i sposób realizacji leśnych parków rekreacyjnych;
• zagospodarowanie ważniejszych punktów wejściowych na szlaki turystyczne;
• liczne pola namiotowe, dobrze wkomponowane w krajobraz, zapewniające
możliwość taniego noclegu (niezmotoryzowani turyści kwalifikowani – podobnie jak w polskich schroniskach PTTK – zwykle mogą liczyć na nocleg,
nawet jeśli nie dokonali rezerwacji);
• liczne publiczne toalety w niewielkich nawet miejscowościach i na niektórych
parkingach;
• sprzęt ratunkowy (nosze, materiały opatrunkowe) dostępne dla turystów
w specjalnej skrzyni w wyższych partiach gór (ang. stretcher box), przy czym
tego typu wyposażenie zinwentaryzowano tylko w jednym miejscu160.
Takie rozwiązanie występuje też w Republice Czeskiej, np. na piaskowcowej górze Ostaš w pobliżu Polic nad Metují. Tam skrzynia ze sprzętem ratunkowym znajduje się przy wejściu niebieskiego
szlaku pieszego do tzw. górnego labiryntu skalnego, choć – jak wynika z napisów – przeznaczona jest
raczej dla wspinaczy skałkowych.
160
372
Krzysztof Kołodziejczyk
Zebrany materiał badawczy i przeprowadzone analizy pozwalają na weryfikację postawionych we wstępie hipotez. W pełni potwierdziła się hipoteza główna,
mówiąca, że rodzaje i rozmieszczenie zagospodarowania szlaków turystycznych
zależą od rodzaju turystyki uprawianej na tych szlakach. Dowodzą tego tak zaprezentowane w rozdziale 4 wyniki badań ankietowych, jak i przeprowadzona
inwentaryzacja istniejącej infrastruktury na trasach turystycznych (rozdziały 5, 6
i 7), a w efekcie odmienne dla szlaków pieszych, rowerowych i narciarskich wzorce
zagospodarowania, przedstawione w rozdziale 8. Każdy z trzech analizowanych
rodzajów szlaków wymaga innego zestawu urządzeń, rozmieszczonych w różnych
częstotliwościach. Z drugiej strony część bazy turystycznej może być wspólna,
tym bardziej, że w niektórych aspektach można zauważyć pewne podobieństwa
w preferencjach turystów (zwłaszcza między reprezentantami turystyki pieszej
i narciarskiej, co wynika ze zbliżonego tempa przemieszczania się). Reprezentanci
każdej dyscypliny potrzebują też pewnych specyficznych tylko dla niej urządzeń
czy zabiegów, np. dla turystyki pieszej przygotowywane są specjalne ułatwienia
i zabezpieczenia na trudniejszych technicznie, ale bardzo atrakcyjnych odcinkach
stromych lub prowadzących wśród skał, dla turystyki rowerowej instaluje się stojaki na rowery, a dla narciarskiej – zakłada specjalne ślady. Dla dwóch ostatnich
dyscyplin istotne są też wypożyczalnie i serwisy sprzętu.
Podstawowym rodzajem przygotowania szlaku turystycznego powinno być
jego oznakowanie, co potwierdzają tak opinie respondentów, jak i praktyka na
większości istniejących szlaków. Oznaczenie decyduje o sposobie prowadzenia turysty, niezbędnej z jego strony uwadze, którą musi przykładać do wyboru drogi,
i o zakresie wykorzystania mapy. Odpowiednie jego wykonanie pozwala wędrowcowi na pełne doświadczanie krajobrazów i poznawanie walorów krajoznawczych
zamiast ciągłego sprawdzania, czy nadal znajduje się na właściwej ścieżce. Nieoznaczone są tylko pojedyncze trasy, zwykle o charakterze kulturowym lub tzw.
wirtualnym (na nich nawet nie wskazuje się kolejności zwiedzania; Stasiak 2006),
których wielu badaczy, a także autor, nie uznaje za typowe szlaki turystyczne.
Wszystkie szlaki poddane szczegółowej inwentaryzacji posiadały system informacyjny (zwykle znaki na obiektach w terenie i kierunkowskazy albo przynajmniej
jeden z tych dwóch aspektów), ale jednocześnie we wszystkich przyjętych obszarach badawczych w trzech krajach nie odnotowano żadnego szlaku, który byłby
całkowicie pozbawiony oznakowania. Większość badanych turystów uznała, że
znaki powinny być rozmieszczone umiarkowanie często, to znaczy nie mogą tylko
potwierdzać decyzji turysty, ale powinny mu w nich pomagać, choć nie ma potrzeby, by turysta zawsze widział przed sobą następny znak. Z kolei kierunkowskazy
powinny być instalowane na wszystkich węzłach szlaków. Jeśli zaś chodzi o inne
niż system informacyjny sposoby zagospodarowania szlaków, to brak już całkowitej zgodności co do najważniejszych typów urządzeń. Baza noclegowa i gastronomiczna zwykle pełni zasadniczą rolę, ale – zależnie od rodzaju szlaków – zbliżone
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
373
lub nawet większe znaczenie zyskały różnego typu miejsca służące do odpoczynku
podczas wędrówki (wiaty i schrony turystyczne, niezadaszone miejsca odpoczynkowe, szczególnie liczne pojedyncze ławki) oraz – co może być zaskakujące – tablice dydaktyczne i punkty informacji turystycznej. Z kolei wśród bazy noclegowej
szczególnie pożądane przez turystów są schroniska turystyczne, a w dużo mniejszym stopniu – pola namiotowe, kempingi i inne urządzenia. Natomiast wśród
rzeczywistego zagospodarowania najliczniejsze są właśnie te inne obiekty noclegowe, przy czym związane są głównie z miejscowościami i turyści kwalifikowani
stanowią w nich tylko jedną z wielu grup użytkowników. W związku z tym pierwszą hipotezę pomocniczą, zgodnie z którą podstawową rolę w zagospodarowaniu
szlaków turystycznych miałoby pełnić ich oznaczenie oraz baza noclegowa i żywieniowa, można przyjąć tylko częściowo.
