LAO-CY (Stary Mistrz)– fatycznie Li, VII/VI w

Główne doktryny polityczno-prawne starożytnych Chin
LAO-CY (Stary Mistrz)– faktycznie Li, VII/VI w. p.n.e.
 Nie zajmował się polityką; na starość wyruszył w wędrówkę - wtedy spisał swoje poglądy w 5 tys. znaków.
 Od III w. dzieło nazwano Tao te king (autentyczność wątpliwa)
 TAOIZM – powstrzymywanie się od jakiejkolwiek aktywności daje spokój i szczęście (Wuwei)
 TAO – najdoskonalsze źródło, do którego trzeba podążać przez powstrzymanie się od wszelkiej
aktywności – wyzbycie się pragnień, kultury, instytucji prawnych, tworów cywilizacji ludzkiej
 Odrzucał konfucjanizm
 PAŃSTWO: 1) słabo zaludnione; 2) pozbawione reguł prawa; 3) bez przemocy i wojska
 Odrzucenie oświaty: w celu łatwiejszego rządzenia mało wykształconą ludnością (by łatwiej ją było
uszczęśliwić)
 CZŁOWIEK: posiada cechy go wyróżniające – „TE”, czyli: 1) miłość do innych; 2) skromność; 3)
umiarkowanie; 4) oszczędność
KONFUCJUSZ – VI/V w. p.n.e.
 pochodził z rodziny urzędniczej, sam był urzędnikiem – nadzorcą straży
 liczne dzieła ujęte w Kanon konfucjański, nauka wyrażona w dialogach Rozważania i rozmowy
 zainteresowania: problemy człowieka i zagadnienia etyczne z nimi związane
 ludzie mają naśladować tylko to, co doskonałe, a doskonała jest jedynie przeszłość
 zakładał, że równowagę i stabilność państwa może przywrócić jedynie stałe doskonalenie się
człowieka – jego wszechstronny moralny i intelektualny rozwój
 podstawa państwa to szlachetna jednostka i dobrze funkcjonująca rodzina
 struktura społeczna oparta na kilku podporządkowaniach (mają być bezwarunkowe):
1)syn-ojciec 2)poddany-panujący 3)żona-mąż 4)młodsi-starsi 5)przyjaciele wobec siebie
 Wzorem dla wszystkich jest bohater - mąż szlachetny – o wyjątkowych cechach, posiadający REN (żen)
– pojęcie trudne do zdefiniowania, humanitaryzm, prawo etyczne
 Cechy męża szlachetnego: moralność, obyczajność, szczerość, prawość, wiedza – abstrakcyjna, nie
szczegółowa; ponadto nie odczuwa smutku, nie błądzi, jest odważny
 Rządzenie państwem polega nie na wydawaniu prawa, nie na sile i przemocy, ale spełniać się ma przez
osobiste walory moralne rządzącego; otoczonego mądrymi urzędnikami, szanującego tradycję,
wystrzegającego się tyranii.
 podstawą państwa jest lud
 Państwu potrzebne są: siła zbrojna, żywność, zaufanie do władz
 Urzędnikiem może być jedynie osoba, która opanowała potrzebną wiedzę;
 doktryna K. wyraża etos urzędniczy właściwy klasie żu-kia
 przeciwnik kary śmierci
 aprobuje rządy arystokratyczne, ale arystokrację wiedzy, a nie arystokrację urodzenia
 „nie należy czynić innym tego, czego dla siebie nie pragniesz”
MO-TSY (Mozi, Mo Di) – V/VI w. p.n.e.
 jego idee znajdują się w traktacie Mo-tsy. Z pierwotnego tekstu zachowały się 53 rozdziały. Podstawowe
tezy ujęte w rozdziałach 2-9 pt. O wszechmiłości
 Podstawową kategorią wyznawanego systemu jest idea wzajemnej, wszechogarniającej miłości.
 MIŁOŚĆ prowadzi do równości, zanikania różnic między ludźmi = EGALITARNYCH KONCEPCJI
SPOŁECZEŃSTWA; gwarantuje ona: pokój między państwami, stabilność państwa, poczucie
bezpieczeństwa jednostek
 PAŃSTWO: rezultat umowy społecznej; okres przedpaństwowy- chaos i walka między ludźmi; ma za
zadanie unifikować, ujednolicać zachowania ludzi przez wydawanie wspólnych norm
 IDEAŁ PAŃSTWA: hierarchiczna organizacja oparta na wzajemnej miłości, poddana rządom mądrego
władcy, dbająca o dostatnie życie ludu
 5 cech idealnego PORZĄDKU SPOŁECZNEGO:
1)powszechna miłość i równość wszystkich ludzi;
4)brak wojen
2)obowiązek powszechnej pracy w społeczeństwie równości
5)przywódcy stale myślą o
3)efekty produkcji społecznej równo dzielone pomiędzy wszystkich
doskonaleniu Podniebnego Świata
JANG-CZU – IV w. p.n.e.
 brak danych biograficznych
 jego ateistyczna i materialistyczna doktryna stanowiła wyraźną antytezę idealistycznych koncepcji
Konfucjusza i Mo-Tsy.
 Brak zachowanych dzieł; źródła poznania jego filozofii to polemiki innych myślicieli, np. traktat Lie-tsy
 ponieważ życie człowieka jest krótkie powinien on kierować nim tak, żeby przebiegało szczęśliwie
 śmierć jest końcem życia, po niej człowiek staje się jedynie „cuchnącą zgnilizną”;
 MODEL ŻYCIA: rozumny egoizm; umiarkowany hedonizm: bogaty dom, wspaniałe szaty, piękne kobiety
 ODRZUCAŁ: dążenie do długowieczności, zabieganie o sławę, starania o godności, chęć zdobywania
majątku
 nie wiadomo nic nt. politycznych poglądów
SZKOŁA PRAWNIKÓW (fajia) – HAN FEI, PONG - MONG – VI/V w. p.n.e.
 powstała w księstwie Tsi, będąc opozycją do poglądów Konfucjusza
 PAŃSTWO: gwarancja stabilności państwa polega nie na moralnych wartościach panującego i jego
urzędników, ale na dobrym prawie i sprawnej organizacji administracji państwa.
(ponadto: wydajna praca chłopów i sprawna armia);
 Państwu nie są potrzebni mędrcy, ale urzędnicy dobrze wykonujący swoje obowiązki
 od obywateli wymaga się bezwzględnego podporządkowania się prawu i władzy
 jest to nurt realizmu politycznego w starożytnej myśli filozoficznej i społecznej Chin
 dawne społeczności nie miały praw, jednak wraz ze wzrostem liczby ludności powstawała anarchia. Stąd
wynikła potrzeba stworzenia prawa dla okiełznania złej natury ludzkiej.
 PRAWO: 1) powinno przewidywać wszelkie możliwe sytuacje społeczne;
2) musi być konsekwentnie egzekwowane;
3) ujęte w sposób pozytywistyczny – spisane, jasne, zrozumiałe
 wartości etyczne muszą ustępować przed skutecznie działającym prawem, podobnie wiara
 RZĄDZENIE opiera się na: 1) prawie 2) autorytecie 3) dyplomacji
 Sztuką rządzenia jest:
- umiejętność mianowania urzędników dla wypełnienia obowiązków
- żądanie ich wypełnienia przez urzędników
- panowanie nad życiem i śmiercią (poddanych)
- określanie zdolności urzędników
 Państwo i prawo to rezultat rozwoju społeczeństwa.
Myśl polityczno- prawna starożytnej Grecji
Filozofię starożytną dzielimy na:
1. okres kosmologiczny (VI, V w. p.n.e.)
2. okres Oświecenia starożytnego (V w. p.n.e.)
3. okres systemów starożytnych (IV w. p.n.e.)
4. okres szkół starożytnych (III w. p.n.e.)
5. okres filozofii religijnej (synkretyczny) (I w. p.n.e. – V w. n.e.)
SOFIŚCI – działają w okresie humanistycznego oświecenia.
 Doktryna ich rozwija się przede wszystkim w V w. p.n.e.;
 celem ich działalności jedynie nauczanie.
 Realizowali postulat harmonijnego wykształcenia, unikali abstrakcji, a przekazywali wiedzę stosowaną i
umiejętności praktyczne.
 W zasadzie nie stanowili żadnej zwartej szkoły, mieli nawet często rozbieżne poglądy, łączy ich jednak
zdecydowany pragmatyzm oraz relatywizm w pojmowaniu zagadnień prawa, państwa i etyki.
 Ich postawa wywołała krytykę innych wybitnych myślicieli, np. Platona czy Arystotelesa, którzy uważali, że
ich sofistyka jest wiedzą pozorną. Krytykowano ich też za to, że za swe nauki pobierali pieniądze
 byli wybitnymi retorami
Sofiści starsi:
PROTAGORAS Z ABDERY – 480-411 p.n.e.
 legenda głosi, że spotkał go Demokryt i wprowadził w tajniki filozofii
 DZIEŁA: Sztuka erystyczna, O zapaśnictwie, O państwie, O cnocie, Antylogie i inne
 po upadku Peryklesa został oskarżony o bezbożność, a jego dzieła zniszczono
 znany głównie z osiągnięć w badaniu języka
 jego filozofię przenika przekonanie, iż wszystko jest relatywne (powiązane ze sobą)
 Punktem odniesienia do każdego zjawiska jest człowiek, który stanowi w istocie miarę wszystkich rzeczy i
zjawisk
 rzeczywistość jest różnorodna, a rozum pozwala człowiekowi wybrać z rzeczywistości tej to, co dla
niego jest najbardziej użyteczne. Teorię poznania Protagorasa charakteryzuje więc sensualizm i
relatywizm.
 Konsekwencją relatywizmu jest pogląd o konwencjonalizmie wszelkich zjawisk: państwa, prawa,
moralności – mają one tylko umowny charakter
 PAŃSTWO jest tworem umownym, rozumnym, umożliwia zaspokojenie ludzkich potrzeb;
 DEMOKRACJA – bo najskuteczniej egzekwuje prawo
 stabilność państwa gwarantuje CNOTA OBYWATELSKOŚCI (sprawiedliwość, pobożność, rozsądek),
której każdy może i musi się nauczyć
GORGIASZ – 483-375 p.n.e.
 prawdopodobnie filozofii uczył się u Empedoklesa z Akrapentu; do Aten przybył w poselstwie sycylijskiego
miasta Leontinoi i swymi mowami szybko zyskał popularność. Koniec życia spędził na dworze tyrana Jazona
z Ferai w Tesalii.
 Jego DZIEŁA to: O niebycie albo o naturze, Pochwała Heleny, Mowa olimpijska;
 Największe zasługi Gorgiasz osiągnął na polu sztuki oratorskiej;
 Wyróżnia się 3 okresy filozofii Gorgiasza, a w ostatnim retorycznym jego poglądy sprowadzają się do
następujących założeń:
- człowiek jako element społeczeństwa jest przedmiotem badań,
- rzeczywiste jest to, co poznawalne jest dzięki zmysłom,
- rzeczywistość jest obiektywna,
- wynikiem poznania jest wiedza,
- czym innym od wiedzy są mniemania,
- wiedza jest warunkiem prawidłowości indywidualnego i społecznego postępowania.
 przyrodnicza strona bytu człowieka powoduje, iż w tej płaszczyźnie ulega on dwu popędom:
1) dążeniu do korzyści 2) unikaniu cierpień; Społeczeństwo – zwłaszcza państwo te dwa wrodzone popędy
ogranicza;
 byt społeczny wymaga od ludzi cnoty działalności obywatelskiej;
 wobec natury wszyscy ludzie są równi, dopiero wiedza ich dzieli;
 Wprawdzie Gorgiasz wprost nie formułuje poglądów nt. PAŃSTWA, to jednak da się wyinterpretować
jego przekonanie o umownym charakterze tej instytucji;
 Państwo i prawo są zmienne, a trafność zmian zależy od wiedzy rządzących, od ich zorientowania co w
danym momencie jest najbardziej korzystne;
 Silniejsi, posiadający wiedzę, narzucają wolę słabszym, którzy wiedzy nie mają.
PRODIKOS 465(460)-? p.n.e.
 ur. Na wyspie Keos, do Aten przybył jako poseł, pełnił często funkcje dyplomatyczne; urzędowanie ni
przeszkadzało mu w popisach oratorskich i nauczaniu młodzieży;
 zachowały się fragmenty jego dzieł: O naturze, O poprawnym mówieniu;
 głównym obiektem jego zainteresowania była natura człowieka (społeczna i przyrodnicza konstrukcja);
 człowiek jest poddany bezwzględnym prawidłowościom natury;
 poznanie natury jednostki jest kluczem do poznania społeczeństwa;
 umowa jest czymś, co poprzedza wszystkie zjawiska społeczne;
 umowne powstanie państwa i prawa jest możliwe wtedy, gdy ludzie nauczą się rozróżniać dobro i zło
 PAŃSTWO jest dobre, gdy jest zgodne z naturą człowieka, najbardziej zaś naturze ludzkiej odpowiada
DEMOKRACJA. Sprzyja ona przestrzeganiu prawa.
Sofiści młodsi: 1)Antyfont, Kritias, Kallikles, Antyfon
2) Alkimidas (prawo jest wynikiem umowy)
3)Likrofon (państwo jest tworem umownym, którego celem jest zapewnienie ludziom
wzajemnego bezpieczeństwa
HIPPIASZ Z ELIDY - IV/V w. p.n.e.
 podróżował po Grecji, najczęściej przebywał w Sparcie
 przewaga praw natury w stosunku do konwencjonalnych instytucji społecznych
 instytucje społeczne ze swej natury są umowne, a prawa są dziełem ludzi.
 Prawa ludzkie to prawa tyrańskie.
 PRAWA NATURY – inny rodzaj praw, obowiązujący powszechnie, niezależnie od państwowości,
działające skuteczniej niż prawa państwowe, bo człowiek może uniknąć odpowiedzialności przed państwem,
ale przekroczenie pr. natury wywoła dla niego zawsze negatywny skutek
 NATURALNE PRAWO RÓWNOŚĆI - wszyscy ludzie są równi, co wynika z prawa natury, poddaństwopanowanie, niewola-wolność są sprzeczne z pr. natury. Zwolennicy tej koncepcji: Antyfon, Alkidamas,
Likofron
 Koncepcję odrzucali: Kallikles i Taryzmach
 PAŃSTWO i PRAWO często mogą być sprzeczne z prawem natury, więc mogą być wtedy oceniane
negatywnie;
KALLIKLES – brak danych o latach życia, niewykluczone, że była to postać literacka
 PRAWA STANOWIONE są po to by hamować silne i zdecydowane jednostki. Człowiek silny nie
potrzebuje żadnych formalnych praw – PRAWEM jest ich jednostkowy interes.
 sprawiedliwym jest (wg Kalliklesa), aby silniejszy panował nad słabszym
 Wg słabszych istota sprawiedliwości sprowadza się do prawa stanowionego, które jest w istocie
gwałtem słabszych na silniejszych
 umowną równość wprowadza państwo, niwelując naturalne różnice pomiędzy ludźmi
TARYZMACH z Chalcedonu
 brak danych o latach życia, prawdopodobnie żył w czasach Sokratesa (V w. p.n.e.)
