Wartości służące pomyślnemu starzeniu się

ZOFIA SZAROTA
Nie każdemu dane jest skonstruować wiekopomne urządzenie, napisać
doktorat, zdobyć zaszczytne nominacje. Nie każdy wybuduje dom,
służący kolejnym pokoleniom. Nie każdy napisze książkę (...). Ale każdy
z nas może przekazać drugiemu człowiekowi to, co najbardziej ludzkie
i boskie (...). Składnikiem testamentu każdego z nas mogą być
szlachetne wzorce, idee i wartości, które czynią człowieka
szczęśliwszym.
Antoni Bochniarz
Style (współczesnego) traktowania starości
SĚNIŬM
gerontofobia
Kara, lęk, niechęć, obawa, nieobecność.
Trudny, bolesny,
pełen cierpienia czas.
SĔNECTŬS
gerontokracja
Czas upragniony, prestiż, szacunek,
partycypacja.
Wspaniały, oczekiwany czas refleksji
nad życiem.
historyczna ambiwalencja
2
Lehr 2003, s. 71-102; Szarota 2004, s. 6-7; Szarota 2010, s. 127.
Generalne teorie starzenia się




1.Teorie redukcjonistyczne –
2. Koncepcja aktywności - Activity theory:
disengagement - Cumming, Henry 1961
Cavan, Burgess, Goldhamer, Havighurst - 1949
Koncepcje wyłączania się,
wycofania, deficytu, „bujanego
fotela”, niezaangażowania,
redukcji aktywności.
„Naturalna” redukcja interakcji
z otoczeniem.
Proces separacji starzejących się
jednostek od systemu
społecznego.
Okres zwiększonej refleksyjności,
skupienie się na sobie i swoim
wnętrzu, mniejsze zaangażowanie
w sprawy świata zewnętrznego,
niechęć do podejmowania nowych
ról i obowiązków.
Dla utrzymania pozytywnego
obrazu siebie podejmowane są
nowe rodzaje aktywności,
utracone role zastępowane są
nowymi.
 Dobre samopoczucie jest
rezultatem rosnącej aktywności
w nowo zdobytych rolach.
 Społeczna, fizyczna, intelektualna
aktywność, jako ceniona wartość,
prowadzi do większej satysfakcji
życiowej.

3
Szarota 2010, s. 34-38, 127-135; Zych 2010, s. 180-183; Halicki 2011, s. 15-16.
Aktywne starzenie się
Aktywne starzenie się
oznacza proces
optymalizacji możliwości
osób w podeszłym wieku
z uwzględnieniem
zdrowia, uczestnictwa
w życiu społecznym
i bezpieczeństwa w celu
podniesienia poziomu
jakości życia w miarę
upływu lat (WHO).
Trzy kierunki działania UE
w Roku Aktywności Seniorów (2012):
Zatrudnienie:
wraz z wydłużaniem się
średniej długości życia w Europie
podnoszony jest również wiek
emerytalny. Należy zapewnić osobom
starszym więcej możliwości na rynku
pracy.
Udział w życiu społecznym: wkład
starszych osób w życie społeczne ma być
bardziej doceniany. Należy podjąć starania
zmierzające do stworzenia im
sprzyjających warunków do dłuższej
aktywności.
Samodzielne życie: usprawnianie
funkcjonowania osób starszych, by mogły
one pozostać niezależne tak długo, jak to
możliwe.
4
Europejski Rok
Aktywności Osób Starszych
i Solidarności
Międzypokoleniowej
Cel: zwrócenie uwagi opinii
publicznej na wkład, jaki do
społeczeństwa wnoszą osoby
starsze. Zachęcenie polityków
i inne zainteresowane strony do
podejmowania konkretnych
działań w obszarze zatrudnienia,
uczestnictwa społecznego,
samodzielności.
©Autor logo: art. grafik Jacek Surawski
2012
Rok Uniwersytetów
Trzeciego Wieku
Główne przesłanie:
- podniesienie kształcenia
ustawicznego seniorów do
rangi zadania centralnej
administracji państwowej,
- stworzenie podwalin
partnerstwa między
środowiskiem UTW
a najwyższymi organami RP.
5



