ELIZA ORZESZKOWA „NAD NIEMNEM”

ELIZA ORZESZKOWA NAD NIEMNEM
Temat: Pytania i zagadnienia wokół powieści Elizy Orzeszkowej pt: „Nad Niemnem”
1) Geneza utworu (1887).
2) Pierwotny tytuł utworu – „Mezalians”.
3) Dwuwarstwowość tematyczna „Nad Niemnem”.
a) Pierwsza warstwa to życie rodzinne pokazane na różnych przykładach
b) Druga warstwa to powstanie styczniowe przywoływane we
wspomnieniach i jego konsekwencje w teraźniejszości
c) Wątek główny zaś stanowi miłość Justyny i Jana
4) Bohaterowie: Benedykt Korczyński (agronom z wykształcenia), jego żona
Emilia, dzieci: Leonia i Witold, Marta Korczyńska (Stanisław Korczyński –
ojciec Benedykta, Andrzeja, który zginął w powstaniu, Dominika, który
mieszka w Rosji i Jadwigi, która wyszła za Darzeckiego)
5) Podział społeczny świata szlacheckiego.
a) Środowisko
dworu
(średnia
szlachta):
rodzina
Benedykta
Korczyńskiego
b) Środowisko zaścianka: Bohatyrowicze: Anzelm, Fabian, Jakub, Jan
c) Arystokracja: Darzeccy, Teofil Różyc, Andrzejowa Korczyńska i jej syn
Zygmunt mieszkający w Osowcach
d) Zubożała szlachta; rodzina Kirłów mieszkająca w Olszynce
e) Rezydenci: ojciec Justyny Orzelskiej, pan Ignacy, Justyna, Teresa
Plińska
6) Czas i przestrzeń.
a) Przestrzeń: Nad Niemnem w Korczynie, Olszynce, Osowcach,
Bohatyrowicach, na Wołoszczyźnie
b) Czas: okres żniw, wakacje, imieniny pani Emilii, 1886 rok
c) Teraźniejszość obejmuje lata osiemdziesiąte XIX wieku, okres wakacji
do jesieni
d) Przeszłość sięga w historii Polski do czasów Jagiellonów, przez
kampanię napoleońską, powstanie styczniowe po lata osiemdziesiąte
XIX wieku
7) Charakterystyka społeczeństwa popowstaniowego.
8) Nowy typ bohatera.
9) Środowisko chłopskie w „Nad Niemnem”.
10) W kręg symboli powieściowych.
a) Mogiła Jana i Cecylii – etos pracy, topos Arkadii, ziemskiego raju
b) Mogiła powstańcza – etos walki
c) Rytuały i obrzędy związane z pracą w polu, żniwami, świętami,
ważnymi wydarzenia mi w życiu rodzinnym (zaręczyny, ślub)
11) „Nad Niemnem” a „Pan Tadeusz”.
12) Rola opisów przyrody.
13) Powieść „zwierciadłem” – założenia realizmu w konstrukcji powieści
E.Orzeszkowej.
a) Powieść zawiera rozległą panoramę życia społecznego i obyczajowego
b) Z fotograficzną dokładnością odtwarza i naśladuje rzeczywistość
c) Postaci i zdarzenia są wiarygodne, prawdopodobne, pozbawione
elementów fantastyki i baśniowości, bogaty liczebnie i stypizowany
wewnętrznie świat postaci
Opisy przestrzeni i postaci są niezwykle szczegółowe
Powieść zawiera przyczynowo-skutkowy ciąg zdarzeń
Odznacza się zwarta kompozycją
W powieści funkcjonuje wszechwiedzący narrator, którego zadaniem
jest prezentacja świata przedstawionego, a nie jego bezpośrednia
ocena, narrator unika komentarzy
14) Ambiwalentny stosunek do tradycja romantyczna w „Nad Niemnem”.
a) Mitologizacja wzniosłej przeszłości z okresu walk o niepodległość, hołd
złożony powstańcom
b) Krytyka zmanierowanej romantycznej obyczajowości; przesadnej
egzaltacji, sztuczności manier, pozorne uduchowienie, moda na „ból
istnienia”, zagraniczne podróże rujnujące szlacheckie majątki, alienacja
od problematyki społecznej
15) Problematyka powieści:
a) Dyskusja o nowej formule patriotyzmu
b) Rola kultury szlacheckiej
c) Rola, także weryfikacja ideałów pozytywistycznych
d) Propozycje rozwiązania konfliktów społecznych
e) Problem emancypacji kobiet
f) Problematyka psychologiczna
d)
e)
f)
g)
WPROWADZENIE
„Nad Niemnem” było początkowo pomyślane jako zarysowana na szerokim tle
obyczajowym opowieść o małżeństwie Justyny, zubożałej szlachcianki z
pracowitym szlachetnym chłopem. W trakcie pisania utwór zmienił się w
doskonale zamaskowaną, ukrytą przed okiem cenzora opowieść o powstaniu
styczniowym. Powieść miała ukazać się w 25 lat po powstaniu i przypomnieć
wszystkie wydarzenia, o których wielu już zapomniało. Dlatego też ma wyraźne
dwa plany fabularne: pierwsze społeczny, którego powolny, dostojny tok
przypomina powieści wiejskie wielkiego realisty rosyjskiego Iwana Turgieniewa,
obejmuje mały odcinek czasowy.
