Przegląd definicji niedostosowania społecznego

Przegląd definicji niedostosowania społecznego
Dziecko społecznie niedostosowane jest przedmiotem zainteresowań pedagogów,
prawników i psychiatrów. W literaturze naukowej oraz w języku potocznym często spotyka
się z terminami, które są bliskie pojęciu niedostosowania społecznego i używane są
zamiennie np. „dziecko zdemoralizowane”, „wykolejone”, „moralnie zaniedbane”, „dziecko
z zaburzeniami w zachowaniu”, „dziecko trudne”, „dziecko trudne pod względem
wychowawczym”, „moralnie zagrożone.”
Zanim zaczęto używać terminu „nieprzystosowanie społeczne” w psychologii
amerykańskiej funkcjonowało pojęcie „przystosowania”. K. Pospiszyl stwierdza, że
pojawiło się ono „głównie pod wpływem koncepcji behawiorystycznych, według których na
wiele reakcji człowieka patrzono podobnie jak na reakcje zwierzęcia (...).
Początkowo mianem „przystosowanie” określano względnie proste reakcje fizjologiczne
i intelektualne, z biegiem czasu jego znaczenie rozszerzyło się na szereg nawet złożonych
sytuacji społecznych.” (K. Pospiszyl, E. Żabczyńska 1981, s. 9) W takich przypadkach do pojęcia
„przystosowanie” czasem dodaje się określenie „społeczne.”
Termin przeciwstawny do pojęcia „przystosowanie” - „nieprzystosowanie”,
do
polskiej literatury pedagogicznej po raz pierwszy wprowadziła w 1959 roku Maria
Grzegorzewska, która zdefiniowała młodzież niedostosowaną społecznie jako „zespół
wszystkich nieletnich wymagających specjalnych metod wychowawczych, medyczno psychologicznych i medycznych; tych wszystkich, wobec których z jednej strony
pracodawca i urzędy publiczne muszą zastosować metody specjalne, z drugiej zaś strony
wychowawcy muszą się uciekać do sposobów specjalnych; tych wszystkich, dla których
trzeba czegoś innego niż dla zespołu innych.”(M. Grzegorzewska 1964, s. 317-318)
W „Słowniku psychologicznym” pojęcie to rozumiane jest dwojako:
1. w ujęciu szerokim, jako „nieumiejętność dostosowania swojego działania do własnej
pozycji, roli, statutu w grupach społecznych, niedostosowanie do norm i postaw
akceptowanych przez te grupy”,
2. w ujęciu wąskim, jako „sytuacja, w jakiej znajduje się jednostka nie uznająca i nie
realizująca norm, postaw i ról społecznie pożądanych.” (W. Szewczuk 1998, s. 165)
W ujęciu D.W. Stotta „to dziecko należy uznać za niedostosowane, które rozwija się
w taki sposób, że odbija się to źle na nim samym albo jego kolegach, a które bez specjalnej
pomocy z zewnątrz nie może poprawić swych stosunków z rodzicami, nauczycielami
i innymi dorosłymi.”(D.W. Stott w: J.Konopnicki 1971, s. 19)
Rozważania
nad
pojęciem
niedostosowania
społecznego
podejmuje
także
O. Lipkowski Niedostosowanie społeczne nie zawsze związane jest z konfliktem jednostki
ze
środowiskiem.
Często
zdarza
się,
że
osoba
wywodzi
się
ze
środowiska
zdemoralizowanego i zachowania tego typu, w takim środowisku są akceptowane.
Natomiast jednostka dostosowana do normalnego środowiska, nie jest dostosowana
do
środowiska zdemoralizowanego. Według O. Lipkowskiego „Niedostosowana społecznie
jest taka jednostka, która - ze względu na zaburzenia charakterologiczne spowodowane
niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju - wykazuje
wzmożone trudności w dostosowaniu się do uznawanych norm społecznych i w realizacji
swych zadań życiowych.” (O. Lipkowski 1966, s. 2)
Z kolei K. Pospiszyl
uznaje za niedostosowanie społeczne wszelkie formy
wadliwego stosunku do innych ludzi wypływające z różnego rodzaju zaburzeń
emocjonalnych oraz defektów w tym zakresie.”(K. Pospiszyl, E. Żabczyńska 1981, s. 15)
Z uwagi na aspekt psychologiczny i socjologiczno - pedagogiczny A. Makowski
określa niedostosowanie jako „dewiacje osobowościowe, spowodowane czynnikami
biopsychologicznymi lub środowiskowymi o negatywnym wpływie na kontakty, aktywność
i harmonię życia wewnętrznego jednostki. Zjawisko to uniemożliwia jej konstruktywną
socjalizację, efektywną edukację i pomyślną realizację zadań życiowych.” (A. Makowski 1994,
s. 25)
L. Pytka analizując spotykane w literaturze przedmiotu określenia niedostosowania
społecznego stwierdza, że można je ująć w cztery zasadnicze grupy definicji: (L. Pytka 1995,
s. 45)