 DZIEŁA: Wielka sztuka, O państwie, Obrona Lasyrejczyków, O naturze
 był nauczycielem retoryki
 sądził, że nie ma absolutnej cnoty sprawiedliwości, a jeżeli jest to wyraża się ona w funkcjonalnej formie –
„sprawiedliwość to interes silniejszego”
 Rządzący decyduje o tym, co powinien czynić rządzony; jego stosunek do poddanych podobny jest
do stosunku pasterza do swoich owiec, który dba o nie dla swojej, a nie ich korzyści.
 Rządzenie spełniają wolę panujących, ponieważ tamci są silniejsi. Słuchając silniejszego przyczyniają się
do jego szczęścia.
 Sprawiedliwsze jest czynienie krzywd niż ich doznawanie.
 Korzyść silniejszego jest wyrazem prawa natury
SOKRATES - 469-399 p.n.e.
 urodził się w Atenach i tam spędził całe swoje życie, umarł otruty cykutą wobec oskarżenia go o
bezbożność i demoralizację młodzieży, i skazanie go na śmierć
 nie pozostawił żadnych swoich pism, bowiem nauczał ustnie
 współcześni mu niesłusznie zaliczali go do sofistów
 był skromny i bezinteresowny, jego stosunek do nauczania zjednywał mu powszechny szacunek
 jest uważany za pierwszego filozofa, który przedmiotem swych badań uczynił człowieka;
 Cnota jest dla niego wyrazem człowieczeństwa
 IDEA ETYCZNEGO ABSOLUTYZMU: cnota - absolutna, najistotniejsze dobro; odrzuca relatywizm et.
 Uważa się go za twórcę etyki; 3 podstawowe założenia charakteryzujące doktrynę etyczną:
1. Wiedzieć, co jest sprawiedliwością, to być sprawiedliwym. Wiedza determinuje moralnie właściwe
postępowanie człowieka.
2. Cnota to wiedza, a wiedza to mądrość (ludzie postępują nieetycznie z powodu niewiedzy).
3. Lepszy jest ten, kto świadomie czyni zło, niż ten kto nieświadomie dopuszcza się zła.
 W nauce o cnocie istotne są 3 idee: cnota jest:
1. wartością absolutną 2. pożytkiem i szczęściem 3. jest wiedzą
 Poglądom politycznym nie poświęcał wiele uwagi – ostro krytykował tyranię i demokrację
 demokracja jest zła, bo rządy nieoświeconych, będące dziełem losowania (głosowania), nie mogą być
skuteczne; poza tym oparta jest jedynie na pozorach, w tym pozorach wiedzy; można ją jednak
zreformować poprzez pracę ludzi nad własnym doskonaleniem moralnym :-)
 potrzeba umiarkowania, unikanie skrajności to sposób na życie
 SPRAWIEDLIWOŚĆ to znajomość praw (państwowych i wyższych) i ich przestrzeganie. To także
gwarancja stabilności państwa.
 Prawa wyższe nakazują przeciwstawiać się prawom ludzkim, jeśli staną one z nimi w kolizji. Treścią praw
wyższych (boskich) są wartości moralne.
PLATON (ARYSTOKLES) – 427- 347 p.n.e.
 przez 8 lat był uczniem Sokratesa; po jego śmierci opuścił Ateny i wędrował przez 12 lat; powrócił w
wieku 40 lat, założył własną szkołę, zwaną Akademią, która przetrwała aż do 529 r. (do Justyniana);
 Jego twórczość to 34 dialogi i kilka listów – DZIEŁA: Państwo, Prawa, Obrona Sokratesa
 wyznawca IDEALIZMU OBIEKTYWNEGO: wyrażającego się w nauce o ideach
 Świat jest tu dwojaki:1) prawdziwy, wieczny, absolutny – idei
2) nietrwały, złudny, narzucający się bezpośrednio naszym zmysłom – materialny
 Do prawdziwego świata idei można zbliżyć się jedynie przez rozum, w procesie poznania ważna jest też
wiedza intuicyjna – będące wyższym stopniem niż rozumowa; oraz dusza ludzka – przebywająca przed
narodzinami człowieka w świecie idei, a po jego śmierci tam powracająca
 Człowiek to ciało i nieśmiertelna dusza, która włada ciałem i w hierarchii bytów stoi wyżej niż śmiertelne
ciało. Najpierw powstały dusze, potem ciała. Świat ulega stałej degradacji, cofa się;
 Odrzuca relatywizm etyczny; cnota jest absolutna;
 Cnota sprawiedliwości to połączenie cnót: mądrości, męstwa i rozsądku (są więc 4 cnoty);
 Najlepsze formy państwa to: MONARCHIA, ARYSTOKRACJA
 Formy gorsze to: (kolejność ważna, każdy ustrój wynika z poprzedniego)
1. TIMOKRACJA – rządy odważnych, odwaga jest skażona kłótliwością i arogancją
2. OLIGARCHIA – cenzus majątkowy, a to za mało dla dobrego rządzenia, ponadto podział
społeczeństwa na dwie antagonistyczne grupy: państwo bogatych i państwo biednych
4. DEMOKRACJA – oparta na powszechnej wolności, prowadzącej jednak do anarchii
5. TYRANIA – absolutnie zniewolenie ludu
 Państwo i prawo powiązane ze sobą (dobry ustrój – dobre prawo – chętnie przestrzegane)
 PRAWA: pisane (określa obowiązki obywatelskie), niepisane (zwyczajowe), współistnieją ze sobą;
nie hierarchizuje ich
 Państwo powstaje spontanicznie, lecz lepiej by powstawało świadomie, z udziałem filozofów
 PAŃSTWO IDEALNE: społecznie zróżnicowane, oparte na hierarchii
filozofowie
ludzie z pierwiastkiem złota
wojownicy
ludzie z pierwiastkiem srebra
wytwórcy
ludzie z pierwiastkiem żelaza, brązu lub spiżu
 Dwie górne grupy żyją w komunizmie konsumpcyjnym nie mając rodzin ani prywatnej własności
 W Prawach pochwala totalitaryzm, oparty na surowej dyscyplinie i wyizolowaniu od innych państw
 DRUGI MODEL PAŃSTWA: (po ewolucji przekonań) to PRAWORZĄDNOŚĆ oparta na: rodzinie,
własności, prawie i szczególnym systemie organów państwowych
 cały system organów centralnych i lokalnych: centralne
- 37 Strażników Praw
- Rada 360 członków, grupujących po 90 przedstawicieli każdej gr. majątkowej
- zgromadzenie kapłanów
- organy wojskowe z urzędem stratega na czele
 całość państwa należałoby podzielić na 5040 działek i oddać obywatelom do rozlosowania; nikt nie może
mieć więcej niż 4 działki – jeśli więcej – oddać państwu
 Ostatecznie za najlepszą uznał formę mieszaną: demokracja + monarchia
 jest twórcą „ŻELAZNEJ KURTYNY”
ARYSTOTELES – STAGIRYTA – 384-322 p.n.e.
 ur. w Stagirze, z rodzinnego środowiska (lekarze) wywiódł skłonność do metody empirycznej
 przez 20 lat słuchał wykładów Platona, wychowywał Aleksandra Macedońskiego, założył szkołę
perypatetycką (będącą pod protektoratem Aleksandra Wlk.)
 DZIEŁA: Etyka Nikomachejska, Polityka, Ustrój społeczny Aten
 Choć był uczniem Platona nie dochował wierności jego metodologicznym koncepcjom: był zwolennikiem
podejścia empirycznego, sensualistycznego. Preferował metodę indukcyjną.
 Poznanie wg niego ma dwojaki charakter: zmysłowy i rozumowy; warunkiem poznania w ogóle jest
poznanie zmysłowe;
 Kluczem do badania problematyki etycznej, politycznej i społecznej ma być przyjęcie założenia o
społecznej naturze człowieka;
 zoon politikon (homo politicus)– zwierzę polityczne, jest to przesłanka filozoficzna badań nad wszelkimi
zjawiskami społecznymi
 Dobrem najwyższym jest SZCZĘŚCIE (EUDAJMONIA)– dobro samo w sobie nie istnieje.
 Można mówić o szczęściu na niższym i wyższym poziomie - najwyższym rodzajem szczęścia jest
życie kontemplacyjne – zbliżone do boskiego; na niższym poziomie to moralna samorealizacja
człowieka, osiągana przez celowe działanie jednostki.
 PRZYJEMNOŚCI: czyste i mieszane
 TEORIA SZCZĘŚCIA: 1) wolna wola i odpowiedzialność osobista,
2) cnota może rozwijać się poprzez ćwiczenia i praktykę;
 Cnota jest środkiem między skrajnościami: cnoty: intelektualne – moralne
 Cnoty moralne: 1) wyrażają naturalny instynkt połączony z rozumem
2) podporządkowane są intelektualnym
3) oddziałują na namiętności człowieka
4) najważniejsze z nich to sprawiedliwość i przyjaźń
 szczególne znaczenie dla nauki o prawie ma KONCEPCJA SPRAWIEDLIWOŚCI: wyróżnienie
sprawiedliwości w znaczeniu ogólnym i szczegółowym:
1. w ogólnym: wykonywanie obowiązującego prawa niezależnie od jego treści
2. w szczegółowym: formuła prostego egalitaryzmu – „każdemu po równo” lub „każdemu tyle, ile mu
się należy, stosownie do jego wartości jednostkowej”
 znaczenie ma poczucie słuszności korygujące sztywne prawo stanowione
 wyróżniał PRAWO: NATURALNE i STANOWIONE
 Pr. naturalne: to wyraz głosu wewnętrznego, poczucie słuszności
 Pr. stanowione: coś zewnętrznego, heteronomicznego, zaopatrzonego sankcją
 Nadrzędność pr. natury nad pozytywnym prawem państwa;
 Prawa stanowione powinny być odpowiednie do poszczególnych rodzajów ustrojów, a nie na odwrót
 PAŃSTWO jest tworem natury, celem państwa jest zapewnienie obywatelom dobrego życia, szczęścia –
zarówno w sferze materialnej, jak i duchowej: „wspólnota rodów i miejscowości dla wzajemnego bytowania”
 USTROJE (klasyfikacja):
1. kryterium dobra ogółu: a) właściwe: królestwo, arystokracja, politea
b) niewłaściwe: tyrania, demokracja, oligarchia
2. kryterium ilościowe: a) jednostka: tyrania, monarchia
b) grupa: oligarchia, arystokracja
c) większość: demokracja, politea
3. kryterium jakościowe: a) biedni: demokracja
b) bogaci: oligarchia
 POLITEA: rząd ludu sprawowany ku ogólnemu pożytkowi, w praktyce oligarchia o bardzo szerokiej
podstawie społecznej; jest to forma najlepsza, gdyż realizuje zasadę złotego środka
 opowiadał się za trójpodziałem władzy, lecz nie miał on nic wspólnego z koncepcją nowożytną.
Główne idee polityczno-prawne okresu Hellenistycznego i
Starożytnego Rzymu
1. Cynizm (Antystenes, Krates, Diogenes)
2. Epikureizm ( Epikur)
3. Stoicyzm (Zenon z Kation), (Polibiusz, Cyceron – stoicy okresu średniego)
Wszystkie szkoły charakteryzują się położeniem nacisku na problematykę etyczną, również we
wszystkich widoczna jest pochwała potrzeby dystansu do życia. Znamienny jest również brak pogłębionych
rozważań w odniesieniu do państwa i prawa, które najczęściej traktowane są jako twory sztuczne,
nienaturalne, a w konsekwencji złe.
CYNICY: Antystenes, Krates, Diogenes
 pochwała świadomego egoizmu
 człowiek jest naturalnie wolną jednostką, mającą żyć w zgodzie z naturą
 program minimalizmu życiowego, prostoty życia
 społeczeństwo bezpaństwowe, nie zna pieniędzy, wojska, instytucji, siły, władzy i własności
 cenne są spokój i równowaga
 SZCZĘŚCIE polega jedynie na praktykowaniu cnoty – prawdziwie wolnym człowiekiem jest ten, kto potrafi
powstrzymywać swe cnoty
 KULT WIEDZY, która równoważna jest z cnotą
 PAŃSTWO JEST ZŁE, ponieważ stanowi twór nienaturalny
ANTYSTENES – 436-365 p.n.e.
 słuchał Gorgiasza, potem Sokratesa, obok Platona uważany za jego najwybitniejszego ucznia
 Krytykował demokrację, gdyż łatwo ulega demagogiom
 Pisma nie zachowane
KRATES – ?-?
 pochodził z Teb, był uczniem Diogenesa
 pierwszy wśród cyników, który porzucił swój majątek i stanowisko, aby praktycznie realizować założenia
szkoły cynickiej
DIOGENES - ?-323 r. p.n.e.
 uczeń Antystenesa
 z jego życiem wiąże się wiele legend i anegdot, jedna z nich głosi, że żył w beczce, a jego jedynym
okryciem był płaszcz
 Uważał, że kobiety powinny być wspólne
 Jedyne dobre państwo to takie, które objęłoby cały świat
EPIKUR 341 – 270 p.n.e. i EPIKUREJCZYCY:
 urodził się na wyspie Samos, do Aten przybył, gdy miał 18 lat, zetknął się z wieloma nurtami filozoficznymi
 w 306 r. p.n.e. założył własną szkołę – Ogród Epikura (Odeon)
 w dziedzinie etyki epikureizm zakłada wyznawanie kultu życia i szczęścia jako dobra zasadniczego,
szczęśliwy byt człowieka zależy od niego samego
 SZCZĘŚCIE człowiek może osiągnąć przez rozum i cnotę
 CNOTA to sztuka osiągania przyjemności – życie jest przyjemne, jeśli człowiek postępuje mądrze,
pięknie i przyjemnie. Uwolnienie się od cierpień i niepokojów.
