Monika Jaworska Agresja wśród uczniów klas IV–VI

Monika Jaworska
Agresja wśród uczniów klas IV–VI
Nauczyciel i Szkoła 3-4 (36-37), 137-147
2007
Monika JAWORSKA
Agresja wśród uczniów klas IV–VI
Wstęp
Nasilające się liczne zachowania agresywne dzieci i młodzieży, wybryki
chuligańskie mające miejsce w szkole i na ulicy budzą poważny niepokój.
Niemal każdego dnia środki masowego przekazu podają wiadomości o rozbojach, rabunkach, napadach z udziałem małoletnich sprawców. Wzrastająca agresywność młodzieży objawiająca się brutalnymi czynami i znęcaniem
się, a także przeniesienie tego zjawiska na teren szkół spowodowały poszukiwanie adekwatnych i efektywnych rozwiązań: diagnoz, programów profilaktycznych, interwencyjnych, wiedzy i umiejętności potrzebnych do właściwego reagowania na przemoc, jak również radzenia sobie z nią.
Agresja definiowana jest jako zachowanie człowieka, którego intencją jest
wyrządzenie szkody, spowodowanie cierpienia, ograniczenie wolności czy
narzucenie władzy przy wykorzystywaniu własnej siły fizycznej nie są już
właściwie sytuacjami ekstremalnymi, ale występują w środowisku rodzinnym, przedszkolu, szkole, placówce wychowawczo-opiekuńczej, zakładzie
pracy, na podwórku, ulicy czy telewizji.
Termin „agresja‖ jest różnie interpretowany, wielu autorów przez agresję
rozumie „takie zachowanie, które jest umyślnym działaniem na szkodę jednostek lub własności i którego nie da się społecznie usprawiedliwić‖1.
Natomiast Joanna Grochulska, jedna z wielu polskich psychologów zajmujących się problematyką agresji z punktu widzenia psychologicznego,
twierdzi, iż: „Jeżeli chodzi o agresję, jej siła, częstotliwość występowania,
rodzaj manifestowanych zachowań zależą od zadatków wrodzonych człowieka, aktywności własnej, wpływów środowiska i od wychowania‖2.
Jeszcze inaczej zjawisko agresji jest analizowane przez psychologa społecznego Adama Frączka. Uwzględniając różnorodne podejścia do definiowania agresji, stwierdził on, że „[…] agresją nazywa się czynności intencjonalne podejmowane przez ludzi, stanowiące zagrożenie bądź powodujące
szkody w fizycznym, psychicznym i społecznym dobrostanie innych osób
1
J . O b u c h o ws k a , Agresja dzieci w perspektywie rozwojowej, „ Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze‖
2000, nr 9, s. 3.
2
J . G r o c h u l s k a , Agresja u dzieci, Warszawa 1993, s. 24.
138
Nauczyciel i Szkoła 3–4 2007
(tj. wywołujące ból, cierpienie, destrukcję), prowadzące do utraty cenionych
wartości‖3.
Agresywność dzieci może przejawiać się w różnych formach; bardzo różnorodnie klasyfikowane są też formy agresywnego zachowania.
Z. Skorny wyróżnia cztery rodzaje agresji:
– frustracyjna – frustracja jest skutkiem blokady określonych potrzeb;
– naśladowcza – wykonanie przez przedmiot działania podobnego symbolicznie lub konkretnie do tego, które uprzednio wykonał model;
– instrumentalna – agresja odgrywa rolę instrumentu, narzędzia umożliwiającego osiągnięcie celu;
– patologiczna – agresja występująca u osób chorych psychicznie i nerwowo (dzieci nadpobudliwe psychoruchowo, epileptycy, schizofrenicy, oligofrenicy, psychopaci)4.
Na podstawie analizy światowego piśmiennictwa z zakresu psychologii
agresji Skorny rozróżnił za innymi:
– agresję bezpośrednią,
– agresję przemieszczoną.
„Agresja bezpośrednia polega na jawnym ataku skierowanym na przedmiot będący powodem frustracji i możliwym tylko w jego obecności. Agresja przemieszczona […] to akt skierowany na obiekty zastępcze, czyli na
osoby lub rzeczy niebędące właściwym przedmiotem zachowań agresywnych‖5.