Poza niektórymi parkami narodowymi w zasadzie nie prowadzi się statystyk
w zakresie ruchu turystycznego na poszczególnych szlakach turystycznych. Z tego
powodu dwie kolejne hipotezy pomocnicze można zweryfikować tylko na podstawie wycinkowych obserwacji autora (co oczywiście obarczone jest pewną dozą
subiektywizmu) oraz popularności poszczególnych rodzajów turystyki kwalifikowanej w wybranych krajach. Potwierdzeniem hipotezy, że szlaki turystyczne najliczniej wykorzystywane przez turystów to trasy najlepiej zagospodarowane, są
główne szlaki poszczególnych obszarów badawczych (np. Główny Szlak Sudecki,
Jiráskova cesta, Złota Ścieżka Czeskiego Raju, szlak czerwony w Parku Narodowym
Podyjí), przy których infrastruktura jest wyraźnie częściej rozmieszczona niż przy
szlakach lokalnych i dojściowych. Zwłaszcza w Czeskim Raju i w różnych częściach Wielkiej Brytanii można zauważyć wyraźną zależność między liczbą turystów na szlaku a natężeniem jego zagospodarowania. W tym drugim przypadku
większość urządzeń znajduje się przy trasach w dolinach i niższych partiach gór,
które są wykorzystywane zarówno przez doświadczonych turystów udających się
na dłuższe wyprawy, jak i przez licznych spacerowiczów i rekreantów planujących
półdniowe wędrówki, natomiast w wyższe partie gór, gdzie zagospodarowanie
prawie nie występuje, docierają tylko nieliczni turyści. Niektóre bardziej popularne szlaki w dolinach, w pobliżu ważniejszych ośrodków turystycznych, ze względu
na natężenie infrastruktury i rodzaj nawierzchni upodabniają się do alejek parkowych. Potwierdzeniem zależności między liczbą użytkowników a natężeniem
wyposażenia szlaku są też ciągi tras pieszych, rowerowych i narciarskich między
Świeradowem-Zdrojem i Jakuszycami przez schroniska Chatka Górzystów i Orle
oraz między Sokołowskiem a schroniskiem Andrzejówka przez Rozdroże pod
Krzywuchą. Na szlakach bardziej uczęszczanych większe jest również natężenie
urządzeń przeciwdziałających erozji.
Prawdziwości hipotezy mówiącej, że odpowiednie powiązanie z oczekiwaniami turystów programu i zasad lokalizacji zagospodarowania szlaków turystycznych różnych rodzajów prowadzi do wzrostu popularności odpowiadającej formy
turystyki aktywnej, dowodzi porównanie popularności turystyki rowerowej w Re-
374
Krzysztof Kołodziejczyk
publice Czeskiej i Wielkiej Brytanii. W pierwszym z wymienionych krajów szlaki
rowerowe są liczne, dobrze oznakowane i zagospodarowane, a turystyka rowerowa
ma przynajmniej takie samo znaczenie jak turystyka piesza. Natomiast w Wielkiej Brytanii, chociaż długość szlaków wyraźnie się zwiększyła, oznakowanie wielu
z nich jest znikome (drogowskazy na wybranych, ważniejszych skrzyżowaniach),
a infrastruktura turystyczna jest bardzo słabo z nimi powiązana. W efekcie turystyka rowerowa nadal pozostaje zajęciem niszowym. Podobne prawidłowości
można zauważyć w przypadku turystyki narciarskiej, choć tu zależności są lepiej
widoczne w mniejszej skali. Dobrze utrzymany zespół tras w rejonie Jakuszyc jest
najpopularniejszym w Polsce miejscem uprawiania tego rodzaju aktywności, podczas gdy inne szlaki nieposiadające ubitego śniegu i przygotowanych śladów, z infrastrukturą niedostosowaną do potrzeb narciarzy, są wykorzystywane tylko przez
pojedyncze osoby. Autor zdaje siebie jednak sprawę, że jednoznaczna weryfikacja
drugiej i trzeciej hipotezy pomocniczej bez szczegółowych danych liczbowych nie
jest możliwa.
10. LITERATURA
A Majestic Mountain Top Adventure, b.r.w., Snowdon Mountain Railway, Llanberis, Gwynedd.
Absalon D., Jankowski A. T., Sadowski S., Trembaczowski J., 1990, Wpływ ruchu
turystycznego na zmiany wybranych elementów środowiska geograficznego
na obszarze miasta Szczyrk (informacja wstępna), „Geographia. Studia et
Dissertationes”, t. 14, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach,
nr 1103, s. 30–51.
Adamski P., 1996, Drobne ssaki partii szczytowej masywu Pilska oraz ocena wpływu
ruchu turystycznego na teriofaunę, [w:] Łajczak A., Michalik S., Witkowski
Z. (red.), Wpływ narciarstwa i turystyki pieszej na przyrodę masywu Pilska,
Studia Naturae, 41, Instytut Ochrony Przyrody, Polska Akademia Nauk,
Kraków, s. 197–203.
Aitchison C., MacLead N. E., Shaw S. J., 2002, Leisure and Tourism Landscapes:
Social and cultural geographies, Routledge, London – New York.
Andrews R., Brown J., Lee P., Humpreys R., 2004, England (The Rough Guide to
England), Rough Guides, New York – London – Delhi.
Anglia, 2007, Mediaprofit sp. z o.o., Warszawa.
Antczak A., 2006, Ścieżki edukacyjne. Infrastruktura, dostępne na: http://www.
lp.gov.pl/media/biblioteka/konferencje/warsztaty-liderow-edukacji-ustron-wrzesien-2006/A.Antczak%20Sciezki%20edukacyjne%20-%20infrastruktura%20ze%20zdjeciami.pdf, data dostępu: 2.06.2012.
Atlas Śląska Dolnego i Opolskiego, 1997, Pracownia Atlasu Dolnego Śląska, Uniwersytet Wrocławski, Polska Akademia Nauk – Oddział we Wrocławiu, Wrocław.
Bajda-Gołębiewska M., 2011, Szlaki turystyczne na obszarach chronionych, „Economy and Management”, 1, s. 57–69.
Balon J., 2001a, Regionalne zróżnicowanie współczesnych przemian środowiska
przyrodniczego w Tatrach, „Problemy Ekologii Krajobrazu”, t. X, Przemiany
środowiska przyrodniczego Polski a jego funkcjonowanie, red. German K.,
Balon J., Kraków, s. 756–763.