 Zalecane jest umiarkowanie w każdym działaniu
 stan ataraksji – całkowitego uspokojenia
 Potrzeby ludzkie:
- naturalne i konieczne (zdobywanie pożywienia)
- naturalne i niekonieczne
- nienaturalne i niekonieczne (ambicja, żądza władzy i majątku)
 Ponieważ państwo opiera się na prawie i strachu, przełamuje naturalną więź między ludźmi
 DOKTRYNA PRZYJAŹNl: przyjaźń jest nakazem natury i wolnym wyborem człowieka
 PAŃSTWO powstało w wyniku umowy społecznej; jego CELEM jest obrona obywateli przed innymi
państwami i przed innymi ludźmi
 PRAWO – także jest wynikiem umowy społecznej, na podstawie której ludzie wyrzekli się samowoli
ZENON Z KITION – 336-264 p.n.e.
 ok. 300 r. założył własną szkołę – stoicką
 STOICYZM: 350 p.n.e. – 200 n.e., jest to kierunek okresu hellenistycznego; wyróżnia się 3 okresy:
- klasycyzm grecki
- średni – przełom republiki i cesarstwa w Rzymie
- najmłodszy – okres wielkich szkół prawniczych w Rzymie
 Filozofię stoicy dzielą na:
- Fizykę – problemy wszechświata, dotyczy miejsca człowieka w świecie
- Logikę – składa się na nią główna teoria poznania
- Etykę – nauka o wartościach
 Najważniejsze osiągnięcia stoików odnoszą się do zagadnień etyki, ponieważ w centrum ich
zainteresowania znalazł się człowiek i jego społeczne otoczenie
 CNOTA jest wartością absolutną, nie podlega stopniowaniu. Skoro cnota jest WIEDZĄ, ludzie są mądrzy
albo głupi. Cnota to wewnętrzna siła człowieka, pozwalająca na zachowanie umiaru i opanowanie pragnień;
 Cnoty: KARDYNALNE (przezorność, dzielność, sprawiedliwość – ich przeciwieństwem są wady
kardynalne) i PODPORZĄDKOWANE. Albo się cnotę ma, albo nie.
 IDEAŁ CZŁOWIEKA: mędrzec, pełen wyniosłego dystansu do innych, surowy, wolny od okazywania
uczuć, nie unosi się, pozostaje w stanie apatii, a jednocześnie wolny jest od smutku, nieomylny.
 Z natury człowiek przeznaczony jest do życia w społeczeństwie, a SPOŁECZEŃSTWO to zbiór jednostek
znajdujących się jednocześnie w centrum pewnych grup: krewni, przyjaciele, naród, ludzkość
 Wszyscy ludzie są krewnymi, a ich matką natura  IDEA RÓWNOŚCI, negująca istnienie niewolnictwa
 Brak klasyfikacji ustrojowych, żadnej formy nie oceniali całkiem dobrze i żadnej całkiem źle. FORMA
PAŃSTWA NAJLEPSZA: mieszana – monarchia + arystokracja + demokracja
 Skłaniali się ku koncepcji państwa światowego – skupiającego wszystkich mędrców
 PRAWO – ma pierwszorzędne znaczenie – jest elementem organizującym społeczeństwo, potrzebnym
ze względu na społeczną naturę człowieka
 Prawo państwa podporządkowane wyższemu prawu natury
 TRIADA PRAW: 1) wieczne 2) naturalne 3) ludzkie
POLIBIUSZ 200-118 p.n.e. – stoik okresu średniego
 DZIEŁA: Dzieje, Biografia Filopimena, Taktyka
 Nawiązywał do koncepcji cyklicznego rozwoju państw: każde państwo przechodzi etap rozwoju, by
osiągnąć szczyt, a następnie przejść w stadium upadku
 1. monarchia  2. arystokracja  3. oligarchia  4. demokracja  5. tyrania
 prawidłowe formy państwa: królestwo, arystokracja, demokracja
formy niewłaściwe: jedynowładztwo, oligarchia, ochlokracja
 USTRÓJ NAJLEPSZY to mieszany – jedynowładztwo (konsul) + arystokracja (senat) + demokracja
(zgromadzenie ludowe). Ustrojem takim była republika rzymska.
 o prawidłowości formy nie decyduje struktura władzy, lecz CEL RZĄDZENIA
CYCERON (Marek Tuliusz) – 106 - 43 p.n.e. – stoik okresu średniego
 wybitny prawnik, piastował wiele urzędów, w tym najwyższy – konsula
 DZIEŁA: O państwie, O prawach, Mowy przeciwko Katylinie
 PAŃSTWO: res populi (rzecz ludu) – zorganizowana masa ludu połączona dla wspólnego pożytku
wynikającego ze wspólnego bytowania, zespolona przestrzeganiem tego samego prawa.
 Ludzie łączą się w państwo, ponieważ wynika to z ich instynktu społecznego
 Opisuje trzy główne formy państwa: królestwo, demokracja, arystokracja; forma czwarta – mieszana
 Najlepsza jest forma mieszana, bo zapewnia stabilność rządów – trwałość zawdzięcza strukturze władz,
opartej na kadencyjności.
 PRAWO: wywodzi się z rozumu. Źródłem prawa jest natura. Jest to pr. wieczne wyprzedzające państwo.
 Wychowawczy charakter prawa: celem prawa jest nie represja, ale skłonienie do należytego zachowania.
 Prawo stanowione jest ograniczoną terytorialnie, personalnie i czasowo konkretyzacją prawa natury.
 HIERARCHIA PRAW: 1) prawo natury (źródłem jest wszechnatura) 2) prawo naturalne (wywiedzione z
natury ludzkiej) 3) prawo stanowione
 Prawo ludzkie (lex humanum) dysponuje sankcją zinstytucjonalizowaną.
Dzieli się na: ius gentium (zasady prawne całej ludzkości) i ius civile (zasady prawne państwa)
 Podział SPRAWIEDLIWOŚCI na:
1) teoretyczną – dążenie, aby zapewnić człowiekowi to, co w świetle prawa mu się należy
2) praktyczną – zachowanie ludzi sprawujących władzę w granicach swych uprawnień (złych karać, dobrych
wynagradzać)
 Człowiek sprawiedliwy przestrzega prawa
 Niesprawiedliwość objawia się w: 1) wyrządzaniu krzywdy 2) braku reakcji na krzywdy innych
Problematyka państwa i prawa u początków chrześcijaństwa:
JEZUS Z NAZARETU – rok jego urodzi oddziela starożytność od ery nowożytnej
 Doktryna Chrystusa była apolityczna; nie formułował żadnej koncepcji państwa, prawa i władzy
 Z pozoru Chrystusa wiele łączy z cynikami: indywidualizm, życie zgodne z naturą, surowe, prawie
ascetyczne.
 Jednak indywidualizm nie idzie tu w kierunku egoizmu, ale aktywnej miłości do ludzi.
 Miłość nie jest ograniczona płcią, narodowością, zawodem; kochając Boga człowiek kocha innych ludzi.
 Działanie i myśli Chrystusa przenika idea braterstwa
ŚW. PAWEŁ Z TARSU - 8-67 n.e.
 tam, gdzie podróżował zakładał gminy chrześcijańskie
 Jest autorem 14 listów, wchodzących w skład Nowego Testamentu. List do Rzymian, List do Efezjan
 podstawowe znaczenie dla niego miały zagadnienia wiary, a nie problematyka państwa
 WŁADZA pochodzi od Boga – z tego wynika, że państwo oceniane jest przez niego pozytywnie. Władzy
należy się świadomie podporządkować, bo jest ustanowiona przez Boga, a jej piastuni są sługami bożymi.
 CELEM PAŃSTWA jest hamowanie ludzi złych.
 Za PRAWO uważa wolę bożą wyrażoną w Biblii. Prawem jest więc to, co jest prawem Chrystusa –
posługuje się konstrukcją prawa naturalnego.
GNOSTYCY:
traktowali świat jako twór diabła, potępili instytucję państwa
KLEMENS ALEKSANDRYJSKI:
dostrzegał zalety istnienia państwa, głosił program dostosowywania chrześcijaństwa do świata
ORYGENES:
głosił ideę prawno-naturalną, sądził, że prawo natury to normy pochodzące od Boga i że są one podstawą
funkcjonowania społeczeństwa. Są dwa rodzaje praw: naturalne i stanowione. Prawo stanowione musi być
przyjemniej niesprzeczne z naturalnym. Jeśli władza jest w nieodpowiednich rękach, to taki stan należy
traktować jako karę za grzechy.
ŚW. AUGUSTYN – 354 – 430 – Augustyn Aureliusz
 ur. się w Afryce Północnej; wyznawał manicheizm, sceptycyzm, neoplatonizm, by w 378 r. nawrócić się i
stać się gorliwym obrońcą Kościoła
 DZIEŁA: O obyczajach Kościoła katolickiego, O wielkości duszy, O państwie Bożym
 Na jego poglądy filozoficzne wielki wpływ wywarł Platon, drugą inspiracją była Biblia
 Celem przemyśleń Augustyna było poznanie Boga i duszy.
 Kategoria Boga jest centralna w jego doktrynie. Bóg jest jedynym bytem absolutnym.
 Etyka Augustyna eksponuje cnotę miłości. Człowiek ma wybór – może wybrać drogę: miłości lub
pożądliwości.
 WOLNOŚĆ:
1. formalna – możliwość działania zgodnie z własną świadomością
2. istotna – wolność moralna, wewnętrzna konieczność dobra; zależna jest od łaski bożej.
 KONCEPCJA PREDESTYNACJI: to Bóg decyduje o tym, czy człowiek przeznaczony jest do zbawienia
czy do potępienia. Ludzkość dzieli się na:
1. civitas dei (boży wybrańcy) 2. civitas terrena (boży potępieńcy) –
 Państwo boże to niewidzialny Kościół z Chrystusem jako królem, a jego ojczyzną jest niebo.
 U podstaw państwa znajduje się rodzina, podziela poglądy Cycerona na państwo – „wspólnota obywateli,
zorganizowana ku wzajemnemu pożytkowi, przestrzegająca tego samego prawa”
 Był zwolennikiem małych państw, a nie państwa ogólnoświatowego.
 Cechą państwa jest sprawiedliwość, CELEM – zapewnienie pokoju, porządku i jedności.
 Państwo może osiągnąć te cele dzięki prawu bożemu.
 WŁADZA: zawsze pochodzi od Boga, nigdy nie należy jej się sprzeciwiać, bowiem nawet niesprawiedliwa
władza może być bożym zamysłem – np. karą dla ludzi za grzechy. Wyróżnia władców: tyranów i opiekunów.
 PRAWO układa hierarchicznie:
1. prawo wieczne, jest ono boską wolą i rozumem
2. prawo naturalne (intymne), norma uniwersalna, zapisana przez Boga w ludzkiej duszy
3. prawo ludzkie, wywodzące się z prawa naturalnego
 celem prawa jest zapewnienie pokoju i porządku w rodzinie i państwie.
SEKTY CHRZEŚCIJAŃSKIE:
GNOZA – Jahwe, który stworzył świat jest bogiem zła oraz bóstwem pośredniczącym do Boga Najwyższego.
MARCJANIZM – wywodzi się od Marcjusza; odrzuca kult Jahwe i Stary Testament, akceptacja jedynie
części Nowego Testamentu – listów św. Pawła i Ewangelii. Chrystus najwyższym dobrem
MONTANIŚCI – uważali się za jedynych prawdziwych chrześcijan, skrajna asceza, oczekiwanie na powtórne
przyjście Chrystusa na ziemię; odrzucali hierarchię Kościoła
ARIANIE – odrzucali bóstwo Chrystusa, uważając go za istotę niedoskonałą. Wierzyli jednak, że był kimś
więcej niż zwykłym człowiekiem
MANICHEIZM – religijny system eklektyczny, łączący tezy gnostycyzmu, buddyzmu i chrześcijaństwa.
Propagowali bezżenność i ascezę
MITRANIZM – religia podobnie jak inne oferująca zbawienie po śmierci. Mitra miał być bogiem układów i
umów. Po śmierci ciało zabierał Aryman, a duszę sądził Mitra. Był też sąd ostateczny i oddzielenie dusz
dobrych od złych. Mitraizm przyjął koncepcję organizacyjną bliższą do chrześcijaństwa.
U źródeł chrześcijańskiej teorii władzy
JAN Z SALISBURY – ok. 1120-1180
 DZIEŁA: Policraticus (jest to pierwsze dzieło wykraczające poza myśl stoicką i patrystyczną)
 W obliczu nasilenia się procesu oddzielenia władzy świeckiej i duchownej oraz sporu o inwestyturę J. z S.
zajmuje stanowisko papalistów.
 Policraticus uważany był przez ponad 100 lat za najbardziej autorytatywny traktat o naturze rządzenia.
Zastąpił go dopiero traktat Tomasza z Akwinu De regimine principum
 jako pierwszy zastosował do polityki metodę scholastyczną.
 Wyznaje on teorię „dwóch mieczy Piotrowych” – rycerstwo powołane jest do obrony kościoła i walki z
herezją
 Panujący – princeps (jest to panujący w ogóle, a nie cesarz Rzymu) – spełnia niższy urząd kapłański
 rozróżniał wiele form ustrojowych, ale pozostał zwolennikiem władzy księcia, choć dostrzegał w tej
władzy niebezpieczeństwo przerodzenia się w tyranię
 powołuje się na definicję państwa Plutarcha: rodzaj organizmu, ożywiony przez nagrodę boską,
kierujący się nakazem najwyższej prawości, rządzony przez roztropny i racjonalny zarząd.
 „Książę” u J. z S. to to samo, co „państwo” u myślicieli późniejszych. KSIĄŻĘ TO WŁADZA PUBLICZNA
 Przekształciwszy termin „książę” w kategorię ogólną, J. z S. stworzył teorię rządzenia, opartą na
odróżnieniu dwu przeciwstawnych sobie typów władców, z których każdy był odmianą tego samego typu
władzy:
1. władcy pierwszego typu: książęta, rządzą zgodnie z prawem i sprawiedliwością ;)
2. -||- drugiego typu: tyrani, rządzą przemocą i kierują się swoimi celami
 Różnica między tymi typami polega na tym, że książę przestrzega prawa i postępuje zgodnie z nim. Jest
sługą prawa.
 Państwo imituje naturę, czyli człowieka: posiada rozum i poległe mu, słuchające go członki.
 Wszelka władza wywodzi się od Boga, nie można jej więc kwestionować, chyba, że tyran kazałby
postępować wbrew wierze – wtedy należy go obalić i zabić.
 Miecz, a więc władzę książę otrzymuje z rąk kościoła, ponieważ jest poddany Bogu, jest też poddany
klerowi, będącemu przedstawicielem Boga na ziemi.
 Duszą państwa jest kler. Kler dominuje nad władzą świecką.
 niezależnie od Arystotelesa stwierdza, że wspólnota polityczna podlega prawu natury, którym jest
rozum.
ŚREDNIOWIECZNY RENESANS MYŚLI ARYSTOTELSA:
 początkowo kościół zakazał studiowania jego doktryny, gdyż jej tłumaczeniem zajmowali się Arabowie.
 najbardziej znaczące próby interpretacji podjął Awerroes (1126-1198)
 jest to myśl materialistyczna, bo podkreśla wieczny charakter istnienia materii.
 zanegowano ideę nieśmiertelnej jednostkowej duszy człowieka.
 człowiek powinien szukać szczęścia w życiu doczesnym i postępować zgodnie ze swą naturą.
