zasady ustroju politycznego państwa

Zasady Konstytucji RP rozstrzygające o kształcie ustrojowym państwa.
Zasada dobra wspólnego (art. 1 Konstytucji)
„Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli”.
Polacy są narodem, który na przestrzeni dziejów, poddany różnorakim represyjnym
działaniom obcych władz państwowych, dyktatur i systemów autorytarnych, nauczył się
zabiegać przede wszystkim o swoje dobro jednostkowe, nie troszcząc się dostatecznie o dobro
ogółu. Przepis art. 1 Konstytucji daje do zrozumienia, że tak być nie powinno. Na jego
podstawie władze publiczne zobowiązane są do przeciwdziałania jednostkowym czy
grupowym zakusom zmierzającym do zawłaszczenia dla siebie dobra wspólnego.
Należy więc uznać, że zasada dobra wspólnego przede wszystkim zakazuje nieuzasadnionego
uprzywilejowywania jednych grup społecznych kosztem innych, nie pozwala na
wykorzystywanie dobra wspólnego w celu zabezpieczenia jakichś partykularnych interesów,
jak choćby nie pozwala na prawne sankcjonowanie naruszającej swobodę wykonywania
zawodu lub podejmowania działalności gospodarczej monopolizacji rynku świadczenia
jakichś usług przez hermetyczne korporacje zawodowe.
Demokratyczne państwo prawne, urzeczywistniające zasady sprawiedliwości społecznej
(art. 2 i 7 Konstytucji)
Artykuł 2 Konstytucji określa Rzeczpospolitą Polską jako demokratyczne państwo prawne,
urzeczywistniające zasady sprawiedliwości społecznej. Z przepisu tego wyprowadzane są
elementarne zasady, stanowiące podstawę ustroju Rzeczypospolitej Polskiej, a mianowicie:
zasada demokratyzmu, zasada rządów prawa i zasada państwa urzeczywistniającego zasady
sprawiedliwości społecznej.
Zasada państwa demokratycznego
Z art. 2 Konstytucji wynika, że Rzeczpospolita Polska ma być państwem demokratycznym
(demokracja uniwersalna). W najprostszym ujęciu określenie to oznacza, że w Polsce
panować powinien ustrój demokratyczny, w którym władzę sprawuje naród. Jest to ustrój
stanowiący w swoim założeniu zaprzeczenie ustroju autorytarnego oraz dyktatury.
Zasada państwa prawa
Pojęcie „państwa prawa” (niem.: Rechtsstaat) jest częścią dorobku niemieckiej doktryny i
praktyki prawnej, które zaczęły go używać jeszcze w XIX w. Wkrótce zaczęła być traktowana
jako jedna z podstawowych zasad, którymi powinno się kierować państwo w stosunku do
obywateli, również w wielu innych państwach europejskich. Zasada państwa prawnego
(zwana również zasadą praworządności albo zasadą rządów prawa) stanowi według
Trybunału Konstytucyjnego zbiorcze wyrażenie całego szeregu reguł i zasad, które nie
zostały wprawdzie expressis verbis nazwane przez Konstytucję, ale które wynikają z samej
istoty państwa prawnego, czyli państwa, które „porusza się na zawiasach prawa”. Sam przepis
wprowadzający zasadę demokratycznego państwa prawa nie jest przepisem nadającym się do
bezpośredniego stosowania.
Do najważniejszych zasad materialnych (mówią o tym, na jakich wartościach powinno
opierać się państwo, żeby można je było nazwać państwem prawa) wyprowadzanych przez
Trybunał Konstytucyjny z klauzuli państwa prawa należy zasada ochrony praw nabytych stanowi podstawę bezpieczeństwa prawnego obywateli, będąc oparciem dla wiarygodności
prawa w stosunkach między jednostką a organami władzy publicznej. Zakazuje ona
odbierania obywatelom bez stosownego odszkodowania praw słusznie przez nich nabytych,
co niezgodne jest z zasadami sprawiedliwości i wysoce szkodliwe dla stanu świadomości
prawnej obywateli, tracących w takich sytuacjach szacunek dla prawa. Do zasad materialnych
wyprowadzanych z zasady państwa prawa zawartej w art. 2 Konstytucji należą ponadto m.in.
zakaz retroakcji prawa, zasada pacta sunt servanda i inne.
Zasada państwa prawa w znaczeniu formalnym (prawa mówią o związaniu władzy publicznej
prawem) wyrażona została natomiast w art. 7 Konstytucji: „organy władzy publicznej działają
na podstawie i w granicach prawa”. Oznacza to przede wszystkim, że wszelkie działania
władzy publicznej mogą być podejmowane tylko wtedy, gdy istnieje wyraźna norma
kompetencyjna, upoważniająca konkretny organ do dokonania określonej czynności. Przepis
taki musi przy tym przyznawać kompetencję wyraźnie, a organ nie może jej domniemywać w
drodze jego wykładni. Wszelkie decyzje władzy publicznej dotyczące praw i obowiązków
obywateli i innych podmiotów prawa powinny ponadto opierać się na konkretnym przepisie
prawa materialnego. Przepisy rangi ustawowej zobowiązują w związku z tym organy władzy
publicznej do podawania podstawy prawnej swych decyzji poprzez wskazanie konkretnego
przepisu prawa, na podstawie którego decyzja taka została podjęta. Musi to być przepis prawa
powszechnie obowiązującego, a nie przepisy wewnętrzne administracji, które nie mogą być
podstawą decyzji wobec obywateli, osób prawnych i innych podmiotów.