Ponadto wyróżnia agresję:
– fizyczną,
– słowną,
– czynną,
– bierną.
W ostatnich latach daje się zaobserwować wyjątkowy wzrost zachowań
agresywnych wśród dzieci i młodzieży, występujących zarówno poza szkołą, jak i na jej terenie. Zjawisko to nie dotyczy jedynie liczby zachowań niepożądanych, lecz coraz bardziej niepokojący jest wzrost nasilenia stopnia
oraz form agresji aż do zachowań ekstremalnych, prowadzących do trwałego okaleczenia lub zabójstwa. Obniża się również wiek młodych agresorów.
Problem agresji w szkole i poza nią podejmowany jest przez psychologów,
pedagogów, socjologów wychowania oraz rozpatrywany jest ze względu na
różne przyczyny wywołujące to zjawisko, co świadczy o ważności tematu.
Jednym z pierwszych i najważniejszych środowisk wychowawczych dzieci mających największe znaczenie dla socjalizacji, instytucją nie do zastąpienia przez inne jest rodzina. Wywiera ona wpływ na wytworzenie się
określonego systemu wartości. Stanowi ważny czynnik w kształtowaniu
A. F r ą c z e k , Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży jako zjawisko społeczne, Kielce 1996, s. 27.
Z . S k o r n y , Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa 1987, s. 210.
5
Z . S k o r n y , Formy i funkcja agresji u dzieci i młodzieży, „Psychologia Wychowawcza‖ 1997, nr 3,
s. 227.
3
4
Agresja wśród uczniów klas IV–VI
139
osobowości dziecka, jego sfery uczuciowej, intelektualnej, postaw wobec
siebie i innych, zachowania się w domu, szkole i wśród rówieśników. Warunkiem prawidłowego funkcjonowania rodziny jako najważniejszej instytucji wychowawczej jest wypełnianie ról społecznych przez obydwoje rodziców: ojca i matkę.
Kolejnym czynnikiem kształtującym osobowość dziecka jest szkoła. Odgrywa ważną rolę w socjalizacji i przygotowaniu dziecka do życia społecznego. Szkoła jest pierwszym nowym pozadomowym środowiskiem dziecka.
Halina Spionek stwierdza, że na terenie szkoły powstają i ujawniają się
różne rodzaje zaburzeń rozwojowych dzieci. Szkoła „może być pierwotną
przyczyną tych zaburzeń, terenem, na którym ujawniają się istniejące zaburzenia rozwoju lub jednym z ogniw w złożonym procesie patologizacji
dziecka (jeżeli szkoła staje się miejscem porażek lub niepowodzeń)‖ 6.
We współczesnej szkole mamy coraz częściej do czynienia ze zjawiskiem
agresji. Wśród szkolnych źródeł agresji wymienia się warunki funkcjonowania placówki (liczebność klas, tłok, hałas), program nauczania, a także
poszukuje się przyczyn agresji uczniów w działaniach nauczania. Występują
tutaj również różne sytuacje wychowawcze sprzyjające powstawaniu zachowań agresywnych.
Wyniki badań
Badania zostały przeprowadzone w latach 2006–2007. Objęto nimi 80
uczniów ze szkół podstawowych województwa małopolskiego. Uczniowie
pochodzili z różnych środowisk rodzinnych o zróżnicowanym statusie materialnym, a także różnili się pochodzeniem społecznym. Przedział wieku badanych uczniów wynosi 10–12 lat.
Celem badań było uzyskanie opinii uczniów na temat zachowań agresywnych, ich form, jak również ustalenie przyczyn tychże zachowań wśród
uczniów szkoły podstawowej. Czy uczniowie postrzegają różne formy zachowań agresywnych na terenie szkoły? Skupiono także uwagę na zróżnicowaniu zjawiska agresji w zależności od płci uczniów.
W grupie badanych uczniów chłopcy stanowili ponad połowę (51,2%)
ogółu badanych.
Wśród uczniów (42% badanych) ma brata lub siostrę, 31% jest jedynakami, natomiast 18% badanych posiada dwoje rodzeństwa. Pozostali pochodzą
z rodzin wielodzietnych.
Badaniami objęto również 60 rodziców tych uczniów (matkę lub ojca).