G. Sundbärg, w pracy Grunddragen of Befolkuningsläran,
opublikowanej po raz pierwszy w Sztokholmie w 1894 roku,
wyodrębnił trzy zasadnicze typy struktur wieku ludności:
Progresywny - młode społeczeństwo o stosunkowo dużej i
rosnącej liczbie urodzeń, którego cechą charakterystyczną jest
stały wzrost liczby ludności. Graficznym obrazem jest piramida
wieku w kształcie trójkąta równoramiennego;
Zastojowy - roczna liczba zgonów równa się rocznej liczbie
urodzeń, a każdy następny rocznik urodzeń jest liczebnie
zbliżony do poprzedniego. Graficznym obrazem tej struktury jest
piramida wieku w kształcie dzwonu;
Regresywny - malejąca z roku na roku liczba urodzeń.
Graficznym obrazem tej struktury jest piramida wieku w
kształcie wrzeciona - wąska podstawa, rozszerzająca się wraz ze
wzrostem wieku by ponownie zwężać się dla najstarszych grup
wiekowych.
Trzy typy struktury wieku ludności
Dziadkowie
10%
Rodzice
20%
50%
Dzieci
50%
40%
Typ I – progresywny
30%
50%
30%
Typ II - stacjonarny
20%
Typ III - regresywny
Odsetek osób wieku 65+ w danym społeczeństwie
Faza młoda
poniżej 4%
Faza stara
7-10%
Faza dojrzała
4-7%
Polska: 13,5%
Faza zaawansowanej
starości
powyżej 10%
Źródło: Struktury ludności według cech demograficznych i społeczno – zawodowych. Statystyka i
demografia [http://sigma.wszia.edu.pl/wp-content/uploads/w9-struktury-ludnosci.pdf]
7
Zmiana demograficzna
DRUGIE PRZEJŚCIE DEMOGRAFICZNE
Zmiany obejmujące płodność, spadek dzietności,
brak zastępowalność pokoleń, alternatywne wzory
życia rodzinnego, preferencja związków
nieformalnych, spadek umieralności, wydłużanie się
trwania życia, nasilenie migracji, aspiracje edukacyjne
jednostek, dbałość o wysoki poziom życia wyznaczają
zmianę struktury demograficznej: zmniejsza się
liczba dzieci i młodzieży,
przyrasta odsetek osób starszych.
8
Ubi sunt qui ante nos fuerunt?
Cztery pokolenia…
Fot. Science Photo Library
…jeden system wartości?
9
Człowiek starszy – podróżnik w czasie
Podróż przez życie często jest migracją. Przeprowadzki mają wymiar nie
tylko geograficzny. Osoba urodzona w Polsce, przykładowo w 1925 roku,
nigdy nieopuszczająca swej miejscowości, „migrowała” kilkukrotnie, za
każdym razem będąc zmuszaną do elastycznej adaptacji do skrajnie
zmienionych warunków egzystencji:
II RP
(1918-1939)
II wojna
światowa,
okupacja
(1939-1945)
III RP
(1989 - )
Unia Europejska
(2004 - )
PRL*
(1945-1989)
* Nazwa
obowiązująca od
1952 roku
10
Migracje, wyprawy w przeszłość, ucieczki od siebie
Migracje ku wnętrzu, w głąb siebie, w samotność
w poszukiwaniu transcendentu
 Automarginalizacja rozgoryczonych zrezygnowanych
 Koncentracja na bezpiecznej przeszłości
 Próby ocalenia dotychczasowej pozycji i aktywności
za wszelką cenę, zatrzymanie teraźniejszości –
Uranos jako archetyp.
 Brak przyzwolenia na proces starzenia się,
skupienie się na cielesności, utracie atrakcyjności.