 Stopniowo kościół nakazał przystosowanie doktryny Arystotelesa do swoich potrzeb (św. Tomasz).
ŚW. TOMASZ Z AKWINU – 1225- 1274 (dominikanin)
 od 1252 wykładał w Paryżu, studiując na podstawie specjalnego zezwolenia papieskiego zakazane pisma
Arystotelesa.
 DZIEŁA: Summa teologiczna, Summa filozoficzna, Komentarze do „Polityki” Arystotelesa
 podstawowa idea przenikająca jego system to IDEA HIERARCHI. Na jej czele stoi Bóg.
 Filozofia i inne nauki są służebne w stosunku do teologii. Prawdy teologiczne pochodzą z objawienia,
prawdy naukowe z doświadczenia i rozumu. Teologia i nauka są rozdzielne.
 Tomasz przyjmował za Arystotelesem główne idee dot. PAŃSTWA:
1. Człowiek ma naturę społeczną i jest zwierzęciem politycznym, ma instynkt społeczny.
2. Państwo jest bytem logicznie pierwszym w porównaniu do wszystkich innych form organizacji
społeczeństwa – zarówno koniecznym jak i pożytecznym.
3. Zapewnia ono jedność zbiorowości (pokój) i porządek (hierarchię).
4. Połączenie wielu ludzi do osiągnięcia wspólnego celu.
 Ustroje dobre: politea, rządy optymatów, monarchia (najlepsza). Złe: tyrania, oligarchia, demokracja.
 Władza w swej istocie pochodzi od Boga. Jeśli występuje ona przeciw prawom bożym i podstawowym
normom moralnym, można wystąpić przeciw władzy. O tym jednak decyduje sam KK. Niekiedy władza
niesprawiedliwa może być bowiem ustanowiona jako dopust boży dla grzesznych poddanych.
 Rządy mogą być sprawiedliwe, bądź niesprawiedliwe.
 3 rodzaje sprawiedliwości: (która jest odpowiednim regulowaniem stosunków między ludźmi)
1. zmienna – określająca stosunki między jednostkami
2. rozdzielcza – zespół praw i obowiązków pomiędzy jednostką a społecznością
3. prawna (legalis) – obowiązki jednostki wobec państwa, jej stosunek do zbiorowości.
 PRAWO (cechy):
1. jest ono rozporządzeniem rozumu;
2. ma na celu dobro powszechne;
3. zostało ustanowione przez panującego suwerena;
4. promulgował je panujący.
Jest aktem rozumu, a nie woli. Prawo stanowione jest dla osiągnięcia przez człowieka szczęścia.
 Prawo opatrzone jest sankcją – karą.
 Skutkiem istnienia prawa jest to, że czyni ono ludzi dobrymi.
 Prawo dzieli się na per se i per particiaptionem
1. Prawo wieczne (lex aetherna) – to prawo samo w sobie (per se) – pr. najwyższe
2. Prawo naturalne (lex naturalia) – rodzaj prawa per participationem – intelektualne
współuczestnictwo człowieka w prawie wiecznym
3. Prawo ludzkie (lex humana) – drugi rodzaj prawa per participationem – jest skonkretyzowaniem
norm prawa naturalnego
a) ius gentium (prawo pozytywne narodów)
b) ius civile (prawo cywilne)
4. Prawo Boże (lex divina) – trzeci rodzaj prawa per participationem. Zawarte w Piśmie Świętym
a) dawne (niedoskonałe – zawarte w Starym Testamencie
b) nowe (doskonałe) – zawarte w Nowym Testamencie
 Jedynym właścicielem jest Bóg, człowiek posiada naturalne władanie rzeczą. Powinien się dzielić.
 Społeczeństwo powinno opierać się na pracy, praca powinna się opierać na umowie, a więc wolności i
równości stron. Nawiązuje do idei tej dopiero społeczna nauka Leona XIII.
 Koncepcja wojny sprawiedliwej: (3 warunki)
1. wypowiedziana przez władzę książęcą, nie prywatną
2. causa iustitia – słuszność sprawy, str. przeciwko której toczy się wojnę musi być winna
3. uczciwy zamiar ze strony walczących (intentio recta)
DANTE ALIGHIERI – 1265- 1321
 DZIEŁA: Boska Komedia, traktat De monarchia
 Uważał, że świat powinien podlegać tylko jednemu autorytetowi, a jest nim światowy cesarz. Tylko on
może być głową uniwersalnej monarchii.
 Gwarancją życia w pokoju jest jedynie MONARCHIA ŚWIATOWA. Tylko ona może zapanować nad
chaosem świata. Cesarstwo światowe powinno nawiązywać do tradycji starożytnego Rzymu.
 Władza cesarza powinna być silna i nieskrępowana prawami. On nadaje prawa, a poszczególni książęta
mają je stosować. Jest on sędzią w sporach między książętami.
 Państwo i Kościół są niezależne, nie podlega papieżowi (!) Kościół nie miesza się w sprawy świeckie.
MARSYLIUSZ Z PADWY – 1275–1343
 DZIEŁA: Defensor pacis, Defensor minor
 studiował i propagował Awerroesa, co ściągnęło nań klątwę papieża.
 Filozof nie może zajmować się problemami wiary. Religia w państwie jest ważna, bo umacnia moralność.
 Rząd ma prawo powoływać kapłanów. Kościół to tylko część (i to nie najważniejsza) państwa.
 Odrzuca triadę praw (w przeciwieństwie do Tomasza)
 Jest prekursorem pozytywizmu prawniczego – zakłada, że PRAWO to efekt decyzji prawotwórczej
suwerena w postaci aktu normatywnego, zaopatrzonego w sankcję.
 Podziela pogląd o społecznej naturze człowieka.
 CEL PAŃSTWA: zabezpieczenie pokoju społecznego (a nie tak jak u Arystotelesa szczęście obywateli)
 GENEZA --||--: rodzinygminypaństwo
 PAŃSTWO (civitas, regnum) – to organizacja, w której suwerenną władzą jest lud-ustawodawca, nie
mający nad sobą zwierzchnika
 Społeczeństwo: 1. chłopi, 2. rzemieślnicy, 3. wojskowi, 4. finansiści, 5. duchowni, 6. sędziowie
 IDEA PRAWORZĄDNOŚCI: obowiązek przestrzegania własnego prawa przez rządzących.
 Wydziela władzę ustawodawczą i wykonawczą. Nie jest to jednak koncepcja trójpodziału władz.
 Zwolennik rządu, w którego rękach skupia się całość władzy (wykonawczej); Całą władzę ustawodawczą
oddaje w ręce ludu.
 Tworzenie prawa może być realizowane albo przez lud, albo w drodze pośredniej.
 Lud-legislator ma prawo wyboru władzy wykonawczej i jej kontroli.
 PRAWO jest podstawowym czynnikiem spajającym społeczeństwo, łączącym obywateli w państwo.
 Prawo = państwo (w uproszczeniu)
 Przez prawo M. rozumiał tylko te normy, które pochodzą od ustawodawcy i zaopatrzone są sankcją.
Odrzuca prawa natury i ideę hierarchii źródeł prawa z prawem bożym i naturalnym na czele. Prawo
naturalne nie ma wiążącego charakteru – w istocie nie jest prawem.
Doktryny polityczne i prawne epoki renesansu
Realizm polityczny we Włoszech:
NICCOLO MACHIAVELLI – 1469–1527
 DZIEŁA: Mowa o organizacji sił zbrojnych Florencji, Książę, O złotym ośle
 doktryna polityczna M. otwiera nowy etap w historii rozważań na państwem i prawem
 IDEA ZMIANY: światu obcy jest stan spoczynku i stagnacji. Zjawiska życia społecznego (ustroje,
instytucje prawne, polityczne i społeczne) przechodzą okresy rozwoju i upadku.
 Ludzie bardziej skłonni są do złego niż do dobrego. Człowiekiem rządzą:
1. NECESSITA – konieczność, sytuacja niezmienialna lecz przewidywalna
2. OCCASIONE – sposobność, aczkolwiek nieprzewidywalna
3. FORTUNA – los, niosący dobre i złe
4. VIRTU – osobnicza siła, charakteryzująca i kształtująca przywódcę, pozwalająca odnaleźć
się mu w trzech poprzednich trzech. Oddzielona jest od etyki.
 Krytykował chrześcijaństwo jako religię zakładającą bierność.
 ZASADĄ PAŃSTWA jest dominio – zwierzchnictwo, panowanie, władza nad ludźmi.
 CEL PAŃSTWA: zapewnienie stanu pokoju i ładu w społeczeństwie.
 W kwestii ustroju podziela poglądy Polibiusza – monarchia, rządy optymatów i rządy ludów są dobre.
Łatwo jednak mogą przekształcić się w formy złe: tyrania, oligarchia i anarchia.
 Ustrój najlepszy: republika mieszana. W okresie chaosu i zamętu potrzeba jednak rządów autorytarnych.
 PAŃSTWO (trzecia def. po Arystotelesie i Cyceronie) „wszelkie państwa, wszelkie rządy, które miały lub
mają władzę nad ludźmi bywają republikami albo księstwami.”
 prezentuje IDEĘ AMORALNOŚCI WŁADZY – dla dobra państwa władza może używać siły, przymusu, a
jeśli to nie skutkuje – podstępu i wiarołomstwa.
 Dla zjednoczenia Italii na wzór Imperium Romanum jest potrzebny „nowy książę” – ma silne virtu, naturę
zaś jednocześnie lisa i lwa.
 3 czynniki umożliwiające odrodzenie Włoch: władza „nowego księcia”, narodowa armia i wspólny język.
 Wyrażał konieczność poszanowania własności prywatnej swoich poddanych przez panującego.
 Wielką rolę przyznawał propagandzie władzy
FRANCESCO GUICCIARIDINI – 1483–1540
 wybitny myśliciel Florencji, Dyplomata i polityki
 autor pierwszej wielotomowej Historii Włoch, a także O sposobie ustanowienia rządów ludowych
 bardzo wysoko ceni Machiavellego, ale również ostro z nim polemizuje zwłaszcza w dziele Uwagi nad
„Rozważaniami” Machiavellego o pierwszym dziesięcioleciu Tytusa Liwiusza.
W czym nie zgadza się z Machiavellim:
 uważa, że ludzie z natury swej są dobrzy
 przeciwnik idei VIRTU – uważa, że życie człowieka determinuje los.
 nie wierzy w mądrość polityczną ludu (wierzy w doskonałość rządów jednostkowych).
 nie jest przekonany, czy zjednoczenie Włoch przyniesie pożytek całemu krajowi
 CEL WŁADZY PAŃSTWOWEJ – NIE panowanie nad ludem, ale obrona interesów społeczeństwa,
zapewnienie mu pokoju i bezpieczeństwa.
 wyraźnie konstruuje termin „racja stanu”
GIOVANI BOTERO – 1544-1617
 jezuita, pisarz polityczny, geograf
 DZIEŁA: O racji stanu, Relatiae powszechne, Theatrum świata wszystkiego
 największe osiągnięcia na polu rozważań nt. racji stanu
 neguje poglądy Machiavellego:
1. Jakoby racja stanu było to uwolnienie od zasad moralności.
2. Że inaczej można oceniać postępowanie władzy, inaczej osób prywatnych.
3. Pozytywna ocena moralna nie zawsze powinna być brana pod uwagę, jeśli interes państwa wymaga
jej naruszenia
 RACJA STANU wg Bolero: dobro publiczne, dobro władzy, dobro i pomyślność poddanych; racja stanu
łączy interesy państwa z interesami religii katolickiej i społeczeństwa.
 Dwa aspekty racji stanu:
1. zewnętrzny – zachowanie całości terytorium państwa
2. wewnętrzny – gospodarcza siła państwa.
 Na trwałość państwa mają wpływ dwa czynniki: miłość poddanych i cnota rządzących
 Potęga państwa zależy od stanu gospodarki, posiadanych zasobów (w tym armii) oraz liczby ludności.
DOKTRYNY REFORMACJI
MARCIN LUTER – 1483-1546
 studiował filozofię w Erfurcie, którą potem wykładał w Wittenberdze
 Zakwestionował prymat papieża nad Kościołem katolickim, ogłosił 95 tez (skierowanych przeciwko
odpustom)  napomniany bullą Exurge Domine, którą publicznie spalił, za co został ekskomunikowany.
 DZIEŁA: 95 tez, Do szlachty chrześcijańskiej narodu niemieckiego o naprawie społeczeństwa
chrześcijańskiego, O władzy świeckiej i należnym jej posłuszeństwie
 Koncepcja człowieka: (dwie pozornie sprzeczne tezy)
1) chrześcijanin jest człowiekiem wolnym, nikomu nie podległym, panem wszelkiej rzeczy (w sferze
duchowej)
2) chrześcijanin jest sługą wszelkiej rzeczy, podległy wszystkiemu (w życiu społecznym, dla wspólnego
dobra istniejącej władzy)
 Prymat władzy świeckiej nad duchowną, bowiem władza świecka także pochodzi od Boga.
 Władzy państwowej należy bezwzględnie się podporządkować, choćby uchodziła za złą i niesprawiedliwą,
(o ile nie wchodzi w jawny konflikt z prawem boskim).
 Obowiązkiem państwa jest troska o moralny rozwój poddanych, zapewnienie w społeczeństwie porządku i
szacunku dla władzy.
 Powołaniem człowieka jest praca, a zamożność to nagroda od Boga
JAN KALWIN – 1509-1564
 prawnik, teolog, 1536 – Urządzenie wiary chrześcijańskiej
 pozostaje pod silnymi wpływami św. Augustyna – przyjął jego koncepcję o predestynacji
 jedyne źródło wiary to Biblia, odrzuca wszelkie powstałe później dogmaty, ustawodawstwo i praktykę KK
 pochwała pracy, bogacenia się; własność prywatna nienaruszalna
 pochwalał autorytet państwa, realizujący wolę Boga
 nie był zwolennikiem monarchii ani demokracji, najbardziej aprobował rządy arystokratyczne.
 władza powinna się troszczyć nie tylko o dobro materialne swych poddanych, ale także o przestrzeganie
prawd wiary – za wykroczenia przeciwko przykazaniom groziły kary nie tylko wymierzane przez duchownych,
ale i przez władze świeckie.
 „wierny” = „obywatel”
JEAN BODIN – 1530-1596 – przedstawiciel doktryny monarchii oświeconej
 Prawnik, poseł ze stanu trzeciego do Stanów Generalnych w Blois, podróżował po Europie (był w Polsce)
 W Metodzie łatwego poznania historii opowiada się przeciw bezkrytycznemu zaufaniu do opinii
autorytetów i za zastosowaniem badań porównawczych
 W Odpowiedzi na niedorzeczności pana Malestretti – odrzuca pogląd, iż bogactwo kraju zależne jest
od posiadania cennych kruszców. Zależne jest wg niego od charakteru gospodarki.