1. Definicje objawowe;
2. Definicje teoretyczne;
3. Definicje operacyjne;
4. Definicje utylitarne.
DEFINICJE OBJAWOWE, w których nieprzystosowanie społeczne określa się
poprzez odwołanie się do jego podstawowych i specyficznych objawów albo elementarnych
wskaźników o charakterze behawioralnym;
DEFINICJE
TEORETYCZNE,
w których
-
oprócz
charakterystyki
symptomatologicznej - angażuje się pewne pojęcia teoretyczne, wynikające z ogólnej teorii
przystosowania lub normalnego funkcjonowania społecznego jednostki (np. motywacja,
postawy, role społeczne, przepisy ról społecznych, normy, standardy idealne, internalizacja
wartości norm, poziom lęku, sumienie);
DEFINICJE OPERACYJNE, w których wskazuje się nie tylko na symptomy danego
zjawiska (nieprzystosowania), ale przede wszystkim na sposoby jego pomiaru, odsyłając
jednocześnie do konkretnego narzędzia pomiarowego (testu, skali, kwestionariusza itp.);
DEFINICJE
UTYLITARNE
(zdroworozsądkowe,
administracyjne),
ujmujące
nieprzystosowanie społeczne od strony pewnej bezradności środowiska wychowawczego
wobec jednostki sprawiającej mu trudności wychowawcze oraz „niedostosowania” tego
środowiska do potrzeb i aspiracji oraz poziomu rozwoju dziecka oznaczonego jako
„zaburzone”, wobec którego należy zastosować „specjalne metody i środki”.
W definicji stosowanej przez MEN, która oparta jest na grupie definicji utylitarnych,
rozróżniono dwie odmiany zaburzeń - tzw. niedostosowanych społecznie i zagrożonych
niedostosowaniem. „Niedostosowani społecznie - to dzieci i młodzież, u których na skutek
zaburzeń wewnętrznych lub niekorzystnych warunków środowiskowych występują
utrwalone
(powtarzające się) zaburzenia w zachowaniu. Natomiast zagrożeni
niedostosowaniem - to dzieci i młodzież wychowująca się w warunkach niekorzystnych dla
rozwoju
psychospołecznego, na który negatywny wpływ wywierają takie środowiska
wychowawcze, jak: rodzina
(własna), grupa rówieśnicza i inne, a także u której
obserwowane objawy zaburzeń występują sporadycznie. ” (L. Pytka 1995, s.45)
Dla prawidłowej diagnozy dziecka społecznie niedostosowanego i dalszej skutecznej
pracy pedagogiczno - terapeutycznej bardzo istotną sprawą jest stwierdzenie, jaki był
przebieg procesu wykolejenia, a także w jakim okresie życia proces ten się rozpoczął.
Struktura charakterologiczna i motywy działania są zasadniczo różne w zależności od
tego, czy dziecko ulegało wpływom czynników deprywacyjnych od wczesnego dzieciństwa,
czy też dopiero później.
Cz. Czapów wyodrębnia zasadnicze etapy wykolejenia społecznego odwołując się do
krajowych i zagranicznych badań naukowych. (Cz. Czapów
1980) Wyniki tych badań
pozwoliły wyodrębnić trzy podstawowe stadia przestępczego wykolejenia.
Stadium pierwsze charakteryzuje się występowaniem uczucia odtrącenia, frustracji,
potrzeby emocjonalnej zależności, reakcji negatywnych i narastającej agresywności wobec
jednego lub obojga rodziców, reakcji nieproporcjonalnych do podniet. Dziecko jest
impulsywne, bardzo często żałuje swoich wybryków, ale nie może się opanować i często
zapomina, że robi źle. W zachowaniu dziecka dostrzega się brak koncentracji uwagi, często
nie kończy rozpoczętych prac albo wykonuje je niedokładnie.
Stadium drugie to manifestacje typowe dla wykolejenia społecznego.
Wrogość dotyczy rodziców i nauczycieli. Bunt wobec wszystkich autorytetów. Wykazuje
tendencje do zaspokajania swych potrzeb poza domem rodzinnym. Niekiedy popełniają
drobne kradzieże i przejawiają skłonności do szukania kontaktów z młodzieżą nie uznającą
norm społecznie aprobowanych, odrzucają autorytet dorosłych. Często cechuje ich
rozwydrzenie seksualne i pijaństwo.