Balon J., 2001b, Podatność geosystemów górskich na zmiany antropogeniczne na
przykładzie Doliny Białki w Tatrach, „Problemy Ekologii Krajobrazu”,
t. X, Przemiany środowiska przyrodniczego Polski a jego funkcjonowanie,
red. German K., Balon J., Kraków, s. 764–771.
Balon J., German K., Maciejowski W., Ziaja W., 2001, Współczesne przemiany
środowiska przyrodniczego i ich wpływ na funkcjonowanie Karpat Polskich,
„Problemy Ekologii Krajobrazu”, t. X, Przemiany środowiska przyrodniczego
Polski a jego funkcjonowanie, red. German K., Balon J., Kraków, s. 553–561.
376
Krzysztof Kołodziejczyk
Bandoła-Ciołczyk E., Kurzyński J., 1996, Stan zdrowotny, żywotność oraz uszkodzenia mechaniczne świerka i kosodrzewiny na obszarze użytkowanym przez
narciarzy i turystów na Pilsku, [w:] Łajczak A., Michalik S., Witkowski Z.
(red.), Wpływ narciarstwa i turystyki pieszej na przyrodę masywu Pilska,
Studia Naturae, 41, Instytut Ochrony Przyrody, Polska Akademia Nauk,
Kraków, s. 183–195.
Baran M., 1985, Kolejki linowe, wyciągi narciarskie, nartostrady. Tatry, Podtatrze,
Pieniny, Gorce, Beskid Wyspowy, Beskid Sądecki, Wydawnictwo PTTK Kraj,
Warszawa – Kraków.
Barančok P., Barančokova M., 2007, Vplyv činnosti človeka na vysokohorsků krajinu Belianskych Tatier, [w:] Pociask-Karteczka J., Matuszyk A., Skawiński
P. (red.), Stan i perspektywy rozwoju turystyki w Tatrzańskim Parku Narodowym, Studia i Monografie, 46, Akademia Wychowania Fizycznego
im. Bronisława Czecha w Krakowie, Tatrzański Park Narodowy, Kraków –
­Zakopane, s. 225–238.
Barančokova M., Barančok P., 2007, Hodnotenie únosnosti turistických chodníkov
v Belianskych Tatrách, [w:] Pociask-Karteczka J., Matuszyk A., Skawiński
P. (red.), Stan i perspektywy rozwoju turystyki w Tatrzańskim Parku Narodowym, Studia i Monografie, 46, Akademia Wychowania Fizycznego
im. Bronisława Czecha w Krakowie, Tatrzański Park Narodowy, Kraków –
­Zakopane, s. 199–213.
Baranowska-Janota M., 1986, Turystyka na obszarach parków narodowych i krajobrazowych, „Problemy Turystyki”, 3–4, s. 37–43.
Baranowska-Janota M., 1989, Podstawowe zasady rozwoju turystyki w górskich
przyrodniczych obszarach chronionych, „Prace Geograficzne”, z. 80, Karpacka Konferencja Turystyczna. Materiały Międzynarodowej Konferencji Geografów Karpackich, Kraków, 13–16.05.1985, s. 155–158.
Baranowska-Janota M., 2007, Turystyka w planach zagospodarowania przestrzennego i planie ochrony Tatrzańskiego Parku Narodowego, [w:] Pociask-Karteczka J., Matuszyk A., Skawiński P. (red.), Stan i perspektywy rozwoju turystyki w Tatrzańskim Parku Narodowym, Studia i Monografie, 46, Akademia
Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie, Tatrzański
Park Narodowy, Kraków – Zakopane, s. 47–57.
Baranowska-Janota M., Czochański J. T., Skawiński P., 2000, Ocena możliwości
i propozycje udostępniania turystycznego TPN w świetle prac nad realizacją
planu ochrony parku, [w:] Czochański J. T., Borowiak D. (red.), Z badań
geograficznych w Tatrach Polskich. 25-lecie badań Uniwersytetu Gdańskiego
(1974–1999), Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 241–257.
Baranowska-Janota M., Kozłowski J., 1984, Krańcowe progi przyrodnicze w rozwoju turystyki, Instytut Kształtowania Środowiska, Warszawa.
Barański M. J., 1998, Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Beskidu Śląskiego”, „Wierchy”, R. 63, s. 240–243.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
377
Barczak A., Jankow W., Kubinek Ł., Struś P., Wołowiec T., 2002, Podatność na degradację szlaków turystycznych Ojcowskiego Parku Narodowego, [w:] Partyka J. (red.), Użytkowanie turystyczne parków narodowych. Ruch turystyczny – konflikty – zagrożenia, Instytut Ochrony Przyrody, Polska Akademia
Nauk, Ojcowski Park Narodowy, Ojców, s. 703–714.
Barker M. L., 1982, Traditional landscape and mass tourism in the Alps, „The Geographical Review”, vol. 72, no. 4, s. 395–415.
Bartyzel R., Salamon Z., Szyda E., 1981, Z problemów turystycznych w Pienińskim
Parku Narodowym, „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”, R. 37, z. 2, s. 45–53.
Bayfield N. G., 1971, A simple method of detecting variations in walker pressure
laterally across paths, „Journal of Applied Ecology”, 8, s. 533–536.
Bayfield N. G., 1973, Use and deterioration of some Scottish hill paths, „Journal of
Applied Ecology”, 10, s. 635–644.
Bayfield N. G., 1979, Recovery of four montane heath communities on Cairngorm,
Scotland, from disturbance by trampling, „Biological Conservation”, 15,
s. 165–179.
Bednorz E., 2010, Klimatyczne uwarunkowania uprawiania turystyki narciarskiej
na nizinnych obszarach Polski, [w:] Młynarczyk Z., Zajadacz A., Słowik M.
(red.), Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki. Tom V – Aspekty przyrodnicze rozwoju turystyki, Seria Turystyka i Rekreacja – Studia i Prace, nr 5,
Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 143–151.
Bednorz E., Bednorz L., 2008, Możliwości uprawiania narciarstwa biegowego w rejonie Poznania w kontekście śnieżności zim, „Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią”, Seria A – Geografia Fizyczna, t. 59, s. 53–59.