 W 1576r. w Paryżu ukazuje się Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej – gloryfikuje monarchię absolutną.
 Twierdzi, tak jak Arystoteles, iż podstawą państwa jest rodzina. (z niej się wyłoniło i ją ma chronić)
 Źródłem państwa jest przemoc lub zgoda tych, którzy dobrowolnie podporządkują się drugim.
 PAŃSTWO to: „prawe rządzenie wieloma gospodarstwami rodzinnymi i tym, co jest im wspólne, z
władzą suwerenną”
 Rząd sprawiedliwy to rząd podległy prawom bożym i kardynalnym;
 SUWERENNOŚĆ
1) to immanentna cecha państwa
2) jest nieskrępowana prawami pozytywnymi
3) cechy: ciągłość, niepodzielność, niezbywalność, niezależność, nieograniczoność, bezwarunkowość
4) jest władzą absolutną (nieograniczoną przez nikogo ani z zewnątrz – papież, cesarz, ani od
wewnątrz – poddani, feudałowie, ani wstecz – zobowiązaniami poprzednich władz)
 Uprawnienia suwerennego księcia:
1) stanowienie praw (pierwsze i zasadnicze)
2) mianowanie urzędników
3) rozstrzyganie w ostatniej instancji spraw sądowych
 w każdym państwie jeden może być tylko nosiciel suwerenności – nie związany swoimi prawami
 wyróżniał prawo: boskie (zawarte w Piśmie Św.), naturalne (nakazy rozumu ludzkiego) i pozytywne
 Prawo pozytywne ma być sprawiedliwie, a więc zgodne z boskim i naturalnym.
 Sympatyzował z monarchiczną formą rządów, odrzucał demokrację i formę mieszaną
 Odrzucał prawo zwierzchnictwa papieży/cesarzy nad suwerennymi chrześcijańskimi panującymi
 Kościół a państwie jest potrzebny, sprzyja utrzymywaniu się władzy i posłuchowi.
Kościół i duchowieństwo podlegają jurysdykcji państwa.
Utopie epoki renesansu
ERAZM Z ROTTERDAMU – 1469-1536
 zwany papieżem humanistów
 DZIEŁA: Antibarbari, Podręcznik rycerza chrześcijańskiego, Pochwała głupoty
 prezentuje krytyczną postawę wobec dotychczasowych wartości filozoficznych, etycznych, teologicznych i
politycznych
 chce z szeroko pojmowanego człowieczeństwa uczynić ideę centralną.
 był pacyfistą
 opowiadał się za republikańską formą rządów. Władca ma być wzorem moralności i cnót obywatelskich
 nie włączył się otwarcie do reformacji.
 Morusowi poświęcił „Pochwałę głupoty”
TOMASZ MORE (MORUS) – 1478-1535
 był przeciwnikiem reformacji, przez co popadł w konflikt z Henrykiem VIII, za co skazany został na śmierć
 Książeczka zaiste złota i niemniej pożyteczna jak przyjemna o najlepszym ustroju państwa i
nieznanej dotąd wyspie Utopii (Utopia) – od greckiego Ou topos, czyli miejsce, którego nie ma.
 wszystkich panujących ocenia źle.
 odwołując się do Platona stwierdza, że jedynym warunkiem pomyślności państwa jest równy podział
własności. Krytykuje własność o wiele mocniej niż Platon
 Aby można było stworzyć sprawiedliwy ustrój, należy znieść własność prywatną
 Na Utopii panuje ustrój demokratyczny (będący zaprzeczeniem stosunków panujących w Europie),
sprawujący władzę powołani są w drodze demokratycznych wyborów.
 Liczące po 30 rodzin grupy społeczne wybierają urzędnika – filarchę, 10-osobowym zespołem filarchów
kieruje protofilarcha. Grypa 200 filarchów wybiera księcia, spośród 4 kandydatów wskazanych przez lud.
 Cała młodzież ma obowiązek nauki i możliwość ukończenia studiów.
 Podstawą egzystencji jest uprawa ziemi. Praca to obowiązek wszystkich Utopian, poza 500 osobami od
tego zwolnionymi.
 Plony z pracy są wspólne, istnieją wspólne stołówki, nie ma pieniędzy, nikt nie potrzebuje złota.
 Koncepcja wojny sprawiedliwej: głownie wojna obronna, zaczepna w wypadku, gdy chodzi o obronę
niezawisłości państwa, bądź wolności państwa sąsiedniego.
 Na wyspie panuje tolerancja religijna, najważniejszymi zasadami religii są dwa dogmaty:
1) Dusza ludzka jest nieśmiertelna i z laski Boga stworzona do szczęścia
2) Po życiu doczesnym przewidziana jest nagroda za cnoty i uczynki oraz kara za przewinienia.
GIOVANI DOMENICO (TOMASZ) CAMPANELLA – 1568–1639
 teolog, filozof antyczny, stworzył utopijny traktat Civitas Solis (Państwo Słońca)
 Jego Państwo Słońca znajduje się na jednej z wysp Oceanu Indyjskiego
 Ustrój polityczny: republika kapłańska z wielkim Metafizykiem, zwanym Słońce (HOH) na czele
 Rządzi przy współpracy Pon (Potentia = Moc), Sin (Sapientia = Mądrość) i Mor (Amor = Miłość)
 Zgromadzenie ludowe – uczestniczą w nim obywatele po ukończeniu 20 r.ż., daje społeczeństwu
możliwość wypowiedzenia się we wszystkich ważnych kwestiach państwowych oraz oceny urzędników
 sądownictwo jest jednoinstancyjne, funkcjonuje za to prawo łaski, obowiązuje prawo talionu.
 nieznana jest tu własność prywatna (wspólne domy, sypialnie i łóżka, zmieniane co 6 miesięcy)
 powszechny obowiązek pracy, brak niewolnictwa
FRANCISZEK BACON – 1561–1626
 wszechstronnie wykształcony naukowiec i polityk – krytykuje starożytną filozofię w cyklu Wielka odnowa
 w Nowej Atlantydzie nawiązuje do dialogów Platona i opisuje utopijną wizję doskonałego społeczeństwa.
 podstawą istnienia tej społeczności jest własność ogólnospołeczna, obejmująca główne działy
gospodarki, zarządzana centralnie. Własność prywatna jest dopuszczalna, ale gra rolę drugorzędną.
 fundamentem społeczeństwa są rodziny, wychowujące młode pokolenie w duchu nauki i postępu
 Idealny ustrój - monarchia, król podejmuje decyzje wysłuchując opinii senatu i mędrców Domu Salomona
 państwo raczej wyizolowane, żyjące pokojowo z innymi ludami.
Myśl polityczna i prawna polsk iego renesansu
STANISŁAW ZE SKARBIMIERZA – 1400-1431
 prawnik, filozof, rektor Akademii Krakowskiej, teoretyk prawa międzynarodowego
 DZIEŁA: O wojnach sprawiedliwych, O rozboju
 twórca systematycznego wykładu prawa wojny.
 Za wojnę sprawiedliwą może być uznana jedynie wojna zmierzająca do przywrócenia pokoju.
Naruszenie pokoju bowiem stanowi pogwałcenie wszelkich praw – boskich, naturalnych, pozytywnych…
 Na największe potępienie zasługuje wojna zmierzająca do grabieży
 wojna napastnicza zawsze będzie wojną niesprawiedliwą.
PAWEŁ WŁODKOWIC – ok. 1370 – ok. 1435-1436
 prawnik, pisarz, rektor Akademii Krakowskiej, obrońca interesów Polski w sporze z Krzyżakami,
wysłannik na sobór w Konstancji (1414-1418)
 DZIEŁA: traktat o władzy cesarza i papieża nad niewiernymi, Konkluzja (na soborze w 1415)
 wystąpił w obronie pogan zachowujących pokój, przed atakowaniem ich w imię hasła „nawracania
niewiernych”
 każdy człowiek (chrześcijanin jak i innowierca) ma prawo do wolności sumienia i obrony swojej
godności.
 państwo – także pogańskie - jest nietykalne.
 „Wiara jest cnotą teologiczną, dlatego szerzenie jej należy do teologów, a nie do wojowników”
JAN OSTRORÓG – ok. 1436-1501
 doktor obojga praw, autor słynnego Memoriału o urządzeniu Rzeczypospolitej:
 postulował w nim wzmocnienie władzy królewskiej poprzez uniezależnienie się od zwierzchności
władzy papieskiej i cesarskiej
 a także przeprowadzenie reform sprzyjających rozwojowi gospodarczemu (w cz. I Memoriału)
 opodatkowanie duchowieństwa
 zaprzestanie uiszczania opłat na rzecz papiestwa
 zrezygnowanie z praktyki obediencji – oddawania posłuszeństwa papieżowi przez króla
 zniesienie opłat za posługi religijne
 jednolitość prawa, bezwzględne jego przestrzeganie
 protestował przeciwko panoszącemu się patrycjatowi niemieckiemu, postulował (w II części Memoriału):
 zakaz stosowania prawa niemieckiego
 zakaz odwoływania się w sprawach wątpliwych do Magdeburgu
 częściową recepcję prawa rzymskiego, skodyfikowanie prawa
 konieczność zreformowania sądownictwa.
 obowiązek obrony państwa – głównie na szlachcie; stała armia, zamki obronne ze stałą załogą
 zniesienie wewnętrznych ceł i myt, dla ujednolicenia obszaru gospodarczego
FILIP BUONACCORSI (KALLIMACH) – 1437-1496
 poeta włoski, wplątawszy się w spisek na życie papieża Pawła II, uciekł z Włoch i schronił się w Polsce.
 DZIEŁA: Życie i obyczaje Grzegorza z Sanoka, Attyla, Rady Kallimachowe (Consilia Callimachi)
 Wzmocnienie władzy królewskiej to myśl przewodnia „Rad”.
 Dotyczą one:
 stosunków między królem a szlachtą i magnaterią
 kwestii obsadzania urzędów
 stosunków z Kościołem
 postawy króla wobec plebejów
 spraw wojskowych i polityki zagranicznej
 Monarcha suwerenny wewnątrz i na zewnątrz państwa, miał kierować się zasadą „divide et impera”
 Urzędnikami ludzie posłuszni, dający sobą kierować, K. postulował kontrolowanie urzędników
 K. ważne miejsce przyznawał prawu – ma ono służyć utrzymaniu się przy władzy.
 W Radach odbija się postępowy klimat myśli polskiego Odrodzenia
SEBASTIAN PETRYCY Z PILZNA – 1554-1626
 pisarz, mieszczanin, filozof, reprezentował nurt plebejski polskiego Odrodzenia
 tłumaczył dzieła Arystotelesa opatrując je własnymi komentarzami: Etyka, Polityka,
Pseudoarystotelesowa Ekonomika
 PAŃSTWO: szlachta zajmująca centralną pozycję, ale jednak podporządkowana władcy
posługującemu się prawem
 Państwo to obraz wspólnego dobra obywateli (liczy się dobro ogółu)
 prawo = sprawiedliwość, to co jest prawem, jest też sprawiedliwe.
 Prawo:
1. naturalne (przyrodzone) – ma char. statyczny
2. pozytywne (miejskie) – ma char. względnie statyczny – zmiany jeśli już, to powolne
 Pr. ma na celu ochronę słabszych, jest gwarancją wolności
ANDRZEJ FRYCZ MODRZEWSKI – 1503-1572
 DZIEŁA:
 Mowy o karze za mężobójstwo – postuluje konieczność reformy prawa obowiązującego.
 O poprawie Rzeczypospolitej – zawarł ogólną ocenę ustroju społeczno-politycznego w Polsce i
projekty reform. Jest to systematyczny, wszechstronny wykład, napisany łaciną. Dzieło składa się
z 5 ksiąg: O obyczajach, O prawach, O wojnie, O Kościele, O szkole.
 PAŃSTWO w jego ujęciu to rzeczpospolita, a jest to „zgromadzenie i pospólność ludzka, związana
prawem, łącząca wielu sąsiadów, a ku życiu dobremu i szczęśliwemu ustanowiona.” (def. ta łączy
elementy Arystotelesa i Cycerona)
 Wyróżniał następujące formy rządów: monarchię, oligarchię i politeję, dostrzegał też formę mieszaną.
 Jest zwolennikiem rządów królewskich, elekcyjnych, postuluje wzmocnienie władzy królewskiej, nie
jednak tak mocno, aby poszła ona w kierunku absolutyzmu.
 Sugerował ograniczenie roli sejmów – obrady powinny być skrócone, a w prawotwórstwie udział
powinni mieć filozofowie, wykształceni prawnicy.
 wnosił o przewartościowanie istoty szlachectwa – miała o nim przede wszystkim decydować zasługa
dla państwa
 postuluje rządy sprawne i zarazem praworządne (stąd potrzeba reformy prawa)
 prawo ma obowiązywać jednakowo wszystkich obywateli, oparte ma być na prawie rzymskim
 sądy miały być zawsze gotowe i stale w tym samym miejscu, system apelacji zreformowany
 przeciwnik wszelkich wojen i zwolennik trwałego pokoju.
 opodatkowanie świeckich i duchownych (poza chłopami)
 słudzy Kościoła powinni pracować „dla Kościoła i Rzeczypospolitej”
 opiekę nad odpowiednim wychowaniem młodego pokolenia ma przejąć państwo, dostęp do nauki dla
wszystkich zdolnych uczniów, niezależnie od stanu.
 O poprawie Rzeczypospolitej trafia na Indeks Ksiąg Zakazanych.
JAKUB PRZYŁUSKI – ?–1554
 humanista, sympatyzował z reformacją, z poglądami Modrzewskiego, przyjaciel St. Orzechowskiego
 Leges seu statuta ac privilegia Reni Poloniae – jest to projekt kodyfikacji prawa – został odrzucony.
 podzielał poglądy Arystotelesa na istotę państwa: człowiek jest istotą społeczną, państwo powstało
z rodzin (gminmiast), prawo łączy tę zbiorowość, państwo opiera się na prawie
 Dla spokoju sumienia należy być posłusznym prawu i urzędnikom (z listu św. Pawła)
 PAŃSTWO ma być organizacją ponadstanową. Ma umacniać SPRAWIEDLIWOŚĆ między ludźmi.