Stadium trzecie można podzielić na dwa warianty:
Wariant pierwszy - Młodzież nabywająca agresywnych nawyków na tle przeżyć
frustracyjnych i zasilająca szeregi zbiorowości, które mają charakter luźnych grup,
uprawiających działalność zabawową i chuligańską. Polega ona na zbiorowym popełnianiu
czynów godzących w godność osobistą, zdrowie a nieraz i życie ludzi.
Wariant drugi - Działalność przestępcza, polegająca na dokonywaniu kradzieży, włamań
i rabunków oraz zadawaniu bólu swoim ofiarom.
Wszystkie wyżej wymienione stadia niedostosowania społecznego są wynikiem
zwichniętej socjalizacji, demoralizacji lub antagonistyczno - destruktywnej socjalizacji.
Przedstawiając typologie niedostosowania społecznego, należy zaprezentować także
typologię osób „zagrożonych” niedostosowaniem społecznym.
Jedną z typologii proponuje Kagan (Kagan w: E. Pisula: 1994, Nr 4, s. 213) Są to:
1. Osoby doznające chronicznych niepowodzeń szkolnych (grupa najliczniejsza).
2. Dzieci dorastające w takim
środowisku
rodzinnym
lub
rówieśniczym,
które
stymuluje uczucie złości, lęku z powodu odrzucenia, obojętności albo stosowania
przemocy.
3. Jednostki szczególnie podatne na wpływ rówieśników, akceptujące niemal
bez
zastrzeżeń ich system wartości.
4. Osoby, które pragną
pokazać otoczeniu, że nie boją się podejmować ryzyka
i stawać „twarzą w twarz” z niebezpieczeństwem.
5. Osoby
żyjące
w
środowisku
(najczęściej
miejskim),
w
którym
kradzieże,
narkotyzowanie się, wczesna ciąża są w zgodzie z obowiązującymi normami oraz
zarówno ze standardami przyjętymi w rodzinie, jak wśród rówieśników.
Liczne próby dokonania typologii niedostosowania społecznego lub wykolejenia
społecznego sprowadzają się do wyodrębnienia kryteriów klasyfikowania zachowania
dewiacyjnego według czynników etiologicznych lub według czynników opisujących formy
zachowania.
Cz. Czapów wyróżnia trzy podstawowe typy wykolejenia społecznego ze względu na trzy
odmienne czynniki etiologiczne. (Cz. Czapów 1980)
1. Zwichnięta socjalizacja;
2. Demoralizacja;
3. Socjalizacja antagonistyczni – destruktywna.
Zwichnięta socjalizacja - Zaburzony proces socjalizacji.
Zwichnięta socjalizacja dokonuje się wskutek niekorzystnych sytuacji społecznych lub
także czy tylko wskutek czynników dziedzicznych, chorobowych czy urazowych. Źródłem
zaburzeń socjalizacji są sytuacje rodzinne, które są powodem frustracji, czynników
(bodźców) nerwicorodnych oraz nie dość efektywnego oddziaływania.
Demoralizacja
-
polega
na
eliminowaniu
dotychczasowych
efektów
konstruktywnej socjalizacji i wychowania pod wpływem zaistniałych nowych warunków
środowiskowych.
Socjalizacja antagonistyczno - destruktywna
- występuje wówczas, gdy młody
człowiek wychowuje się w środowisku ludzi wykolejonych społecznie.
W oparciu o przedstawione stadia i typologie niedostosowania społecznego można
powiedzieć, iż istnienie wielu modeli tego zjawiska świadczy o złożoności tego problemu.
Bibliografia:
1. Czapów Cz.: Wychowanie resocjalizujące, Warszawa 1980.
2. Grzegorzewska M.: Wybór pism, Warszawa 1964.
3. Kagan: Młodzież z grup ryzyka,w: (E. Pisula), „Nowa Szkoła” 1994, Nr 4.
4. Lipkowski O.: Wychowanie dzieci społecznie niedostosowanych, Warszawa 1966.
5. Makowski A:. Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja, Warszawa 1990.
6. Pospiszyl K, Żabczyńska E.: Psychologia dziecka niedostosowanego, Warszawa 1985.
7. Pytka L.: Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa 1995.
8. Stott D. W.: Niedostosowanie społeczne, w: (J. Konopnicki), Warszawa 1971.
9. Szewczuk W.: Słownik psychologiczny, Warszawa 1998.
Opracowanie:
mgr Aleksandra Tomanek
ZST NR 2 im. M. Batko w Chorzowie