Benčat F., Supuka J., 1988, Rola roślinności i gleby w kształtowaniu i ochronie estetycznych i rekreacyjnych walorów krajobrazu, [w:] Olaczek R. (red.), Zasoby
glebowe i roślinne – użytkowanie, zagrożenie, ochrona, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa, s. 275–288.
Benninger-Truax M., Vankat J. L., Schaefer R. L., 1992, Trail corridors as habitat
and conduits for movement of plant species in Rocky Mountain National Park,
Colorado, USA, „Landscape Ecology”, vol. 6, no. 4, s. 269–278.
Berbeka J., Berbeka K., 2010, Wpływ ocieplenia klimatu na działalność alpejskich ośrodków narciarskich, „Folia Turistica”, Nr 22, Turystyka i ekologia,
­Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie,
s. 133–146.
Biedrzycki W., 2004, Stan bezpieczeństwa narciarskich szlaków turystycznych, [w:]
Bezpieczeństwo i profilaktyka w turystyce górskiej, Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK, GOPR, TOPR, Kraków, s. 58–61.
Billert A., 2012, Infrastruktura dla turystyki rowerowej w puszczy Zielonka i w jej
okolicach, [w:] Turystyka rowerowa w zjednoczonej Europie, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, Wydawnictwo PTTK Kraj, Warszawa,
s. 121–132.
378
Krzysztof Kołodziejczyk
Bogacz J., 1974, Wpływ turystyki na roślinność w Babiogórskim Parku Narodowym,
„Chrońmy Przyrodę Ojczystą”, R. 30, z. 6, s. 30–35.
Bogdanowski J., Łuczyńska-Bruzda M., Novák Z., 1979, Architektura krajobrazu,
PWN, Warszawa – Kraków.
Bogucka A., 1979, Problemy kształtowania obrzeża Pienińskiego Parku Narodowego na tle warunków środowiska przyrodniczego, „Ochrona Przyrody”, R. 42,
s. 224–235.
Bogucka A., Marchlewski A., 1982, Studium pojemności turystycznej Tatrzańskiego
Parku Narodowego, [w:] Zabierowski K. (red.), Zachowanie walorów przyrodniczych a pojemność turystyczna górskich parków narodowych w Polsce,
Studia Naturae, seria A – Wydawnictwa Naukowe, 22, Zakład Ochrony
Przyrody i Zasobów Naturalnych, Polska Akademia Nauk, s. 17–66.
Bolland A., 1982, Ruch turystyczny w Pienińskim Parku Narodowym – stan obecny i próba jego programowania w aspekcie potrzeb ochrony środowiska, [w:]
Zabierowski K. (red.), Zachowanie walorów przyrodniczych a pojemność turystyczna górskich parków narodowych w Polsce, Studia Naturae, seria A –
Wydawnictwa Naukowe, 22, Zakład Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych, Polska Akademia Nauk, s. 197–226.
Borkowski Z., 2010, Struktura sensualnych i intelektualnych przedmiotów zagospodarowania rekreacyjnego, „Problemy Ekologii Krajobrazu”, t. XXVII, Krajobrazy rekreacyjne – kształtowanie, wykorzystanie, transformacja, s. 43–48.
Borne H., Doliński A., 1998, Organizacja turystyki, wyd. 1, WSiP, Warszawa.
Boroński Z., 2007, Organizacyjne i prawne problemy szlaków rowerowych w Polsce
na tle wybranych państw w Europie, [w:] Kuleczka P. (red.), Szlaki turystyczne a przestrzeń turystyczna, Zarząd Główny PTTK, Warszawa, s. 171–174.
Borowińska I., 2004, Szlak Romański jako przykład produktu turystycznego województwa łódzkiego, „Turystyka i Hotelarstwo”, 6, s. 115–137.
Borówka K., Borówka R. K., 2009, Stacje narciarskie w Republice Czeskiej: przyrodnicze uwarunkowania rozwoju, jakość infrastruktury narciarskiej, [w:] Dutkowski M. (red.), Problemy turystyki i rekreacji, t. 2, Instytut Nauk o Ziemi,
Wydział Nauk Przyrodniczych, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin, s. 9–18.
Bresler-Gaczek W., 1974, Chłonność turystyczna a wymogi ochrony środowiska naturalnego regionu Bieszczadów, „Czasopismo Geograficzne”, t. 45, z. 2, s. 325–334.
Brylski J., 2004, Dzieje turystyki narciarskiej w Beskidach Zachodnich, ­Beskidzki
Klub Narciarski Gronie, Oddział PTTK w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała
(do użytku wewnętrznego).
Brzóska J., Krawczyk P., Sołowiej D., 1996, Metoda symulacji sposobów zagospodarowania rekreacyjnego Słowińskiego Parku Narodowego jako punkt wyjścia
do obliczeń naturalnej chłonności rekreacyjnej, „Badania Fizjograficzne nad
Polską Zachodnią”, seria A – Geografia Fizyczna, t. 47, s. 7–18.
Bucholz M., 2010, Polski System Informacji Turystycznej, wyd. 3, poprawione, Polska Organizacja Turystyczna, Warszawa.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
379
Buchwał A., Fidelus J., 2008, The development of erosive and denudational landforms on footpaths sections in the Babia Góra massif and the Western Tatras,
„Geomorphologia Slovaca et Bohemica”, 8, 2, s. 14–24.
Buchwał A., Rogowski M., 2007, Wpływ ruchu turystycznego na środowisko geograficzne Tatr w świetle badań ankietowych, [w:] Pociask-Karteczka J., Matuszyk A., Skawiński P. (red.), Stan i perspektywy rozwoju turystyki w Tatrzańskim Parku Narodowym, Studia i Monografie, 46, Akademia Wychowania
Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie, Tatrzański Park Narodowy,
Kraków – Zakopane, s. 310–319.
Buchwał A., Rogowski M., 2010, The methods of preventing trail erosion on the
examples of intensively used footpaths in the Tatra and the Babia Góra National Parks, „Geomorphologia Slovaca et Bohemica”, 10, 1, s. 7–15.
Burak S., 1979, Metoda obliczania pojemności turystycznej ośrodków wypoczynkowych w strefie pojeziernej, „Problemy Turystyki”, 2 (4), s. 106–118.