Wykształcenie rodziców przedstawia się następująco: 44% badanych rodziców posiada wykształcenie średnie, 32% badanych posiada wykształcenie
wyższe, 16% badanych ma ukończoną zasadniczą szkołę zawodową. Pozostali rodzice mają wykształcenie podstawowe.
6
H . S p i o n e k , Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia w szkole, Warszawa 1985, s. 103.
Nauczyciel i Szkoła 3–4 2007
140
Badaniami objęto również 35 nauczycieli uczących w klasach IV–VI.
Wybrana grupa nauczycieli stanowi 72,9% całej kadry nauczycielskiej szkoły. Badani nauczyciele charakteryzują się różnym stażem pracy: 17,1% badanych nauczycieli posiada staż pracy w oświacie do 5 lat, 82,9% badanych
ma staż pracy od 6–15 lat. Pozostali nauczyciele mają staż pracy powyżej 15
lat. W grupie nauczycieli 76% badanych posiada wyższe wykształcenie pedagogiczne, pozostali mają różne przygotowanie i są w trakcie podwyższania swoich kwalifikacji.
Badania wykazały, że wśród uczniów występują przejawy agresji. Najczęstszą formą agresji w grupie dziewcząt, która stanowi 48,8% ogółu badanych, są: bójki (74,3% wypowiedzi badanych uczniów), szarpanie za włosy
i niszczenie odzieży (69,2%), niszczenie szkolnego mienia (66,6%). Częstym zachowaniem, na które wskazało 61,5% badanych uczniów, jest popychanie, kopanie, podstawianie nóg.
Również badani chłopcy stwierdzili, że wśród uczniów występują rożne
formy agresji fizycznej: bójki (85,4% badanych uczniów), natomiast 80,5%
badanych uczniów wskazało popychanie, kopanie, podstawianie nóg. Z kolei 73,2% badanych uczniów uznało za formę zachowania agresywnego
podporządkowanie przy użyciu siły, 65,8% badanych uczniów wskazało na
niszczenie mienia szkolnego.
Również według wypowiedzi badanych dziewcząt, jak i chłopców występuje agresja słowna pojawiająca się często na terenie szkoły (wykaz agresji
słownych przedstawia tabela 1).
Tab. 1. Agresja słowna
Dziewczęta
Zachowania agresywne
N=39
%
Chłopcy
N=41
%
Tak Nie Tak Nie Tak Nie Tak Nie
Kłótnie
32
7
82,1 17,9 15
26 36,6 63,4
Przezywanie się, wyśmiewanie
30
9
76,9 23,1 21
20 51,2 48,8
Przekleństwa, wulgarne odzywanie się 27
12 69,2 30,8 39
2
95,1 4,9
Zastraszanie uczniów
19
20 48,8 51,2 38
3
92,7 7,3
Szantażowanie, grożenie
15
24 38,5 61,5 35
6
85,4 14,6
Rozkazywanie
31
8
4
90,2 9,8
Wyzwiska, poniżanie ze strony
nauczycieli
14
25 35,9 64,1 20
21 48,8 51,2
Brak respektu i poszanowania
dla nauczycieli
18
21 46,2 53,8 23
18 56,1 43,9
Źródło: badania własne.
79,5 20,5 37
Agresja wśród uczniów klas IV–VI
141
Jak można zauważyć z danych zamieszczonych w tabeli 1, najczęstszym
zachowaniem agresywnym wśród badanych dziewcząt są kłótnie (82,1%
badanych), co wśród chłopców jest najrzadziej występującym zachowaniem
(36,6%), natomiast najczęściej wśród chłopców zachowania agresywne
przejawiają się w formie przekleństw, wulgarnego odzywania się (95,1%).
Takie zachowania jak szantażowanie, grożenie są wśród dziewcząt najrzadziej stosowane (38,5% badanych).