 PRAWO – sztuka (stosowania) tego, co słuszne, odróżniania tego, co sprawiedliwe, od tego, co
niesprawiedliwe. Dzieli się na: pisane i niepisane (zwyczaj)
prywatne:
oraz
Publiczne: (dot. ustroju Rzeczypospolitej)
- przyrodzone – wskazania, które dała natura
- narodów – sumienie, które nakazuje jak się zachowywać
- cywilne – konkretyzacja pr. przyrodzonego i pr. narodów
 Sankcja za naruszenie prawa cywilnego ma dwojaki charakter: duchowy i cywilny (wynikający z ustawy)
 Prawo powinno być spisane i skodyfikowane
STANISŁAW ORZECHOWSKI: 1513 – 1566
 Rozgłos zyskał dzięki opublikowanym mowom zwanym Turczykami w których wzywał naród polski i
europejski do walki z Turcją zagrażającą rzekomo chrześcijańskiej Europie
 Inne DZIEŁA: Epistula de coelibatum, , Rozbrat z Rzymem i wiele innych
 Wyróżnił 6 stanów, podzielił na istotne(kapłani, król, rycerze) i nieistotne(chłopi, rzemieślnicy, kupcy).
 Pod wpływem jego pism utrwaliło się wśród polskiej szlachty przekonanie, iż jest ona najbardziej
wolnym narodem na ziemi, a jej państwo idealnym ustrojem.
 Król ma być strażnikiem przywilejów, wykonawcą ustaw, których twórcą jest szlachta.
 Zaleca bezkompromisową walkę z różnowiercami, ponieważ rzeczpospolita opiera się na kościele.
 Państwo ma być praworządne. Obrona wiary to główne zadanie króla.
KRZYSTOF WARSZEWICKI – 1543-1603
 zwany „polskim Makiawelem”, wykształcony, zaangażowany w politykę
 DZIEŁA: Paradoxa (nawoływał tu do wojny z Turcją), De legato et legatione
 chciał zwiększenia władzy królewskiej (m.in. przez wprowadzenie dziedziczności)
 postulat ograniczenia uprawnień sejmu na rzecz senatu i zwiększenia wpływów wyższych hierarchów
duchownych oraz pozycji politycznej miast i mieszczaństwa
 Wyróżniał 3 formy rządów: monarchię (najlepsza), arystokrację i rządy ludowe (najgorsze)
 król odpowiada za swoje rządy
 państwo ma być praworządne
PIOTR SKARGA – 1536-1612
 jezuita, pierwszy rektor Ak. Wileńskiej, zwolennik unii KK z prawosławnym, przeciwnik reformacji
 DZIEŁA: O jedności Kościoła Bożego, Kazania sejmowe (złożone z 8 kazań)
 propagował formę monarchii, wzmocnienie władzy królewskiej, ograniczenie wolności, której
nadmiar to anarchia, ograniczenie przywilejów szlachty i poszerzenie uprawnień senatu kosztem izby
poselskiej, umocnienie jedności obywateli poprzez wzmocnienie pozycji kościoła, walkę z różnowiercami.
 uważał, że prawo stanowione w Polsce jest złe – należy je zmienić.
JAN ZAMOYSKI – 1542-1605
 mówca, polityk, mecenas sztuki, autor Mowy do Henryka Walezego i De senatu romano
 założył Zamość, powołał Akademię Zamojską (szkołę wyższą wzorowaną na paryskiej College Royal)
 zwany był „trybunem ludu szlacheckiego” (gloryfikował i bronił stanu szlacheckiego)
 Polskę wg niego to kraj swobód politycznych, tolerancji, prosperujący dzięki patriotyzmowi szlachty i
cnotliwości jego mieszkańców. Rzeczpospolita ofiarowuje mieszkańcom najwyższe dobro – WOLNOŚĆ.
 król polski pochodzący z wyboru ma dbać o dobro obywateli.
 Wskazuje podobieństwo urządzeń Rzeczypospolitej do republiki rzymskiej – społeczeństwo dzieli na
dwa stany – szlachtę-patrycjuszy, mających udział w rządach i resztę – plebejuszy.
 podkreśla znaczenie tolerancji religijnej, nakazuje rozwijanie cnót, postuluje państwo praworządne.
BRACIA POLSCY (ARIANIE) – Faust Socyn, Stanisław Lutomirski (twórca creda arian)
 intelektualnie opierają się na: włoskim racjonalizmie, średniowiecznych utopiach komunistycznych oraz
społeczno-politycznej walce szlachty z klerem.
 reprezentują najbardziej radykalny nurt w obozie polskiej reformacji.
 istnieją 2 nurty w ruchu ariańskim: radykalny – plebejsko-szlachecki z silnymi wpływami litewskimi i
umiarkowany – mieszczańsko-szlachecki.
 Byli przeciwni pańszczyźnie i poddaństwu chłopów, nawoływali do pracy i wyrzeczenia się bogactw.
 Swoje postulaty wprowadzali w założonym w 1567r. Rakowie, którego właściciel zniósł daniny i
zapewnił pełną tolerancję religijną. (powstała tam też słynna Akademia i drukarnia – bardzo ważny
ośrodek intelektualny ówczesnej Polski – zwany Sarmackimi Atenami)
 Stworzyli nowoczesną koncepcję stosunków między państwem i kościołem, opartych na zasadzie
tolerancji i ścisłego rozgraniczenia kompetencji.
 W Europie Zachodniej ich poglądy przyjęto z wielkim zainteresowaniem, w 1666r. w Holandii wychodzi
Bibliotheca Fratrum Polonorum (Biblioteka Braci Polskich), zawierająca intelektualny dorobek arian.
Myśl polityczna i prawna wieku XVII
Szkoła prawa natury:
HUGO GROCJUSZ – 1583-1645
 czołowy przedstawiciel szkoły prawa natury, uważany za twórcę prawa międzynarodowego publicznego
 DZIEŁA: Dzieje oswobodzenia Holandii, Wolność Mórz, O prawie wojny i pokoju
 Normy prawa natury uwalnia od treści religijnych, wiążąc je z naturą człowieka
 Prawo absolutne jest tak absolutne i niezmienne, że „sam Bóg nie może go zmienić”
 Prawo natury – 4 podstawowe zasady (obowiązki) – koncepcja świecka i naturalna.
1. poszanowania cudzej własności
2. wynagradzania szkód z własnej winy przyczynionych
3. dotrzymywania umów
4. poniesienia kary za popełnione przestępstwa
 PAŃSTWO powstaje przez 3 cywilne umowy:
1. contractus societatis – o powstanie społeczeństwa
2. contractus subiectioni – o oddanie się pod zwierzchnictwo
3. contractus pacta sunt servanda – o przestrzeganie zawartych umów
 Uważany jest za teoretyka praw podmiotowych (jest to określony zakres uprawnień przysługujących
konkretnej osobie). Wynikają one wg Grocjusza z praw przedmiotowych.
Dzieli je na pełne/ mniej pełne oraz na :
 uprawnienia, czyli władza w stosunku do siebie (inaczej „wolności”)
 prawa w stosunku do innych
 prawa nad rzeczami
BENEDYKT SPINOZA – 1637-1677
 przez całe życie niezależny myślowo, prowadził życie samotnika, zwolennik tolerancji i liberalizmu polit.
 DZIEŁA: Traktat krótki o Bogu, człowieku i szczęśliwości, Traktat polityczny (niedokończony)
 WOLNOŚĆ jest jedną z podstawowych kategorii w jego doktrynie. To podstawowe, naturalne prawo
człowieka, którego nawet drogą umowy nie można nikogo pozbawić.
 CEL PAŃSTWA: zagwarantowanie bezpieczeństwa
 krytycznie ocenia demokrację, choć jest to forma najbardziej naturalna i odpowiada wolności jednostek
 Uważał, że ustroje ewoluują: anarchiademokracjamonarchia
 PRAWO jest regułą zachowania wyznaczoną bądź przez ludzi, bądź przez inny podmiot, ustanowioną dla
jakiegoś celu.
SAMUEL PUFENDORF – 1632-1694
 prawnik i historyk, uważany za jednego z najważniejszych teoretyków pr. natury
 DZIEŁA: Elementorum iurisprudentiae
 wyszedł z założenia odmienności świata moralnego i przyrodniczego – oddzielił sferę prawa
naturalnego od teologii i prawa pozytywnego. Ius naturale istnieje ponad ius positivum, gdyż m.in. jest
wcześniejsze od państwa
 Odróżnił religię od etyki. Podst. kategorią etyki jest godność człowieka, realizowana przez wolność.
 Człowiek z natury posiada dwie skłonności: 1. instynkt samozachowawczy 2. instynkt życia
społecznego, które determinują dwie podstawowe zasady prawa natury:
1. każdy powinien chronić swoje życie i majątek
2. nikt nie może działać na szkodę społeczeństwa, szczególnie naruszać pokoju.
 państwo powstaje na mocy trzystopniowej umowy społecznej:
1. o zrzeszeniu się w społeczeństwo
2. o ustroju konstytucyjnym tego społeczeństwa
3. o podporządkowaniu się społeczeństwa suwerennej władzy
 najważniejszym prawem natury jest własność.
CHRISTIAN THOMASIUS – 1655-1728
 W Fundamenta iuris naturae et gentium przeprowadził rozgraniczenie między prawem a moralnością.
 W Historia iuris naturalis przedstawił usystematyzowaną historię doktryny prawa natury.
 Uważał się za kontynuatora Grocjusza, Hobbesa i Pufendorfa
CHRISTIAN WOLFF – 1679-1754
 wrocławianin, prof. nauk matematycznych i fizycznych
 DZIEŁA: Ius naturae methodo scintifico tractatum, Instituctiones Iris naturae et gentium
 traktował przepisy prawne jako logiczną konsekwencję nakazów wypływających z treści norm moralnych.
Ideologia rewolucji angielskiej (1640 -1660)
JAMES HARRINGTON – 1611-1677
 DZIEŁA: Rzeczpospolita Oceana, Prerogatywa ustroju ludowego, Sztuka prawodawstwa
 podzielał koncepcję Machiavellego o 3 prawidłowych formach rządów (najlepszy ustrój mieszany).
 O istocie ustroju decydują stosunki własnościowe w rolnictwie.
 potępiał przewroty - miały im zapobiegać: właściwe stosunki agrarne, ustrój mieszany, system
elekcyjny
 Istotą ustroju mieszanego miało być połączenie czynnika monarchicznego, czyli magistratury,
arystokratycznego, tj. senatu i demokratycznego, czyli Grupy Uprzywilejowanej.
 władze te miały się wzajemnie neutralizować, równoważyć i współpracować.
ROBERT FILMER – 1588-1653
 DZIEŁO: Patriarcha or Natural Power of Kings – stwierdzał, ze władza monarsza jest analogiczna do
władzy ojca nad dziećmi, więc królom należy się szacunek i poddanie
 Był ideowym przeciwnikiem Johna Locke’a, uważał, że:
 nie ma innej formy ustrojowej poza monarchią – nie ma innej monarchii niż patrymonialna
 monarchia patrymonialna jest absolutna i arbitralna
 nie istnieje ani demokracja, ani arystokracja, nie istnieje tyrania jako forma rządów
 ludzie nie są równi sobie z natury swej
 był zdecydowanym przeciwnikiem idei praw natury jednostki oraz teorii umowy społecznej.
GERRARD WISTANLEY – 1609-1660
 przywódca i najbardziej znaczący teoretyk ruchu kopaczy (diggerów)
 DZIEŁA: Świt dnia bożego, Program ustroju wolności
 nie powoływał się na literaturę, jedynym autorytetem dla niego była Biblia
 Kwestionował kościół instytucjonalny, liturgię, obrządki, tradycję, duchowni jako pośrednicy – zbędni.
 Historię społeczeństwa podzielił na okres przedpaństwowy (stan walki) i okres państwa.
 Dzieje ludzkości podzielił na 3 etapy:
1. Ślepe dążenie do uzyskania wartości materialnych
2. Czas od Mojżesza do przyjścia Syna Człowieczego
3. czasy współczesne mu (wojna domowa w Anglii)
 USTRÓJ IDEALNY: utopijna republika komunistyczna drobnych dzierżycieli ziemi, faktycznie i
prawnie należącej do ogółu. BRAK WŁASNOŚCI PRYWATNEJ.
 Gwarancją doskonałego ustroju miały być – aparat urzędniczy, zrozumiałe prawa i ich przestrzeganie.
 Właściwy poziom moralny zapewnić miały wszechstronne, przyrodnicze i humanistyczne wykształcenie.
 PRAWO: naturalne (wewnętrzne, niepisane, wiecznie i niezmienne) i stanowione (a contrario).
 usprawiedliwiał rewolucję
TOMASZ HOBBES – 1588-1679
 DZIEŁA: Lewiatan, Elementy filozoficzne
 Religia nie jest filozofią, nie może być przedmiotem sporów, powinna być praktykowana
 Bóg dał podstawowe prawo „nie czynić drugiemu, tego czego samego by się nie chciało doświadczyć”
 odrzuca koncepcję Arystotelesa, że człowiek to zoon politikon – podkreśla egoistyczny,
antyspołeczny charakter natury człowieka
 Z natury wszyscy ludzie są równi, nierówność jest skutkiem prawa stanowionego.
 W stanie przedpaństwowym ludzi cechuje naturalna „wola szkodzenia”, pożądliwość, strach przed
śmiercią, walka o dobra – bellum omnium contra omnes – wojna wszystkich przeciw wszystkim
 Aby wprowadzić pokój potrzebne jest PAŃSTWO  powstaje ono na mocy umowy społecznej oddania
się jednostek pod zwierzchnictwo suwerena.
 Prawa natury są niezmienne i wieczne = prawa moralne.
 Dwa rodzaje państw – ze wzgl. na sposób ich powstawania 1. naturalne (zdobyte siłą przez despotę) i
2. polityczne (powstałe drogą umowy społecznej)
 Państwo to male necessarium – zło konieczne  wraz z powstaniem państwa ludzie tracą przyrodzoną
im naturalną wolność, w zamian zyskują bezpieczeństwo, poszanowanie posiadania i własności.
 Treść PRAWA określa wola suwerena, warunkiem obowiązywania jest promulgacja. Określa ono
obowiązek dotrzymywanie umów, nienaruszania własności.
 Władza państwowa ma być silna i absolutna. USTROJE: demokracja, arystokracja, monarchia,
najgorsza forma to mieszana (!). Forma państwa jest nieważna, ważne by było ono silne.
 Państwo określa obowiązujący porządek religijny. Religia stabilizuje państwo.
JOHN LOCKE – 1632-1704 – czołowy przedstawiciel doktryny liberalizmu politycznego i ekonomicznego
 najbardziej twórczy okres jego życia przypada na okres po chwalebnej rewolucji (1688)
 DZIEŁA: List o tolerancji, Dwa traktaty o rządzie, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego
 Stan naturalny charakteryzuje się brakiem istnienia społeczeństwa i władzy politycznej oraz
WOLNOŚCIĄ (nie jest to w. anarchiczna) i równością wobec prawa natury. Ocenia go na +.
 W stanie natury wykonywanie prawa natury powierzone jest każdej osobie. Każdy ma prawo karania,
brakuje jednak zwierzchniego autorytetu sędziego – dlatego powstaje państwo.