Stara Kokieta Bernardo Strozzi (ok. 1615 r.)
STAROŚĆ PODRÓŻUJĄCA W CZASIE
Ludzie obecnie w wieku 80 lat są podróżnikami w czasie, wygnani do
obcego kraju, który dzielą teraz z dwudziestolatkami. Te grupy były
karmione, mieszkały i kształciły się w bardzo różny sposób, poddawane
były różnym działaniom medycznym w różnych warunkach, były uczone
różnych umiejętności i postaw w celu uzyskania dochodu, były modelowane
przez dramatycznie różne doświadczenia (Rabbitt, za: Halicki 2010, s. 44).
11
Jaka starość? Refleksje filozoficzne
Skarbnica mądrości (Sokrates, 469-399 p.n.e.)
 Idealny starzec to krzepki, wykształcony i bogaty człowiek, który na
dobrą starość pracował całe życie. Cechy: opanowanie, spokój,
mądrość, zdolność do rządzenia: ażeby starsi rządzili, a młodsi słuchali

(Platon, 427-347 p.n.e.)

Choroba naturalna: Starość nie jest niczym innym, jak tylko
powtórzeniem wieku dziecięcego. Roztropność, władza ustawodawcza
(Arystoteles, 384-322 p.n.e.)
Koroną starości jest szacunek i poważanie, jakie wzbudza; siła
charakteru, wiedza i mądrość życiowa (Cyceron, 106-43 p.n.e.)
Owoce są najsmaczniejsze kiedy się kończą (…) Najprzyjemniejszy jest
wiek już podeszły, ale jeszcze nie podupadły. A nawet i ów, uważam,
stojący na samej krawędzi życia, ma swoje przyjemności. Albo już samo
to zastępuje przyjemności, że wcale się nie odczuwa ich braku. Jak miło
znużyć i porzucić swe rządze! (Seneka, ~4 p.n.e.-65 n.e)
 Do młodzieńca należy przygotowywanie, do męża wykorzystanie pracy,
do starca – spożywanie owoców pracy (Komeński, 1592-1670)

~~/~~

Szczytowy moment rozwoju ego, najwyższa jego forma; cnota mądrości
(Erikson, 1902-1994)
12
Korzenie edukacji całożyciowej i wychowania do
starości - refleksje pedagogiczne