Burek A., 2000, Schronisko „Strzecha Akademicka” jako obiekt turystyczny PTTK,
praca magisterska napisana w Katedrze Gospodarki Przestrzennej w Jeleniej Górze Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu pod
kierunkiem prof. dra hab. K. R. Mazurskiego, Jelenia Góra, maszynopis.
Butowski L., 1998, Organizacja turystyki w Polsce. Przegląd struktur, Agencja Promocji Turystyki Mart, Warszawa.
CHKO Český ráj: cykloturistická a turistická obustranná mapa 1:25 000, 2011, Geodézie On Line, spol. s r.o., Česká Lípa.
Chlipała B., 2007a, Orla Perć latem – zmiany w udostępnianiu, „Biuletyn TPN”,
3/2007, s. 4–5.
Chlipała B., 2007b, Jednokierunkowa Orla Perć, „Biuletyn TPN”, 4/2007, s. 9–10.
Chmiel J., 2011, Historia znakowania szlaków turystycznych na pograniczu nysko-jesenickim, [w:] Chrobak P., Szymkowicz P. (red.), Transgraniczny potencjał
turystyczny Gór Opawskich. Materiały pokonferencyjne, Gmina Głuchołazy,
Głuchołazy, s. 63–67.
Chmielewski T. J., 2002, Kształtowanie funkcji turystycznej w planach ochrony wybranych parków narodowych, [w:] Partyka J. (red.), Użytkowanie turystyczne parków narodowych. Ruch turystyczny – konflikty – zagrożenia, Instytut Ochrony
Przyrody, Polska Akademia Nauk, Ojcowski Park Narodowy, Ojców, s. 63–80.
Choiński A., Galas J., Jodłowski M., Pociask-Karteczka J., 2007, Propozycja reorganizacji ruchu turystycznego w otoczeniu Morskiego Oka, [w:] Pociask-Karteczka J., Matuszyk A., Skawiński P. (red.), Stan i perspektywy rozwoju turystyki w Tatrzańskim Parku Narodowym, Studia i Monografie, 46, Akademia
Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie, Tatrzański
Park Narodowy, Kraków – Zakopane, s. 215–222.
Chrzanowski T., 2005, Raport z działalności edukacyjnej Lasów Państwowych
w 2004 roku, Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe, Dyrekcja
Generalna Lasów Państwowych w Warszawie, Warszawa.
380
Krzysztof Kołodziejczyk
Chrzanowski T., 2006, Raport z działalności edukacyjnej Lasów Państwowych
w 2005 roku, Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe, Dyrekcja
Generalna Lasów Państwowych w Warszawie, Warszawa.
Chylińska D., Kołodziejczyk K., 2011, Walory krajoznawcze gminy Głuchołazy – inwentaryzacja, ocena zagospodarowania i perspektywy wykorzystania, [w:] Chrobak
P., Szymkowicz P. (red.), Transgraniczny potencjał turystyczny Gór Opawskich.
Materiały pokonferencyjne, Gmina Głuchołazy, Głuchołazy, s. 35−52.
Ciapała S., Zielonka T., Kmiecik-Wróbel J., 2010, Metody zapobiegania nielegalnej
dyspersji turystów i związanej z nią erozji gleby w Tatrzańskim Parku Narodowym, „Folia Turistica”, Nr 22, Turystyka i ekologia, Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie, s. 67–89.
Cieszewska A., 2008, Zasady organizacji turystyki i wypoczynku na obszarach
­leśnych w krajach Unii Europejskiej, „Studia i Materiały Centrum Edukacji
Przyrodniczo-Leśnej”, R. 10, z. 3 (19), s. 179–192.
Cieszewska A., 2009, Strategia rozwoju turystyki na terenach cennych przyrodniczo,
„Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej”, R. 11, z. 4 (23),
s. 43–49.
Cieślewicz J., 2012, Możliwości i plany rozwoju szlaków rowerowych w oparciu o zlikwidowane linie kolejowe na przykładzie województwa wielkopolskiego, [w:]
Turystyka rowerowa w zjednoczonej Europie, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, Wydawnictwo PTTK Kraj, Warszawa. s. 181–191.
Clivaz C., Hausser Y., Michelet J., 2004, Tourism monitoring system based on the
concept of carrying capacity – The case of the regional natural park Pfyn-Finges (Switzerland), [w:] Working Papers of the Finnish Forest Research Institute, 2, s. 230–235, dostępne na: http://www.metla.fi/julkaisut/workingpapers/2004/mwp002.htm., data dostępu: 2.06.2012.
Cole D. N., 1978, Estimating the susceptibility of wildland vegetation to trailside
alteration, „Journal of Applied Ecology”, 15, s. 281–286.
Cole D. N., 1991, Changes on Trails in the Selway-Bitterroot Wilderness, Montana,
1978–89, Research Paper INT-450, Intermountain Research Station, Forest
Service, United States Department of Agriculture, Ogden, UT.
Cole D. N., 1995a, Experimental trampling of vegetation: I. Relationship between
trampling intensity and vegetation response, „Journal of Applied Ecology”,
32, 1, s. 203–214.
Cole D. N., 1995b, Recreational Trampling Experiments: Effects of Trampler Weight
and Shoe Type, Research Note INT-RN-425, Intermountain Research Station, Forest Service, United States Department of Agriculture, Ogden, UT.
Cole D. N., Bayfield N. G., 1993, Recreational trampling of vegetation: standard
experimental procedures, „Biological Conservation”, 63, s. 209–215.
Cole D. N., Trull S. J., 1992, Quantifying Vegetation Response of Recreational
Disturbance in the North Cascades, Washington, „Northwest Science”,
­
Vol. 66, No. 4, s. 229–236.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
381
Community Trails Master Plan, 2010, Pocopson Township, Chester County,
­Pennsylvania.
Čuka P., 1997, Zarys konfliktów funkcji turystycznej z innymi rodzajami działalności człowieka na przykładzie obszarów chronionych w Górach Starohorskich,
„Turyzm”, t. 7, z. 2, s. 97–105.
Czernelecki S., Filipowski B., Stawowy K., Szałaśny W., 1977, Działalność turystyczna PTTK w regionie bielsko-bialskim, Oddział PTTK w Bielsku-Białej,
Zakład Wydawniczo-Propagandowy PTTK, Warszawa – Kraków.