Zasada państwa urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej
Art. 2 Konstytucji wprowadza ponadto zasadę sprawiedliwości społecznej. Rzeczpospolita
Polska ma być nie tylko demokratycznym państwem prawnym, lecz również państwem, które
urzeczywistnia „zasady sprawiedliwości społecznej”. Zasady te w polskiej Konstytucji są
odpowiednikiem koncepcji państwa socjalnego.
Dopiero na podstawie ustawowej konkretyzacji obywatelom mogą być przyznawane
konkretne prawa, których dochodzić oni mogą przed organami wymiaru sprawiedliwości.
Konstytucji można dochodzić tylko w granicach określonych w ustawie. Raz przyznane na
podstawie ustawy prawa mogą być jednak znoszone lub ograniczane, jeżeli uzasadnia to
zmiana warunków społeczno-ekonomicznych. Musi to jednak następować z poszanowaniem
zasady ochrony praw nabytych. Nie może też nastąpić zredukowanie praw socjalnych poniżej
poziomu zagwarantowanego przepisami prawa międzynarodowego, w szczególności umów
międzynarodowych ratyfikowanych za zgodą Sejmu i Senatu RP. Zasady te nie są nigdzie
usystematyzowane. Nie ulega jednak wątpliwości, że należy do nich ochrona słabszych
ekonomicznie jednostek i grup ludności wyrażająca się w istnieniu odpowiednich
zabezpieczeń społecznych i usług socjalnych świadczonych przez państwo i różne wspólnoty
samorządowe.
Zasada państwa jednolitego (art. 3 Konstytucji)
Według art. 3 Konstytucji Rzeczpospolita Polska jest państwem jednolitym (unitarnym).
Stwierdzenie to oznacza, że w Rzeczypospolitej Polskiej istnieje tylko jeden podmiot władzy
najwyższej (określony w Konstytucji – Naród), który sprawuje władzę na całym terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej, nie dzieląc jej z żadnymi jednostkami składowymi państwa.
Znaczy to, że żadna z jednostek podziału terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej nie posiada
samodzielności państwowej, nie jest suwerenna i w związku z tym nie może być na nią
przeniesione wykonywanie określonego zakresu władzy państwowej.
Zasada zwierzchności narodu (art. 4 Konstytucji)
Art. 4 ust. 1 Konstytucji stanowi, że „władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy
do Narodu”, wyrażając w ten sposób jedną z podstawowych zasad ustrojowych
Rzeczypospolitej – zasadę suwerenności (zwierzchności) narodu. Skoro władza zwierzchnia
należy do narodu, to tylko naród jako całość („wszyscy obywatele”), nie zaś jakiś inny
podmiot, autorytet, grupa społeczna czy partia polityczna, sprawuje władzę pierwotną i od
nikogo niezależną (suwerenną).
Konstytucja używa w tym przypadku pojęcia narodu w znaczeniu polityczno-prawnym,
obejmującym „wszystkich obywateli Rzeczypospolitej”. Podmiotem władzy suwerennej jest
w takim rozumieniu cały naród. Jednak władzę tę wykonują tylko ci obywatele, którym
przysługują prawa wyborcze (tzw. korpus wyborczy). Najważniejszą konsekwencją zasady
suwerenności narodu jest to, że tylko jego wola może stanowić w Rzeczypospolitej Polskiej
powszechnie obowiązujące prawo. Dlatego nie należy do źródeł prawa powszechnie
obowiązującego w Polsce ani prawo wewnętrzne administracji (art. 93 Konstytucji), ani
prawo natury. Swoją wolę naród jako suweren może wyrażać na dwa sposoby: za
pośrednictwem swoich przedstawicieli lub bezpośrednio. W ten sposób Konstytucja otwiera
drogę dla wprowadzenia zarówno instytucji demokracji pośredniej, przedstawicielskiej, jak i
bezpośredniej.
Zasada bezpośredniego stosowania Konstytucji (art. 8 ust. 2 Konstytucji)
Konstytucja stwierdza w art. 8 ust. 2, że jej przepisy „stosuje się bezpośrednio”, chyba że z
ich treści wynika co innego. Cytowane postanowienie zawiera domniemanie mówiące, że
większość przepisów Konstytucji nadaje się do bezpośredniego stosowania, czyli że organ
państwowy (sąd lub organ administracji publicznej) może w konkretnym przypadku oprzeć
swoje rozstrzygnięcie bezpośrednio na przepisie Konstytucji. Przez bezpośrednie stosowanie
Konstytucji rozumieć zatem należy sytuację, w której normy ustawy zasadniczej – bez
potrzeby ich rozwinięcia i konkretyzacji w ustawach zwykłych – dają podstawę do
wydawania aktów indywidualnych i konkretnych (wyroków sądowych, decyzji
administracyjnych).
Inne zasady rozdziału I Konstytucji
Rzeczpospolita zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo
obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się
zasadą zrównoważonego rozwoju (art. 5). Wprowadzone zostają zasady podziału władz (art.
10) i pluralizmu politycznego (art. 11). Zagwarantowane zostają prawa samorządu
terytorialnego do sprawowania władzy (art. 15 i 16), a także prawa samorządów zawodowych
i gospodarczych (art. 17). Małżeństwem konstytucja nazywa związek kobiety i mężczyzny, a
rodzina, rodzicielstwo i macierzyństwo jest chronione (art. 18). Ustrój gospodarczy ma
opierać się na społecznej gospodarce rynkowej, a własność ma być chroniona przez prawo
(art. 20, 21, 22). Artykuł 25 wprowadza równouprawnienie wyznań i wolność kultu,
wskazując jednocześnie na bezstronność światopoglądową państwa. Poza tym w rozdziale I
określono najbardziej podstawowe zasady działania sił zbrojnych (art. 26), język urzędowy
(art. 27), symbole państwowe (art. 28) oraz stolicę państwa (art.
29).