Tomasz More (1478-1535), twórca koncepcji powszechnej oświaty
dorosłych, młodym nakazywał szacunek i posłuszeństwo, starcom
przydzielał najważniejsze miejsce w Utopii, państwie powszechnej
równości (Utopia 1536).
Szymon Marycki (Kociołek) z Pilzna (1516-1577) – prawnik, pisarz
pedagogiczny, profesor Akademii Krakowskiej, autor jednej z pierwszych
ksiąg pedagogicznych De Scholis seu Academüs libri duo (O szkołach czyli
akademiach ksiąg dwoje), wydanej w Krakowie w 1551 roku, zwracał się
ku postulatowi całożyciowej aktywności intelektualnej i wychowania do
starości.
Jan Amos Komeński (1592-1670), Wielka dydaktyka (1638), Pampaedia
(~1656).
O. Kasper Drużbicki (1590-1662), traktat Provisiones senectutis
(Przygotowanie do starości, 1673), traktujące o godnym oczekiwaniu na
śmierć.
Wujek 1992, s. 12-13; Minois 1995, s. 288; Szarota 2004, s. 14; Zych 2010, s. 49.
Przegląd Pampaedii
Wstęp wyłuszczający, czym jest Pampaedia i do czego zmierza
Rozdział
I
wskazuje na konieczność, możliwość i łatwość uczenia ludzi
Rozprawa
Pampaedia
uzasadnia domaganie się
uniwersalnych
wszystkich
II
wszystkiego
III
całkowicie
IV
szkół
książek
nauczycieli
V
VI
VII
Omawia wykonanie tego wszystkiego w szczegółach, ustopniowane według okresów
wieku ludzkiego, czyli uszeregowane w siedmiu szkołach, a mianowicie
w szkołę:
1. narodzin
VIII
2. dziecięctwa
IX
3. chłopięctwa
X
4. wieku dojrzewania
5. wieku młodzieńczego
XI
XII
6. wieku męskiego
XIII
7. starości
XIV
8. śmierci
XV
Zakończenie wskazuje na niezmiernie zbawienny pożytek takiego ustawienia spraw
XVI
Jan Amos Komeński Pampaedia
Uczyć
omnes omnis omnino
wszystkich wszystkiego wszechstronnie
narodzin
szkoły prywatne
dziecięctwa
(1592-1670)
3) chłopięctwa
szkoły publiczne
4) wieku dojrzewania
5) wieku młodzieńczego
6) wieku męskiego (Schola Virilitatis)
szkoły osobiste
7) starości (Schola Senii)
8) śmierci (Schola Mortis)
1)
2)
SZKOŁA STAROŚCI ZAWIERAJĄCA SZCZYTY
MĄDROŚCI LUDZKIEJ, TO JEST O SZCZĘŚLIWYM
OSIĄGNIĘCIU KOŃCA ŻYCIA LUDZKIEGO
I ZBOŻNYM PRZEJŚCIU DO ŻYCIA WIECZNEGO,
C Z Y L I U Ż Y W A N I E O W O C Ó W Ż Y C I A ( s . 2 6 6 - 2 6 9 ) 15
ZADANIA STARCÓW
I. Wkraczających w próg
Starość świeża – bilans życia,
starości robiących przegląd
dokonań; plany na czas, jaki
pozostał; przemyślany tryb życia
swych obowiązków
 Starość posunięta – powaga
(wykonanych i czekających na
obyczajów, zachowanie zdrowego
wykonanie).
umysłu, nienaganne zachowanie,
II. Tych, którzy weszli już
zwierciadło cnót, filar porządku,
w dojrzałą starość i śpieszą
aktywni w nawoływaniu do
się, by dokończyć tych prac,
wszystkiego, co dobre. Będzie pragnął
jakie im pozostały.
umierać stojąc (…). Być naprawdę
III. Zgrzybiałych i niczego nie
mądrym: rzetelną posiąść mądrość,
oczekujących prócz śmierci.
rzetelnie mówić, rzetelnie działać.
 Starość zgrzybiała – przyjęcie
uścisku śmierci i wejście w jej Pokorna mądrość, sceptycyzm wobec wiedzy,
towarzystwie w życie nowe,
ufność, powaga obyczajów, skromność,
nieśmiertelne.
milczenie, rozwaga, zachowanie zdrowego
umysłu, samotność, spokój , oszczędność,
wyzbycie się trosk materialnych (testament),
niezależność, myśl skierowana ku dobrom
wiecznym.
16

PAMPAEDIA:
S Z KO Ł A S TA R O Ś C I
TRZY KLASY SZKOŁY STAROŚCI
PEDAGOGICZNE ASPEKTY
PROFILAKTYKI GERONTOLOGICZNEJ
Wychowanie do starości zadanie gerontopedagogiki
Bo starość porównuje się do zimy. A zima jest sama przez się jałowa,
nie przynosi żadnych owoców, pozwala tylko ludziom korzystać z tego, co
zebrali; kto nie zebrał niczego w lecie i w jesieni, będzie cierpiał
niedostatek, będzie głodował […] Jeśli więc nie życzysz sobie starości
jałowej, ciężkiej, głodnej, tedy dopóki okres twego wieku i siły na to
pozwalają, napełnij spiżarnie swoje, swoje spichlerze i komory
pożywieniem mądrości i innymi nieodzownymi dla życia zapasami silnego
zdrowia itp. Wtedy dopiero będziesz mógł się spodziewać, że starość
(jeśli przyjdzie) nie będzie dla ciebie smutna, lecz rozkoszna, nie
uciążliwa, lecz triumfująca […]. (Komeński, Pampaedia, s. 248).
„Oswoić” starość
ROZPOZNANIE
WROGOWIE
osamotnienie rzeczywiste
 zaniechanie kontaktów
interpersonalnych
 rozluźnienie więzi towarzyskich
 śmierć współmałżonka
i osób z najbliższego otoczenia
 osłabienie i zanik zainteresowań
bieżącymi wydarzeniami
 rozangażowanie się społeczne
i uczuciowe
 alienowanie się, izolacja
społeczna
 obumarcie duchowe, śmierć
społeczna i psychiczna
 fizyczna i psychiczna degradacja
 bezczynność