Również badani uczniowie stwierdzili, iż wśród zachowań agresywnych
w opinii dziewcząt występują przejawy agresji w takiej formie, jak: krzyk,
podniesiony głos (25,6% badanych), zabieranie rzeczy bez zgody (15,4%
wypowiedzi badanych), popychanie, potrącanie (23,1%), przezwiska (12,8%
badanych), pozostałe wskazały na wulgarne słowa, wymuszanie pieniędzy
oraz pobicie, które miało miejsce w 2,6% przypadków. Nieco inaczej wypowiedzieli się badani chłopcy, wskazując, iż najczęstszym przejawem zachowań agresywnych są: przekleństwa, wulgarne słowa, odgrażanie się
(21,9% badanych), potrącanie, popychanie (19,5% wypowiedzi badanych)
oraz bójki (17,1% badanych); najrzadziej stosowaną formą agresji zdaniem
badanych chłopców okazały się: wymuszanie pieniędzy, krzyk, zabieranie
rzeczy bez zgody.
Zachowania agresywne wśród uczniów występują również na terenie
szkoły. Jak wynika z wypowiedzi badanych uczniów, do najczęstszych aktów agresji dochodzi podczas przerw międzylekcyjnych, czyli w miejscach,
gdzie uczniowie przebywają bez obecności nauczyciela, bądź też znajdują
się w dużej grupie, co uniemożliwia ścisły nadzór nad nimi. Badani wskazali
na: korytarze, schody w czasie przerwy (42,5% badanych), podczas przerwy
w toalecie (67,2%), w sali lekcyjnej pod nieobecność nauczyciela (22,3%),
w szatni (28,6%). Niepokojący jest fakt, iż agresja, choć w niewielkim stopniu, ma miejsce w sali lekcyjnej podczas lekcji w obecności nauczyciela.
Ciekawe, a zarazem niepokojące są przyczyny zachowań agresywnych
oraz postawy i reakcje uczniów wobec agresji. Dominującymi przyczynami
agresji, jakie wskazali badani uczniowie, są: po to, aby mieć większy autorytet w grupie (59,9% badanych), chęć naśladowania bohaterów filmowych
czy gier komputerowych, na co wskazała połowa badanych, a także chęć
wyładowania swoich frustracji (42,1% badanych). Badani uczniowie wskazywali również na kłopoty w nauce (13, 6% wypowiedzi badanych).
Istotne są również wypowiedzi uczniów na temat, czy czują się bezpieczni
w szkole. Spośród całej badanej grupy 32,2% badanych uczniów stwierdziło, że w szkole nie czują się bezpiecznie, zaś 52,4% stwierdziło, że szkoła
jest dla nich miejscem średnio bezpiecznym. Najbardziej obawiają się starszych uczniów, gdyż ci ich zaczepiają, biją, kopią, grożą i odbierają różne
rzeczy i pieniądze. Pozostali twierdzili, iż nie dostrzegają zagrożenia.
Podobnie na temat bezpieczeństwa w szkole wypowiedzieli się badani nauczyciele. Stwierdzili, iż postrzegają szkołę, a także rejon jej podległy jako
miejsca średnio bezpieczne (42,1% wypowiedzi badanych nauczycieli), nie-
Nauczyciel i Szkoła 3–4 2007
142
bezpieczne (28,2% badanych), bezpieczne (21,8% badanych), natomiast
pozostali badani nauczyciele uznali te miejsca za bardzo niebezpieczne.
Uczniowie wypowiedzieli się także, jak rodzice reagują na przejawy agresji. Niepokojące jest to, w jaki sposób rodzice reagują na niewłaściwe zachowanie, przewinienie swoich dzieci. Badani uczniowie stwierdzili w 30%
wypowiedzi badanych, że rodzice przeprowadzają rozmowy i to na różne
tematy, rozwiązując ich problemy. Znaczna część (27,1%) badanych
uczniów wypowiedziała się, że rodzice stosują nakazy, zakazy, robią awantury, grożą, tłumaczą i przekonują. Inni stwierdzili (10,7% badanych), że
rodzice w ogóle nie reagują, ani też nie rozmawiają z nimi na interesujące
ich tematy. Zdecydowana większość badanych uczniów (73,3%) woli rozmawiać z matką niż z ojcem, gdyż mają lepsze relacje. Jedynie niewielka
grupa, bo 13,8% badanych uczniów, stwierdziła, iż wolą rozmawiać
z ojcem.
W trakcie badań uzyskano także dane na temat reakcji i postaw uczniów
wobec agresji, jak postrzegają to niepokojące zjawisko i czy widzą potrzebę
zwalczania tego narastającego zjawiska (postawy te wykazuje tabela nr 2).