Rzecz dzieje się latem, w okresie żniw i wytężonej pracy a więc w okresie
radosnego urodzaju. Urodę młodych, zbierających te plony, potęguje jeszcze
uroda natury w momencie jej najbujniejszego rozkwitu. Jednym z wątków
fabularnych jest odwieczny motyw epicki – spór między najbliższymi
sąsiadami. Ale wątek ten zgodnie z ogólną atmosferą powieści cechuje
„wyciszenie” dramatycznych spięć, a wyeksponowanie momentów sielankowych.
To nie jest już spór, antagonizm ale tylko zdradzona przyjaźń, odrzucona miłość,
zapomniane braterstwo broni.
Życie wiejskie ukazane w „Nad Niemnem” jest spokojne, niemal sielankowe.
Toczy się powolnym dostojnym rytmem. Człowiek żyje blisko przyrody, wrażliwy
na jej piękno, wdzięczny za jej dary. Pisarka przeciwstawia wiejskie zacisze
miejskiemu piekłu, którego mechanizmy analizowała we wcześniejszych
powieściach. Ale w rzeczywistości spokój ten jest tylko pozorny, pod nim kryją
się bowiem ostre napięci i konflikty, głębokie sprzeczności. Są one tym bardziej
niebezpieczne, że atmosfera popowstaniowych represji nie pozwala na ich
stopniowe rozładowywanie się – wszystko to groziło nagłym wybuchem.
Jeżeli sięgniemy więc poza dekoracje, których dostarcza nadniemeńska przyroda,
bogaty folklor okolicy oraz dostanie życie ziemian, dostrzeżemy, że bohaterami
tej opowieści są ludzie smutni, których gnębi konieczność milczenia,
niemożność wypowiadania się na tematy, które ich najbardziej obchodzą.
Rozmawiają bowiem albo na tematy obowiązujące w towarzyskiej konwersacji,
albo na tematy, które niesie życie codzienne. Na te neutralne, obojętne tematy
mogą wypowiadać się względnie swobodnie. Natomiast tylko aluzjami mogą dać
znać swoim najbliższym i najbardziej zaufanym, że poza zainteresowaniami
gospodarza czy „klucznicy” kryje się „ciemny głębokości nurt życia”
psychicznego, na które składają się nieustannie przeżywane klęski oraz
analiza jej współczesnych konsekwencji.
Powieść ma jakby dwie warstwy; życia pozornego bohaterów, w którym nawet
nie ujawniają się w wszystkie troski dnia codziennego, oraz życia prawdziwego,
na które składają się minione klęski i współczesne trudności. Powieść więc mimo
pozorów prostoty jest skomplikowana. Mimo także pozorów sielankowości jest
utworem poświęconym ludziom i sprawom tragicznym.
Tragizm jej tkwi nie tylko we wspominaniu młodzieńczych uniesień związanych
z powstaniem styczniowym. Odwieczny konflikt wsi z dworem, mimo iż został
zredukowany do spraw ekonomiczno-społecznych, jest konfliktem, który nie traci
na ostrości (Polak, szlachcic, właściciel majątku a Polak, szlachcic, właściciel
wiejskiej zagrody). Byli kiedyś bojownikami jednej sprawy. Atmosferę te rozwiała
nie tylko klęska powstania ale i ingerencja władz zaborczych.
Tragizm jej tkwi także w niemożności zrozumienia się „starej” i „młodej”
generacji. Młode pokolenie ukazane jest jako czynnik postępu, ruchu, zmian,
odrzuca kompromisy, szuka własnych dróg. Witold reprezentuje poglądy
pozytywistów, program pracy organicznej. Benedykt zaś walczy o utrzymanie
ziemi. Zapomina jednak o całym świecie także o sąsiadach, którzy są nie tylko
złośliwymi sąsiadami ale także sprzymierzeńcami we wspólnej sprawie.
Pozostanie coraz bardziej samotny.
Natomiast „młodzi” w „Nad Niemnem” mają odwagę zrobić to, na co jej nie
starczyło „starym”. Po ślubie Justyny zawiąże się między dworem a zaściankiem
nić prawdziwej sympatii. Staną się „młodzi” kontynuatorami poczynań „starych”,
reprezentantami „powracającej fali”.
Dzięki temu utwór kończy się optymistycznym wydźwiękiem. Pokolenie
„stracone”, zużyte i zmęczone uznało swoje błędy ale i pobłogosławiło młodym.
Powieść tchnie nadzieją, entuzjazmem, przekonaniem, że ich ofiara nie była
daremną.