OSWAJANIE
utrzymywanie życiowej
aktywności
 wykonywanie pracy cenionej
i użytecznej
 uprawianie hobby
 rozwijanie pasji poznawczych
 kultywowanie zainteresowań
 aktywność towarzyska
i społeczna
 zaangażowanie w działalność
grup sąsiedzkich, wspólnot
lokalnych, pracę w klubie
seniora, uczestnictwo
w uniwersytecie trzeciego wieku

A. Kamiński, 1982, s. 369
18
Edukacja do starości –
pola działania i zyski
jednostki




Biologiczne
Psychiczne




Intelektualne
Społeczne


Ekonomiczne





Szarota 2010, s. 138-141
Zachowanie jak największej sprawności
fizycznej dla zachowania samodzielności
Zachowanie dobrego stanu zdrowia dla
przedłużenia aktywnego życia
Pozytywna, konstruktywna postawa wobec
starości
Zrozumienie i akceptacja starości jako
naturalnej fazy i twórczej kontynuacji życia
Samoakceptacja
Afirmacja życia
Niedopuszczenie do jałowej intelektualnie
starości
Obniżone ryzyko demencji
Zapobieganie izolacji społecznej,
osamotnieniu rzeczywistemu
Trwanie w adekwatnym poczuciu
przydatności
Elastyczność w zakresie adaptacji społecznej,
w podejmowaniu nowych ról społecznych
Uniknięcie starości „zależnej”
Autonomia finansowa
Samodzielność decyzyjna
Możliwość realizacji marzeń
19
TRZY PŁASZCZYZNY WSPÓŁCZESNEGO ROZPATRYWANIA
„EDUKACJI DO STAROŚCI”
Nikt nie jest dobry
przez przypadek.
Cnoty należy uczyć
Edukacja
do
starości
Edukacja
w starości
Edukacja
przez
starość
Edukacja
dla
starości
(Seneka Młodszy).
20
Preferencje aksjologiczne osób starszych
Wartości związane z godnością
człowieka:
Sumienność
Rzetelność
Odpowiedzialność
Tolerancja
Dobroć
Życzliwość
Miłość bliźniego
Wiara
Prawda
Sprawiedliwość
Uczciwość
Wiedza
Kultura osobista
Zaradność
Szacunek dla ojców i historii
(Trafiałek 2006, s. 90-91)
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Poczucie tożsamości narodowej,
patriotyzm
Wartości wyznaczające jakość
egzystencji: dobra kondycja
fizyczna i zdrowie
Optymizm
Wiara we własne siły
i możliwości
Miłość bliskich
Zrozumienie
Godne życie
Dbałość o środowisko naturalne
Własny rozwój, doskonalenie
umysłu
Praca w dobrym zawodzie
Samodzielność w kierowaniu
życiem
21
Co zawdzięczamy naszym dziadkom?
opiekę i wychowanie
65
poczucie, że jestem kochany
64
zasady moralne
57
znajomość dziejów rtodziny
57
wiarę religijną
54
obowiązkowość, pracowitość, samodyscyplina, silna wola
48
praktyczne umiejętności
44
znajomość niektórych wydarzeń historycznych
43
miłość do ojczyzny
38
zainteresowania, hobby
25
mieszkanie
10
spadek
6
trudno powiedzieć
4
coś innego
2
0
10
20
30
40
Źródło: Rola dziadków w naszym życiu, CBOS, BS/8/2012, Warszawa, styczeń 2012, s. 3-5.
50
60
70
22
Dziedziczenie wartości – przekaz międzygeneracyjny
Przedmiot analiz:
Cel:
Metoda:
Trzy zestawy pytań do
wywiadów pogłębionych, po
jednym dla każdego
z pokoleń.
• wartości trzech generacji mieszkających pod