Tab. 2. Postawy uczniów wobec agresji
Wyszczególnienie
Dziewczęta
Chłopcy
N
%
N
%
Czymś zupełnie naturalnym
2
5,1
5
12,2
Złem, na które niewiele można poradzić
10
25,6
8
19,6
Złem, które należałoby ograniczyć
6
15,4
15
36,5
Złem, z którym można i trzeba walczyć
20
51,3
10
24,4
Czymś nieistotnym (nie występuje)
1
2,6
3
7,3
Razem
39
100
41
100
Źródło: badania własne.
Jak można zauważyć, uczniowie zwracają uwagę, że agresja jest złem,
z którym można i trzeba walczyć (51,3% badanych). Dość znaczna część
chłopców jest zdania, że agresja jest złem, które należałoby przynajmniej
ograniczyć (36,5% badanych). Natomiast znikoma liczba badanych, zarówno w grupie dziewcząt (2,6% badanych), jak i chłopców uważa, że agresja
jest czymś nieistotnym (7,3% badanych) – prawie w ogóle niewystępującym
zjawiskiem.
Podobnie na temat zachowań agresywnych wypowiedzieli się nauczyciele.
Uzyskane wyniki badanej grupy nauczycieli wskazują na więcej niż jedno
z zachowań agresywnych manifestowanych przez jednego ucznia. W zakresie agresji fizycznej badani nauczyciele wskazali na najczęściej występujące
jej formy: wdawanie się w bójki i pobicia (68,5% badanych), niszczenie
Agresja wśród uczniów klas IV–VI
143
mienia, sprzętu (54,2%), wymuszanie siłą różnych rzeczy (42,8%). W agresji słownej nauczyciele wskazali przede wszystkim: kłótnie (74,2% badanych), skarżenie (54,2%), przeklinanie i przezywanie (77,1%) oraz odgrażanie (48,5%). Nauczyciele wypowiadali się również na temat stopnia nasilenia agresji w badanej szkole. Zdecydowana większość stwierdziła (72,3%
badanych), że agresja jest nasilona, a znikoma liczba nauczycieli (12,2%)
uznała agresję za bardzo nasiloną. Za główne przyczyny agresji nauczyciele
uznali: rodzinę i środowisko rówieśnicze (74,2%), środki masowego przekazu (62,8%) i płeć dziecka (20%). Niewielki odsetek nauczycieli wskazuje na
uwarunkowania psychiczne (14,2%) i złe funkcjonowanie systemu szkolnego (11,4%).
Badani nauczyciele wymienili także formy agresji wśród uczniów, które
najczęściej miały miejsce w szkole: zniszczenie mienia (54,2%), lęk i strach
przed starszymi kolegami (48,5%), urazy fizyczne (42,8%) oraz wyzwalanie
agresji w uczniach spokojnych (17,1%).
Również badani nauczyciele wypowiedzieli się na temat problemów wychowawczych, z jakimi spotykają się w pracy z uczniami. Za główne problemy wychowawcze najczęściej występujące na terenie klasy nauczyciele
uznali:
1. wśród chłopców – palenie papierosów (29,3%), bójki (36,5%), ucieczki
z lekcji (34,1%), wulgarne słownictwo (26,8%) badanych;
2. wśród dziewcząt – poszturchiwania (38,4%), zabieranie rzeczy (35,8%),
złośliwe uwagi (33,4%), kłótnie (30,7%) badanych. Niektóre uczennice mają podobnie jak wymienieni chłopcy problemy w nauce, lecz są i takie, które
osiągają dobre wyniki w nauce, a mają obniżone zachowanie.
Z przeprowadzonych badań wśród nauczycieli wynika, że większość nauczycieli (91,4%) interweniuje, widząc konflikty pomiędzy uczniami.
W większości przypadków (77,1% badanych) nauczyciele interweniują,
uzasadniając to tym, iż z racji swojego zawodu czują się zobligowani do
udzielania pomocy uczniom w sytuacjach konfliktowych, lecz nie zawsze są
przekonani o sprawczym rezultacie tych interwencji. Pozostali nauczyciele
(31,4%) nie są usatysfakcjonowani dotychczasowymi próbami pomocy
uczniom, gdyż konflikty się powtarzają bądź brak jest widocznych pozytywnych skutków wychowawczych.