 Mocą umowy społecznej wolność naturalna przekształca się w wolność cywilną
 2 umowy: 1. o powstanie społeczeństwa (jednomyślnie)
2. o powstanie władzy państwowej (większościowo)
 WOLNOŚĆ (w skrócie) = własność
 3 władze: ustawodawcza (o najwyższej pozycji), wykonawcza, federatywna – rodzaj wykonawczej,
dotyczy stosunków międzynarodowych
 NAJLEPSZY USTRÓJ: umiarkowana monarchia, gdzie władza byłaby podzielona między różne org.
 To człowiekowi powinno opłacać się żyć w państwie i społeczeństwie; człowiek ma starać się o
własność; ludzie, którzy niczego nie mają, nie mają prawa domagać się czegokolwiek od społeczeństwa.
 państwo z założenia swego jest religijnie tolerancyjne.
Liberalizm arystokratyczny, ludow y radykalizm, konserwatyzm
KAROL MONTESKIUSZ – 1689-1755 (lib. aryst.)
 DZIEŁA: O duchu praw, Listy perskie, Rozważania o przyczynach wielkości i upadku Rzymu, w
pracach tych wyraża potępienie despotyzmu, pochwałę zasad tolerancji i wolności (w zawoalowanej formie)
 Głosi determinizm – wszelkie rzeczy i zjawiska funkcjonują wedle właściwych sobie reguł.
 Okres przedpaństwowy nie jest stanem wojny.
 PRAWA NATURY dot. istoty społeczeństwa – prawom tym czł. podlegał przed powstaniem państwa.
4 podstawowe prawa natury:
1. pokój między słabymi, równymi sobie jednostkami
2. zaspokajanie potrzeby pożywienia
3. potrzeba łączenia się w pary, wzmocniona uczuciem przyjemności ze współżycia seksualnego
4. pragnienie życia w społeczeństwie
 Wraz z powstaniem państwa pojawia się nowe prawo –
 narodów – reguluje stos. między wszystkim społecznościami
 polityczne – ma na celu utrzymanie rządu
 cywilne – ma za zadanie utrzymać jedność społeczeństwa
 Prawo ma iść za duchem narodu – dopasowywać się do zmiennych warunków życia społecznego
 WOLNOŚĆ to zdolność do czynienia tego, na co ustawy pozwalają.
 Wyróżniał 3 USTROJE: monarchiczny (najlepszy), republikański, despotyczny (najgorszy)
 Gwarancją właściwego ustroju jest odpowiedni podział kompetencji –
stąd koncepcja trójpodziału władzy w państwie:
 prawodawcza – dwuizbowy parlament
 wykonawcza rzeczy należących do prawa narodów - monarcha
 wykonawcza rzeczy należących do prawa cywilnego (sądzenia) – niezawisłe sądy
 Najbardziej ograniczana powinna być legislatywa.
 Władza wykonawcza stanowi część prawodawczej jedynie poprzez „zdolność przeszkadzania”
 Sędziowie związani są ustawami parlamentu, a ich wyroki egzekwuje władza wykonawcza.
Sędziowie są jedynie „ustami ustawy”
 koncepcja miała na celu ochronę społeczeństwa przed absolutyzmem, ochronę własności.
 znalazła wyraz w późniejszych aktach prawnych: Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela – 1789,
Konstytucji USA – 1787, Konstytucji 3 Maja – 1791
 Wolność ze strony państwa ma zabezpieczać prawo, wolność jednostki rodzą zaś obyczaje, nawyki i
niektóre prawa cywilne.
JEAN JACQUES ROUSSEAU – 1712–1788
 DZIEŁA: Umowa społeczna, Rozprawa o naukach i sztukach, Rozprawa o pochodzeniu
nierówności między ludźmi, Uwagi o rządzie polskim
 zakwestionował charakterystyczną dla epoki wiarę w postęp
 Pesymistycznie zapatrywał się na osiągnięcia ludzkiej cywilizacji – deprawuje ona bowiem człowieka;
 Stan natury był okresem pomyślności jednostek (bez wojen i własności)
 Pierwszą i naturalną formą życia społecznego jest rodzina. Wszystkie inne twory są wynikiem umowy.
 Umowa społeczna wg Rousseau: (2 umowy – o powstanie ciała politycznego i o zwierzchnictwo)
 zawarta przez wszystkich i na równych prawach
 na zasadach pełnego egalitaryzmu
 utrwalała pełną równość wszystkich ludzi
 Prezentuje się jako zwolennik demokracji i suwerennej władzy ludu, opartej na woli powszechnej, czyli
wspólnym interesie wszystkich.
 PRAWO (konsekwencja umowy społecznej) – normy postępowania o char. generalnym i abstrakcyjnym
 Rodzaje praw:
 polityczne – fundamentalne, dot. praw rządu
 cywilne – regulują stosunki między jednostkami i między jednostkami a państwem
 karne – sankcja wszystkich innych praw
 zwyczajowe – zapisane w sercach obywateli, tworzące „prawdziwą konstytucję państwa”
 SUWERENNOŚĆ: niezbywalna, niepodzielna, jedynym jej nosicielem lud  stąd krytyka zrzeczenia się
mocą umowy społecznej wolności (Grocjusz, Hobbes) oraz krytyka teorii podziału władzy.
 nie jest istotne, jaką formę przybierze państwo – każda forma może dobrze i źle realizować założenia
dobra powszechnego
 WŁADZA także powstaje drogą umowy społecznej
 Dwa rodzaje wiary: w sensie teologicznym, obywatelska
Konserwatyzm:
EDMUND BURKE – 1729-1797
 uważany za ojca konserwatyzmu, krytykował Wielką Rewolucję Francuską
 DZIEŁA: A vindication of Natural Society, Speech on American Taxation
 Odrzucał koncepcję umowy społecznej, zakładając ewolucyjny charakter powstania państwa.
 Społeczeństwa rozwijają się spontanicznie wraz z właściwymi im instytucjami politycznymi.
 Był przeciwny egalitaryzmowi, rządzić powinni ludzie cnotliwi, mądrzy, a nie lud.
 zwracał uwagę na szczególne znaczenie wiary dla jednostki i narodu – człowiek jest ze swej natury
zwierzęciem religijnym.
KONSERWATYZM NA ZIEMIACH POLSKICH – lata 60. XIX wieku
 ks. Adam Czartoryski, Andrzej Zamoyski, Aleksander Wielopolski
 jednocześnie ruch ideowy, jak i program polityczny
 Krytyka I Rzeczypospolitej, włącznie z instytucją liberum veto, krytyka demokracji.
 Podstawą siły państwa miał być solidaryzm społeczny i polityczny
 Odrzucano odzyskanie niepodległości metodą rewolucji, powstań, ponieważ może się to odbyć kosztem
takich wartości jak religia, rodzina, własność, a je należy chronić.
 Konserwatyści wschodniogalicyjscy – „Podolacy", konserwatyści zachodniogalicyjscy – krakowscy
stańczycy – pozostawali w opozycji wobec siebie
ALEKSANDER WIELOPOLSKI – 1803-1877
 nie odsuwał się od udziału w powstaniu listopadowym, ale po jego klęsce przyjął postawę lojalizmu wobec
władz zaborczych
 uważał, że odzyskanie niepodległości walką zbrojną jest niemożliwe, dążyć trzeba do jak największej
autonomii. Trzeba pracować nad własnym narodem, jego wychowaniem i bogactwem.
 Udało mu się przywrócić odrębny rząd KP, trwał on w latach 1862-1863. W. przyczynił się do
wprowadzenia nowej ustawy szkolne, oczynszowania oraz nadania praw Żydom
ANDRZEJ ZAMOYSKI – 1800-1874
 opowiadał się za polityką ugodową z caratem
 nie wykluczał unii personalnej między Polską a Rosją, był przeciwny wszelkim działaniom powstańczym.
WŁODZIMIERZ SPASOWICZ – 1829-1906
 był darwinistą, pozytywistą i konserwatystą
 koncepcja wolności i nieufności do państwa pozwala traktować go jako liberała
 prezentował postawę ugodową, był przeciwny wszelkim ruchom powstańczym Polaków, głosił
konieczność rezygnacji z myśli o własnym państwie, bo to przeszkadza próbom ugody.
 był przeciwnikiem despotyzmu, odrzucał socjalizm
 PAŃSTWO wg niego miałoby zapewniać pokój i pewien zakres świadczeń socjalnych.
Utopijne koncepcje oświecenia
JEAN MESLIER – 1664-1729
 był samotnikiem, człowiekiem o surowych obyczajach, ascetycznym
 Napisał Testament
 Tezy Mesliera pozwalają go określić jako ateistę i materialistę (sam był księdzem)
 Sformułował on 8 dowodów jałowości i fałszywości religii, m.in.
 religia nie pochodzi od Absolutu, jest wytworem człowieka – zawodowych duchownych i służy
zaspokajaniu ich interesów.
 Wiara oparta na tajemnicy nie może być prawdziwa.
 Wg M. religie dysponują jedynie rzekomymi argumentami słuszności wiary
 Podważał tezę o prawdziwości Ewangelii.
 Krytykował religię z powodu jej złego wpływu na panujących i politykę (bo promuje władzę despotów).
 Wychodził z założenia, że wszyscy ludzie są równi z natury. Źródłami szlachectwa są przestępstwo,
rozbój i zbrodnia. Ludzie uprzywilejowani niszczą ludzi biednych.
 W celu przywrócenia sprawiedliwości i umożliwienia realizacji praw natury należy siłą obalić istniejący,
niesprawiedliwy ustrój.
 USTRÓJ IDEALNY: federacja małych wspólnot (miasto, wieś, parafia), które żyją w komunie, będącej
jakby jedną rodziną – wszyscy odżywiali się, ubierali i mieszkali tak samo, dzieci wspólnie wychowywane.
MORELLY - ?-?
 DZIEŁA: Bazyliada, Kodeks Natury, czyli prawdziwy duch jej praw
 reprezentuje także myśl utopijną, choć mniej radykalną od Mesliera
 prawo pozytywne i instytucje polityczne tworzono w konflikcie z prawami natury. Ustawodawstwo
zamiast budować harmonię, wywołało agresję pomiędzy ludźmi.
 prezentuje negatywną postawę wobec własności – ma być ona całkowicie zniesiona.
 SPOŁECZEŃSTWO – opisane w IV cz. Kodeksu natury – komunistyczne. Podstawą jego utrzymania
rolnictwo. Wszystko wspólne, rozdzielane przez urzędy państwowe wg potrzeb.
 Dzieci od 5 r. ż. umieszczane w specjalnych internatach, wychowywane wg jednolitego programu.
 Podstawą państwa rodzina o parzystej licznie członków.
 Państwo powinno wspierać badania naukowe.
GABRIEL BONNOT de MABLY – 1709-1785
 duchowny, pisarz polityczny, odbył podróż po Polsce, którą później skrytykował za rządy magnackie i
stosunek do chłopów
 DZIEŁA: O sposobie pisania historii, Zasady praw, Zasady moralności, O rządzie i prawach Polski
 Własność prywatna jest źródłem zła i nieszczęść trapiących społeczeństwo
 Prawo natury nie dzieli ludzi na biednych i bogatych, nikomu nie przyznaje władzy nad innymi.
 Stan natury został naruszony przez wynalezienie metalurgii i rozwój rolnictwa (tak jak Rousseau)
 Wyróżnił 3 rodzaje własności: 1. personalną (tylko tę akceptował), 2. ruchomą, 3. ziemską
 Dla równego rozdziału dóbr potrzebne jest PAŃSTWO powstałe drogą umowy społecznej. Jeśli źle
spełnia swe funkcje, obywatele mogą zmienić ustrój i rządzących
 Przeciwnik monarchii absolutnej i republiki arystokratycznej, demokracji bezpośredniej.
Ustrój dobry: republika demokratyczna.
 Był zwolennikiem zasady podziału władzy w państwie.
 Supremacja jednoizbowej władzy ustawodawczej nad wykonawczą
 Niezależność władzy sądowej
 Akt normatywny powinien zawierać preambułę zawierającą ratio legis ustawy.
 Prawa powinny być łagodne i ludzkie (przeciw karze śmierci, był za zasadą domniemania niewinności)
 był zwolennikiem tolerancji religijnej.
Doktryny polityczno – prawne polskiego oświecenia
STANISŁAW DUNIN-KARWICKI – 1640-1724
 O poprawie Rzeczypospolitej, czyli o korygowaniu wad w ustroju Rzeczypospolitej Polskiej
 Przeciwny był skrajnym formom ustrojowym – zarówno władzy absolutnej, jak i zbytniej jej decentralizacji.
 Sejm powinien się stać faktycznie działającym organem – regularnie obradującym.
 Dla poprawy Rzeczypospolitej należy okiełznać samowolę magnatów, uniemożliwić zrywanie sejmów
poprzez liberum veto.
 Najlepszym rozwiązaniem ustrojowym byłoby połączenie wszystkich zalet monarchii oraz republiki
szlacheckiej, przy jednoczesnym ograniczeniu wpływów możnowładztwa – coś na kształt monarchii
parlamentarnej z decydującym głosem szlachty.
 Krytykował stare prawo
STANISŁAW LESZCZYŃSKI – 1677-1766
 dwukrotny król Polski, książę Lotaryngii i Baru, w dworze w Luneville gościł Monteskiusza i Woltera.
 Głos wolny wolność ubezpieczający – program reform ustroju Polski.
 człowiek jest istotą społeczną, ludzie są równi; „wielcy i mali żyją we wzajemnej od siebie zależności”
 zamiarem L. nie jest gruntowna przebudowa ustroju Polski, a jedynie jego reforma i usunięcie
nagromadzonych w ciągu lat deformacji.
 najpoważniejszym problem Polski jest konflikt między królem a szlachtą, która w obawie ustanowienia
absolutum dominium dąży niezmiennie do ograniczenia władzy króla.
 należy ograniczyć możliwość stosowania liberum veto, dokładnie określić warunki jej stosowania.
 Król miałby kierować administracją, a stojący na czele poszczególnych resortów ministrowie ponosiliby
odpowiedzialność w postaci kontrasygnaty
 ELEKCJA: nie viritim, ale przez Sejm w podwojonym składzie.
 sejm nieustający, zakaz rozdawnictwa królewszczyzn, reforma sprawiedliwości i wojska.
 rezygnacja z pańszczyzny, oczynszowanie chłopów
 PRAWA: 1. cywilne (stanowione, spisane, opublikowane, zaopatrzone sankcją) 2. moralne (w sercu)
STANISŁAW KONARSKI – 1700-1773
 członek zakonu Pijarów, związany z Czartoryskimi, założył i prowadził Collegium Nobilium
 w O skutecznym rad sposobie wyjaśnił, że źródłem anarchii w Polsce są niedostatki ustrojowe, których
przyczyną jest zła organizacja sejmu.