jednym dachem
•ustalenie, które z wartości są wspólne wszystkim
trzem pokoleniom
•studium zbiorowego przypadku
•Analizom poddano wypowiedzi 30 kobiet i 30
mężczyzn, po 10 osób z każdego z trzech pokoleń:
seniorów, rodziców i ich dzieci
23
Charakterystyka badanej zbiorowości
Zmienna
Wiek
Pokolenia
Dziadkowie
Rodzice
Dzieci
60 – 87 lat
34 – 54 lata
12 – 22 lata
podstawowe: 1
zawodowe: 9
średnie: 9
wyższe: 1
praca: 14
renta: 2
nieaktywni
zawodowo: 4
gimnazjum: 4
szkoła ponadgimnazjalna: 7
średnie: 2
studenci: 7
praca: 5
na utrzymaniu rodziców: 15
Wykształcenie
podstawowe: 13
zawodowe: 7
Aktywność/
źródło
utrzymania
emerytura: 16
renta: 3
praca: 1
Próba badawcza: 10 wiejskich, wielopokoleniowych, mieszkających wspólnie
rodzin (powiat bocheński): 60 osób
Dobór próby: nieprobabilistyczny, metoda kuli śnieżnej
W gospodarstwach wielorodzinnych, wielopokoleniowych w Polsce w 2007 roku
żyło 11% osób powyżej 60. roku życia.
24
Hierarchia wartości trzech pokoleń
POKOLENIA
Deklarowane wartości
Zdrowie
Rodzina
Miłość
Religijność, wiara w Boga
Niezależność materialna,
pieniądze
Zasady moralne, dobro
Przywiązanie do tradycji
Samorealizacja, własne
zainteresowania
Wierność małżeńska
Ciekawa praca, sukcesy
zawodowe
Wykształcenie
Przyjaźń, koleżeństwo, życie
towarzyskie
Przyzwyczajenia, spokój
DZIADKOWIE
RODZICE
WNUKI
ogółem
16
15
15
15
ranga
1.
2.
2.
2.
ogółem
17
16
17
9
ranga
1.
2.
1.
6.
ogółem
13
12
14
5
ranga
2.
3.
1.
7.
15
2.
12
4.
14
1.
10
9
3.
4.
14
7
3.
8.
8
5
6.
7.
6
5.
8
7.
12
3.
5
6.
8
7.
0
-
4
7.
12
4.
11
4.
4
7.
10
5.
14
1.
3
8.
4
9.
10
5.
2
9.
0
-
0
-25
Międzygeneracyjna transmisja wartości
przyzwyczajenia,
spokój
zdrowie
18
16
seniorzy
rodzice
miłość
dzieci
14
12
życie towarzyskie
rodzina
10
8
6
4
wykształcenie
niezależność
materialna
2
0
praca, sukces
zawodowy
religijność
wierność
małżeńska
zasady moralne
samorealizacja
przywiązanie do
tradycji
26
Osobowość
Styl życia,
nawyki
Czynniki
środowiskowe
Otoczenie
społeczne
Dobry stan
zdrowia
Pomyślne
starzenie się
Successfull
ageing
Samodzielność
funkcjonalna
Aktywność
życiowa
i społeczna
Sprawność
fizyczna
i umysłowa
Czynniki
genetyczne
Fizjologiczne starzenie się →
proces optymalizacji
27
Czynniki optymalnego / pozytywnego
starzenia się
Pozytywna samoocena,
samoakceptacja
 Pozytywny bilans retrospekcji
życia
 Integralność ego,
zharmonizowana osobowość
 Pozytywne relacje z innymi
 Oparte na zaufaniu relacje
interpersonalne
 Posiadanie systemu wsparcia
społecznego
 Adaptacja do pełnionych ról
społecznych
 Elastyczność

Wysoki poziom zadowolenia
z życia
 Dobrostan psychiczny
 Dobry stan zdrowia
 Bezpieczeństwo finansowe
 Niezależność i samodzielność
decyzyjna
 Poczucie godności i własnej
wartości
 Poczucie panowania nad
własnym życiem, panowanie nad
środowiskiem
 Satysfakcja życiowa
 Osobisty rozwój