Do najczęstszych sposobów reagowania nauczycieli na zachowania agresywne uczniów należą: stosowanie kar wobec uczniów (94,2% wypowiedzi
badanych nauczycieli), rozmowy z uczniem – tłumaczenia (97,l %), zawiadamianie rodziców pisemnie (82,8%), wzywanie ich do szkoły (62,8%),
kontaktowanie się z pedagogiem szkolnym w poważniejszych konfliktach
(62,8%). W przypadkach zachowań agresywnych u uczniów spoza klasy
badani nauczyciele wskazali na: rozmowy z jego wychowawcą (88,5%),
a także interwencję u dyrektora szkoły (62,8%). W sytuacjach ostrzejszych
konfliktów o charakterze przestępstwa rozmowy prewencyjne z policjantem
(22,8% wypowiedzi badanych nauczycieli).
144
Nauczyciel i Szkoła 3–4 2007
Nauczyciele wypowiedzieli się również na temat współpracy z rodzicami.
Większość ankietowanych nauczycieli (57,1%) stwierdziła, że rodzice
utrzymują dość regularny kontakt ze szkołą głównie poprzez systematyczne
uczestnictwo w zebraniach lub rozmowy indywidualne, konsultacje. Natomiast (26,8%) wypowiedzi badanych nauczycieli oceniła, że kontakty te są
sporadyczne, a niewielka liczba nauczycieli (14,2% badanych) stwierdziła,
że są one „prawie żadne‖.
Na podobny temat wypowiedzieli się rodzice badanych uczniów – zauważają oni u własnych dzieci zachowania agresywne. Wskazują więcej niż
jedno z zachowań agresywnych manifestowanych przez dziecko, co spowodowało, że liczba wypowiedzi przekracza liczbę badanych. Do najczęstszych przejawów agresji fizycznej badani rodzice zaliczają: pobicia innych
(51,6% badanych), niszczenie mienia, sprzętu (46,6%) oraz popychanie,
kopanie, podstawianie nogi (46,6%). Większość badanych rodziców stwierdziła, że ich dzieci przejawiają różne formy agresji słownej. Zebrane opinie
wskazują, że najbardziej nasilone są: kłótnie (76,6% wypowiedzi badanych
rodziców), wyśmiewanie się (73,3%), skarżenie (71,6%) oraz grożenie
i straszenie słowne (63,3%).
Badani rodzice, jak wynika z ich wypowiedzi, stosują różne działania wychowawcze wobec swoich dzieci. Najczęściej rozmawiają ze swoim dzieckiem, tłumacząc mu, co jest złego w jego postępowaniu (90%). Prawie połowa badanych (46,6%) stosuje zakazy i nakazy w postaci ograniczeń rozrywek i zakazu wychodzenia z domu. Zdecydowana większość badanych
rodziców (86,6%) krzyczy na dziecko, grozi lub straszy.
Kary fizyczne stosuje dość duża grupa badanych rodziców (33,3%), które
w przypadku pojawienia się trudności wychowawczych i niepowodzeń
szkolnych u dzieci egzekwują najczęściej ojcowie. Różne są też sposoby
nagradzania dziecka. Prawie połowa (46,6%) badanych rodziców stosuje
nagrody słowne, nagrody materialne w postaci prezentów, pieniędzy
(27,8%), natomiast 11,7% nie stosuje nagród jako środka wychowawczego.
Niepokojący jest fakt, iż 10% badanych rodziców ignoruje zachowania
agresywne swoich dzieci.
Podsumowanie
Przeprowadzone badania wykazały, że zjawisko agresji występuje i jest
wśród uczniów jednym z istotnych problemów, ciągle się rozszerzającym,
rosnącym z dnia na dzień.
Zachowania agresywne na terenie szkoły nie są zależne od płci i wieku.
Z badań wynika, że na terenie szkoły w grupie dziewcząt (co stanowi 48,8%
badanych) zachowania agresywne są mniej nasilone, ale wśród badanych
dziewcząt dominuje agresja słowna. Przeważnie występują one w roli ofiary
bądź obserwatora. Natomiast wśród chłopców dominują: grożenie, strasze-
Agresja wśród uczniów klas IV–VI
145
nie, bójki, czyli agresja fizyczna. Chłopcy bywają zarówno agresorami, ofiarami, jak i obserwatorami różnych form zachowań agresji fizycznej.