Czerwiński J., Mikułowski B., Wyrzykowski J., 1991, Geograficzne podstawy rozwoju turystyki w Karpatach i Sudetach, „Studia Geograficzne”, 53, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.
Czochański J. T., 2000, Wpływ użytkowania turystycznego na rozwój procesów
i form erozyjno-denudacyjnych w otoczeniu szlaków, [w:] Czochański J. T.,
Borowiak D. (red.), Z badań geograficznych w Tatrach Polskich. 25-lecie badań Uniwersytetu Gdańskiego (1974–1999), Wydawnictwo Uniwersytetu
Gdańskiego, Gdańsk, s. 331–344.
Czochański J. T., 2007, Tatrzański Park Narodowy w terytorialnym systemie rekreacyjnym, [w:] Pociask-Karteczka J., Matuszyk A., Skawiński P. (red.),
Stan i perspektywy rozwoju turystyki w Tatrzańskim Parku Narodowym,
Studia i Monografie, 46, Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie, Tatrzański Park Narodowy, Kraków – Zakopane,
s. 59–70.
Czochański J. T., Borowiak D., 2000, Antropocentryzm i ekocentryzm w poglądach
na wykorzystanie środowiska Tatrzańskiego Parku Narodowego, [w:] Czochański J. T., Borowiak D. (red.), Z badań geograficznych w Tatrach Polskich.
25-lecie badań Uniwersytetu Gdańskiego (1974–1999), Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 349–362.
Czochański J. T., Skawiński P., 2000, Tatry Polskie i ich otoczenie jako system rekreacyjny, [w:] Czochański J. T., Borowiak D. (red.), Z badań geograficznych
w Tatrach Polskich. 25-lecie badań Uniwersytetu Gdańskiego (1974–1999),
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 185–204.
Czochański J. T., Szydarowski W., 2000, Diagnoza stanu i zróżnicowanie przestrzenno-czasowe użytkowania szlaków turystycznych w TPN, [w:] Czochański J. T.,
Borowiak D. (red.), Z badań geograficznych w Tatrach Polskich. 25-lecie badań
Uniwersytetu Gdańskiego (1974–1999), Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 207–228.
Czysta turystyka – poradnik dla firm sektora turystycznego, b.r.w., red. Figórska E.,
Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, Kraków.
Ćmak J., 1981, Świętokrzyski Park Narodowy a problemy turystyki, „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”, R. 37, z. 2, s. 18–25.
Dale D., Weaver T., 1974, Trampling effects on vegetation of the trail corridors of
north Rocky Mountains forests, „Journal of Applied Ecology”, 11, s. 767–772.
382
Krzysztof Kołodziejczyk
Deja W., 1982, Metoda oceny atrakcyjności turystycznej pieszych szlaków turystycznych na przykładzie województwa koszalińskiego, „Jantarowe Szlaki”, XXV,
3 (185), s. 11–12.
Deja W., 1989, Wydatek energetyczny podczas wędrówek górskich, „Prace Geograficzne”, z. 80, Karpacka Konferencja Turystyczna. Materiały Międzynarodowej Konferencji Geografów Karpackich, Kraków, 13–16.05.1985, s. 171–172.
Denisiuk Z., 2009, Aktualny stan parków krajobrazowych w Polsce i ich regionalne
funkcje, [w:] Wnuk Z., Ziaja M. (red.), Turystyka w parkach krajobrazowych,
Zakład Ekologii i Ochrony Przyrody w Turystyce, Wydział Wychowania Fizycznego, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów, s. 23–42.
Denisiuk Z., Pilipowicz W., 1982, O właściwą treść tablic informacyjnych w rezerwatach przyrody, „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”, R. 38, z. 6, s. 81–90.
Dębski L. A., 1975, Górskie osadnictwo wczasowe, Instytut Turystyki, Warszawa.
Dębski L. A., 1977, Nadjeziorne ośrodki wczasowe, Instytut Turystyki, Warszawa.
Długopolski J., 2012, Możliwości ograniczenia właściciela w wykonywaniu prawa
własności dla celów turystycznych, [w:] Cybula P. (red.), Szlaki turystyczne
a prawo – przeszłość, teraźniejszość, przyszłość, Biblioteka Górska Centralnego Ośrodka Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, t. 17, Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK, Kraków, s. 128–137.
Dobrzański G., Borkowska-Niszczota M., Kiryluk H., Szymańska E., 2010, Problemy interpretacji turystyki zrównoważonej, „Folia Turistica”, Nr 22, Turystyka i ekologia, Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha
w Krakowie. s. 147–166.
Dolny Śląsk, Śląsk Opolski: atlas, 2005, Wydawnictwo Kartograficzne Eko-Graf,
Wrocław.
Dronka T., 2012, System rowerowych szlaków turystycznych województwa łódzkiego, [w:] Turystyka rowerowa w zjednoczonej Europie, Polskie Towarzystwo
Turystyczno-Krajoznawcze, Wydawnictwo PTTK Kraj, Warszawa, s. 141–
152.
Dropkin R., 2002, Getting Involved. A Community Trail Handbook for Landowners,
Greenway Conservancy for the Hudson River Valley, Parks & Trails New
York, New York.
Duda E., Ziaja W., 2010, Wpływ turystyki i rekreacji na środowisko przyrodnicze
i krajobraz Białki Tatrzańskiej, „Problemy Ekologii Krajobrazu”, t. XXVII,
Krajobrazy rekreacyjne – kształtowanie, wykorzystanie, transformacja,
s. 131–140.
Duda-Seifert M., 2010, Formy i modele przystosowania walorów krajoznawczych
środowiska przyrodniczego, [w:] Wyrzykowski J., Marak J. (red.), Turystyka w ujęciu interdyscyplinarnym, Wyższa Szkoła Handlowa we Wrocławiu,
Wrocław, s. 416–435.
Duda-Seifert M., Mikołajczyk T., Wyrzykowska M., 2010, Formy i modele przystosowania walorów krajoznawczych dóbr kultury, [w:] Wyrzykowski J., Marak
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
383
J. (red.), Turystyka w ujęciu interdyscyplinarnym, Wyższa Szkoła Handlowa
we Wrocławiu, Wrocław, s. 435–468.
Dudek A., Kowalczyk A., 2003, Turystyka na obszarach chronionych – szanse i zagrożenia, „Prace i Studia Geograficzne”, t. 32, s. 117–140.