28
Zych 2010, s. 111-112, Halicki 2011, s. 28- 32
Dodać życia do lat – dodać życiu wartości

Ludzie są jak wino. Niektórzy
zmieniają się w ocet, ale
większość wraz z wiekiem
zyskuje na wartości.
Papież Jan XXIII

Z pojednawczej mocy
przychodzącej z wiekiem
mądrości rodzi się życzliwość,
cierpliwość, zrozumienie i cenny
klejnot jesieni życia – poczucie
humoru.
Jan Paweł II
Jedni są wiecznie młodzi,
Inni wiecznie starzy
To kwestia charakteru
A nie kalendarzy...
Jan Sztaudynger
29
Trzeba wpoić ludziom miłość życia przyszłego
i troskę o nie (Jan Amos Komeński).
Starość jest koroną okresów życia. Przynosi ona żniwo z tego, czego się
nauczyło i co się przeżyło, żniwo z tego, co się wycierpiało i co się
przetrwało. Jak w zakończeniu wielkiej symfonii, wielkie tematy życia
łączą się w potężny akord (Jan Paweł II).
Starość nie jest jednostkom dana.
Ona jest zadana.
30
Literatura
Active ageing and solidarity between generations. A statistical portrait of the European Union 2012. Eurostat, European
Commision. Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2011.
Obraz typowego Polaka w starszym wieku, CBOS, BS/2/2010, Warszawa, styczeń 2010
[http://www.cbos.pl/PL/publikacje/raporty_2010.php].
Rocznik Demograficzny, GUS, Warszawa 2011.
Rola dziadków w naszym życiu, CBOS, BS/8/2012, Warszawa, styczeń 2012.
[http://www.cbos.pl/PL/publikacje/raporty_2012.php].
World Population Policies 2009, UN, New York 2010
[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2009/Publication_index.htm]
Bochniarz A., Świat różnych wartości, Wydawnictwo Michalineum, Marki 1988.
Bois J.-P., Historia starości: od Montaigne’a do pierwszych emerytur, przełożyła K. Marczewska, Warszawa 1996.
Czerniawska O., Style życia na emeryturze, [w:] Dorosłość wobec starości. Oczekiwania – Radości – Dylematy, R. KoniecznaWoźniak (red.), Poznań 2008, s. 21-28.
Cyceron M. T., Katon Starszy o starości. Wstęp i przypisy M. Szymański. Przełożyła Z. Cierniakowa, Warszawa 1996.
Dubas E., Istnieją dwa sposoby starzenia się: piękny i brzydki. Uroda życia przedmiotem badań andragogiki i gerontologii, [w:]
Dorosłość wobec starości. Oczekiwania – Radości - Dylematy, R. Konieczna-Woźniak (red.), Poznań 2008, s. 71-82.
Dyczewski L., Wartości w życiu człowieka starego, [w:] Zostawić ślad na ziemi. M. Halicka, J. Halicki (red.), Białystok 2006, s.
113 – 119.
Halicki J., Obrazy starości rysowane przeżyciami seniorów, Białystok 2010.
Jankowski D., Znaczenie pracy nad swoim rozwojem w okresie późnej dorosłości, [w:] Dorosłość wobec starości. Oczekiwania –
Radości – Dylematy, R. Konieczna-Woźniak (red.), Poznań 2008, s. 59-68.
Jan Paweł II, Nauczanie papieskie, t. VI, cz. 2, Poznań 1986.
Kamiński A., Funkcje pedagogiki społecznej. Praca socjalna i kulturalna, Warszawa 1980.
Kamiński A., Aktywność jako wzmaganie żywotności osób starszych, [w:] Encyklopedia seniora, I. Borsowa et al. (red.),,
Warszawa 1986, s. 115-117.
Komeński J. A., Pampaedia, przełożyła K. Remerowa. Wstęp i komentarz B. Suchodolski, Wrocław – Warszawa – Kraków –
Gdańsk, 1973.