Oddziaływanie środowiska pozaszkolnego ma duży wpływ na zachowania
uczniów: nadmiar niezorganizowanego czasu wolnego, grupy nieformalne,
nie w pełni prawidłowe środowisko rodzinne, niewłaściwy dobór oglądanych w telewizji filmów, programów i czerpanie stąd wzorców sprzyjają
rozszerzaniu się różnych typów zachowań agresywnych.
Badani nauczyciele także zauważają wzrost zagrożenia i rozprzestrzenianie się występowania zachowań agresywnych. Wszyscy nauczyciele objęci
badaniem dostrzegają agresję wśród swoich uczniów. Niezależnie od stażu
pracy orientują się lub stwierdzają, że w rejonie szkoły występują zachowania agresywne. Z niepokojem obserwują, że wzrasta liczba uczniów zachowujących się w sposób szkodliwy dla siebie i innych. Zauważają, że sposób
odnoszenia się uczniów do siebie jest niewłaściwy: widzą poszturchiwania,
słyszą wulgarne słowa, dostrzegają wzajemne dokuczanie sobie. Przy czym
najbardziej niepokojące w tych zachowaniach jest to, że często nacechowane są one brutalnością i złośliwością, a co najmniej obojętnością i znieczuleniem na odczucia ofiar zachowań agresywnych. Mnożą się przykłady
niszczenia mienia, bójek, zastraszania młodzieży, wymuszania pieniędzy od
najmłodszych. Nauczyciele starają się zapobiegać szerzeniu się agresji
i zdecydowanie interweniują. Przyczyn zachowań agresywnych można poszukiwać również w środowisku, w jakim funkcjonuje szkoła. Zjawisko
anonimowości występujące w dużych szkołach sprzyja działaniom destrukcyjnym, znacznie osłabia oddziaływania wychowawcze nauczycieli.
Niewątpliwie poziom zachowań agresywnych u dzieci jest zależny od
wpływów środowiska rodzinnego: wadliwe układy wewnątrzrodzinne, niepożądane wychowawczo postawy rodziców, popełniane przez rodziców
błędy wychowawcze, nadmiemy rygoryzm. Do czynników mających szczególne znaczenie należą: brak jednolitego systemu wychowawczego, kult
pieniądza, brak czasu oraz problemy moralne rodziny (alkohol), obojętność
w stosunkach rodzinnych. Zapracowani i sfrustrowani rodzice zwykle mają
mało czasu, by dokładnie przyjrzeć się zachowaniu dziecka, a są i tacy, którzy przeszkadzają i utrudniają udzielanie pomocy ze strony szkoły, ukrywając niektóre, często patologiczne fakty.
Zdaniem uczniów przyczyną ich zachowania jest chęć zdobycia autorytetu
i naśladownictwo, a także środowisko szkolne i dom rodzinny. Uważają, że
relacje międzyludzkie powinny opierać się na komunikatywności, szczerości
i tolerancji.
W wytwarzaniu się partnerskiej atmosfery w szkole dużą rolę mogłyby
odegrać – zdaniem uczniów – zajęcia pozalekcyjne oraz koła zainteresowań,
które właściwie ukierunkowałyby ich aktywność, tworzyły bliskie kontakty
w ramach grupy, uczyły niesienia pomocy i poszanowania innych. Istotną
i znaczącą rolę odgrywa nauczyciel, który powinien być wychowawcą
146
Nauczyciel i Szkoła 3–4 2007
i animatorem, terapeutą ściśle współpracującym z rodzicami. Od tego zależy
przyszły efekt wychowania dzieci.