Dudziak T., Potocki J., 1995, Rozwój sieci szlaków turystycznych w Sudetach, „Śląski
Labirynt Krajoznawczy”, 7, Oddział Wrocławski PTTK, Oficyna Wydawnicza Oddziału Wrocławskiego PTTK Sudety, s. 99–118.
Durydiwka M., 2010, Definicja i zakres pojęcia „turystyka kwalifikowana (turystyka
aktywna)”, [w:] Kowalczyk A. (red.), Turystyka zrównoważona, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 249–254.
Durydiwka M., Kowalczyk A., Kulczyk S., 2010, Definicja i zakres pojęcia „turystyka zrównoważona”, [w:] Kowalczyk A. (red.), Turystyka zrównoważona,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 21–43.
Dylewski A., Czub K., 2007, Anglia i Walia, Wydawnictwo Pascal, Bielsko-Biała.
Dzioban K., 2007, Analiza sieci szlaków turystycznych w Tatrzańskim Parku Narodowym, [w:] Pociask-Karteczka J., Matuszyk A., Skawiński P. (red.), Stan
i perspektywy rozwoju turystyki w Tatrzańskim Parku Narodowym, Studia
i Monografie, 46, Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie, Tatrzański Park Narodowy, Kraków – Zakopane, s. 191–
197.
Elsasser H., Bürki R., 2002, Climate change as a threat to tourism in the Alps, „Climate Research”, vol. 20, s. 253–257.
Elsasser H., Bürki R., 2004, Climate change as a threat to tourism in the Alps, [w:]
Workshop Alpine Space, 25–26 November 2004, Rosenheim, s. 1–11.
Epler-Wood M., 2002, Ecotourism: Principles, Practices & Policies for Sustainability,
United Nation Environmental Programme, Division of Technology, Industry and Economics.
Ewertowski M., Tomczyk A., 2007, Ocena stanu środowiska geograficznego szlaków
turystycznych – wykorzystanie GIS do integracji i analizy danych terenowych
i kartograficznych, „Przegląd Geograficzny”, t. 79, z. 2, s. 271–295.
Fabiszewski J., 1985, Zagrożenia wpływające na obniżenie wartości przyrodniczych
Karkonoskiego Parku Narodowego, [w:] Grodzińska K., Olaczek R. (red.),
Zagrożenie Parków Narodowych w Polsce, PWN, Warszawa, s. 37–62.
Faracik R., 2008a, Główne regiony turystyczne świata, [w:] Kurek W. (red.), Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 87–121.
Faracik R., 2008b, Usługi hotelarskie, [w:] Kurek W. (red.), Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 145–159.
Faracik R., Pawlusiński R., 2008, Usługi i zagospodarowanie turystyczne, [w:] Kurek
W. (red.), Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 142–195.
Fedyk W., 1995, Szlaki turystyki pieszej z nazwami własnymi w Polsce, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, 1730, Prace Instytutu Geograficznego, Seria B,
Geografia Społeczna i Ekonomiczna, t. XII, s. 87–94.
384
Krzysztof Kołodziejczyk
Fidelus J., 2007a, Turystyka piesza i jej wpływ na przemiany rzeźby terenu w otoczeniu hal Gąsienicowej i Kondratowej w Tatrach, [w:] Pociask-Karteczka
J., Matuszyk A., Skawiński P. (red.), Stan i perspektywy rozwoju turystyki
w Tatrzańskim Parku Narodowym, Studia i Monografie, 46, Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie, Tatrzański Park
Narodowy, Kraków – Zakopane, s. 261–271.
Fidelus J., 2007b, Zróżnicowanie form erozyjnych w rejonie szlaków turystycznych w poszczególnych piętrach geoekologicznych w Tatrzańskim Parku
Narodowym, [w:] Pociask-Karteczka J., Matuszyk A., Skawiński P. (red.),
Stan i perspektywy rozwoju turystyki w Tatrzańskim Parku Narodowym,
­Studia i Monografie, 46, Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie, Tatrzański Park Narodowy, Kraków – Zakopane,
s. 239–246.
Fidelus J., 2008, Rola ruchu turystycznego w przekształcaniu ścieżek i dróg turystycznych na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego, „Prace Geograficzne”,
z. 120, Zagadnienia geografii fizycznej, red. Twardosz R., Jezioro P., s. 19–29.
Fidelus J., 2010, Porównanie skutków przekształceń rzeźby pod wpływem antropopresji w polskiej i słowackiej części Tatr Zachodnich, „Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. prof. Władysława Szafera”, 20, s. 185–196.
Fidelus J., 2013, Negatywne skutki turystyki pieszej. Czerwone Wierchy, „Tatry”,
3 (45), TPN, s. 12–15.
Frankowski A., 1966, Budowa górskich ścieżek turystycznych, „Wierchy”, R. 35,
s. 220–222.
Gajewski J. W., 1977, Wybrane problemy turystyki wędrówkowej w górach, [w:]
­Turystyka w województwie nowosądeckim, Urząd Wojewódzki w Nowym
Sączu, Akademia Wychowania Fizycznego, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków – Nowy Sącz, s. 148–154.
Gajewski J. W., 1979, Wyciągi turystyczne w górach, „Wierchy”, R. 48, s. 160–171.
Gajewski J. W., 2007a, Historia a współczesność górskich szlaków turystycznych wobec realizacji układu z Schengen, [w:] Kuleczka P. (red.), Szlaki turystyczne
a przestrzeń turystyczna, Zarząd Główny PTTK, Warszawa, s. 121–123.
Gajewski J. W., 2007b, Nikłym śladem perci, czyli szlaki górskie wczoraj i dziś, [w:]
Kuleczka P. (red.), Szlaki turystyczne a przestrzeń turystyczna, Zarząd Główny PTTK, Warszawa, s. 191–199.
Gdy do tej Babiej Góry przyjdziesz… (1), 1984, praca zbiorowa, red. Stroka J., Oddział PTTK Ziemia Babiogórska im. prof. dr. Walerego Goetla, Zarząd Wojewódzki PTTK w Bielsku Białej, Bielsko-Biała – Sucha Beskidzka.