Mead M., Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego. Tłum. J. Hołówka. Warszawa 2000.
Minois G., Historia starości: od antyku do renesansu, przełożyła K. Marczewska, Warszawa 1995.
Niezabitowski M., Integracja pokoleń w perspektywie socjologicznej, [w:] Młodość i starość Integracja pokoleń, B. Bugajska
(red.), Szczecin 2010, s. 35Ożóg T., M. T. Cycerona apologia starości, [w:] Dorosłość wobec starości, [w:] Dorosłość wobec starości. Oczekiwania – Radości Dylematy, R. Konieczna-Woźniak (red.), Poznań 2008, s. 165-174.
31
Platon, Państwo. Przełożył, wstępem i komentarzami opatrzył W. Witwicki, Biblioteka Europejska, Kęty 2001.
Literatura
Riemann F., Kleespies W., Jak szczęśliwie przeżyć drugą połowę życia, przełożyła E. Łukaszyk, Kraków 2006.
Seneka L. A., Myśli. Wybrał, przełożył i opracował S. Stabryła, Kraków 1987.
Szarota Z., Cele i kierunki polityki społecznej wobec ryzyka marginalizacji i wykluczenia społecznego seniorów, w: Człowiek stary
w rodzinie – o trudnym problemie przemocy wobec starszych, B. Matyjas, M. Gościniewicz (red.), Kielce 2011, s. 9-26.
Szarota Z., Gerontologia społeczna i oświatowa, Zarys problematyki, Kraków 2004.
Szarota Z., Oral story w badaniach gerontologicznych – studium międzykulturowe [w:] Starość i starzenie się jako doświadczenie
jednostek i zbiorowości ludzkich, J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Łódź 2006, s. 279 – 286.
Szarota Z., Starzenie się i starość w wymiarze instytucjonalnego wsparcia, Kraków 2010.
Szarota Z., Wartości a przemoc. Wychowawczo-edukacyjna perspektywa przemocy, [w:] Dramat przemocy w perspektywie
historycznej, J. Chrobaczyński, W. Wrzesiński (red.), Kraków 2004, s. 243 –254.
Trafiałek E., Starzenie się i starość. Wybór tekstów z gerontologii społecznej. Kielce 2006.
Wałejko M., Horyzont osobowego spełnienia – między osamotnieniem a samotnością osób starych. Perspektywa antropologiczno
– etyczno - psychologiczna, [w:] Młodość i starość. Integracja pokoleń, B. Bugajska (red.), Szczecin 2010, s. 63-78, s. 74-75.
Wielka Dydaktyka Jana Amosa Komeńskiego, przełożył H. Wernic, Nakładem Redakcji Przeglądu Pedagogicznego w drukarni L.
Zawidzewskiego, Warszawa 1883.
Zych A. A., Leksykon gerontologii, Impuls, Kraków 2010.
Ervik R., Helgøy I., Christensen D.A., Idea and policies on active agein in Norwey and the UK, International Social Science Journal
58 (190)/ 2008, 571-584.
Kaczmarczyk M., Trafiałek E., Aktywizacja osób w starszym wieku jako szansa na pomyślne starzenie, „Gerontologia Polska”
2007 tom 15, nr 4, 116–118 [
Kamiński A., Wychowanie do starości, „Zdrowie Psychiczne” 1971 Nr 1-2, s. 97-101.
Lehr U., Oblicza starości, „Etnografia Polska", t. XLVII: 2003, z. 1-2, s. 71-102.
Matus J., Starość tajemny zamysł Boży, „Nasz Głos” , marzec 2012, Nr 3 (180),
Perek-Białas J., Ruzik A., Vidovićová L., Active ageing policies In the Czech Republic and Poland, International Social Science
Journal 58 (190)/ 2008, 559-570.
Szarota Z., Dudek A., Kultura pochodzenia a styl życia w starości w multikulturowym społeczeństwie, „Gerontologia Społeczna”
nr 1 (2) 2007, s. 41-56.
32