Szkoły coraz wyraźniej nie radzą sobie z narastającą falą chuligaństwa,
często też usiłują ukryć jej przejawy. W kolejnych latach pobytu w szkole
ucznia przejawiającego skłonności do zachowań agresywnych mogą one
ulec wzmocnieniu, jak gdyby „specjalizują się‖, gdyż problem agresji nie
pojawia się nagle, ale jest wynikiem wyuczenia. W młodszych klasach
przymykamy oko na bijących się malców na przerwie, a tymczasem w ten
sposób coś oni ze sobą załatwiają, walczą o pozycję w grupie. Bagatelizujemy wagę zdarzenia, nie traktujemy tego jako agresji, choć takie zachowanie wyraźnie nosi jej znamiona. Kiedy dzieci te trafiają do starszych klas,
mają już utrwalone zachowania agresywne jako sposób na realizację swoich
celów. Dlatego uważam, że przeciwdziałanie negatywnym zachowaniom
w szkole powinno zacząć się już od najmłodszych klas, aby skutecznie zapobiegać procesowi patologizacji środowiska szkolnego.
W świetle badań nasuwają się następujące konkluzje wynikające z analizy
materiału empirycznego i stwarzające podstawę do sformułowania wniosków praktycznych dla działalności terapeutycznej i pedagogicznej.
– Szkoła powinna współpracować z rodzicami, powinna robić wszystko,
aby rodzice czuli się autentycznie z nią związani i byli skłonni podejmować
współdziałanie ze szkołą w zadaniach wychowawczych. Kontakty z rodzicami muszą być autentyczne i rzetelne, np.: programy artystyczne i imprezy
okolicznościowe, imprezy klasowe, wspólne wycieczki, warsztaty dla rodziców oraz grupy wsparcia dla rodziców „ofiar‖ i „agresorów‖.
– Nauczyciele powinni przejść odpowiednie szkolenie w zakresie sztuki
konstruktywnego rozwiązywania sporów, czyli uczyć się negocjacji i mediacji.
– Należy zapoznać uczniów z samym zjawiskiem agresji, jej rodzajami,
czynnikami mającymi na nią wpływ oraz skutkami zachowań agresywnych.
Konieczne jest wprowadzenie także dla uczniów programów uczenia się
mediacji i negocjacji, które uczyłyby szacunku dla drugiej osoby, wrażliwości na problemy innych, przejęcie większej odpowiedzialności za siebie,
umiejętność dochodzenia do kompromisów oraz kontrolowanie zachowania
w sytuacji konfliktowej.
– Należy organizować spotkania z pedagogiem, psychologiem, funkcjonariuszami policji oraz innymi osobami zajmującymi się problemem szeroko
pojmowanej agresji w celu współpracy i uzupełnienia działań podejmowanych przez szkołę.
– Należy unikać anonimowości uczniów agresywnych, nagłaśniać akty
agresji i konsekwentnie stosować kary i sankcje piętnujące zachowania
agresywne na forum klasy i szkoły, np. prace społeczne po lekcjach, naprawianie wyrządzonej szkody, ograniczenie udziału w imprezach klasowych
lub szkolnych itp.
Agresja wśród uczniów klas IV–VI
147
– Należy informować nauczycieli, rodziców o aktach agresji, wypracować
sposoby unikania agresorów, prowadzić poważne rozmowy z agresorami,
ofiarami agresji, rodzicami agresorów i ofiar, spisywać umowy (kontrakty)
między agresorem a grupą wsparcia (np. zespołem nauczycieli).
Problem agresji jest niezwykle ważny i wymaga dogłębnego rozpoznania
teoretycznego i diagnostycznego na szeroką skalę. Zachodzi konieczność
prowadzenia badań empirycznych nad zjawiskiem agresji w szkole, prowadzenia akcji upowszechniania wiedzy, jak też i poszukiwania środków zaradczych.
Literatura
Frączek A., Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży jako zjawisko społeczne, Kielce 1996.
Grochulska J., Agresja u dzieci, Warszawa 1993.
Obuchowska J., Agresja dzieci w perspektywie rozwojowej, „Problemy
Opiekuńczo-Wychowawcze‖ 2000, nr 9.
Skorny Z., Formy i funkcja agresji u dzieci i młodzieży, „Psychologia Wychowawcza‖ 1997, nr 3.
Skorny Z., Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa 1987.
Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia w szkole, Warszawa 1985.
Summary
In this article the author included the problem of aggression among pupils from IV–VI classes,
which is based on his research. He analysed the problem of aggression and especially the aggression among pupils. His research showed that there are a lot of factors which have the influence on
aggression. The author gives some propositions of preventive actions for the phenomenon of
aggression among pupils. This aggression is in the society and it still diversifies its proportions.