Gdy do tej Babiej Góry przyjdziesz… (2), 1986, praca zbiorowa, red. Stroka J., Oddział PTTK Ziemia Babiogórska im. prof. dr. Walerego Goetla, Zarząd Wojewódzki PTTK w Bielsku Białej, Bielsko-Biała – Sucha Beskidzka.
Gemeinde Mirsk – Friedeberg im Isergebirge, b.r.w., mapa turystyczna w skali
1:50 000, Wydawnictwo Turystyczne Plan, Jelenia Góra.
Wzorce zagospodarowania szlaków turystycznych w górach średnich...
385
General Design Guidelines & Schedule of Design Elements For the Haw River Trail.
Conceptual Greenway Master Plan From the Indian Valley Golf Course to
Glencoe Mill Village, 2007, prepared for the City of Burlington Recreation
and Parks Departments, in partnership with the Alamance County Recreation and Parks Department, funded by the North Carolina Trails Program,
prepared by the Piedmont Triad Council of Governments.
Gittins J. W., 1973, Conservation and capacity. A case study of the Snowdonia National Park, „The Geographical Journal”, vol. 139, part 3, s. 482–486.
Glen Coe & Glen Etive (Ballachulish & Kinlochleven), 2012, OS Explorer Map, 384,
1:25 000, Ordnance Survey, Southampton.
Główne problemy rozwoju turystyki zimowej w Polsce, 1973, red. Jackowski A., Instytut Turystyki, Warszawa – Kraków.
Goetel W., 1962, Dzieje realizacji Tatrzańskiego Parku Narodowego, [w:] Szafer W.
(red.), Tatrzański Park Narodowy, Zakład Ochrony Przyrody, Polska Akademia Nauk, Kraków, s. 593–626.
Golka M., 1980, Grupa społeczna na szlaku turystycznym, „Problemy Turystyki”,
2 (8), s. 73–77.
Gołaszewski M., Rojan E., Tsermegas I., 2010, Wpływ wybranych elementów środowiska przyrodniczego na stan szlaków turystycznych w Dolinie Pięciu Stawów
Polskich, [w:] Nauka a zarządzanie obszarem Tatr i ich otoczeniem, t. 3, Zakopane, s. 29–34.
Gołoś G., 2012, Turystyka rowerowa na obszarze Rezerwatu Biosfery „Polesie Zachodnie”, [w:] Turystyka rowerowa w zjednoczonej Europie, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, Wydawnictwo PTTK Kraj, Warszawa,
s. 101–110.
Gorczyca E., 2000, Wpływ ruchu turystycznego na przekształcanie rzeźby wysokogórskiej na przykładzie masywu Czerwonych Wierchów i Regli Zakopiańskich
(Tatry Zachodnie), „Prace Geograficzne”, z. 105, Studies in physical geography, red. Obrębska-Starkel B., s. 369–388.
Gorczyca E., Krzemień K., 2006, Wpływ ruchu turystycznego na przekształcanie
rzeźby wybranych obszarów górskich, [w:] Trepińska J., Olecki Z. (red.), Klimatyczne aspekty środowiska geograficznego, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, s. 311–322.
Gorczyca E., Krzemień K., 2009, Rola antropopresji w przekształcaniu obszarów
wysokogórskich na przykładzie Tatr i Monts Dore, „Prace i Studia Geograficzne”, t. 41, s. 89–106.
Gordon A., Drożdżyński L., 2007, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze
wobec przestrzeni i szlaków turystycznych, [w:] Kuleczka P. (red.), Szlaki turystyczne a przestrzeń turystyczna, Zarząd Główny PTTK, Warszawa, s. 15–28.
Gospodarek J., 2007, Konieczność i celowość uchwalenia ustawy o szlakach turystycznych, [w:] Kuleczka P. (red.), Szlaki turystyczne a przestrzeń turystyczna, Zarząd Główny PTTK, Warszawa, s. 65–72.
386
Krzysztof Kołodziejczyk
Gospodarek J., 2012a, Potrzeba regulacji prawnych w turystyce rowerowej, [w:] Turystyka rowerowa w zjednoczonej Europie, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, Wydawnictwo PTTK Kraj, Warszawa, s. 9–28.
Gospodarek J., 2012b, Cele i zakres projektowanej ustawy o szlakach turystycznych,
[w:] Cybula P. (red.), Szlaki turystyczne a prawo – przeszłość, teraźniejszość,
przyszłość, Biblioteka Górska Centralnego Ośrodka Turystyki Górskiej
PTTK w Krakowie, t. 17, Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK,
Kraków, s. 11–24.
Gotowt-Jeziorska A., 2007, Znaczenie szlaków turystycznych w promocji dziedzictwa przyrody i kultury, [w:] Kuleczka P. (red.), Szlaki turystyczne a przestrzeń
turystyczna, Zarząd Główny PTTK, Warszawa, s. 117–119.
Gozdowski J., 1976, Zagospodarowanie terenów górskich otaczających Kotlinę Jeleniogórską ze szczególnym uwzględnieniem sezonu zimowego, „Prace Karkonoskiego Towarzystwa Naukowego w Jeleniej Górze”, 5, Turystyka w Sudetach, s. 14–26.
Gozdowski J., 1981, Możliwości w dziedzinie turystycznego zagospodarowania Sudetów, „Prace Karkonoskiego Towarzystwa Naukowego w Jeleniej Górze”,
21, Turystyka w Sudetach – Gospodarka przestrzenna, s. 95–101.
Górowski W., 2012, Odpowiedzialność karna za wypadki na szlakach turystycznych, [w:] Cybula P. (red.), Szlaki turystyczne a prawo – przeszłość, teraźniejszość, przyszłość, Biblioteka Górska Centralnego Ośrodka Turystyki
Górskiej PTTK w Krakowie, t. 17, Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej
PTTK, Kraków, s. 180–192.
Góry Wałbrzyskie, 1967, mapa turystyczna w skali 1:75 000, Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa.
Grabowski J., 1988, Historia zagospodarowania turystycznego Śnieżnika Kłodzkiego, Kłodzkie Migawki Krajoznawcze, 4 czerwiec 1988, Polskie Towarzystwo
Turystyczno-Krajoznawcze, Kłodzki Klub Krajoznawczy w Kłodzku, Regionalna Pracownia Krajoznawcza w Wałbrzychu.
Grabowski T., 2002, Centraln