 Należy uwolnić go zgubnej zasady liberum veto, prowadzić głosowanie większościowe
 Prawa do wyborów pozbawionoby nieposesjonatów, stanowiącyh klientelę wielkich rodów magnackich.
HUGO KOŁŁĄTAJ – 1750-1812
 pisarz polityczny, jeden z twórców Konstytucji 3 Maja, publikował w Stronnictwie Patriotycznym
 DZIEŁA: Do Stanisława Małachowskiego… Anonima listów kilka, Ostatnia przestroga dla Polski
 Właściwy ustrój: dziedziczna monarchia konstytucyjna z ograniczoną władzą panującego,
 zwolennik idei podziału władzy:
 Oddzielenie legislatywy od egzekutywy
 Podporządkowanie sądownictwa władzy wykonawczej
 Organem zwierzchnim w państwie SEJM (dwuizbowy)
 CZŁOWIEK
 jest z natury wolny – odrzucał feudalną koncepcję wolności opartej na „przywilejach i łaskach”
 powinien mieć prawo do obrony swojej osoby i majątku
 PAŃSTWO ma zagwarantować równość obywatelską i bezpieczeństwo osobiste, ma istnieć wolność
głoszenia poglądów oraz tolerancja religijna
 chłopi mieli uzyskać wolność osobistą, bez przyznania im prawa własności do ziemi (mieli dzierżawić)
 reforma armii
 był zwolennikiem „łagodnej rewolucji” i sympatykiem jakobinizmu.
FRANCISZEK SALEZY JEZIERSKI – 1740-1791
 był rektorem Wydziału Lubelskiego KEN
 Kazanie przed Stanami Rzeczypospolitej
 człowiek przeznaczony przez naturę do życia w społeczeństwie, w pełni rozwija się w NARODZIE. Naród
jest dla człowieka podstawową wartością.
 Prawa natury to poszanowanie wolności, równości i sprawiedliwości, które są podstawą społecznego ładu
 System feudalny doprowadził w Polsce do pogwałcenia podstawowych praw człowieka – należy oddać
pospólstwu szacunek poprzez uznanie go „pierwszym stanem narodu, albo nawet całym narodem”
 bardzo ostro krytykował szlachtę.
 USTRÓJ: dotychczasowy zły, bo 1. skorumpowany, 2. niesprawny, co powoduje bezkrólewia,
konfederacje, elekcje, pacyfikacje, amnestie.
 Krytykuje zarówno monarchię jak i rządy republikańskie.
 Wyraża wiarę w nastąpienie zmiany.
STANISŁAW STASZIC – 1755-1826
 aktywny działacz w okresie Sejmu Wielkiego, prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk, założył Szkołę
Akademiczno-Górniczą w Kielcach, odznaczony orderem Orła Białego
 DZIEŁA: Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, Przestrogi dla Polski
 Powstanie organizacji państwowych wyjaśnia zawarciem umowy społecznej zabezpieczającej naturalne
prawa człowieka: równość, wolność, własność
 NARÓD – wspólnota ludzi, której członkowie biorą udział w stanowieniu praw  stąd konieczność
poszerzenia udziału we władzy prawodawczej na inne stany. Szlachta nie wyczerpuje kategorii narodu!
 pańszczyzna jest szkodliwa dla prawidłowych stosunków społecznych, wolna elekcja dla ustroju.
 Głosił potrzebę ukrócenia samowoli magnaterii (ograniczenie roli senatu), jej ekonomicznego zniszczenia
 „Jeden prawodawca – jedna izba”,
 władza ustawodawcza i wykonawcza nie mogą być podzielone.
 był zwolennikiem monarchii absolutnej, ale nie w realiach polskich
 wprowadzić zatem należało monarchię konstytucyjną, która w przyszłości miałaby być przekształcana
w formę bardziej demokratyczną, zapewniającą szerszym warstwom społecznym wpływ na rządy.
 reformie należy poddać armię i sądownictwo.
WOJCIECH GUTKOWSKI – 1775-1826
 należał do wolnomularstwa, był członkiem ekskluzywnej loży „Świętej Izydy”
 DZIEŁA: Katechizm ekonomiczny dla włościan, Podróże do Kalopei (utopia)
 Organizacja Kalopei:
 nie ma własności prywatnej, wszelka własność ma publiczny charakter
 gmina powiat województwo
 Rząd Najwyższy z cesarzem, w zastępstwie z królem, łączy funkcje prawodawcze i wykonawcze
 Funkcje obsadzane są w drodze wyborów i sprawowane dożywotnio
 Obowiązkiem wszystkich zdrowych i dorosłych ludzi jest praca
Idealizm niemiecki
IMMANUEL KANT – 1724-1804
 twórca klasycznej szkoły idealizmu filozoficznego
 DZIEŁA: Krytyka czystego rozumu, Krytyka praktycznego rozumu, Krytyka władzy sądzenia
 Stworzył oryginalny wykład etyki. Wychodzi od pojęcia dobrej woli będącej wartością immanentną, samą
przez się. Tylko dobra wola (intencja działania) ma znaczenie w etyce.
 Czyn moralny powinien być zgodny z obowiązkiem, i co ważniejsze wykonany z obowiązku
 Obowiązek to poczucie konieczności działania wynikającej z szacunku dla prawa.
 K. wprowadza pojęcie imperatywu kategorycznego – to przymus, jaki wywiera rozum na wolę. Tylko on
może być prawem. Są dwie bezwzględne reguły odpowiadające pojęciu imperatywu koniecznego:
1. postępuj tak, aby reguła twego postępowania mogła się stać poprzez twoją wolę prawem
powszechnym
2. postępuj tak, abyś traktował ludzkość (bądź we własnej osobie, bądź w osobie bliźniego) jako cel,
nigdy jako środek.
 PAŃSTWO – systematyczny związek istot rozumnych połączonych wspólnymi prawami.
 Nie rozwinął w szczególny sposób teorii państwa i prawa. Są one konsekwencją jego założeń etycznych.
 człowiek jest zarazem istotą społeczną – tylko w społeczeństwie może się rozwijać, i aspołeczną –
rządzą nim ambicja, rządza posiadania i panowania.
 największym zadaniem ludzi jest utworzenie społeczeństwa obywatelskiego, rządzącego się prawem.
 Państwo powstaje ze stanu zagrożenia przed podbiciem społeczeństwa przez inne państwo. Stan natury
pełen jest konfliktów i zagrożenia.
 Państwo powstaje w interesie każdego człowieka, który zrzeka się wolności naturalnej i nieograniczone
na rzecz kontrolowanej i ograniczonej prawem.
 Państwo zabezpiecza wolność jednostki, co jest bardziej cenne niż niepewna, nieograniczona wolność
stanu naturalnego;
 Państwo powstaje wskutek umowy społecznej.
 Zwolennik monarchii parlamentarnej. Ustrój demokratyczny szybko zmierza ku despotyzmowi.
 Popiera koncepcję podziału władzy – jest ona bliższa idei Locke’a niż Monteskiusza
 Koncepcja państwa prawa: oparte jest ono na:
1. wolności – stosowanie przymusu tylko wobec naruszających prawo
2. równości – wszyscy tak samo podlegają prawu i nie ma uprzywilejowanych
3. obywatelskiej podmiotowości – człowiek podlega tylko tym prawom, w których stanowieniu brał
udział jako prawodawca.
 Koncepcja prawa: ma formalistyczny charakter – prawo określa obowiązki zewnętrzne, moralność
zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne. Moralność wyraża się w motywie przestrzegania prawa.
 W stosunku prawnym najważniejsza jest nie jego materialna treść, lecz wola stron wchodzących w ten
stosunek.
GEORG HEGEL – 1770-1831
 uważa się, że jego filozofia stanowi podstawowe źródło materializmu dialektycznego Marksa i Engelsa
 DZIEŁA: Fenomenologia ducha, Zasady filozofii prawa
 Istota państwa ma charakter abstrakcyjny i nie może być mieszana z zewnętrznym wyrazem państwa i
jego historycznym pochodzeniem.
 Od państwa w ścisłym rozumieniu należy odróżnić także społeczeństwo obywatelskie – pomieszanie
oby bytów prowadzi do utożsamiania państwa z interesem jednostki, co jest z założenia błędne.
 PAŃSTWO wg Hegla to etyczna całość, w której jednostka posiada wolność i korzysta z niej w ściśle
określonych granicach i w określony sposób.
 Państwo jako byt absolutny i zewnętrzny nie jest totalitarne, bowiem jednostki oprócz tego, że mają
obowiązki w stosunku do państwa, mają także prawa.
 Ustrój polityczny państwa jest to świadomość jego wewnętrznych elementów.
 Był przeciwnikiem klasycznego trójpodziału władz, zakładał on bowiem zbyt dużą odrębność władz,
co prowadzić miało nieuchronnie do walki między władzą wykonawczą a ustawodawczą.
 Państwo dzieli się na następujące władze (substancje): ustawodawczą, rządową, władzę panującego
 Najważniejsza jest władza panującego – w niej wyraża się suwerenność.
 Suwerenność – jednolita i trwała; w aspekcie:
 wewnętrznym – trwałość i jedność państwa
 zewnętrznym – stosunek pomiędzy jednym państwem a innymi państwami
 Suwerenem w państwie jest monarcha – suwerenność ludu jest suwerennością państwa narodowego.
 Władza rządząca to wykonywanie i stosowanie decyzji wydanych przez panującego.
 Urzędy mają być zorganizowane hierarchicznie, a urzędnicy mają być beznamiętni, uczciwi i łagodni.
 To, co ogólne należy do władzy ustawodawczej, a więc jej zadaniem jest tworzenie abstrakcyjnych,
ogólnych określeń prawnych, tj. reguł zachowania.
 PRAWO jest zjawiskiem obiektywnym, musi bowiem zaistnieć w świadomości, oraz musi obowiązywać.
 Prawo ma charakter pozytywny. Obowiązek podporządkowania się prawu zakłada konieczność by
prawa były powszechnie znane.
 Wyrok jest subsumcją stanu faktycznego pod ustawę – dzięki niemu świadomość prawna się utrwala.
JOHAN GOTTLIEB FICHTE – 1726-1814
 Próba krytyki wszelkiego objawienia, Mowy do narodu niemieckiego
 W myśli F. można wyróżnić dwa etapy:
1. pozostawał pod wpływem Kanta, był zwolennikiem rewolucji francuskiej
2. stał się przeciwnikiem metod rewolucyjnych
 Jego twórczość można rozpatrywać w dwóch płaszczyznach:
1. dominuje aspekt rygorystyczny i abstrakcyjny
2. jawi się jako filozof społeczny, polityczny i ekonomiczny
 Do podstawowych kategorii, jakimi się posługuje F. należą wolność i własność.
 Wolność można ująć w kategorii etycznej bądź prawnej.
 Własność i wolność prawna ujmowane są dynamicznie, jako prawo właściciela do określonego
działania.
 Prawo jest gwarantem wolności.
 Celem działanie ludzi jest zabezpieczanie swoich potrzeb poprzez działania gospodarcze. Nie jest
możliwe działanie gospodarcze celowo zbędne. Prawo jest więc podstawowym regulatorem zachowań
gospodarczych, podstawowym elementem planowania, wykluczającym nieracjonalne działania gospodar.
 Państwo staje się jedynym, globalnym podmiotem planującym, określającym narzędziami
prawnymi rodzaj i zakres poszczególnych rodzajów aktywności gospodarczej.
 Najważniejszy rodzaj działania gospodarczego – produkcja rolna.
 postulował potrzebę edukacji narodowej.
Elementy teorii i filozofii prawa XX wieku
LEON PETRAŻYCKI – 1867-1931
 autor psychologizmu prawniczego
 DZIEŁA: Wstęp do nauki polityki prawa, Wstęp do nauki prawa i moralności
 Motywacja zasadnicza – bezpośrednie połączenie wyobrażeń różnych czynów z apulsywnymi lub
repulsywnymi emocjami.
 Normy etyczne wiążące się z wyobrażeniem obowiązku to normy moralne. Nomy prawne to normy
etyczne powiązane z wyobrażeniem prawa.
 Prawo, podobnie jak moralność istnieje jedynie w psychice człowieka w postaci przeżyć prawnych.
 Prawo jest zjawiskiem przejściowym, historycznym, istnieje wskutek niedostatecznego przystosowania
psychiki ludzkiej do potrzeb nowego życia społecznego.
 Podzielił prawo na:
 intuicyjne – znajdujące się w umyśle człowieka, autonomiczne, powiązane z przeżyciami prawnymi
zmiennymi, zależnymi od sytuacji
 pozytywne – stanowione, heteronomiczne, przeżycia prawne tego prawa mają charakter stały,
powszechny
 Teoria państwa ma wyraźnie wtórny charakter wobec teorii prawa i moralności.
 W definicji prawa brak jest związków prawa z państwem.
 PAŃSTWO to zbiór ludzi połączonych przez to, że pewnym osobom z tego grona przyznane są pewne
prawa, a pewnym odpowiednie obowiązki prawne.
 W państwie istnieją 2 funkcje prawa:
1. rozdzielcza – tworzy ustrój ekonomiczny, jej podstawą jest własność.
2. organizacyjna – określa aspekt polityczno-ustrojowy.
 WŁASNOŚĆ – jej rodzaj determinuje ustrój: prywatna – kapitalistyczny, kolektywna – socjalistyczny.
 Zaletą socjalizmu jest to, że wpaja psychice narodowej etos i dyscyplinę służby społecznej.
HANS KELSEN – 1881-1973
 twórca normatywizmu = czystej teorii prawa, który jest jedną z wersji pozytywistycznego ujęcia prawa
 DZIEŁA: Czysta nauka prawa
 K. odróżnił sferę bytu (tego, co jest) od sfery powinności (tego, co powinno być) i umieścił prawo w
sferze powinności.
 Prawnika interesować ma jedynie obowiązywanie prawa, a nie jego społeczne, psychologiczne czy
moralne aspekty.
 Podstawowe znaczenie ma formalna geneza prawa, oparcie go na normie kompetencyjnej i formalna
skuteczność prawa. Prawo to fakt normatywny.
 u podstaw porządku prawnego leży „grundnorm” – jest bazą konstytucji, stwierdzeniem zawierającym
pewien ładunek aksjologiczny
 Dwojakie ujęcie państwa:
1. byt czysto formalny – wykreowany przez normy prawne
2. fakt polityczny i społeczny – pozaprawny, transcendentny wobec prawa
 Definiuje państwo tak jak Jellinek – trójelementowo
 zwolennik teorii podziału władz, ich wzajemnej kontroli i współdziałania.
 ustrój dobry to demokracja lub autokracja
 WOLNOŚĆ pojmuje w sposób bardzo liberalistyczny.